تەۋرات 19-قىسىم
«زەبۇر»نىڭ تەپسىرى
(تەۋرات قىسىملىرى بويىچە ھېسابلىغاندا 19-قىسىم)
كىرىش سۆز
ھۆرمەتلىك ئوقۇرمەنلەر قولۇڭلاردىكى ئۇشبۇ كىتاب «زەبۇر»نىڭ ئىبرانىي تىلىدىكى نامى «مىزمور»، يەنى «مەدھىيىلەر»دۇر. بىز كىتابنى شۇنداق ئاتىساقمۇ بولىدۇ. زەبۇرنى پەيغەمبەر داۋۇت پادىشاھ يازغان، دەپ قارالماقتا. ئەمەلىيەتتە، توغرىسىنى ئېيتساق، «زەبۇر»نىڭ باشلىنىش قىسمى داۋۇت پەيغەمبەر تەرىپىدىن (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 1000 يىل ئەتراپىدا) يېزىلغان. «زەبۇر»نىڭ 150 كۈيى ئىچىدىكى ماۋزۇلاردىن قارىغاندا، 73 كۈي داۋۇت تەرىپىدىن يېزىلغانلىقى كۆرسىتىلىدۇ. «تەۋرات»نىڭ تارىخىي قىسىملىرىدا كۆرسىتىلىشى بويىچە، داۋۇت پەيغەمبەر ئىسرائىلنىڭ ھاكىملىرى ئارىسىدا بىرىنچى بولۇپ خەلقنىڭ «مۇقەددەس چېدىر»دىكى ئىبادىتىگە ياردەمچى ھەم تەڭكەشچى بولسۇن دەپ، بىرنەچچە خور ھەم ساز ئۆمەكلىرىنى تەشكىللىگەن. ئۇنىڭ ئۆلۈمىدىن كېيىن مۇشۇ خور ئۆمەكلىرى سۇلايمان پادىشاھ قۇرغان مۇقەددەس ئىبادەتخانىدىمۇ خىزمىتىنى داۋاملاشتۇردى. بىز ھەزرىتى داۋۇتنى ئۆزى ھەم باشقىلار يازغان ئىبادەت شېئىر-ناخشىلىرىدىن «ئىبادەتخانىدىكى ئىبادەت قىلغۇچىلار، خورچىلار، سازچىلار ھەم ئايرىم ئىبادەت قىلىدىغانلارنى مۇشۇلاردىن پايدىلانسۇن» دېگەن مەقسەتتە بولۇپ، توپلاشقا باشلىغان دېسەك، ئېھتىمالغا يېقىن بولسا كېرەك.
شۇڭا «زەبۇر»دىكى سۆزلەرنىڭ كۆپىنچىسى ئىنساننىڭ خۇداغا ئېيتقان سۆزلىرى، ئەلۋەتتە. ئىشىنىمىزكى، خۇدا مۇشۇ سۆزلەرگە قۇلاق سېلىپ، بۇ دۇئالارنى ئىجابەت قىلغان، ئۇلارنى قوبۇل قىلغان؛ شۇنىڭدەك ئۇ ئۆز مۇقەددەس روھىنىڭ تەسىرلەندۈرۈشى بىلەن ئىپادىلەنگەن بۇ دۇئا-مەدھىيىلەرنى بىزنىڭ مەڭگۈلۈك مەنپەئەتىمىز ئۈچۈن خاتىرىلەتكۈزگەن. شۇڭا ئۇلارنىڭ سۆزلىرى ھەربىر مۆمىن بەندە ئۈچۈن تولىمۇ نوپۇزلۇق، تولىمۇ قىممەتلىكتۇر. بۇ نۇقتىنى تەۋراتتىكى كېيىنكى پەيغەمبەرلەردىن كۆرگىلى بولىدۇ؛ يەشايا، يەرەمىيا، دانىيال، زەكەرىيا قاتارلىق پەيغەمبەرلەر «زەبۇر»دىكى سۆزلەرنى تىلغا ئېلىپ، ئۆز بېشارەتلىرى ئىچىگە كىرگۈزىدۇ. ئىنجىلغا كەلسەك، ئەيسا مەسىھ ھەم ئۇنىڭ روسۇللىرى زەبۇردىكى سۆزلەرنى كۆپ قېتىم نەقىل كەلتۈرىدۇ.
زەبۇر پەقەت ئىنسان خۇداغا ئېيتقان سۆزلەرنى ئۆز ئىچىگە ئېلىپلا قالمايدۇ؛ ئوقۇرمەنلەر كۆرىدۇكى، داۋۇت قاتارلىق بۇ ئىخلاسمەنلەرنىڭ دۇئالىرى ئوتتۇرىسىدا خۇدا ئۆزى ئۇلارنىڭ گېپىنى بۆلۈۋېتىپ ۋەھىي بېرىدۇ ياكى ئۇلار ئارقىلىق باشقىلارغا بېشارەت قىلىدۇ. زەبۇردا پۈتكۈل ئىنسانىيەتكە قارىتىلىپ مەلۇم ھەقىقەتلەرنى ئېلان قىلغان بايانلار بار (ئالايلۇق، 1-كۈي، 11-كۈي)؛ خۇدانىڭ ئىنسانغا بەرگەن ئەمر-يوليورۇقلىرى بار (مەسىلەن، 37-كۈي). خۇدانىڭ مېھرىبانلىقى، كەچۈرۈم قىلغانلىقى، قۇتقۇزغانلىقى ھەم مۇھەببەتلىك تەبىئىتى توغرۇلۇق كۆپ گۇۋاھلار بار (مەسىلەن، 23-، 32-، 33-، 34-كۈي)؛ بىۋاسىتە بېرىلگەن ۋەھىي (مەسىلەن، 2-، 18-، 22-، 69-كۈي)؛ پادىشاھنىڭ تويى ئۈچۈن بىر دۇئا (45-كۈي)؛ كەچۈرۈم-مەغپىرەت تىلەيدىغان (مەسىلەن، 38-، 51-كۈي)، مەدەت تىلەيدىغان (مەسىلەن، 3-، 4-، 5-كۈي)، تۇتۇق ھالدا ئېيتىلغان (77-كۈي)، غېرىبلىق-يالغۇزلۇقتا ئېيتىلغان (88-كۈي)، باش قايمۇقتۇرۇلغان ھالدا ئېيتىلغان (60-كۈي)، خۇشاللىقتىن ئىچىگە پاتمىغان ھالدا ئېيتىلغان (20-، 33-، 96-كۈي) دۇئالارمۇ بار. ئوقۇرمەنلەردىن خۇدادىن ئەيمىنىپ ئۇنى ئىزدىگەنلەرنىڭ قەلبىدە نېمىگە ھاجەتمەن بولسا، ئۇلاردىكى دەرد-ئەلەملەر ياكى خۇشاللىقنىڭ زەبۇردىكى سۆزلەردە ئەكس ئەتكەنلىكىنى ياكى ئىپادىلەنگەنلىكىنى بايقىيالايدۇ.
يۇقىرىدا زەبۇردىكى ۋەھىيلىك مەزمۇننى تىلغا ئېلىپ ئۆتتۇق. ئۇنىڭدىكى كۆپ بېشارەتلەر خۇدانىڭ ھەزرىتى ئىبراھىمغا: «سەن ئارقىلىق يەر يۈزىدىكى بارلىق ئەل-يۇرتلار بەخت تاپىدۇ» («يار.» 12-باب) دېگەن ۋەدىسى بويىچە، ئۆز شەپقىتىنىڭ ئىسرائىل خەلقى ئارقىلىق بارلىق ئىنسانغا يەتكۈزۈلىدىغانلىقىنى ئالدىنئالا كۆرسىتىدۇ. شۇنىڭدەك، بۇ «بارلىق ئەل-يۇرتلار»غا بولغان بەختنىڭ «بۈيۈك داۋۇتنىڭ تېخىمۇ بۈيۈك ئوغلى» بولغان قۇتقۇزغۇچى مەسىھ ئارقىلىق، يەنى ئۇنىڭ ئۆمرى، ئۆلۈمى، تىرىلىپ خۇدانىڭ ئوڭ قول تەرىپىدە ئولتۇرۇشقا كۆتۈرۈلىدىغانلىقى، شۇنىڭدەك ئۇنىڭ بۇ دۇنياغا قايتا كېلىدىغانلىقى كۆپ قېتىم بېشارەت قىلىنىدۇ؛ بولۇپمۇ 16-، 18-، 22-، 24-، 40-، 45-، 69-، 72-، 80-، 89-، 95-، 96-، 98-، 100-، 110-، 112- («مۇكەممەل ئادەم» توغرۇلۇق)، 118-، 132-، 146-، 148-، ھەم 150-كۈي ئارقىلىق كۆرسىتىلىدۇ؛ يەنە باشقا كۈيلەر ئارقىلىقمۇ ۋاسىتىلىك كۆرسىتىلىدۇ.
ھەزرىتى داۋۇتتىن باشقا، زەبۇردىكى يازغۇچىلار ئۆز ئىسمىلىرىنى بىزگە ئېيتىدۇ؛ مۇسانىڭ بىر كۈيى بار (90-كۈي)؛ ھەزرىتى سۇلايماننىڭ ئىككىسى بار (72-، 127-كۈي). ھەزرىتى ئاسافنىڭ ئون ئىككىسى، ئەزرالىق ھەزرىتى ھېماننىڭ بىرى، ئەزرالىق ھەزرىتى ئېتاننىڭ بىرى، ھەم ئىسمى نامەلۇم «كوراھنىڭ ئوغۇللىرى ئۈچۈن يېزىلغان» ئون ئىككىسى بار. ئاخىرقىدىكىلەر، شۈبھىسىزكى، ئىبادەتخانىدىكى كوراھنىڭ ئوغۇللىرىدىن تەشكىل تاپقان بىر خور ئۆمىكىنىڭ ئېيتىشى ئۈچۈن يېزىلغان (تەۋرات، «2تار.» 9-بابنى كۆرۈڭ). قالغان كۈيلەرنىڭ بېشىدا قويۇلغان ئىسىملار يوق؛ شۈبھىسىزكى، بەزىلىرى داۋۇتنىڭ ئەسەرلىرى، بەزىلىرى ئەمەس؛ ئېنىق تۇرۇپتۇكى، بەزىلىرى ئىسرائىل خەلقى بابىلدا خۇدانىڭ جازاسى بولغان ئەسىرلىكتىن (سۈرگۈن بولۇشتىن) ئازاد بولغاندىن كېيىن يېزىلغان. دېمەك، ھەزرىتى داۋۇتتىن 400 نەچچە يىل كېيىن يېزىلغان.
«زەبۇر» ھەرقانداق ۋاقىت، پەيت، ئەھۋال ھەم ھەرخىل ئادەمگە ئۇيغۇن كېلىدىغان 150 ئىبادەت، تەشەككۈر ئېيتىش، مەدھىيە ھەم دۇئالار توپلىمىسىدۇر. بۇلار يەنە بەش «بۆلەك»كە، يەنى 1-41، 42-72، 73-89، 90-106، 107-150-كۈيلەرگە بۆلۈنگەن. ئالىملارنىڭ پىكرىچە، بۇ بەش بۆلۈم خىلمۇخىل ۋاقىت ھەم يەرلەردە توپلانغان، ئاخىردا خۇدانىڭ ئىرادىسى بويىچە نامەلۇم بىر قول ئاستىدا (ئاماننىساخان 12 مۇقامنى توپلىغاندەك) بىر تومغا يىغىلغان.
«زەبۇر» ئەسلىدە ئىبرانىي تىلىدىكى «زامار» دېگەن سۆز بولۇپ، ئەرەب تىلى ئارقىلىق ئۇيغۇر تىلغا كىرگەن. «زامار» ــ «نەغمە-ناۋا ئېيتىش»، يەنى «ساز چېلىپ ناخشا ئېيتىش» دېگەن مەنىدە. شۇڭا «زەبۇر»دىكى ھەربىر كۈي ئۆزىگە خاس مۇزىكا بىلەن يېزىلغان. ھەممىگە قادىر خۇدانىڭ تېگىگە يېتىپ بولمايدىغان ئىرادىسى بويىچە بۇ ئەسلىي مۇزىكا يوقاپ كەتتى؛ لېكىن شۇنىڭغا مىڭ شۈكرىكى، شېئىرلارنىڭ بىزگە زۆرۈر بولغان، ئادەمنى ئىلھاملاندۇرىدىغان سۆزلىرى بىزگە قالدى. «زەبۇر» مەيلى قايسى تىلغا تەرجىمە قىلىنسۇن، ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن شۇ تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەت ئارىسىدىكى خۇدانىڭ مۆمىن بەندىلىرى بۇ تەرجىمە سۆزلىرىنى ئۆزىگە خاس بولغان شېئىرىي شەكىلگە كەلتۈرۈپ، ئۆزىگە خاس بولغان مۇزىكىغا تەڭشىيەلەيدۇ، شۇڭلاشقا ھەرقايسى مىللەتلەر «زەبۇر»نى «ئۆزىنىڭ» قىلىپ كەلگەن. مەسىلەن، ئىنگلىزچىدە بولسا ھەربىر كۈينىڭ «ئاھاڭلىق نۇسخا»سى بار، بەزىلەرنىڭ ئوندىن ئارتۇق نۇسخىسى بار.
«زەبۇر» ئىبرانىي تىلىنىڭ «شېئىر شەكلى» ياكى «چاچما شېئىر شەكلى»دە يېزىلغان. بۇ تەرجىمىمىزدە بىز «مەنىنىڭ توغرىلىقى»نى بىرىنچى ئورۇنغا قويدۇق، «شېئىرىي شەكىلدە ئېلىش»نى نىشان قىلمىدۇق، شۇنداق ئىپادىلەشكە قەلىمىمىز ئاجىزلىق قىلىدۇ. خۇدا بۇيرۇسا كەلگۈسىدە شېئىرىي جەھەتتىن بىزدىن تالانتلىق ئادەم مۇشۇنداق ئىشقا ئۆزىنى ئاتىسۇن.
شۇنداق دېگىنىمىز بىلەن، لېكىن بىز ئىبرانىي تىلىدىكى «شېئىرىيەت شەكلى»نى ئاساسىي جەھەتتىن ساقلاشقا تىرىشتۇق. باشقا كىتابتا دېگىنىمىزدەك، ئىبرانىي شېئىرىيىتىدە مىسرالار بەزىدە «پاراللېل»، بەزىدە ئۈچ مىسرالىق يېزىلىدۇ. بىر كۇپلېتتىكى ھەربىر مىسرانىڭ ئوخشاپ كېتىدىغان ياكى سېلىشتۇرما بولىدىغان تېمىسى بار. مەسىلەن: ــ
«ئۇ بىزگە گۇناھلىرىمىزغا قارىتا مۇئامىلىدە بولغان ئەمەس،
بىزگە قەبىھلىكلىرىمىزگە قارىتا تېگىشلىكىنى ياندۇرغان ئەمەس» (10:103)
بەزى ۋاقىتلاردا ئىككىنچى مىسرا بىرىنچى مىسرانىڭ مەنىسىنى كېڭەيتىدۇ ياكى تەكىتلەيدۇ: ــ
«پەرۋەردىگار ئۆزىگە نىدا قىلغانلارنىڭ ھەممىسىگە يېقىندۇر،
ئۆزىگە ھەقىقەتتە نىدا قىلغانلارنىڭ ھەممىسىگە يېقىندۇر» (18:145)
يەنە بەزىدە ئىككىنچى مىسرا بىرىنچى مىسرانىڭ مەنىسىنى تولۇقلاش رولىنى ئوينايدۇ: ــ
«مېنىڭ جېنىم ساڭا چىڭ چاپلىشىپ ماڭىدۇ،
سېنىڭ ئوڭ قولۇڭ مېنى يۆلىمەكتە» (8:63)
بەزى ۋاقىتتا ئايەت ئۈچ مىسرالىق بولىدۇ: ــ
«چۈنكى مانا دۈشمەنلىرىڭ، ئى پەرۋەردىگار،
مانا دۈشمەنلىرىڭ يوقىلىدۇ؛
بارلىق قەبىھلىك قىلغۇچىلار تىرىپىرەن قىلىۋېتىلىدۇ!» (9:92)
دۇنيانىڭ بەختىگە يارىشا، نۇرغۇن تىللارغا تەرجىمە قىلىش مۇمكىن بولمايدىغان ۋەزىنلىك ياكى قاپىيەلىك شېئىردەك بولمىغان بۇ خىل شېئىرىيەتنى تەرجىمە قىلغىلى بولىدۇ.
بىز ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە تەرجىمىزىمىزدە ئىبرانىي تىلىدىكى «پاراللېل» (ئىككى مىسرالىق) شېئىرىي شەكىلنى ۋە تېكىستنىڭ ئەسلىي مەنىسىنى ساقلاشقا تىرىشتۇق.
ئىبرانىي تىلىدىكى «خۇدا»نى ئىپادىلەيدىغان سۆزلەرنى مۇنداق ئالدۇق: ــ
«ئەلوھىم» ــ «خۇدا»
«ئەل» ــ «تەڭرى» ياكى «ئىلاھ»
«ياھۋەھ» («يەھوۋاھ») ــ «پەرۋەردىگار»
«ياھ» (ياھۋەھ»نىڭ قىسقا ئىپادىسى) ــ «ياھ»
«ئادوناي» ــ «رەب»
تەرجىمە خىزمىتىمىزدە، ئالىملارنىڭ «زەبۇر»نىڭ تېكىستىنىڭ مەنىسى توغرۇلۇق پىكىرلىرىنىڭ بىزنىڭكى بىلەن گەۋدىلىك پەرقلەنگەن يەرلىرى بولسا، بىز ئاشۇ باشقا خىل تەرجىمىسىنى ئىزاھلاشقا تىرىشتۇق. ئەگەر باشقا خىل مۇھىم تەرجىمىسىنى ئېتىبارىمىزنىڭ سىرتىدا قالدۇرغان بولساق، ئوقۇرمەنلەردىن ئەپۇ سورايمىز.
تەرجىمە خىزمەتلىرىمىزدە بىز ئىبرانىي تىلىدىكى ئالىملارنىڭ تەتقىقلىرىدىن، بولۇپمۇ «دوكتور دېرىك كىدنېر» ھەم «دوكتور مىخائېل ۋىلكوك»لارنىڭ ئەسەرلىرىدىن پايدىلاندۇق. بىز يەنە 1920-يىللىرى قەشقەردە ئىشلەنگەن ئۇيغۇرچە نۇسخىسىدىن ھەم خەنزۇچە (1911-يىلىدىكى «خېخېبەن») «مۇقەددەس كىتاب» نۇسخىسىدىن كۆپ پايدىلاندۇق.
ھەربىر ئوقۇرمەننىڭ ئالدامچىلىققا تولغان مۇشۇ دۇنيادا خۇدانىڭ يولى بويىچە تۈز-توغرا مېڭىشى ئۈچۈن، ھەم ئۇنىڭدىكى شادلىق ۋە نىجاتلىق-قۇتقۇزۇشلارنى تېپىپ ئىگە بولۇش ئۈچۈن، خۇدا ئۇلارغا ئۆز زەبۇرى ئارقىلىق بەخت، ئىلھام ھەم بارلىق كېرەك بولغان مەدەتلەرنى بەرگەي!
ئامىن!
ئىزاھات: ــ زەبۇردا تۆۋەندىكى ئالاھىدە سۆز-ئىبارىلەر كۆپ ئۇچرايدۇ: ــ
«سېلاھ» ــ بەلكىم كۈينى چالغان ۋاقتىدا مۇزىكىدىكى بىر «پائۇزا»نى كۆرسىتىشى مۇمكىن؛ شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ: ــ «توختا، ئويلان!» دېگەن مەنىنى بىلدۈرۈشى مۇمكىن.
«ماسقىل» ــ مەنىسى بىزگە نامەلۇم، بەلكىم «تەربىيىلىك» ياكى «ماھىرلىق بىلەن ئېيتىلسۇن» دېگەن مەنىدە بولۇشى مۇمكىن.
«مىختام» ــ بەزى ئالىملارنىڭ پەرىزىچە «ئۈنسىز دۇئا»، ياكى «يوشۇرۇن گۆھەر» دېگەن مەنىدە.
«تەھتىسارا» ــ ئۆلگۈچىلەرنىڭ روھلىرى قىيامەت كۈنىنى كۈتىدىغان جاي (ئىبرانىي تىلىدا «شېئول» دېگەن سۆز).
ئىزاھات: ــ تېكىستتە كۈل رەڭ بىلەن ئېلىنغان سۆزلەر ئەينى ئىبرانىي تېكىستتە ئۇچرىمايدۇ، پەقەتلا ئۇيغۇرچە تېكىستىمىز راۋانراق ئوقۇلسۇن ئۈچۈن، تەرجىمانلار تەرىپىدىن قوشۇلغان سۆزلەردىن ئىبارەت. مەسىلەن، 2-كۈي، 7-ئايەتتىكى «... ئەرشتىكى ...» دېگەن سۆز ئەينى تېكىستتە يوق.
ئىزاھات: ــ يەنە تەكرارلايمىزكى، كىرىش سۆز، ماۋزۇ، ئىزاھاتلار ۋە ئاخىرقى قوشۇمچە سۆزلەرنى، ئوقۇرمەنلەرگە ياردىمى بولسۇن ئۈچۈن دەپ قوشۇمچە قىلدۇق. ئۇلار مۇقەددەس كىتابنىڭ ئەسلىي تېكىست-ئايەتلىرىنىڭ بىر قىسمى ئەمەس.
••••••••
قوشۇمچە سۆز
زەبۇردىكى «ئىنتىقام تىلەكلىرى» توغرۇلۇق: ــ
ئوقۇرمەنلەر مەسىھ ئەيسانىڭ ئىنتىقام ھەم كەچۈرۈم توغرۇلۇق تەلىمىنىڭ ئىنجىلدا خاتىرىلەنگىنىنى ئوقۇغان بولسا، زەبۇردىكى بەزى كۈيلەردە خۇدانىڭ ئىنتىقام ئېلىپ بېرىشىنى تىلىگەن دۇئا-تىلاۋەتلەرنى كۆرۈپ، سەل ھەيران بولۇشى مۇمكىن (مەسىلەن، 10:5، 15:10، 10:58، بولۇپمۇ 109-كۈي، 7:137-9). بىر شۇنى تەكىتلەيمىزكى، زەبۇردىكى بارلىق دۇئا-تىلاۋەتلەرنى خۇدا قوبۇل قىلغان، شۇنداقلا ئىجابەت قىلغاندىن كېيىن خاتىرىلەنگەندۇر، دەپ ئىشىنىمىز؛ ئىنتىقام ئېلىپ بېرىشنى تىلەپ ئېيتىلغان بۇنداق دۇئالار ئادىل بولغىنى بىلەن («باشقىلارنىڭ ماڭا قىلغىنى ئۇلارنىڭ بېشىغىمۇ چۈشسۇن» دېگەندەك)، ھازىرقى ئىنجىل دەۋرىدە، يەنى «يېڭى ئەھدە» دەۋرىدە بولسا ئۇلارنى مەسىھ ئەيسانىڭ تەلىملىرى بىلەن تارازىغا سېلىش كېرەك؛ يەنى: ـ-
(1) بىز خۇدادىن باشقىلارنى قانداق ئۆلچەمدە «سوت قىلىشنى» تەلەپ قىلغان بولساق، خۇدامۇ دەل شۇنداق ئۆلچەم بويىچە بىزنىمۇ سوت قىلىدۇ؛
(2) بىزگە گۇناھ قىلغانلارنى كەچۈرۈم قىلمىساق، خۇدامۇ بىزنى كەچۈرۈم قىلمايدۇ.
(3) شۇ «گۇناھ قىلغان» كىشىلەردە توۋا بولمىسا، زەبۇردىكى ئىنتىقام ئېلىشقا بولغان پەريادلار ئاخىرىغا بېرىپ خۇدانىڭ جاۋابىغا ئېرىشىدۇ؛ خۇدانىڭ كەچۈرۈمى رەت قىلىنسا، ئۇنىڭ ئادىل جازاسىنى تارتىشتىن باشقا ئىش قالمايدۇ.