تەۋرات 24-قىسىم
«يەرەمىيا»نىڭ تەپسىرى
(يەرەمىيا پەيغەمبەرنىڭ كىتابى)
كىرىش سۆز
كىتابنى قىسقىچە تونۇشتۇرۇش
يەرەمىيا پەيغەمبەرنىڭ پەيغەمبەرلىك خىزمىتى بەلكىم مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 626-يىلىدىن مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 585-يىلىغىچە جەمئىي 42 يىل داۋام قىلغان. شۇنىڭ ئۈچۈن تەۋراتتىكى «يەرەمىيا» دېگەن قىسىمنىڭ ئەڭ ئۇزۇن بولۇشى ھەيران قالارلىق ئىش ئەمەس، ئەلۋەتتە. جەزملەشتۇرىمىزكى، مەزكۇر كىتاب مۇشۇ 42 يىل ئىچىدە ئۇ بەرگەن بېشارەت ۋە تەلىملەرنىڭ بىر يەكۈنىدىن ئىبارەتتۇر. ئىسرائىلنىڭ تارىخىدا ئەڭ قاراڭغۇلۇق مەزگىللەرنىڭ بىرىدە، خۇدانىڭ سۆزى مۇشۇ بېشارەتلەر ئارقىلىق ئۇنىڭغا يەتكۈزۈلگەن. يەرەمىيانىڭ كىتابىنىڭ ئۆزىگە زامانداش بولغان ئەزاكىيال پەيغەمبەرنىڭ كىتابى بىلەن شۇنداق ئورتاق يېرى باركى، ئۇ ئىنساننىڭ گۇناھقا پاتقان ھەقىقىي ھالىتىنى ئۈزۈل-كېسىل ئاشكارىلاپ ھەم تەھلىل قىلىپ، ئۇنى كۆز ئالدىمىزغا ئەينى ھالدا كەلتۈرىدۇ. شۇڭا ئۇ كۆپ ھاللاردا «ئادەمنىڭ قۇلىقىغا ياقىدىغان» ئەسەر بولماي قالىدۇ. لېكىن ھايات توغرۇلۇق تۆۋەندىكىدەك كەسكىن، جىددىي سوئاللىرى بولغان ئوقۇرمەنلەرگە ئۇنىڭدىن ئەمەلىي جاۋابلار تاپقىلى بولىدۇ. «نېمىشقا ھالىتىم مۇنداق چاتاق؟»، «مەن نېمىشقا ۋەدەمدە تۇرماي ئۆزگىلەرنىڭ ئۈمىدىنى يەردە قويىمەن؟»، «نېمىشقا ئەخلاقتا ھەردائىم مەغلۇبىيەتتە ئاخىرلىشىمەن؟»، «نېمىشقا ئۆزۈمنىڭ خۇداغا زادى ياقمايدىغانلىقىمنى چوڭقۇر ھېس قىلىمەن؟»، ھەتتا «دىنىي مۇراسىملارغا ئۆزۈمنى كۆپ بېغىشلىغىنىم بىلەن نېمىشقا ئۆزۈمنىڭ خۇداغا زادى ياقمايدىغانلىقىمنى چوڭقۇر ھېس قىلىمەن؟»، «نېمىشقا بىزنىڭ ئېلىمىزنىڭ ھالىتى شۇنداق چاتاق؟» دېگەندەك سوئاللار ئوقۇرمەندە بارمۇ؟ ئەمدى مەزكۇر كىتابتا سىز ئۈچۈن جاۋابلار بار.
بىرىنچىدىن، ئۇ ھەربىرىمىزگە «سادىق ئەينەك» بولۇپ، ھەربىرىمىزگە ئىچىمىزدىكى چوڭقۇر يىلتىز تارتقان گۇناھ مەنبىلىرىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ؛ ئىككىنچىدىن، بۇ گۇناھ مەنبەلىرىدىن قۇتۇلۇش يولىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ يول پەقەت «يەھۇدىي خەلقى» ئۈچۈنلا ئەمەس، بەلكى پۈتكۈل ئىنسانىيەت ئۈچۈندۇر. ئۇ بولسىمۇ، نىجاتلىقتۇر! بۇ ئىشلار ئۈستىدە «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدە توختىلىمىز («قۇتقۇزغۇچى-مەسىھ ۋە يېڭى ئەھدە»).
تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈش
يەرەمىيا دۇنياغا كېلىشتىن بۇرۇن، يەھۇدا ئەڭ دەھشەتلىك پادىشاھلىرىنىڭ بىرى بولغان ماناسسەھنىڭ 50 يىللىق ھۆكۈمى ئاستىدا بولغانىدى. «شىمالىي پادىشاھلىق» بولغان ئىسرائىلدىكى «ئون قەبىلە» ئاسۇرىيە تەرىپىدىن مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 722-يىلى سۈرگۈن قىلىنغان. يەھۇدا پادىشاھى ماناسسەھ بولسا ئۆز پادىشاھلىقىنى قوغداش ئۈچۈن خۇدانى ئىزدەپ ئۇنى باشپاناھ قىلىش ۋە ئۇنىڭدىن يول سوراشنىڭ ئورنىغا، ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە كۆپرەك يات ئەللەر بىلەن ئىتتىپاق تۈزۈشكە ئىنتىلگەنىدى. ئۇ بۇ يات ئەللەرگە بولغان «سادىقلىق»ى ۋە «سەمىمىيلىك»ىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن ئۇلارنىڭ بۇتلىرىنى ۋە بۇتپەرەسلىك ئىشلىرىنى قوبۇل قىلىپ ئۇلارغا ئاتاپ بۇتخانىلارنى سالغۇزغان؛ بۇ بۇتپەرەسلىك ھەتتا «ئىنسان قۇربانلىقى»نى، بالىلارنى قۇربانلىق قىلىشنى ئۆز ئىچىگە ئالاتتى. يەشايا پەيغەمبەر ئۇنىڭغا: ــ بۇنداق ئىشلارنى داۋاملاشتۇرساڭ خۇدا پۈتكۈل يەھۇدانى ۋەتىنىدىن مەھرۇم قىلىپ بابىلغا سۈرگۈن قىلىدۇ، دەپ ئاگاھلاندۇرغان. لېكىن ماناسسەھ ھېچ قۇلاق سالمىغان؛ ئۇ بەلكىم ھەتتا يەشايا پەيغەمبەرنى ئۆلتۈرگەن بولۇشى مۇمكىن.
كۆپ ئادەملەر: «مەن ھازىر گۇناھ قىلىۋېرىمەن، ئاندىن قېرىغاندا توۋا قىلىمەن» دېگىنى بىلەن ئەمەلىيەتتە ناھايىتى ئاز بىر قىسىم كىشىلەر ياشانغاندا ئاندىن توۋا قىلىدۇ. ھالبۇكى، ئادەمنى ھەيران قىلارلىق ئىش شۇكى، رەزىل پادىشاھ ماناسسەھ مەلۇم دەرىجىدە توۋا قىلغان. بىراق خەلقىگە نىسبەتەن بۇتپەرەسلىكتىن كۆپ زىيان بولغان؛ ئۇلارغا بۇتپەرەسلىك، شۇنىڭدەك ھەرخىل رەزىللىك سىڭىپ كەتكەنىدى. لېكىن ماناسسەھنىڭ ئوغلى يوسىيا سەككىز ياشقا كىرگەندە تەختكە ئولتۇرغان بولسىمۇ، پەقەت ئون نەچچە ياشقا چىققاندىلا بۇنداق ئىشلارنى تۈزىتىش ئىستىكى كۈچلۈك بولغانىدى. تەۋراتتىكى «تارىخ-تەزكىرە» ھەم «پادىشاھلار» دېگەن قىسىملاردا بۇ ئىشلار خاتىرىلەنگەن: ــ
«سەلتەنىتىنىڭ سەككىزىنچى يىلى، ئۇ تېخى گۈدەك چېغىدىلا، ئاتىسى داۋۇتنىڭ خۇداسىنى ئىزلەشكە باشلىدى؛ سەلتەنىتىنىڭ ئون ئىككىنچى يىلىغا كەلگەندە يەھۇدا بىلەن يېرۇسالېمدىكى «يۇقىرى جايلار»، ئاشەراھ مەبۇدلىرى، ئويما بۇتلار ۋە قۇيما بۇتلارنى يوقىتىپ، زېمىننى پاكىزلاشقا كىرىشتى.
خەلق ئۇنىڭ كۆز ئالدىدىلا «بائاللار»نىڭ قۇربانگاھلىرىنى چېقىپ تاشلىدى؛ ئۇ قۇربانگاھلارنىڭ ئۈستىگە ئېگىز قىلىپ ئورۇنلاشتۇرۇلغان خۇشبۇيگاھلارنى كېسىپ تاشلىدى؛ ئۇ يەنە ئاشەراھ مەبۇدلىرى، ئويما-قۇيما بۇتلارنى چېقىپ، ئۇنىڭ توپىسىنى بۇ مەبۇدلارغا قۇربانلىق سۇنغانلارنىڭ قەبرىلىرىگە چېچىۋەتتى. بۇت كاھىنلىرىنىڭ ئۇستىخانلىرىنى قۇربانگاھلىرىنىڭ ئۈستىدە كۆيدۈرۈۋەتتى؛ شۇنداق قىلىپ، ئۇ يەھۇدا بىلەن يېرۇسالېمنى پاكىزلىدى. ئۇ ماناسسەھ، ئەفرائىم، شىمېئون ھەتتا نافتالىغىچە ئۇلارنىڭ ھەرقايسى شەھەرلىرىدە ۋە ئەتراپىدىكى خارابىلەردە شۇنداق قىلدى؛ ئۇ قۇربانگاھلارنى چېقىپ، ئاشەراھ مەبۇدلىرى ۋە ئويما بۇتلارنى كوكۇم-تالقان قىلىۋەتتى، پۈتۈن ئىسرائىلدىكى خۇشبۇيگاھلارنىڭ ھەممىسىنى كېسىپ تاشلاپ، يېرۇسالېمغا قايتتى» («2تار.» 3:34-7).
«... ئۇ يەھۇدا شەھەرلىرىدىن بارلىق كاھىنلارنى چاقىرتىپ، ئۆزىگە يىغدى. ئاندىن ئۇ گەبادىن تارتىپ بەئەر-شېباغىچەكاھىنلار خۇشبۇي ياقىدىغان «يۇقىرى جايلار»نى بۇزۇپ بۇلغىۋەتتى؛ ئۇ «دەرۋازىلاردىكى يۇقىرى جايلار»نى چېقىپ بۇزدى؛ بۇلار «شەھەر باشلىقى يەشۇئانىڭ قۇۋىقى»نىڭ يېنىدا، يەنى شەھەر قۇۋىقىغا كىرىش يولىنىڭ سول تەرىپىدە ئىدى (ئەمدى «يۇقىرى جايلار»دىكى كاھىنلارنىڭ يېرۇسالېمدا پەرۋەردىگارنىڭ قۇربانگاھىغا چىقىشى چەكلەنگەنىدى؛ لېكىن ئۇلار داۋاملىق ئۆز قېرىنداشلىرى بىلەن بىرگە پىتىر نانلاردىن يېيىشىگە مۇيەسسەر ئىدى)».
(«2پاد.» 8:23-9)
بۇ ئىسلاھات مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 672-يىلى باشلانغانىدى. بىر يىلدىن كېيىن خۇدا يەرەمىيانى پەقەت ئىسرائىلغىلا ئەمەس، بەلكى يات ئەللەرگىمۇ پەيغەمبەر بولۇشقا چاقىرغان. ئۇ يېرۇسالېمنىڭ شىمالىغا سەككىز كىلومېتر يىراقلىقتىكى ئاناتوت دېگەن يېزىدىكى بىر كاھىن ئائىلىسىدىن بولۇپ، شۇ چاغدا بەلكىم ئون ئالتە ياشتىن ئاشمىغانىدى. شۈبھىسىزكى، يەرەمىيا يوسىيا پادىشاھنىڭ ئىسلاھات ئېلىپ بېرىشىدا ئۇنى قوللايدىغان كۈچلۈك بىر ئاۋاز ئىدى.
بەش يىلدىن كېيىن، مۇقەددەس ئىبادەتخانىنى پاكلاندۇرۇش جەريانىدا، مۇسا پەيغەمبەرگە تاپشۇرۇلغان «قانۇن-دەستۇرلار»دىن كۆچۈرۈلگەن بىر «ئورام يازما» تېپىلدى. تېپىلغان يازما بەلكىم «قانۇن شەھرى» دېگەن قىسىمنى ئۆز ئىچىگە ئالغان؛ بۇ قىسىمدا، خۇدانىڭ ئىسرائىل بىلەن تۈزگەن ئەھدىسىنىڭ ئىككىنچى قېتىملىق تەپسىلىي ئېلان قىلىنىشى خاتىرىلەنگەنىدى. بۇ قانۇن-دەستۇر قىسمىنىڭ تېپىلىشى يوسىيانىڭ ئىسلاھاتنى ئالغا سۈرۈشىگە تېخىمۇ ئىلھام بولدى.
يەرەمىيانىڭ بىزگە (1:11-8دە) ئېيتىشىچە، بۇ ۋەقەدىن بىر يىل كېيىن ئۇ ئەھدىنى جاكارلاش ھەم ئۇنى شەرھ قىلىش ئۈچۈن يول ئالغان. شۈبھىسىزكى، ئۇ ئەھدىنى جاكارلىغىنىدا ئۆز بېشارەتلىرىنى ئۇنىڭغا قوشۇپ ئايان قىلغان.
ئەھدە ئىچىدە مۇنداق سۆزلەر بار («قانۇن شەھرى» 13:12-14): ــ
«سەن كۆيدۈرمە قۇربانلىقلىرىڭنى ئۇدۇل كەلگەن جايلاردا قىلماسلىق ئۈچۈن كۆڭۈل قويغىن؛ پەقەت پەرۋەردىگار ھەممە قەبىلىلىرىڭنىڭ زېمىنلىرى ئارىسىدىن تاللىغان جايدا كۆيدۈرمە قۇربانلىقلىرىڭنى قىل ۋە شۇ جايدا مېنىڭ ساڭا بارلىق تاپىلىغىنىمغا ئەمەل قىل».
بۇ سۆزلەر بويىچە يوسىيا پادىشاھ يېرۇسالېم (خۇدا «تاللىغان جاي»)دىن باشقا «يۇقىرى جايلار»دا قىلىدىغان قۇربانلىق مۇراسىملارنى بىكار قىلىۋەتكەنىدى.
شۇنىڭ بىلەن يەرەمىيا ئەھدىنى جاكارلىغاندا، ئۆز يۇرتى ئاناتوتتا ھەممىدىن قاتتىق قارشىلىققا ئۇچرىغان. ئاناتوت بولسا «كاھىنلىق يۇرت» ئىدى؛ ئېسىمىزدە باركى، يەرەمىيا ئۆزى كاھىن ئىدى. يوسىيا ئىسلاھات قىلغىنىدا يەرەمىيانىڭ ئائىلىسىدىكىلەردىن كۆپ ئادەملەر بەلكىم كاھىنلىقتىن قالدۇرۇلغان ياكى تۆۋەنرەك ئورۇنلارغا چۈشۈرۈلگەن بولۇشى مۇمكىن؛ ئەگەر ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئۆزلىرىنى «بائال»دىكى بۇتپەرەسلىككە ئاتىغانلار بولسا ئۇلاردىن بەلكىم ئۆلۈمگە مەھكۇم قىلىنغانلارمۇ بولغانىدى. ئاناتوتتا باشقا يەرلەرگە ئوخشاش «يۇقىرى جايلار» بولۇشى مۇمكىن ئىدى. يوسىيانىڭ شۇ يەرلەردە ئىبادەت مۇراسىملارنى ئەمەلدىن قالدۇرغانلىقى دەل يەرەمىيانىڭ ئائىلىسىدىكىلەرگە پايدىلىق «يۇقىرى جايلار»دىكى «ئائىلە ئىش-ئوقىتى»گە بېرىلگەن خاتىمە بولغانىدى. ئۇنىڭ ئائىلىسىدىكىلەرنىڭ ئىنكاسىنى تەسەۋۋۇر قىلىش تەس ئەمەس. ئۇلارنىڭ ئۇنى ئۆلتۈرۈش قەستىنى 18:11-23-ئايەتتىن، ۋە قاتتىق چەتكە قېقىلىشىنى 17:15-ئايەتتىن كۆرگىلى بولىدۇ. ئۇنىڭغا خوتۇن ئالماسلىق بۇيرۇلغانىدى؛ چۈنكى ئۇنىڭ ئۆمرى دائىملىق خەۋپ-خەتەر ھەم دەرد-ئەلەم ئىچىدە ئۆتەتتى؛ ئۇنىڭ توي قىلماسلىقىنىڭ ئۆزى تۈمەنلىگەن يۇرتداشلىرىغا: «خۇدانىڭ پات ئارىدا چۈشىدىغان جازالىرى تۈپەيلىدىن، سىلەرگىمۇ نورمال ئائىلىلىك تۇرمۇش مۇمكىن بولمايدۇ» دەيدىغان بىر بېشارەت بولاتتى.
يەرەمىيا ئۆزىنىڭ جاپالىق تەنھا يولىدىن پەرۋەردىگارغا كۆتۈرگەن داد-پەريادلىرى ۋە ھەتتا ئاغرىنىشلىرى ھەيران قالارلىق ئىش ئەمەس. ئۇلارنى 11-20-بابلاردا ئارىلاپ-ئارىلاپ ئۇچرىتىمىز. 19:15-20دە خۇدا بۇ توغرۇلۇق ئۇنىڭغا ئېغىر بىر سۆز قىلىدۇ ۋە بىلىشىمىزچە، ئۇ بۇ سۆزدىن كېيىن ئىككىنچى «خۇدايىمنىڭ يولىدىن يانغۇم بار» دېگۈچى، ياكى شۇ يولدىن قاقشىغۇچى بولمىغان. ئۇ ھازىر كونا ئەسكەر بولۇپ، يولنى ئاخىرغىچە مېڭىشقا يۈزىنى چاقماق تېشىدەك قىلغان.
يوسىيا پادىشاھ ھايات ۋاقتىدا، يەرەمىيا «چەتكە قېقىلغان» ۋە ئۆلۈم خەتىرى ئاستىدا بولغىنى بىلەن، مەلۇم دەرىجىدە «پادىشاھنىڭ ھىمايىسى ئاستىدىكى ئادەم»مۇ ئىدى. ئەھۋال «سوغۇق ئۇرۇش» دەۋرىدىكىدەك ئىدى؛ لېكىن ئۇ ھەردائىم ھەر ئەھۋالدا خەلقلەرگە خۇدانىڭ سۆزىنى يەتكۈزدى (1:25نى كۆرۈڭ؛ بۇ ئايەت يەھوئاكىمنىڭ تۆتىنچى يىلىغىچە بولغان جەرياندىكى يەرەمىيانىڭ ئەھۋالىنى تەسۋىرلەيدۇ).
16-15:22دە خۇدانىڭ يوسىيانى تەرىپلىگىنىنى كۆرىمىز (خۇدا يوسىيانىڭ ئوغلى يەھوئاھازغا سۆز قىلىدۇ): ــ
«سەن كېدىر ياغىچىدىن ياسالغان تاختايلارنى چاپلاپ، ئاتا-بوۋىلىرىڭ بىلەن بەسلەشسەڭ قانداقمۇ پادىشاھ بولۇشقا لايىق بولىسەن؟ سېنىڭ ئاتاڭ (يوسىيا) يەپ-ئىچىشكە تەشەككۈر ئېيتىپ، ئادالەت ۋە دۇرۇس ئىشلارنى يۈرگۈزگەن ئەمەسمۇ؟ شۇڭا ئۇ بۇنىڭ ياخشىلىقىنى كۆرگەن. ئۇ مۆمىنلەرنىڭ ۋە نامراتلارنىڭ دەۋاسىنى توغرا سورىغان؛ شۇڭا خەلقنىڭ ئەھۋالى ياخشى ئىدى. بۇنداق ئىش مېنى تونۇشتىن ئىبارەت ئەمەسمۇ؟» ــ دەيدۇ پەرۋەردىگار».
شۈبھىسىزكى، خۇدانىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى بىلەن، شىمالىي زېمىنلاردا بولغان سىياسىي ۋەقەلەر يوسىيا پادىشاھنىڭ كېيىنكى يىللىرىدا ئىسلاھاتلارنى ئالغا سۈرۈشكە ئەركىنلىك ۋە ۋاقىت يارىتىپ بەردى. يەھۇدانىڭ دۈشمىنى ئاسۇرىيە شىمالىي تەرەپتە بابىلنىڭ ۋەسۋەسلىرىگە ۋە شەرقىي تەرەپتە مېدىئانىڭ تەھدىتلىرىگە تاقابىل تۇرۇش بىلەن بەند ئىدى. مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 612-يىلى بابىللىقلار ئاسۇرىيە ئىمپېرىيەسىنىڭ پايتەختى نىنەۋەنى ئىشغال قىلدى؛ ئاسۇرىيەنىڭ قوشۇنى غەربكە، ھاران شەھىرىگە يۈرۈش قىلدى. ئۇلار شۇ يەردە يەنە 609-يىلى بابىللىقلار تەرىپىدىن يېڭىلدى.
مىسىر پادىشاھى پىرەۋن «ئاسۇرىيەنى قۇتقۇزايلى، ئۇلارنى ئۆزىمىزگە ئىتتىپاقداش قىلايلى» دەپ ئۇلارنىڭ ئىشىغا ئارىلاشماقچى بولدى. شۈبھىسىزكى، ئۇلارنىڭ مەقسىتى، ئاسۇرىيەنىڭ ئىلكىدىكى سۇرىيە ۋە قانائان (پەلەستىن) زېمىنلىرىگە «ئىنئام سۈپىتى»دە ئېرىشىشتىن ئىبارەت ئىدى. شۇ يۇرتلار ئەسلىدە ئاسۇرىيەگە بېقىنغانىدى. يەھۇدا بۇ يۇرتلارنىڭ ئىچىدە بولغاچقا، يوسىيا بۇنداق ئەھۋالنى خالىماي (خۇدادىن يول سورىمايلا) «مېگىددو جىلغىسى»غا چىقىپ پىرەۋن بىلەن قارشىلاشتى. ئۇنىڭ قوشۇنى مەغلۇپ بولۇپ ئۆزى ئەجەللىك يارىلاندى. پىرەۋن ئاسۇرىيەنى قۇتقۇزالمىغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ قوشۇنى تۆت يىل ئەفرات دەرياسى بويىدا تۇرۇپ سۇرىيە ھەم پەلەستىننى ئۆزىگە بېقىندۇردى. ئۇ يەھۇدانىڭ يېڭى پادىشاھى يەھوئاھازنى ئۈچ ئاي ئولتۇرغان تەختتىن چۈشۈرۈپ، ئورنىغا مۇستەبىت يەھوئاكىمنى تەختكە ئولتۇرغۇزدى. لېكىن پىرەۋن بولسا مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 605-يىلى بابىل پادىشاھى نېبوقادنەسار تەرىپىدىن كارشىمىشتا مەغلۇپ قىلىندى. پۈتكۈل «ئوتتۇرا شەرق» نېبوقادنەسارنىڭ ئالدىدا ئۆز ئولجىسىدەك ھالەتتە بولدى.
604-يىلى يەرەمىيا بارلىق بېشارەتلىرىنى بىر ئورام يازمىغا خاتىرىلىتىپ، ئۇنى خەلققە ئوقۇتتى؛ بۇنىڭ نەتىجىسى شۇنداق بولدىكى، پادىشاھ يەھوئاكىم يازمىنى ئوتدانغا تاشلاپ كۆيدۈرۈۋەتتى (9:36).
ھازىر بۇتپەرەسلىك قايتىدىن ئۈستۈنلۈككە ئۆتتى. نەتىجىدە يەرەمىيا ۋە ئۇنىڭغا ئوخشاش ئىخلاسمەن كىشىلەر زىيانكەشلىككە ھەتتا ئۆلۈم جازاسىغا ئۇچرىدى. (20:26-23؛ 17:22نى كۆرۈڭ). يەرەمىيا دەررىلىنىپ، زىندانغا تاشلاندى (2:20)؛ ئۆلۈمگە مەھكۇم قىلىنىشقا تاس قالدى (10:26 قاتارلىقلار). يەھوئاكىم خۇدانىڭ ئەھدىسىنى بۇزۇشى بىلەن تەڭ، نېبوقادنەسار بىلەن تۈزگەن ئەھدىنىمۇ بۇزدى. شۇنداق قىلىپ يەھوئاكىم مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 598-يىلى تەختتىن چۈشۈرۈلۈپ سۈرگۈن بولۇشقا ھۆكۈم چىقىرىلدى ۋە سۈرگۈنلۈككە يولغا چىقىپلا دۇنيادىن كەتتى. ئۇنىڭ ئىزباسارى ئوغلى يەھوئاكىن قايتىدىن يېرۇسالېمنى چىڭ تاقاپ، قارشىلىقنى داۋاملاشتۇردى؛ لېكىن بابىل تەرىپىدىن ئۈچ ئايلىق مۇھاسىرىگە ئېلىنغاندىن كېيىن تەسلىم بولدى. ئۇمۇ سۈرگۈن بولۇپ، ئىبادەتخانىدىكى قىممەتلىك قاچا-قۇچىلار، يېرۇسالېمدىكى مۆتىۋەرلەر ۋە ئۇستا ھۈنەرۋەنلەر بىلەن تەڭ بابىلغا ئېلىپ كېتىلدى. بۇ مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 597-يىلى ئىدى.
نېبوقادنەسار بولسا «ئۇ ياخشى قورچاق بولىدۇ» دەپ يەھوئاكىمنىڭ ئاكىسى زەدەكىيانى تەختكە ئولتۇرغۇزدى. لېكىن ئەمەلىيەتتە بولسا زەدەكىيا ھەممە ئەلگە نىسبەتەن «قورچاق» بولۇپ، پات ئارىدا بابىلغا قارشى ئىسيان كۆتۈرمەكچى بولغان باشقا ئەللەردىن كېلىدىغان ئەلچىلەر ئۆمىكىنى كۈتىۋاتقانىدى (3:27). ئۇنىڭ ھۆكۈم سۈرگەن دەۋرى يەرەمىيا ئۈچۈن ئەڭ قىيىن بولغان ئون يىل بولغان ئىدى.
ئەلچىلەر زەدەكىيانىڭ ئالدىغا يىغىلغاندا، يەرەمىيا نەچچە بويۇنتۇرۇقنى كۆتۈرۈپ كىرىپ ئۇلارنى قاتتىق چۆچۈتىۋەتتى. ئۇ بۇلارنى ئەلچىلەرنىڭ ھەربىرىگە تاپشۇرۇپ، ئىسيان كۆتۈرۈشنىڭ پايدىسىز ئىكەنلىكىنى، بابىل پادىشاھىنىڭ بويۇنتۇرۇقىنى قوبۇل قىلىشى كېرەكلىكى توغرىسىدىكى خەۋەرنى يەتكۈزدى.
يەرەمىيا يەنە بابىلغا ئاللىقاچان سۈرگۈن قىلىنغانلارغا خەت يېزىپ ئۇلارغا: سۈرگۈنلۈك مەزگىلى 70 يىل بولىدۇ، لېكىن سىلەر ئىختىيارەن نېبوقادنەسارغا تىنچلىقتا بويسۇنساڭلار بۇ سۈرگۈن بولۇش مەزگىلى خۇدانىڭ بەخت-بەرىكىتىنى كۆرگەن يىللار بولىدۇ، دەپ نەسىھەت قىلدى. بۇنداق خەۋەر «مىللەتپەرۋەر»لەرگە ياقمايتتى؛ بۇ خەۋەر بولسا يەنە يېرۇسالېمدا ھەم بابىلدا تۇرغان بىرنەچچە ئاتالمىش «پەيغەمبەرلەر» جاكارلىغان خەۋەرنىڭ ئەكسى ئىدى. مۇنداق خەۋەر يەتكۈزۈش يەرەمىيا ئۈچۈن خەتەرلىك يول ئىدى؛ ئۇ يەنە «سېنى تاقاققا سېلىشىمىز كېرەك» دېگەندەك تەھدىتلەرنى ئاڭلىدى (24:29-29). لېكىن پادىشاھ زەدەكىيا نېبوقادنەسارغا ئىچكەن قەسىمىنى بۇزۇپ بابىللىقلارنى قايتىدىن قوزغاپ، ئۇلارنى «سەۋر-تاقىتىمىز قالمىدى، قىساس ئالمىساق بولمايدۇ» دېگۈزدى؛ شۇ شارائىتتا ئۇلار يېرۇسالېمنىڭ دەرۋازىلىرى ئالدىغا كەلگەن چاغدا يەرەمىيا چوقۇم تېخىمۇ دادىل نۇقتىئىنەزەردە تۇرۇشى كېرەك ئىدى. بابىللىقلارنىڭ كېلىشى، دېدى يەرەمىيا، خۇدادىن چۈشكەن جازا؛ خۇدانىڭ جازاسىنى ئۇلارغا تەسلىم بولۇش يولى بىلەن قوبۇل قىلىش كېرەك، دېدى. ئۇ ھەتتا نېبوقادنەسارنىڭ خۇدانىڭ تەربىيىلىك جازاسىنى ئۆز ئاسىي خەلقى ئۈستىگە بەجا كەلتۈرۈشى بىلەن ئۇنى «خۇدانىڭ قۇلى» (9:25، 6:27) دەپ ئاتىغان. بۇنداق سۆزلەرنى «مىللىي خائىنلىق» دەپ شىكايەت قىلىش ئاسانغا چۈشىدۇ. يەرەمىيا زىندانغا قاماپ قويۇلدى (بۇ ۋاقىتتا شەھەردە قەھەتچىلىك بولغان بولۇپ، زىنداندىكىلەرگە قانچىلىك ئوزۇق تەمىنلىنىدىغانلىقىنى ئوقۇرمەنلەر تەسەۋۋۇر قىلالايدۇ). يەرەمىيا بۇ يەردىن ھەربىي زىندانغا ئۆتكۈزۈپ بېرىلىپ، ئاخىردا «پاتقاقلىق ئازگال»غا تاشلىۋېتىلدى. ئۇ چوڭقۇر پاتقاققا پېتىپ سوغۇقتىن ۋە ئاجىزلىقتىن ئۆلۈشكە ئاز قالدى. ھەقىقىي مىللىيپەرۋەر دەل يەرەمىيا ئىدى. ئۇنىڭ سۆزلىرى ئىنسانلارنىڭ ئويلاپ چىققان خام خىياللىرىغا ئەمەس، بەلكى خۇدانىڭ ئايان قىلغان ۋەھىيلىرىگە ئاساسلانغان، سالماق، ئېغىر-بېسىقلىقتىن چىققانىدى. بەزىلەر: «ئاخىرقى دەقىقىدە كەلگەن قۇتقۇزۇش» توغرۇلۇق چۈشەيدىغان بولسىمۇ (ۋە خۇدا ھەقىقەتەن بەزى ۋاقىتلاردا «ئاخىرقى دەقىقىدە» قۇتقۇزىدۇ) لېكىن شۇ چاغدا خۇدانىڭ سۆزى «قۇتقۇزۇش» توغرۇلۇق ئەمەس، بەلكى پەقەت ئادەمنى كىچىك پېئىللىق قىلىش توغرۇلۇق ئىدى. ئۇنىڭ يولى بولسا «كالدىيلەرگە (بابىللىقلارغا) تەسلىم بولۇڭلار» دېگەنلىكتىن ئىبارەت ئىدى. لېكىن زەدەكىيا پادىشاھ «يۇمىلاق تاۋۇز»نىڭ دەل ئەينى ئىدى ــ بىر قارارغا كېلەلمەيتتى، ھەردائىم پالانچى تەرەپ ياكى پۈكۈنچى تەرەپتىكىلەرنىڭ ئويلىغانلىرىدىن قورقۇپ يۈرەتتى. ئۇ دائىم، ھەتتا يەرەمىيا زىنداندا ياتقان ۋاقىتتا ئۇنىڭدىن مەسلىھەت سورايتتى، لېكىن ئالغان مەسلىھەتنى تېزلا ئۇنتۇپ كەتتى. ئاخىر بېرىپ ئۇنىڭ ئىككىلىنىشلىرى ئۆزىگە دەھشەتلىك جازانى ئېلىپ كەلدى (39- ھەم 52-بابنى كۆرۈڭ).
يەرەمىيا مەبلەغ سېلىپ، ئانا يۇرتى ئاناتوتتىكى بىر ئېتىزنى سېتىۋېلىپ خۇدا ئايان قىلغان كېلەچەككە بولغان ئىشەنچىنى كۆرسەتتى (6:32-14، 24-25). يېرۇسالېم ئىشغال قىلىنغاندىن كېيىن، بابىللىق قاراۋۇل بېگى ئۇنىڭغا ئۆمرىنىڭ قالغان كۈنلىرىدە بابىلدا راھەتلىك شارائىتتا تۇرمۇش ئۆتكۈزۈشكە پۇرسەت بەرگەندە، ئۇ بەلكى يەھۇدا زېمىنىدا قېلىپ ئەڭ نامرات كىشىلەر بىلەن بىللە قىيىن شارائىتلاردا تۇرۇشنى تاللىشى بىلەن خەلققە بولغان ھەقىقىي مۇھەببىتىنى كۆرسەتتى. «مىللىپەرۋەر» پادىشاھ ۋە ھۆكۈمران-سەردارلىرى بولسا يۇرتىدىن قانچە يىراق قاچالىسا شۇنچە ياخشى دەپ بەدەر قېچىشقا ئىنتىلدى. پادىشاھنىڭ «ھەرگىز تەسلىم بولمايمىز» دېگەن «مىللىپەرۋەر» سىياسىتىنىڭ ئاقىۋىتى يېرۇسالېمنىڭ: «قايتىدىن ھېچقانداق ئىسيان كۆتۈرمىسۇن» دېيىلگەن مۇتلەق ھالاكىتىدىن ئىبارەت بولدى.
يەرەمىيا بابىللىقلار بېكىتكەن يېڭى ۋالىي گەدالىيانىڭ ھىمايىسى ئاستىدا، زىيانكەشلىكتىن سەل ئارام تاپتى. گەدالىيانىڭ يەرەمىياغا بولغان ئىللىق مۇئامىلىسىدىن ئۇنىڭ ئاقكۆڭۈل ۋە ئادىل كىشى ئىكەنلىكىنى كۆرەلەيمىز. ئەپسۇسكى، ئۆزۈن ئۆتمەي ئۇمۇ بابىلنىڭ بويۇنتۇرۇقىنى ئەسلىدە رەت قىلغان ئىشەنمەسلىكنىڭ زىيىنىغا ئۇچرىغۇچى بولۇپ چىقتى. دالادا يۈرگەن بەزى لەشكەر باشلىقلىرى يەھۇدا زېمىنىدا ئامان-تىنچلىقنىڭ يەنە بولغانلىقىدىن خەۋەر ئاڭلاپ پەلەستىنگە قايتىپ كەلدى. ئۇلار ئارىسىدا ئىشمائىل ئىسىملىك بىر كىشى بار ئىدى. ئۇ شۈبھىسىزكى، ئۆزىنى پادىشاھ قىلىپ «يېڭى پادىشاھلىق»نى قۇرماقچى بولۇپ، گەدالىيانى ئۆلتۈرۈۋەتتى. يەھۇدادىكى باشقا «لەشكەر باشلىقلىرى» بولسا ئۇنىڭ پىلانىنى توسىدى. ئۇ قېچىپ كەتتى.
بۇ ئىشلار لەشكەر باشلىقلىرىنى ئېغىر تەڭلىكتە قالدۇردى. بابىللىقلار بېكىتكەن ۋالىي ۋە ئۇنىڭغا ياردەمچى ھەمراھ بولسۇن دەپ قالدۇرۇلغان بەزى بابىللىق مەنسەپدارلار ۋە لەشكەرلەر ئۆلتۈرۈۋېتىلگەنىدى. شۇنىڭ بىلەن ئۇلارنىڭ قارىشىچە، بۇ ۋەقەلەر نېبوقادنەسارنىڭ كۆزىگە يەنە بىر ئىسيان بولۇپ كۆرۈنۈشى مۇمكىن ئىدى. ئۇلار بابىللىقلار تېزلا قايتىپ كېلىپ قىساس ئالىدۇ، دەپ ئويلىدى. يەھۇدادا قالغان ھەربىي كۈچلەر ئىنتايىن ئاز ئىدى. شۇڭا ئۇلار مىسىرغا قېچىش قارارىغا كەلدى. ھالبۇكى، «خۇدانىڭ باشقا ئورۇنلاشتۇرۇشى بارمىدۇ، ئۇنىڭدىن سورايلى» دەپ ئۇلار يەرەمىيادىن، خۇدادىن بېشارەت سوراشنى تەلەپ قىلدى. يەرەمىيا سەۋرلىك بىلەن خۇدادىن سۆز كۈتتى. ئون كۈندىن كېيىن ۋەھىي ئۇنىڭغا كېلىپ: «يەھۇدا زېمىنىدا تۇرۇۋېرىڭلار، بابىل پادىشاھىغا بويسۇنۇڭلار، ۋە مەن ئۇنى سۆزلىرىڭلارغا ئىشەندۈرىمەن» دېيىلدى. بۇ تولىمۇ كۈتۈلمىگەن جاۋاب ئىدى، ئۇلارنىڭ ئۇنى ئاڭلىغۇسى يوق ئىدى.
ئۇلار ئاخىرىدا يەرەمىيانىڭ ياردەمچىسى بارۇقنى «سەن يەرەمىيانى بىزگە قارشىلىشىشقا كۇشكۈرتتۇڭ» دەپ ھەرخىل باھانە بىلەن، خۇدانىڭ سۆزىنى يەنە بىر قېتىم نەزىرىگە ئالمىدى. ئۇلارنىڭ بۇنداق شىكايىتىنىڭ تولىمۇ كۈلكىلىكلىكى ھەممىگە ئايان بولسا كېرەك، چۈنكى بارۇق ھەم يەرەمىيا ئۇلار بىلەن بىللە يەھۇدا زېمىنىدا تۇرۇۋەرسە ۋە بابىل پادىشاھى بۇ زېمىنغا قايتىپ كەلسە، ئۇلار بىلەن ئوخشاشلا خەتەردە قالاتتى. ئۇلار مىسىرغا كىردى، يەرەمىيا ھەم بارۇقنى ئۇلار بىلەن بېرىشقا مەجبۇر قىلدى. ۋاقىت تەرتىپى بويىچە كىتابنىڭ ئاخىرىدا، يەرەمىيانىڭ ئۆزىنى مىسىرغا مەجبۇرىي ئېلىپ بارغانلارغا قارشى چىقىپ، ئۇلارنىڭ قايتىدىن باشلىغان بۇتپەرەسلىكىنى ئەيىبلىگەنلىكىنى كۆرىمىز. يەرەمىيا: ــ سىلەر «يەھۇدا زېمىنىدا قېلىۋەرسەك چوقۇم نېبوقادنەسارنىڭ قولى بىلەن ئۆلىمىز» دېگەنىدىڭلار، شۇڭا سىلەر مىسىردىمۇ نېبوقادنەسارنىڭ قولى بىلەن بەرىبىر تۈگىشىسىلەر، دەپ ئاگاھلاندۇرىدۇ. ئۇلار تەتۈرلۈك قىلىپ ئۇنىڭ ئەيىبىگە رەددىيە بەرمەكچى بولۇپ، «بېشىمىزغا چۈشكەن كۈلپەتنىڭ سەۋەبى، ئاتا-بوۋلىرىمىزنىڭ ۋە بىزنىڭ بۇتلارغا چوقۇنۇشىمىز ئەمەس، بەلكى سېنىڭ پەرۋەردىگارىڭغا ئىبادەت قىلىش يولۇڭ بولدى» دەيدۇ. يەرەمىيانىڭ بېشارەتلىرى يېزىلغان خاتىرىسى يەرەمىيانىڭ «ھەقىقەتنى ئىسپاتلايلى؛ كۆرىمىزكى، كىمنىڭ سۆزى ئىناۋەتلىك بولىدۇ، ئۇلارنىڭمۇ ياكى مېنىڭمۇ؟» دېگەن سۆزلىرى بىلەن ئاخىرلىشىدۇ (28:44). يەرەمىيانىڭ بېشارەتلىرى بارلىق ئىنسانلارغا ئۆزلىرىنىڭ ئىسپاتىنى ئېلىپ كېلىدۇ.
يەرەمىيانىڭ ياردەمچىسى بارۇق كىتابنىڭ ئاخىرىدا يەرەمىيادا قانداق ئىشلارنىڭ يۈز بەرگەنلىكىنى بىزگە كۆرسەتمىگەنلىكى سەل سىرلىق ئىشتۇر. لېكىن يەرەمىيا ئۆزى شۇنداق خالىغان بولۇشى مۇمكىن. ئۇنىڭدىن سەۋەبىنى سورىغان بولساق شۈبھىسىزكى، ئۇ بىزگە: «مۇھىمى پەيغەمبەر ئەمەس، بەلكى خۇدانىڭ پەيغەمبەر ئارقىلىق كەلگەن سۆزىدۇر» دېگەن بولاتتى.
يەنە قوشۇپ ئېيتىشىمىز كېرەككى، كىتابتا خاتىرىلەنگەن كۆپ بېشارەتلەر ۋاقىت تەرتىپى بويىچە رەتلەنگەن ئەمەس. ئۇلار بەلكى تېما بويىچە رەتلەپ قويۇلغان. تۆۋەندە كىتاب مەزمۇنى جەدۋىلىدە بېشارەتلەرنىڭ بېرىلگەن ۋاقىتلىرى توغرۇلۇق بىلگىنىمىزنى كۆرسىتىمىز.
تەرجىمىمىزدە بىز ئىبرانىي تىلشۇناسلىرىنىڭ تەتقىقاتلىرىدىن، بولۇپمۇ ئەنگىليەلىك ئالىم «دېرىك كىدنېر»نىڭ «يەرەمىيا» دېگەن ئەسىرىدىن كۆپ پايدىلاندۇق
مەزمۇن: ــ
باب، بېشارەت-ۋەقەلەر، ۋە ۋاقتى
باب، بېشارەت-ۋەقەلەر، ۋە ۋاقتى بىرىنچى قىسىم ــ بىرىنچى ئورام يازما (يەرەمىيا 1:36-2) |
||
باب |
بېشارەت-ۋەقە |
ۋاقىت (بىلگەنلىرىمىز)(مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى يىللار) |
1 |
يەرەمىيانىڭ چاقىرىلىشى |
626 |
6-2 |
يەھۇدا توۋا قىلىشى كېرەك |
626-»-» |
9-7 |
ئىبادەتخانىدا بېشارەت جاكارلاش |
609 ياكى كېيىن |
10 |
«ئاسماندىكى ئالامەتلەر» («بېشارەتلەر») مۇھىم ئەمەس |
-- |
11 |
پۈتكۈل زېمىندا ئەھدىنى جاكارلاش |
-- |
12 |
يەرەمىيانىڭ داد-پەريادلىرى |
621/622؟؟ |
13 |
كاناپ ئىچ تامبال |
621/622؟؟ |
14 |
قەھەتچىلىك |
-- |
15 |
يېرۇسالېمنىڭ ئاقىۋىتى ــ يەرەمىيانىڭ يەنە داد كۆتۈرۈشى |
|
16 |
يەرەمىيا توي قىلماسلىقى كېرەك |
|
17 |
گۇناھ ئىنساننىڭ ئاساسىي مەسىلىسى ــ شابات كۈنى توغرۇلۇق |
|
18 |
ساپالچىدىن ئالغان ساۋاقلار |
609-دىن كېيىن |
19 |
ساپال كوزىدىن ئالغان ساۋاقلار |
609-دىن كېيىن |
20 |
يەرەمىيانىڭ ئۇرۇلۇشى پاشخۇرغا بولغان بېشارەت |
609-دىن كېيىن |
ئىككىنچى قىسىم - (كۆپىنچىسى) كېيىنكى بېشارەتلەر |
||
باب |
بېشارەت-ۋەقە |
ۋاقىت (بىلگەنلىرىمىز) |
21 |
يېرۇسالېمنىڭ ئاخىرقى قورشۋىۋېلىنىشى |
588 |
22 |
تۆت پادىشاھ توغرۇلۇق بېشارەتلەر |
|
23 |
ساختا پادىچىلار، «ھەققانىي شاخ» |
|
24 |
ياخشى ۋە ناچار ئەنجۈرلەر |
|
25 |
70 يىللىق سۈرگۈنلۈك |
605 |
26 |
شىلوھ توغرۇلۇق بېشارەت |
609-دىن كېيىن |
27-28 |
بابىلنىڭ بويۇنتۇرۇقىنى قوبۇل قىلىشى كېرەك |
594 |
29 |
سۈرگۈن بولغانلارغا يازغان خەت |
597-دىن كېيىن |
31-30 |
«ئۈمىد كىتابى» |
... |
33-32 |
يەرەمىيانىڭ ئېتىزنى سېتىۋېلىشى |
587/588 |
34 |
كالدىيلەرنىڭ ۋاقىتلىق كېتىپ تۇرۇشى قۇللارنىڭ ئازاد قىلىنىشى |
588 |
35 |
رەكابىيلاردىن ئالغان ساۋاق |
601-دىن كېيىن |
36 |
ئورام يازما ۋە ئۇنىڭ كۆيدۈرۈلۈشى |
605-604 |
37 |
يەرەمىيانىڭ قولغا ئېلىنىپ قاماپ قويۇلۇشى |
588 |
38 |
پاتقاقلىق ئازگال |
587/588 |
39 |
شەھەرنىڭ ئۆرۈۋېتىلىشى |
587 |
40 |
يەرەمىيانىڭ گەدالىيانىڭ يېنىدا تۇرۇشى |
587 |
41 |
گەدالىيانىڭ ئۆلتۈرۈلۈشى |
587 |
43-42 |
مىسىرغا قېچىش |
587-دىن كېيىن |
44 |
قاچقانلارنىڭ بۇتپەرەسلىكىنى ئاقلىشى |
585 |
45 |
بارۇق ئۈچۈن بىر بېشارەت |
605 |
ئۈچىنچى قىسىم ــ «يات ئەللەر»گە بولغان بېشارەتلەر |
||
46 |
مىسىر |
... |
47 |
فىلىستىيە |
... |
48 |
موئاب |
... |
49 |
ئاممون، ئېدوم، دەمەشق، كېدار، ئېلام |
... |
51-50 |
بابىل |
... |
خاتىمە |
||
52 |
تارىخىي خاتىمە |
... |
ۋاقىت جەدۋىلى |
|
يىل |
ۋەقە |
639/640 |
يوسىيا پادىشاھ بولىدۇ |
628 |
يوسىيا ئىسلاھاتنى باشلايدۇ |
627 |
يەرەمىيا خىزمىتىنى باشلايدۇ |
626 |
نابوپولاسسار بابىل ئىمپېرىيەسىنى بەرپا قىلىدۇ |
621/622 |
«قانۇن-دەستۇر» كىتابى تېپىلىدۇ |
612 |
ئاسۇرىيەنىڭ پايتەختى نىنەۋە ئۆرۈۋېتىلىدۇ |
609 |
يوسىيا جەڭدە ئۆلىدۇ |
يەھوئاھاز ئۈچ ئاي پادىشاھ بولىدۇ |
|
پىرەۋن يەھوئاكىمنى پادىشاھ قىلىدۇ |
|
605 |
نېبوقادنەسار پىرەۋننىڭ ئۈستىدىن كارشىمىشتە غەلىبە قىلىدۇ |
ئۇ دانىيال ۋە باشقا قابىلىيەتلىك كىشىلەرنى بابىلغا ئېلىپ كېتىدۇ |
|
604 |
يەرەمىيانىڭ يازمىسى يەھوئاكىم ئالدىدا ئوقۇلۇپ كۆيدۈرۈلىدۇ |
601 |
يەھوئاكىم بابىلغا ئىسيان كۆتۈرىدۇ |
598 |
يەھوئاكىم تەختتىن چۈشۈرۈلۈپ دۇنيادىن كېتىدۇ |
597 |
تۇنجى چوڭ سۈرگۈن قىلىنىش. يەھوئاكىن، ھۈنەرۋەنلەر، ئىبادەتخانىدىكى قاچا-قۇچىلار، ئەزاكىيال پەيغەمبەر ئېلىپ كېتىلىدۇ. زەدەكىيا پادىشاھ قىلىنىدۇ |
593 |
زەدەكىيا بابىلغا چاقىرىلىدۇ |
589 |
نېبوقادنەسار يەھۇدا زېمىنىغا تاجاۋۇز قىلىپ زەدەكىياغا ھۇجۇم قىلىدۇ «زېمىننىڭ ۋەيران قىلىنىشلىرى» باشلىنىدۇ («ئەز.» 2:24) |
587 |
يېرۇسالېمنىڭ غۇلىتىلىشى. ئىككىنچى سۈرگۈن قىلىنىشى |
581/582 |
ئۈچىنچى قېتىملىق بابىلغا سۈرگۈن قىلىنىش |
561 |
يەھوئاكىن زىنداندىن قويۇۋېتىلىدۇ |
539 |
بابىل ئۆرۈۋېتىلىدۇ |
536/538 |
پارسلىق ئىمپېراتور قورەش بابىلدا سۈرگۈن بولغانلارنى بابىلدىن ئازاد قىلىدۇ |
520 |
مۇكەددەس ئىبادەتخانىنىڭ ئۇلى سېلىنىدۇ |
••••••••
قوشۇمچە سۆز
بىز مۇشۇ يەردە ھەربىر ئايەتنى شەرھ قىلماقچى ياكى كىتابنىڭ ھەر تەرەپلىرى ئۈستىدە توختالماقچى ئەمەسمىز؛ بەلكى پەقەت ئوقۇرمەنلەرگە ياردەم بېرىدىغان بىرنەچچە ئالاھىدە تېمىلار، بىرنەچچە قىزىق نۇختىلار ياكى كۆپ ئۇچرايدىغان سوئاللار ئۈستىدە توختىلىمىز.
«ئەل بىلەن بىر» ياكى «ئەلدىن بۆلۈنگەن»؟
ئىنسانلار ئۈچۈن ئەڭ مۇھىم تېما بولغان (تۆۋەندە توختالماقچى بولغان «قۇتقۇزغۇچى-مەسىھ ۋە يېڭى ئەھدە») توغرۇلۇق سۆزلىشىشتىن ئىلگىرى، بۇنىڭ بىلەن زىچ باغلىق بولغان باشقا مۇھىم بىر ئىش ئۈستىدە توختالمىساق بولمايدۇ. دەرھەقىقەت: ــ
«ئەلگە باققان خار بولماس»
«ئەلگە قوشۇلساڭ ئەر بولارسەن، ئەلدىن ئايرىلساڭ يەر بولارسەن»
«بېلىق سۇدىن ئايرىلالماس، باتۇر ئەر ئەلدىن»
«توپتىن ئايرىلغاننى بۆرە يەر»
«بۆلۈنگەننى بۆرە يەر» دېگەن مۇشۇنداق ماقال-تەمسىللەر ناھايىتى كۆپ.
بۇ ماقال-تەمسىللەرنى ئەيسا مەسىھنىڭ بىر گېپى بىلەن سېلىشتۇرايلى: ــ
«تار دەرۋازىدىن كىرىڭلار. چۈنكى كىشىنى ھالاكەتكە ئېلىپ بارىدىغان دەرۋازا كەڭ بولۇپ، يولى كەڭتاشا ۋە داغدامدۇر، ۋە ئۇنىڭدىن كىرىدىغانلار كۆپتۇر. بىراق ھاياتلىققا ئېلىپ بارىدىغان دەرۋازا تار، يولى قىستاڭ بولۇپ، ئۇنى تاپالايدىغانلارمۇ ئاز» (ئىنجىل، «مات.» 13:7-14).
ئەمدى «ئەل»گە ئەگەشكەن بولساق قايسى يولدا بولىمىز؟ ھاياتلىققا بارىدىغان «ئاز ئادەم تاپالايدىغان» يولدا بولامدۇق؟ ئەگەر سىز جاۋابەن: «مېنىڭ يۇرتۇم باشقا ئەللەرگە ئوخشىمايدۇ» دېسىڭىز، بۇ پەقەت مىللەتپەرەس مەغرۇرلۇقلا، خالاس. مەلۇم بىر ئەلنىڭ گۇناھلىرى باشقا ئەلنىڭكىگە ئوخشىمايدىغان بولسىمۇ، لېكىن بىز تۇتقان ھەرقانداق گۇناھلىق يول پەقەت ھەققانىيلىق ۋە پاك-مۇقەددەسلىك ئورۇن ئالالايدىغان جەننەتكە بىزنى نالايىق قىلىدۇ. ئۆز گۇناھلىرىڭىز ئوخشاش تېزلىكتە ئۆزىڭىزنى دوزاخقا ئېلىپ بارىدىغان بولسا، باشقىلارنىڭ گۇناھلىرىنى تەنقىد قىلىشنىڭ پايدىسى بارمۇ؟
تەۋراتتىكى «يەرەمىيا» قىسمى بولسا بۇ ھەقىقەتلەرگە روشەن بىر مىسالدۇر. ئۇ ئۆمرىنىڭ كۆپ قىسمىدا ئۆز جەمەتىدىكىلەر، ئۆز دەۋرىدىكى پادىشاھلار ۋە مۇھتەرەم «دىنىي ئەربابلار» تەرىپىدىن چەتكە قېقىلغان. بەزى ۋاقىتلاردا يوشۇرۇنىۋالغان، بەزى ۋاقىتلاردا قوغلانغان، ئۇ ھەردائىم ئۆزىنى قەستلەپ يۈرىدىغان كىشىلەر تۈپەيلىدىن ئۆلۈم سايىسىدا يۈرەتتى. ئۇ بولسا «ئەلدىن بۆلۈنگەن»؛ لېكىن ھەق بولسا ئۇنىڭدا، ناھەق بولسا «ئەل»دە ئىدى. يېگانە بىرلا بولسۇن، ياكى مىڭ ئارىسىدا بولسۇن، ھەقىقەتكە ئىشەنگەن ۋە ھەقىقەتنى سۆزلەيدىغان، ئۆزىنى ھەقىقەت بىلەن بىر قىلغان كىشى بولسا ھەقلىكتۇر. «بۆلۈنگەننى بۆرە يەر» دېگەننىڭ ئورنىغا: «خۇدا بىلەن بىر بولغان كۆپنىڭ ئىچىدىدۇر» دېگەن ماقالنى ئالماشتۇرغۇمىز بار. مەسىلەن، پۈتكۈل ئائىلىدىكىلىرىم، بارلىق ئەجدادلىرىم بۇتقا چوقۇنغان بولسا، مېنىڭ بۇتپەرەسلىكىممۇ توغرا بولغان بولامدۇ؟ مېنىڭ ئەتراپىمدىكىلەر ئوغرىلار، باج ئوغرىلىغۇچىلار، ياكى ئۆز جۆرىلىرىنى ئالداپ باشقىلار بىلەن بىر ئورۇندا ياتقۇچىلار بولسا، ئۇنداقتا بۇ «كۆپ كىشىلەر قىلغان» ئىش ھەقلىك ئىش بولامدۇ؟ قىيامەت كۈنىدە ھەممىگە قادىر بىزدىن: «مېنىڭ ھەقىقىتىمنى نېمە قىلدىڭ؟» دەپ سورىغاندا بىز: «باشقىلار بۇنىڭغا ئەگەشمىدى، شۇڭا مەنمۇ ئەگەشمىدىم» دېسەك قانداقمۇ باھانە بولىدۇ؟ بىز ئۈچۈن زادى قايسىسى ئۈستۈن، ھەممىگە قادىرنىڭ سۆزىمۇ، ياكى «ئەلنىڭ پىكرى»مۇ؟
بۇ ئىشتا ھالقىلىق مەسىلە مەغرۇرلۇق، مەيلى شەخسىي ياكى مىللىي مەغرۇرلۇق بولسۇن، ئوخشاشلا مەغرۇرلۇقتۇر. ئەگەر خۇدانىڭ ھاياتىمىز ئۈستىدىن چىقارغان: «گۇناھكار!» دېگەن ھۆكۈمىنى قوبۇل قىلغۇمىز بولمىسا، شۇنىڭدەك ئۇنىڭ نىجاتلىق ئىلتىپاتىنى قوبۇل قىلغۇمىز بولمىسا، ئۇ بىزگە قارشى تۇرىدۇ. ھەممىمىزگە ئۆز گۇناھلىرىمىزنى تونۇپ يېتىشنىڭ ئورنىغا، باشقىلارنىڭ گۇناھلىرىنى تەنقىد قىلىش ئاسانغا چۈشىدۇ؛ ئۆز ئېلىمىزنىڭ گۇناھلىرىنى تونۇپ يېتىشنىڭ ئورنىغا، باشقا ئەلنىڭ گۇناھلىرىنى تەنقىد قىلىش ئاسان چۈشىدۇ. بىراق ئاخىرىدا مۇشۇنداق تەنقىدلەر ئۆزىمىزنى دوزاخقا ئېلىپ بارىدۇ، خالاس؛ بىز دائىم ئۆز گۇناھلىرىمىزنى بىر تەرەپ قىلماي تۇرۇپ باشقىلارغا «يوللىرىنى ھېچ ئۆزگەرتمەيدۇ ئۇلار» دەپ تەنە قىلىمىز. ھەممىگە قادىر بۇ توغرۇلۇق نېمە دەيدۇ؟ ھەتتا بىز ئۆز گۇناھكار ھالىتىمىزدىن ئۆزگىرىشكە ئىنتىلىدىغان «ئاز سان»دىكى كىشىلەر بولساقمۇ، لېكىن «ھېچنېمىگە تىرىشمايدىغانلار»نىڭ ئۈستىدىن ھۆكۈم چىقىرىپ ئۇلارنى كەمسىتىشىمىز مۇمكىن؛ لېكىن بۇنداق ھۆكۈم چىقىرىشىمىزنىڭ ئۆزى بىزنىڭ تېخى نىجاتلىق يولىدا دەسلەپكى قەدەمنى باسمىغانلىقىمىزغا ئىسپاتتۇر. نىجات يولىنىڭ دەسلەپكى قەدىمى بولسا: «ئۆز گۇناھلىرىم خۇدا ئالدىدا سېسىقتۇر، پەقەت ئۇ ماڭا مېھىر-شەپقەت كۆرسەتسىلا ئاندىن شەخسىيەتچىلىك ۋە ھالاكەتنىڭ «پاتقاق ئازگىلى»دىن تارتىلىپ قۇتقۇزۇلىمەن» دېگەننى تونۇپ يېتىشتىن ئىبارەتتۇر.
يەرەمىيا ھەرگىز «مەن ياخشى، باشقىلار يامان» ياكى «ئۆزۈم بەگ، ئۆزۈم چوڭ» دەيدىغان، باشقىلارنى تەنقىد قىلىشقا ئامراق كىشى ئەمەس ئىدى. ئۇ ئۆز ئېلى تەرىپىدىن كەمسىتىلگەن، دائىم ئۇلارنىڭ زىيانكەشلىكىگە ئۇچرىغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ خۇدانىڭ ئۇلارغا رەھىمدىللىق كۆرسىتىشىنى داۋاملاشتۇرۇشىنى تىلىگەنلىكىنى كۆرىمىز. بەزى ۋاقىتلاردا ئۇ خۇدادىن: «مەن ئۈچۈن قىساس ئالغايسەن» دەپ دۇئا قىلغىنى بىلەن، مەزكۇر كىتابتىن (مەسىلەن، 8:14-9دىن) ھەم ئۇنىڭ «يەرەمىيانىڭ يىغا-زارلىرى» دېگەن كىتابىدىن ئۇنىڭ ئۇلارنىڭ ھالى ئۈستىدىن تۆككەن قايغۇ-ھەسرەتلىرى ۋە ئۇلارغا باغلىغان چوڭقۇر مۇھەببىتىنىمۇ كۆرەلەيمىز.
بىزگە نېمىشقا «قۇتقۇزغۇچى-مەسىھ» (6:23) ۋە «يېڭى ئەھدە» (31:31-34) كېرەك؟
يۇقىرىدا ئېيتقىنىمىزدەك، يەرەمىيانىڭ پەيغەمبەرلىك خىزمىتىنىڭ دەسلەپكى يىللىرى يوسىيا پادىشاھنىڭ «ئىسلاھات ئېلىپ بارغان» ۋاقتىغا توغرا كەلگەنىدى. يوسىيا ئۆزى خۇدادىن قورقىدىغان پادىشاھ ئىدى. ئەمدى ئۇ بۇتپەرەسلىككە پېتىپ كەتكەن بىر ئەل ئۈستىگە پادىشاھ بولغاندا نېمىلەرنى قىلىشى كېرەك؟ ئۇ ئىشنى مۇقەددەس ئىبادەتخانىدىن باشلىدى؛ شۇ يەردىن ئۇ ھەرقانداق مەبۇدلارنى چېقىپ، بارلىق بۇتپەرەس كاھىنلارنى ئورنىدىن قالدۇرىۋەتتى. ئۇ پۈتكۈل دۆلەتنى تەكشۈرۈپ، بارلىق تېپىپ چىققان بۇتپەرەس تاۋاپگاھلارنى ۋەيران قىلدى. ئۇ مۇسا پەيغەمبەرگە تاپشۇرۇلغان قانۇن-دەستۇرلارغا بويسۇنغان پادىشاھ بولۇش سۈپىتى بىلەن بۇ ئىشلارنى قىلىش ئۇنىڭ بۇرچى ئىدى. ئۇ سوتخانىلاردىن پارىخورلۇق ياكى چىرىكلىشىشنى ئېنىقلاپ چىققان بولسا قەتئىي بىر تەرەپ قىلدى. دۆلەت بويىچە زور كاتتا بىر «ئۆتۈپ كېتىش ھېيتى» ئۆتكۈزدى («2تار.» 30-باب). يوسىيا توغرۇلۇق: «ئۇنىڭدەك مۇساغا چۈشۈرۈلگەن قانۇنغا ئىنتىلىپ پۈتۈن قەلبى، پۈتۈن جېنى ۋە پۈتۈن كۈچى بىلەن پەرۋەردىگارغا قايتىپ، ئۆزىنى بېغىشلىغان بىر پادىشاھ ئۇنىڭدىن ئىلگىرى بولمىغانىدى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنمۇ ئۇنىڭغا ئوخشاش بىرسى بولۇپ باقمىدى» («2پاد.» 25:23). سىرتتىن قارىغاندا نۇرغۇن ئىشلار ناھايىتى ئوڭۇشلۇق كۆرۈنىدۇ. بىراق يەرەمىيانىڭ شۇ كۈنلەردىكى بېشارەتلىرى ئايان قىلغاندەك، نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ ئىچىدە ھېچقانداق ئۆزگىرىش يوق ئىدى. بۇنىڭغا مىسال كەلتۈرسەك، يوسىيانىڭ كۈنلىرىدە يەرەمىيا ئىبادەتخانىدا تۇرۇپ خەلققە مۇنداق تەنبىھ بەرگەنىدى: ــ
«بالىلار ئوتۇن تېرىدۇ، ئاتىلار ئوت قالايدۇ، ئاياللار قەستەن مېنى رەنجىتىشكە «ئاسماننىڭ خانىشى» ئۈچۈن پوشكاللارنى سېلىشقا خېمىرنى يۇغۇرىدۇ، شۇنىڭدەك يات ئىلاھلارغا «شاراب ھەدىيە»لەرنى قۇيىدۇ» (18:7).
ئوتتۇز يىل كېيىن، يوھانان ۋە ئۇنىڭ لەشكەرلىرى يەرەمىيانى مەجبۇرلاپ مىسىرغا ئېلىپ كەتكەندە، ئۇ ئۇلارنىڭ مىسىردا قايتىدىن باشلىغان «ئاسمانلارنىڭ خانىشى»غا بولغان بۇتپەرەسلىكى توغرۇلۇق يەنە تەنبىھ بېرىدۇ: ــ
«سەن پەرۋەردىگارنىڭ نامىدا بىزگە ئېيتقان سۆزگە كەلسەك، بىز ساڭا ھېچ قۇلاق سالمايمىز! ئەكسىچە بىز چوقۇم ئۆز ئاغزىمىزدىن چىققان بارلىق سۆزلەرگە ئەمەل قىلىمىز؛ ئۆزىمىز، ئاتا-بوۋىلىرىمىز، پادىشاھلىرىمىز ۋە ئەمىرلىرىمىز يەھۇدادىكى شەھەرلەردە ھەم يېرۇسالېمدىكى رەستە-كوچىلاردا قىلغىنىدەك بىزلەر «ئاسمانلارنىڭ خانىشى»غا خۇشبۇي يېقىۋېرىمىز ۋە ئۇنىڭغا «شاراب ھەدىيە»لەرنى قۇيۇۋېرىمىز؛ چۈنكى ئەينى چاغدا بىزنىڭ نېنىمىز پۈتۈن بولۇپ، توققۇزىمىز تەل، ھېچ كۈلپەتنى كۆرمەي ئۆتكەن. ئەمما «ئاسمانلارنىڭ خانىشى»غا خۇشبۇي يېقىشنى ۋە ئۇنىڭغا «شاراب ھەدىيە»لەرنى قۇيۇشنى توختاتقىنىمىزدىن باشلاپ، بىزنىڭ ھەممە نەرسىمىز كەم بولۇپ، قىلىچ بىلەن ھەم قەھەتچىلىك بىلەن ھالاك بولۇپ كەلدۇق» (16:44-18).
ئۇلارنىڭ مۇشۇ جاۋابى بىزگە: ــ
(1) ئۇلار گەرچە يوسىيا كۈنلىرىدە بۇتقا چوقۇنۇشتىن قول ئۈزگەن بولسىمۇ، بىردىنبىر سەۋەب جازادىن ياكى بولمىسا خەلقنىڭ تاپا-تەنىسىدىن بولغان قورقۇنچتىن ئىبارەت ئىدى. كۆڭلىدە بولسا ئۇنى تېخى قىلغۇسى بار ئىدى.
(2) گەرچە ئۇلار ئۆز كۆزى بىلەن يەرەمىيا پەيغەمبەر ئېيتقان شۇنچە كۆپ بېشارەتلەرنىڭ ئەمەلگە ئاشۇرۇلغانلىقىنى كۆرگەن بولسىمۇ، شۇنداقلا بۇ بېشارەتلەر ئۇنىڭ ھازىرقى گېپىنىڭ ھەقىقەتەن خۇدانىڭ سۆزى ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىغان بولسىمۇ، ئۇلار تېخى ئاڭلىمىدى. ئۇلارنىڭ گۇناھقا باغلىغان ئارزۇ-ھەۋەسلىرى ئۇلارنى كۆز ئالدىدىكى پاكىتلارغا كۆزىنى كۆرمەس قىلغاننى ئاز دەپ، ئۇلاردا ھەتتا: «گۇناھ سادىر قىلمىغانلىقىمىز بىزگە زىيان يەتكۈزدى!» دېگەندەك ئالدامچى تۇيغۇنى پەيدا قىلىپ قويدى.
شۇنىڭ بىلەن يەرەمىيا ئۇلارغىلا ئەمەس، ھەممىمىزگە ئىنتايىن مۇھىم سۆز يەتكۈزىدۇ: ــ
«قەلب ھەممىدىن ئالدامچى، ئۇنىڭ داۋاسى يوقتۇر. كىممۇ ئۇنى چۈشىنەلىسۇن؟» (9:17).
ئۇنىڭ سۆزلىرى ئۆزىنىڭكى ئەمەس، بەلكى خۇدانىڭ سۆزلىرى؛ ئۇلارغا كۆڭۈل قويۇپ قاراڭ. مۇشۇ يەردە مەسىلە پەقەت «يەھۇدىي قەلبى»دە ياكى «يەرەمىيانىڭ قەلبى»دە ئەمەس، بەلكى «قەلب»تە، يەنى بارلىق ئىنسانلارنىڭ قەلبىدە. قىيامەت كۈنىدە ھۆكۈملەر بىزنىڭ قىلغانلىرىمىز ئۈستىدىن بولۇپلا قالماي، يەنە بىزلەرنىڭ نېمە قىلغۇمىز بارلىقى ئۈستىدىنمۇ بولىدۇ. مەسىھ ئەيسانىڭ سۆزلىرىدە: ــ
«سىلەر بۇرۇنقىلارغا: «قاتىللىق قىلما» ... دەپ بۇيرۇلغانلىقىنى ئاڭلىغانسىلەر... لېكىن مەن سىلەرگە ئېيتىمەنكى، كىم ئۆز قېرىندىشىغا سەۋەبسىز رەنجىگەن بولسا، خۇدانىڭ ھۆكۈم چىقىرىشىغا ئۇچرايدۇ» (ئىنجىل «مات.» 21:5). «كىم ئۆز قېرىندىشىغا ئۆچ بولسا قاتىلدۇر» (ئىنجىل «1يۇھ.» 15:3)
بىز باشقا بىرسىنى ئۆلتۈرۈشنى خالايمىزمۇ؟
«سىلەر بۇرۇنقىلارغا: «زىنا قىلما» ... دەپ بۇيرۇلغانلىقىنى ئاڭلىغانسىلەر؛ لېكىن مەن سىلەرگە ئېيتىمەنكى، كىم بىر ئايالغا ئارزۇ-ھەۋەس بىلەن قارىسا، ئۇ ئاللىقاچان كۆڭلىدە ئۇنىڭ بىلەن زىنا قىلغان بولىدۇ» (ئىنجىل «مات.» 27:5).
بىز باشقا بىرسى بىلەن زىنا قىلىشنى خالايمىزمۇ؟
بىرەر نەرسىنى ئوغرىلىغىمىز بولۇپ باققانمۇ؟ دەرھەقىقەت، مۇساغا تاپشۇرۇلغان قانۇندا: «ئوغرىلىق قىلما» دەپ تاپىلىنىدۇ. يەنە ئۇنىڭدا: «نەپسانىيەتچىلىك قىلما» دەپمۇ بۇيرۇلىدۇ. تەپسىلىي ئېيتساق: «يېقىنىڭنىڭ ئۆي-ئىمارەتلىرىگە نەپسانىيەتچىلىك قىلما، ئۇنىڭ ئايالىغا نەپسانىيەتچىلىك قىلما، قۇل-دېدەكلىرىگە، كالا-ئېشەكلىرىگە ياكى ھەرقانداق باشقا تەئەللۇقاتلىرىغا نەپسانىيەتچىلىك قىلما» دېگەنلىكتۇر («مىس.» 17:20).
بىزنىڭ بەلكىم بىرەر نەرسىنى ئوغرىلىغىمىز كەلگەندۇ؟ لېكىن ئۇنى ئوغرىلىمىغىنىمىزنىڭ بىردىنبىر سەۋەبى: (1) ئوغرىلاش پۇرسىتى چىقمىدى، ياكى بولمىسا؛ (2) بۇ ئىش كېيىن ئاشكارىلىنىپ جازاغا تارتىلىش ئېھتىمالى بار ئىدى. لېكىن ئوغرىلاش نىيىتى ياكى ھەۋىسى بولسىلا، خۇدا ئالدىدا ئوغرىلىغانغا باراۋەر بولىدۇ.
ھەممە گەپ قەلبدە، يەنى بىزگە ئادەمئاتىمىزدىن مىراس قالغان گۇناھىي تەبىئىتىمىزدە. ئۇ بىزگە راك كېسەلدەك چاپلىشىپ بىزنى چىرىتىدۇ، دەرەخ مېۋە چىقارغاندەك بىزدە گۇناھلارنى چىقىرىدۇ.
باشقا بىر يەردە مۇقەددەس روھ يەرەمىيا ئارقىلىق بىزگە مۇنداق كۆرسىتىدۇ: ــ
«سېنىڭ زېدەڭ داۋالىغۇسىز، سېنىڭ ياراڭ بولسا ئىنتايىن ئېغىردۇر» (12:30).
خۇداغا مىڭ تەشەككۈر ئېيتىمىزكى، ئۇ بىزنى سۆيگەن ۋە بىزگە بۇ مەسىلىگە يول تەمىنلىگەن. ئۇ داۋالىغۇسىز كېسەلنى داۋالايدۇ! «ئىنسانلاردا مۇمكىن بولمايدىغان ئىشلار خۇدادا مۇمكىن بولىدۇ» («مات.» 26:19). خۇدانىڭ بۇ مەسىلىگە بولغان جاۋابى «يەرەمىيا»نىڭ بىرنەچچە يەرلىرىدە ئىنتايىن روشەن ھالدا بېرىلىدۇ؛ مەسىلەن: ــ
«مانا، شۇ كۈنلەر كېلىدۇكى، ــ دەيدۇ پەرۋەردىگار، ــ مەن داۋۇت ئۈچۈن بىر «ھەققانىي شاخ»نى ئۆستۈرۈپ تىكلەيمەن؛ ئۇ پادىشاھ بولۇپ دانالىق بىلەن ھۆكۈم سۈرۈپ، زېمىندا ئادالەت ۋە ھەققانىيلىق يۈرگۈزىدۇ. ئۇنىڭ كۈنلىرىدە يەھۇدا قۇتقۇزۇلىدۇ، ئىسرائىل ئامان-تىنچلىقتا تۇرىدۇ؛ ئۇ شۇ نامى بىلەن ئاتىلىدۇكى ــ «پەرۋەردىگار ھەققانىيلىقىمىزدۇر»» (5:23-6)
خۇدانىڭ گۇناھقا بولغان جاۋابى سۈپىتىدە مۇشۇ يەردە بىر شەخس كۆرۈنىدۇ. ئۇ بولسا «داۋۇتنىڭ ئەۋلادى»، «ھەققانىي شاخ»تۇر. جاھاندا پەقەت بىر ئادەم مۇشۇ ناملارغا لايىق ــ ئۇ بولسىمۇ ئەيسا مەسىھتۇر. ئۇ پۈتۈنلەي گۇناھسىز ئىدى ۋە مەڭگۈگە پۈتۈنلەي گۇناھسىزدۇر، «ھەققانىي بولغۇچى». ئۇ ھەتتا دۈشمەنلىرىدىنمۇ: «سىلەردىن قايسىڭلار مېنىڭدە گۇناھ بارلىقىنى ئىسپاتلىيالايسىلەر؟» دەپ سورايدۇ. ئۇنىڭ بۇ دۇنياغا كەلگەن ھەرقانداق باشقا ئادەمگە ئوخشىمايدىغان بىر يېرى، ئۇ بىر قېتىممۇ گۇناھ سادىر قىلىپ باقمىغان ۋە يۇقىرىدىكى سۆزلەر كۆرسەتكەندەك، پۈتكۈل ئىسرائىل كەلگۈسى بىر زاماندا ئۇنى «پەرۋەردىگار ھەققانىيلىقىمىزدۇر» دەپ چاقىرىدۇ («يەر.» 16:33نىمۇ كۆرۈڭ). بىز تۆۋەندە كۆرسىتىلگەن سەۋەبلەرگە ئاساسەن، بۇ سۆز يەھۇدىي بولمىغان بىزلەرگىمۇ تەۋە بولىدۇ دەپ ئىشىنىمىز. خۇدانىڭ ئۆزىدىن كەلگەن بىر ھەققانىيلىققا ئىگە بولۇش شۇنچە ئاجايىب ئىشتۇر! ئۇ ئۆزى شەخسەن بىزنىڭ ھەققانىيلىقىمىز بولىدۇ! لاياقەتسىزلەر، گۇناھكارلار بولغان بىزلەرگە شۇنداق ئىلتىپات بولارمۇ؟! مانا نىجات!
بۇ ئىش قانداق بولىدۇ؟ قەلب جەھەتتىن ئۇ خۇدا ئىسرائىل ۋە يەھۇدا بىلەن تۈزمەكچى بولغان «يېڭى ئەھدە» ئارقىلىق ئەمەلدە بولىدۇ. دېمىسەكمۇ، «پەرۋەردىگار ھەققانىيلىقىمىزدۇر» بولغان ئەيسا مەسىھ بۇ «يېڭى ئەھدە»نى قۇربانلىق قېنى بىلەن بەدەل تۆلەپ ئەمەلگە ئاشۇرغان: ــ
«مانا، شۇ كۈنلەر كېلىدۇكى، ــ دەيدۇ پەرۋەردىگار، ــ مەن ئىسرائىل جەمەتى ۋە يەھۇدا جەمەتى بىلەن يېڭى ئەھدە تۈزىمەن؛ بۇ ئەھدە ئۇلارنىڭ ئاتا-بوۋىلىرى بىلەن تۈزگەن ئەھدىگە ئوخشىمايدۇ؛ شۇ ئەھدىنى مەن ئاتا-بوۋىلىرىنى قولىدىن تۇتۇپ مىسىردىن قۇتقۇزۇپ يېتەكلىگىنىمدە ئۇلار بىلەن تۈزگەنىدىم؛ گەرچە مەن ئۇلارنىڭ يولدىشى بولغان بولساممۇ، ئۇلار مەن بىلەن تۈزۈشكەن ئەھدەمنى بۇزغان، ــ دەيدۇ پەرۋەردىگار. چۈنكى شۇ كۈنلەردىن كېيىن، مېنىڭ ئىسرائىل جەمەتى بىلەن تۈزىدىغان ئەھدەم مانا شۇكى:
ــ مەن ئۆز تەۋرات-قانۇنلىرىمنى ئۇلارنىڭ ئىچىگە سالىمەن،
ھەمدە ئۇلارنىڭ قەلبىگىمۇ يازىمەن.
مەن ئۇلارنىڭ ئىلاھى بولىمەن،
ئۇلارمۇ مېنىڭ خەلقىم بولىدۇ.
شۇندىن باشلاپ ھېچكىم ئۆز يېقىنىغا ياكى ئۆز قېرىندىشىغا: ــ «پەرۋەردىگارنى تونۇغىن» دەپ ئۆگىتىپ يۈرمەيدۇ؛ چۈنكى ئۇلارنىڭ ئەڭ كىچىكىدىن چوڭىغىچە ھەممىسى مېنى تونۇپ بولغان بولىدۇ؛ چۈنكى مەن ئۇلارنىڭ قەبىھلىكىنى كەچۈرىمەن ھەمدە ئۇلارنىڭ گۇناھىنى ھەرگىز ئېسىگە كەلتۈرمەيمەن، ــ دەيدۇ پەرۋەردىگار» (31:31-34)
بۇ يېڭى ئەھدە «ئەز.» 25:36-27دە باشقا شەكىلدە تەكرارلىنىدۇ: ــ
««مەن سۈپ-سۈزۈك سۇنى ئۈستۈڭلارغا چاچىمەن، بۇنىڭ بىلەن سىلەر پاك بولىسىلەر. سىلەرنى ھەممە پاسكىنىلىقىڭلاردىن ۋە بۇتلىرىڭلاردىن پاكلايمەن. مەن سىلەرگە يېڭى قەلب بېرىمەن، ئىچىڭلارغا يېڭى بىر روھ سالىمەن؛ سىلەردىكى تاش يۈرەكنى ئېلىپ تاشلاپ، مېھرلىك بىر قەلبنى ئاتا قىلىمەن.
مېنىڭ روھىمنى ئىچىڭلارغا كىرگۈزۈپ، سىلەرنى ئەمر-پەرمانلىرىم بويىچە ماڭغۇزىمەن، مېنىڭ ھۆكۈملىرىمنى ئېسىڭلاردا چىڭ ساقلاتقۇزىمەن، شۇنىڭ بىلەن ئۇلارغا ئەمەل قىلىسىلەر».
دىققەت قىلىپ ئوقۇسىڭىز، بۇ ئەھدىدە قىلچىلىك شەرتلەرنىڭ يوقلۇقىنى بىلىسىز. خۇدا قايتا-قايتا «مەن... مەن... مەن... مەن.... بېرىمەن.... بولىمەن» دەيدۇ. بۇ ئۆزى قىلغان ئاجايىب ئىشىدۇر!
بەلكىم سىز بىر ئەستايىدىل ئوقۇرمەندەك مۇنداق دەپ سورىشىڭىز مۇمكىن: «دەرۋەقە بۇ ئەھدە ئاجايىپ ئاڭلىنىدىكەن، ماڭا تولىمۇ ياقتى، لېكىن «مەن ئىسرائىل ياكى يەھۇدا قوۋملىرىدىن بولمىسام، قانداقلارچە بۇ ئەھدىدىكى ئورتاقلىققا ئىگە بولالايمەن؟»، ئاندىن يەنە «بۇ ئەھدىنىڭ ۋاقتى كەلدىمۇ-يوق؟»…
سىزنىڭ بۇ سوئاللىرىڭىز ياخشى ھەم ئورۇنلۇق. ئاۋۋال ئىككىنچى سوئالىڭىزغا جاۋاب بېرەي ــ بۇ ئەھدىنىڭ ۋاقتى يېتىپ كەلدى! ئەمما بىرىنچى سوئالىڭىزدىنمۇ خاتىرىجەم بولۇڭ، ئىنجىلدا، بۇ ئەھدىنىڭ دائىرىسى دۇنيادىكى ھەر بىر ئادەم ئۈچۈن كېڭەيتىلگەن. شۇنىڭ بىلەن بارلىق ئىنسان ئۈچۈن، بۇ ئەھدە «ئىنجىل»، يەنى ھەقىقىي «خۇش خەۋەر» بولۇپ چىققان (شۇڭا بەزىدە ئىنجىل «يېڭى ئەھدە»مۇ دەپ ئاتىلىدۇ). بۇلارنى ئىسپاتلاپ، روسۇل پېترۇس مۇنداق دېگەن: ــ
«توۋا قىلىڭلار، ... چۈنكى بۇ ۋەدە (يەنى ئەھدە) سىلەرگە ۋە سىلەرنىڭ بالىلىرىڭلارغا، يىراقتا تۇرۇۋاتقانلارنىڭ ھەممىسىگە، يەنى پەرۋەردىگار خۇدايىمىز ئۆزىگە چاقىرغانلارنىڭ ھەممىسىگە ئاتا قىلىنىدۇ» (ئىنجىل، «روس.» 38:2-39).
سىز «يىراقتا تۇرۇۋاتقانلار»دىنمۇ؟ ئەمدى سىزنىڭ خۇدا ئەۋەتكەن بۇ ئەيسا مەسىھ، يەنى «پەرۋەردىگار ھەققانلىيلىقىمىز»غا ئىمان-ئىشەنچ باغلاپ، بۇ ئەھدىنى قوبۇل قىلىشقا سالاھىيىتىڭىز باردۇر!
نەتىجىسى يۇقىرىقى ئايەتلەردە دېيىلگەندەك بولىدۇ. يەرىمىيا ۋە ئەزاكىيال پەيغەمبەرلەر بەرگەن ئاشۇ ئايەتلەرنى يەنە بىر قېتىم ئىنچىكىلەپ كۆرۈڭ، خۇدانىڭ قىممەتلىك ۋەدىلىرى بويىچە، تۆۋەندىكى نەتىجىلەرنىڭ راست بار-يوقلۇقىنى كۆرۈپ بېقىڭ: ــ
(1) گۇناھلىرىڭنىڭ كەچۈرۈم قىلىنىشى:
(2) خۇدانىڭ سەندىكى تاش يۈرەكنى ئېلىپ تاشلىۋېتىشى؛
(3) ساڭا يېڭى قەلب بېرىشى (تاش يۈرەك ئەمەس، مېھرى-مۇھەببەتلىك قەلب، قوشناڭنى سۆيىدىغان قەلب)؛
(4) خۇدا ئۆزىنىڭ مۇقەددەس روھىنى قەلبىڭگە مەڭگۈلۈك ماكانلاشتۇرۇشقا ئەۋەتىپ بېرىشى؛
(5) مۇقەددەس روھنىڭ ئۆز كۈچ-قۇدرىتى بىلەن، ۋىجدان ۋە قەلبىڭدە خۇدانىڭ ئىرادىسىنى، ئەمر-پەرمانلىرىنى ساڭا ئۆگىتىپ چۈشەندۈرۈشى؛
(6) سېنىڭ خۇدانىڭ ئىرادىسى، ئەمر-پەرمانلىرى بويىچە ئىش كۆرۈشۈڭ ئۈچۈن تەبىئىي ھالدا خۇداغا مۇھەببىتىڭنىڭ بار بولۇشى؛
(7) ياراتقۇچىڭ خۇدانى، سېنى سۆيىدىغان خۇدانى شەخسەن تونۇشىڭىز:
(8) خۇدا مەڭگۈ خۇدايىڭىز بولىدۇ، سىز مەڭگۈ ئۇنىڭكى بولىسىز؛
(9) «خۇدا مەڭگۈ سېنىڭ خۇدايىڭ» بولسا، ئۆلۈمدىن كېيىن سەن گۇناھنىڭ جازالىشى بولغان دوزاختىن قۇتۇلۇپ، مەڭگۈ ئۇنىڭ بىلەن بىللە جەننەتتە بولىسەن.
«يېڭى ئەھدە»، يەنى ئىنجىل ئاشۇ توققۇز نەتىجىنىڭ ھەممىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
خۇدا كەلگۈسىدىكى بىر كۈندە، تۆۋەندىكى ئايەتنىڭ سىزدە ۋە مەندە ئەمەلگە ئاشۇرۇلغانلىقىنى كۆرسەتكەي! سىز ئۆز ئىسمىڭىزنى تۆۋەندىكى «بوش ئورۇنلار»غا تولدۇرالامسىز؟
«شۇ كۈنلەردە، شۇ چاغدا، ــ دەيدۇ پەرۋەردىگار، ............نىڭ قەبىھلىكى ئىزدەلسە، ھېچ تېپىلمايدۇ؛ ........نىڭ گۇناھلىرى ئىزدەلسە، ھېچ تېپىلمايدۇ؛ چۈنكى مەن ............نى كەچۈرۈم قىلىمەن» («يەر.» 20:50)
ئامىن!
«پەرۋەردىگار يەر يۈزىدە يېڭى ئىش يارىتىدۇ ــ ئايال كىشى باتۇرنىڭ ئەتراپىدا يېپىشىپ خەۋەر ئالىدۇ» (22:31)
بۇ ئاجايىب بېشارەتنىڭ شەرھى بەلكىم مۇنداق: ــ
(1) «ئەتراپىدا يېپىشىش» (ئىبرانىي تىلىدا «ساباب» دېيىلىدۇ)نىڭ «قوغداش»، «خەۋەر ئېلىش» دېگەن مەنىلىرىمۇ بار. «ساباب» (ئىبرانىي تىلىدا «ئەتراپى بولىدۇ») دېگەن سۆزنى ئايەتتىكى «شوباب» (ئىبرانىي تىلىدا «يولدىن چىققۇچى») دېگەن سۆز بىلەن سېلىشتۇرۇشىمىز كېرەك. «كونا ئەھدە» (تەۋرات-قانۇن) ئاستىدا ئىسرائىل ۋاپاسىز («شوباب») بولۇپ، خۇدا ئۇلارنى ھەردائىم «ئىزدەش»تىن باشقا ئامالى بولمىغان ئىدى. ئەمدى ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ ۋاپاسىزلىقىنى تۈگىتىدىغان «يېڭى ئەھدە» (31-34نى كۆرۈڭ) «يېڭى قەلب، يېڭى روھ» بىلەن «ئايال كىشى باتۇرنىڭ ئەتراپىدا ياماشقان»دەك ئۇلار ئۆزلىكىدىن پەرۋەردىگارنى ئىزدەيدىغان («ساباب») بولىدۇ.
(2) ئۇنىڭ ئۈستىگە، مەسىھ ئادەم سۈپىتىدە، مەريەمنىڭ قورسىقىدا ھامىلە بولغاندا بىر ئايالنىڭ بەدىنى ھەقىقەتەن «ئۇنىڭ ئەتراپىدا يېپىشقان». شۇ چاغدا ھەقىقەتەن باتۇر ئايال تەرىپىدىن قوغدالغان، دېگىلى بولىدۇ.
«يېڭى ئەھدە» توغرۇلۇق بېشارەت (31-34-ئايەتتە) مۇشۇ بېشارەتنىڭ كەينىگە كېلىدۇ. بىزنىڭچە بۇ تاسادىپىيلىقتىن ئەمەس؛ شۇ ئاجايىب «يېڭى ئەھدە» مەسىھنىڭ دۇنياغا كېلىشىنىڭ بىۋاسىتە نەتىجىسى ۋە ئۇنىڭ دەل نىشان-مەقسىتى ئىدى.
22-باب، 30-ئايەتتىكى: ««بۇ ئادەم «پەرزەنتسىز... ئادەم» دەپ يازغىن» دېگەن بېشارەت توغرۇلۇق
«پەرۋەردىگار مۇنداق دەيدۇ: ــ بۇ ئادەم «پەرزەنتسىز، ئۆز كۈنىدە ھېچ غەلىبە قىلالمىغان بىر ئادەم» دەپ يازغىن؛ چۈنكى ئۇنىڭ نەسلىدىن ھېچقانداق ئادەم غەلىبە قىلىپ، داۋۇتنىڭ تەختىگە ئولتۇرۇپ يەھۇدا ئارىسىدا ھۆكۈم سۈرمەيدۇ».
بۇ مۇھىم بېشارەت بويىچە يەھوئاكىن ئۆزى قايتىدىن پادىشاھ بولمايدۇ؛ ئۇنى «پەرزەنتسىز» دەپ يېزىش، ئۇنىڭ «بالىسى يوق ياكى بالىسى بولمايدۇ» دېمەكچى ئەمەس، چۈنكى تۆۋەندىكى سۆزلەردە «ئۇنىڭ نەسلى» تىلغا ئېلىنىدۇ؛ بەلكى «ئۇنىڭ نەسلىدىن ھېچقانداق ئادەم» پادىشاھ بولمايدۇ دېگەن مەنىدە. تەۋراتتىكى («يەرەمىيا»دىن كېيىنكى) «ھاگاي» ۋە «زەكەرىيا» دېگەن قىسىملار بويىچە، يەھوئاكىننىڭ چوڭ ئوغلى زەرۇببابەل كەلگۈسىدە مەسىھنىڭ مۇھىم بىر ئەجدادى بولىدۇ («ھاگ.» 20:2، «زەك.» 6:4-10نى كۆرۈڭ). مۇمكىنچىلىكى باركى، ئەمەلىيەتتە زەرۇببابەلنىڭ ئاتىسى شېئالتىئەل يەھوئاكىننىڭ «جىسمىي نەسلى»دىن ئەمەس، بەلكى داۋۇتنىڭ شاھانە ئائىلىسىدىكى باشقا بىر جەمەتتىن بولۇپ، ئۇ يەھوئاكىن تەرىپىدىن بېقىۋېلىنغان. پادىشاھلىق نەسەبنامە بويىچە يەھوئاكىننىڭ رەسمىي ۋارىسى، شۇنداقلا «داۋۇتنىڭ تەختىگە ۋارىس» دەپ ھېسابلىنىپ، مەسىھنىڭ ئەجدادى بولۇپ چىققان. ئىنجىل، «مات.» 12:1 ۋە «لۇقا» 27:3-28نى كۆرۈڭ. «لۇقا» 28:3 بويىچە شېئالتىئەلنىڭ ئاتىسى «نېرىي» ئىدى. نېرىي «داۋۇت پادىشاھنىڭ نەسلىدىن»، داۋۇتنىڭ ئوغلى ناتاننىڭ جەمەتىدىن ئىدى. بىزنىڭچە بابىلغا سۈرگۈن بولغان ۋاقتىدا نېرىي ئۆلگەن، يەھوئاكىن تۇغقانچىلىق قىلىپ نېرىينىڭ ئوغلى شېئالتىئەلنى ئۆزىنىڭكى دەپ بېقىۋالغانىدى.
(يەنى بىر مۇمكىنچىلىكى باركى، شېئالتىئەل زەرۇببابەلنى بېقىۋالغان ــ «1تار.» 17:3-19نى كۆرۈڭ).
يەھوئاكىن خۇدانىڭ «تەربىيە جازاسى»نى كۆرگەندىن كېيىن، بابىلدا قايتىدىن مەلۇم بىر ياخشىلىقنىمۇ كۆرگەن (52-باب، 31-34-ئايەتنى كۆرۈڭ).
«بابىلدا يەتمىش يىللىق قۇللۇق» توغرۇلۇق بېشارەت؛ «يەتىمىش يىللىق ۋەيران بولۇش»
«بارلىق ئەللەر ئۇنىڭ (نېبوقادنەسارنىڭ) ئوغلىنىڭ ھەم نەۋرىسىنىڭ قۇللۇقىدا بولىدۇ؛ ئاندىن ئۆز زېمىنىنىڭ ۋاقتى-سائىتى توشقاندا، كۆپ ئەللەر ۋە ئۇلۇغ پادىشاھلار ئۇنىمۇ قۇللۇققا سالىدۇ» («يەر.» 7:27).
بۇ بېشارەت بەزىدە «بېكىتىلگەن ۋاقتىدىن ئىلگىرى ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان» دېيىلىدۇ. چۈنكى نېبوقادنەسار ئاخىرىدا مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 587-يىلى يەھۇدانى سۈرگۈن قىلغان، ۋە پارس ئىمپېراتورى قورەش مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى تەخمىنەن 536-يىلى بارلىق سۈرگۈن بولغانلارغا ئازادلىق ئېلان قىلغان. ئارىلىقتىكى مەزگىل پەقەت 49 يىل ئىدى. لېكىن «قۇللۇق» بولسا 6- ھەم 8-ئايەتتە خاتىرىلەنگەندەك ئاللىقاچان باشلانغان: ــ
«ھازىر مەن بۇ زېمىنلەرنىڭ ھەممىسىنى بابىل پادىشاھى، مېنىڭ قۇلۇم بولغان نېبوقادنەسارنىڭ قولىغا تاپشۇردۇم؛ ھەتتا دالادىكى ھايۋانلارنىمۇ ئۇنىڭ قۇللۇقىدا بولۇشقا تەقدىم قىلدىم... لېكىن قايسى ئەل بوينىنى بابىل پادىشاھىنىڭ بويۇنتۇرۇقى ئاستىغا قويۇپ قۇللۇقىغا كىرسە، شۇ ئەلنى ئۆز يۇرتىدا تۇرغۇزىمەن، ئۇلار ئۇنىڭدا تېرىقچىلىق قىلىپ ياشايدۇ... » («يەر.» 6:27، -8، 11-ئايەت ھەم 17:38-21نى كۆرۈڭ).
يەھۇداغا نىسبەتەن نېبوقادنەسارنىڭ بىرىنچى قېتىم يېرۇسالېمغا كېلىشى، يەھوئاكىم پادىشاھنىڭ ئۇنىڭ «بويۇنتۇرۇقى ئاستىغا» كىرىشى بىلەن باشلانغانىدى؛ شۈبھىسىزكى، شۇ يىلقى «قۇللۇق» مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 605-يىلى ئىدى.
قورەشنىڭ «ئازاد بولۇڭلار» دېگەن ئېلانى چىقىرىلغان ۋاقىت توغرۇلۇق ئازراق جەزمسىزلىك بار، چۈنكى ئۇ ئۇنىڭ رەسمىي ھالدا «بابىل پادىشاھى» بولغان ۋاقتى بىلەن باغلىق؛ ئالىملارنىڭ پەرەزلىرى بويىچە مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 538-536-يىلى ئارىسىدا بولىدۇ. بابىل 539-538-يىلى ئىشغال قىلىندى، لېكىن «ئازاد قىلىش» جاكارنامىسى بەلكىم كېيىنرەك بولدى.
مۇمكىنچىلىكى باركى، بۇ «70 يىل» خۇدانىڭ ئۆز خەلقىگە بولغان مېھرىبانلىقى بىلەن قىسقارتىلغان (تۆۋەندە 7:18-8 ئايەتلەر ئۈستىدىكى سۆزلەرنى كۆرۈڭ)؛ لېكىن بىز «ۋاقىت مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 536-يىلى، بېشارەت دەل ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان» دېگەن كۆزقاراشقا مايىلمىز. شۇ ئارىلىقتىكى مەزگىل 69 «قۇياش يىلى» (365.25 كۈن) بولدى؛ لېكىن ئەمەلىيەتتە بۇ ئارىلىقتىكى ۋاقىت دەل يەتمىش «بابىل يىلى» (360 كۈنلۈك يىل) بولدى. ئوقۇرمەنلەر ئۆزلىرى ھېسابلاپ باقسۇن: ــ
بىر «بابىل يىلى» = 360 كۈن.
70 «بابىل يىلى» x 360 كۈن = 25200 كۈن.
25200 كۈن÷365.25 كۈن = 69 «قۇياش يىلى».
نېمىشقا «يەتمىش يىل»؟
تەۋرات، «لاۋ.» 27:26-42 ۋە «2تار.» 15:36-21نى كۆرۈڭ («تارىخ-تەزكىرە»دىكى ئايەتلەر بولسا «لاۋىيلار»دىكى ئايەتلەرنىڭ بايان-شەرھىدۇر). مۇسا پەيغەمبەرگە تاپىلانغانلىرى بويىچە ئىسرائىللار ئۆز زېمىنىغا ھەربىر يەتتىنچى يىلى «شابات يىل» (دەم ئېلىش يىلى)نى بېرىشى كېرەك ئىدى ــ دېمەك، ھەربىر يەتتىنچى يىل زېمىندا ھېچ تېرىقچىلىق قىلماسلىقى كېرەك ئىدى. بىراق ئىسرائىل بۇ تاپشۇرۇققا زادى بويسۇنۇپ باقمىغانىدى. ئۇلار پەلەستىن زېمىنىنى ئىگىلىۋالغان ۋاقىتتىن، يەنى يەشۇئا پەيغەمبەرنىڭ دەۋرىدىن تارتىپ يەرەمىيا پەيغەمبەرنىڭ دەۋرىگىچە بولغان ئارىلىق دەل 490 يىل ئىدى. شۇڭا زېمىنىنىڭ تېگىشلىك «دەم ئېلىش ۋاقتى» ئىسرائىل ئۇنىڭغا ئىگىدارچىلىق قىلغان 490 يىلنىڭ يەتتىدىن بىرى ئىدى. ئىسرائىل زېمىنغا بۇ ۋاقىتنى بەرمىگەچكە، خۇدا ئۆزى بەردى ــ دەل «يەتمىش يىل» ئىدى.
«يەتمىش يىللىق ۋەيران (خاراب) بولۇش» (11:25)
مۇمكىنچىلىكى باركى، 11:25-ئايەت ئىككى مەزگىلنى، يەنى «70 يىل قۇللۇق» ھەم «70 يىل ۋەيران بولۇش»نى كۆرسىتىدۇ؛ بىز مۇشۇ كۆزقاراشقا مايىل بولىمىز. بۇ كۆزقاراشنىڭ «دان.» 1:9-2-ئايەتلەردە مۇمكىنچىلىكى كۆرۈنىدۇ: ــ
«مېدىئالىق ئاھاشۋېرۇشنىڭ ئوغلى دارىئۇسنىڭ بىرىنچى يىلىدا (ئۇ كالدىيلەرنىڭ زېمىنىغا پادىشاھ قىلىندى) يەنى تەختكە ئولتۇرغان بىرىنچى يىلى مەنكى دانىيال مۇقەددەس يازمىلارنى ئوقۇشۇم بىلەن پەرۋەردىگارنىڭ يەرەمىيا پەيغەمبەرگە يەتكۈزگەن كالام-بېشارىتى بويىچە، يېرۇسالېمنىڭ خاراب بولىدىغان جازا مەزگىلى يەتمىش يىل ئىكەنلىكىنى چۈشىنىپ يەتتىم» («دان.» 1:9-2).
دانىيالنىڭ كۆز ئالدىدىكى مۇھىم بېشارەت «يەر.» 11:25-12 بولۇشى كېرەك ئىدى: ــ
«... بۇ پۈتكۈل زېمىن ۋەيرانە ۋە دەھشەت سالغۇچى ئوبيېكت بولىدۇ، ۋە بۇ ئەللەر بابىل پادىشاھىنىڭ يەتمىش يىل قۇللۇقىدا بولىدۇ. ۋە شۇنداق بولىدۇكى، يەتمىش يىل توشقاندا، مەن بابىل پادىشاھىنىڭ ۋە ئۇنىڭ ئېلىنىڭ بېشىغا، شۇنداقلا كالدىيلەرنىڭ زېمىنى ئۈستىگە ئۆز قەبىھلىكىنى چۈشۈرۈپ، ئۇنى مەڭگۈگە خارابىلىك قىلىمەن».
«پۈتكۈل زېمىن» ۋەيرانە بولۇپ، «قەھەتچىلىك ۋە ۋابا كېسىلى»گە ئۇچرايدىغان مەزگىل بولسا دەل زەدەكىيا پادىشاھ نېبوقادنەسارغا ئىسيان كۆتۈرۈپ، نېبوقادنەسار يەھۇدا زېمىنىغا بېسىپ كىرگەن كۈنى بىلەن باشلىنىشى مۇمكىن: بۇ ۋاقىت زەدەكىيا تەختكە ئولتۇرغان «توققۇزىنچى يىلى ئونىنچى ئاينىڭ ئونىنچى كۈنى»، مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 589-يىلى ئىدى («ئەز.» 1:24، 2).
بۇ ۋاقىتتىن 70 «بابىل يىلى» ياكى 69 «قۇياش يىلى» كېيىن، مۇقەددەس ئىبادەتخانىنىڭ ئۇلى قايتىدىن سېلىنغان كۈنى، يەنى مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 520-يىلى، «توققۇزىنچى ئاينىڭ يىگىرمە تۆتىنچى كۈنى»گە كەلگەندە، شۇ كۈنى ھاگاي پەيغەمبەر شۇنى ئېلان قىلدى: ــ
«ئەمدى ئۆتۈنىمەنكى، كۆڭۈل قويۇپ ئويلىنىڭلار ــ بۇ كۈن، يەنى توققۇزىنچى ئاينىڭ يىگىرمە تۆتىنچى كۈنىدىن باشلاپ، مۇشۇ ۋاقىتتىن تارتىپ، ــ يەنى پەرۋەردىگارنىڭ ئىبادەتخانىسىنىڭ قايتا قۇرۇلۇشىنى باشلىغان كۈنىدىن كېيىنكى ئىشلارغا كۆڭۈل قويۇپ ئويلىنىڭلار؛ دانلار ئامبارغا يىغىلغانمۇ؟ ئۈزۈم تاللىرى، ئەنجۈر، ئانار ھەم زەيتۇن دەرەخلىرى ھېچ مېۋە بەرمىدى. بىراق مەن بۇ كۈندىن باشلاپ سىلەرنى بەرىكەتلەيمەن» («ھاگ.» 18:2-19).
بىزنىڭچە «ۋەيران بولۇش» دەۋرى شۇ كۈنى بىلەن ئاخىرلاشتى.
شاراب، ھاراق ئىچىش توغرۇلۇق: «رەكابىيلار»دىن ئالغان ساۋاقلار (36-باب)
تەۋراتتا ياكى ئىنجىلدا شاراب ئىچىش مەنئى قىلىنغان ئەمەس؛ مەست بولۇش قەتئىي مەنئى قىلىنغان؛ ھەددىدىن ئېشىپ ئىچىش توغرۇلۇق قاتتىق ئاگاھلار بار، ھەرقانداق شاراب-ھاراق توغرۇلۇق يەنە روشەن جېكىلەشلەرمۇ بار (مەسىلەن، «پەند-نەسىھەتلەر» 1:20). ئۇنىڭدىن باشقا ئىنجىل بىزگە مۇشۇ جەھەتلەردە ئۆزىمىزگە نېمە ئىش ياقىدۇ دەپ ئويلاشلا ئەمەس، بەلكى باشقىلارنىڭ ھاجىتىگە كۆڭۈل قويۇشىمىز كېرەكلىكىنىمۇ جېكىلەيدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىز باشقىلارنىڭ ئېتىقادىغا ياكى سالامەتلىكىگە زىيان يەتكۈزىدىغان ئىشلارنى (مەيلى شاراب ئىچىش بولسۇن ياكى ھەرقانداق باشقا ئىش بولسۇن) قىلماسلىقىمىز لازىم؛ بۇنىڭ روشەن بىر مىسالى، ھاراق خۇمارى بولغان ئادەمنىڭ ئالدىدا ئىچمەسلىكىمىز كېرەك.
رەكابىيلارنىڭ جەمەتى بولسا دەۋردىن-دەۋرگە ئەجدادى يونادابنىڭ «ھاراق-شاراب ئىچمەڭلار» دېگەن تەلەپلىرىگە ھۆرمەت قىلىپ كەلگەنىدى. ئۇلار شۇنداق قىلىپ مۇساغا تاپشۇرۇلغان قانۇندىكى: «ئاتا-ئاناڭنى ھۆرمەتلە» دېگەن ئەمرىگە ئىتائەت قىلغانىدى.
ئەمدى ئويلاپ باقساق: ــ ئۇلار بىر پەيغەمبەر تەرىپىدىن، يەنى يەرەمىيادەك ئۇلار ئىنتايىن ھۆرمەتلەپ كەلگەن بىر پەيغەمبەر تەرىپىدىن مۇقەددەس ئىبادەتخانىنىڭ ئۆزىگە، كاھىنلاردىن بىرسىنىڭ ئۆيىگە تەكلىپ قىلىندى؛ ئاندىن پەيغەمبەر ئۇلارنى ئولتۇرغۇزۇپ ئۇلارغا: «شارابقا ئېغىز تېگىڭلار!» دەپ تەكلىپ قىلدى. پەيغەمبەر ئۇلارغا: «بۇ پەرۋەردىگارنىڭ سۆزى» دېگەن گەپنى قىلمىغانىدى؛ لېكىن بۇ بەرىبىر ئىنتايىن ھۆرمەتلىك پەيغەمبەرنىڭ تەكلىپى بولغاندىن كېيىن، بۇ تەكلىپنى ھۆرمەتلەش كېرەك ئەمەسمۇ؟ ئۇلار دەرھال كەسكىن جاۋاب بېرىپ: «ئىچمەيمىز!» ــ دېدى. ئۇلار توغرا قىلدىمۇ؟ كېيىن يەرەمىيانىڭ ئۇلارنىڭ قىلغانلىرىنى تەرىپلىگەنلىكى ئۇلارنىڭ قىلغانلىرىنىڭ توغرا ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ، شۇنىڭدەك ئۇنىڭ ئۇلارغا بولغان تەكلىپى ئەمەلىيەتتە پەرۋەردىگاردىن بولغان بىر سىناق ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ. بۇ ئىش بىزگە ئىككى ئىنتايىن مۇھىم پرىنسىپنى ئېلىپ كېلىدۇ:
(1) خۇدانىڭ سۆزى ھەربىر ئىنساننىڭ (ئۇنىڭ مەرتىۋىسى قانچە ئۈستۈن بولۇشىدىن قەتئينەزەر) تەكلىپ-تەلىپىدىن ئۈستۈن تۇرىدۇ؛ ۋە: ــ
(2) مەلۇم بىر ئىشنىڭ خۇدانىڭ سۆزى ياكى ئىرادىسى ئىكەنلىكىنى ئېنىق بىلمىگەن ئەھۋالدا (بۇ گەرچە بىر پەيغەمبەرنىڭ تەكلىپى بولسىمۇ) خۇدانىڭ بىزگە بۇرۇن ئېنىق تاپىلىغانلىرىنى ئۆزگەرتمەسلىكىمىز لازىم. ئىنجىلدىكى سۆزلەردە: «ئىشەنچتىن بولمىغان ھەرقانداق ئىش گۇناھتۇر» دېيىلگەن («رىم.» 23:14). بۇ «ئىشتا گۇمان بولسا، قىلما!» دېگەن سۆزنىڭ باشقا ياخشى بىر ئىپادىسىدۇر.
بابىل شەھىرىنىڭ ئۆرۈۋېتىلىشى توغرۇلۇق بېشارەتلەر (50-51-باب)
ئەجەبلىنەرلىكى شۇكى، بۇ بابلاردىكى بابىل شەھىرىنىڭ ئۆرۈۋېتىلىشى توغرىسىدىكى بېشارەتلەر بىرمۇبىر ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان ئايەتلەرنىمۇ، ھەم ئەمەلگە ئاشۇرۇلمىغان ئايەتلەرنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بىز تۆۋەندە بۇ ئىككى جەھەت ئۈستىدە توختىلىمىز. لېكىن ئاۋۋال شۇلارنى كۆرسىتىشىمىزكە ئەرزىيدۇ: ــ
(1) بابىل خۇدا بېكىتكەن ۋاقتى كەلگەندە ئۆز گۇناھلىرىنىڭ جازاسىنى تارتىپ ئۆرۈۋېتىلىدۇ؛
(2) بابىل خۇدانىڭ جازاسىنى ئىسرائىلغا يەتكۈزگەن قورالى بولغان.
(3) گەرچە بابىلنىڭ ئۆزىنىڭ جازالىنىدىغان گۇناھلىرى بولغان بولسىمۇ، خۇدانىڭ ئىسرائىلغا كۆرسەتكەن ئىرادىسى شۇكى، ئىسرائىل بابىلغا (خۇدانىڭ «جازا قورال»ى سۈپىتىدە) ئىختىيارى بىلەن بويسۇنۇشى كېرەك ئىدى. ئۇلار ھەتتا 70 يىللىق بويسۇنىدىغان مەزگىلدە بابىلنىڭ تىنچ-ئاۋاتلىقى ئۈچۈن دۇئا قىلىشى كېرەك ئىدى.
بابىلدىن ئېلىنىدىغان قىساس ئىسرائىلنىڭ ئىشى ئەمەس، بەلكى خۇدانىڭكى ئىدى: «ئىنتىقام ئالماڭلار، ئى سۆيۈملۈكلىرىم؛ ئۇنى خۇداغا تاپشۇرۇپ ئۇنىڭ غەزىپىگە يول قويۇڭلار، چۈنكى مۇقەددەس يازمىلاردا مۇنداق يېزىلغان: «پەرۋەردىگار دەيدۇكى، ئىنتىقام مېنىڭكىدۇر، يامانلىق مەن قايتۇرىمەن»» («چۆل.» 35:32، «رىم.» 19:12).
«خۇدانىڭ كۈچلۈك قولىغا بويسۇنۇپ، ئۆزۈڭلارنى كىچىك پېئىل تۇرۇڭلار، شۇنىڭ بىلەن ئۇ تېگىشلىك ۋاقىتتا سىلەرنى يۇقىرىغا كۆتۈرىدۇ» («1پېت.» 6:5)
بۇ ئايەتلەردە تېخى ئەمەلگە ئاشۇرۇلمىغان بېشارەتلەر
بابىل شەھىرى ھەم ئىمپېرىيەسى مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 539-يىلى ئۆرۈۋېتىلگەندە، ئۆرۈۋېتىلىشى توغرۇلۇق بېرىلگەن بېشارەتلەردىن بەزىلىرى كۆرۈلمىگەن: ــ
بابىلغا ھۇجۇم قىلغانلار «شىمالىي زېمىندىن بابىلغا جەڭ قىلماقچى بولغان زور بىر توپ ئۇلۇغ ئەللەر» (9:50) بولماستىن، بەلكى شەرقتىن ۋە شىمالدىن كەلگەن پارس ئىمپېرىيەسىنىڭ قوشۇنىدۇر.
«ئۇنىڭ ھەر چەت-چەتلىرىدىن كېلىپ ئۇنىڭغا ھۇجۇم قىلىڭلار، ئامبارلىرىنى ئېچىۋېتىڭلار؛ ئۆنچىلەرنى دۆۋىلىگەندەك ئۇنى خارابە-خارابە قىلىپ دۆۋىلەپ ۋەيران قىلىڭلار؛ ئۇنىڭ ھېچنىمىسىنى قالدۇرماڭلار!» (26:50). تاجاۋۇز قىلغان پارس قوشۇنى ئۇنداق قىلمىغان، ئەكسىچە ئۆزلىرىنى بۇزغۇنچىلىقتىن خېلى تارتىۋالغان. قورەش شەھەرنى ۋەيران قىلمىغان. 50 يىلدىن كېيىن كسەركسىس پادىشاھ شەھەردە ئىسياننى باستۇرۇپ سېپىل-ئىستىھكاملارنى غۇلىتىپ يەر بىلەن يەكسان قىلىۋەتكەن. شەھەر ئاستا-ئاستا «دۆۋە-دۆۋە خارابىلەر، چىلبۆرىلەرنىڭ تۇرالغۇسى» (37:51) ۋە «بىر جاڭگال، قاغچىراق يەر ۋە چۆل-باياۋان» (12:50) بولۇپ قالغان. ئاخىر بېرىپ ئۇ ئىراقتىكى قۇملۇق ئاستىغا پۈتۈنلەي كۆمۈلۈپ كەتكەن. شۇ يەرلىك قويچىلارمۇ ئۇنىڭدىن: «جىن چاپلاشقان جاي» دەپ شۇ يەرنى دەسسەشتىنمۇ قورققان. كۈتۈلمىگەن يەردىن 1980-يىللىرى سادام ھۇسەين ئۇنى: «ساياھەت ئورنى بولسۇن» دەپ قايتىدىن قۇرۇشقا باشلىغان.
«بابىل ئىچىدىن قېچىڭلار، ئۆز جېنىڭلارنى ئېلىپ بەدەر قېچىڭلار!» (6:51 ۋە 45). ئەمەلىيەتتە بولسا قورەش «ئازاد بولۇڭلار» دەپ ئېلان قىلىپ پەرمان چۈشۈرگەندە، سۈرگۈن بولغانلار «جېنىنى ئېلىپ بەدەر قېچىش» كېرەك ئەمەس ئىدى. بەزىلەر بابىلدا تۇرۇۋېرىپ كسەركسىس بابىلنى بەربات قىلغۇچە كەڭ-ئازادىلىك تۇرمۇش ئۆتكۈزۈپ كەلگەن؛ شۇ ۋاقىتتا بېشارەت، شۈبھىسىزكى، بابىلدا تۇرغان بۇ يەھۇدىيلارغا توغرا كېلىپ، قىسمەن ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان.
بابۇل توغرىسىدىكى بۇ «تېخى ئەمەلگە ئاشۇرۇلمىغان» بېشارەتلەر قانداق چۈشەندۈرەلەيمىز؟
(1) «يەر.» 7:18-8دە، بىز بېشارەتلەر توغرۇلۇق شۇ مۇھىم قانۇنىيەتنى بايقايمىز: ــ
«بەزىدە مەن مەلۇم بىر ئەل، مەلۇم بىر مەملىكەت توغرۇلۇق، يەنى ئۇنىڭ يۇلۇنۇشى، بۇزۇلۇشى ۋە ھالاك قىلىنىشى توغرۇلۇق سۆزلەيمەن؛ شۇ چاغ مەن ئاگاھلاندۇرغان شۇ ئەل يامانلىقىدىن توۋا قىلىپ يانسا، مەن ئۇلارغا قىلماقچى بولغان يامانلىقتىن يانىمەن».
لېكىن ئەلنىڭ ئىشلىرى يەنىلا ھەققانىيسىزلىككە پېتىپ كەتسە ئەمدى خۇدا ئاگاھلاندۇرغان جازانى بىر كۈن بولمىسا يەنە بىر كۈنى بېشىغا چۈشۈرىدۇ: ــ
«مەن يەنە بەزىدە مەلۇم بىر ئەل، مەلۇم بىر مەملىكەت توغرۇلۇق، يەنى ئۇنىڭ قۇرۇلۇشى ۋە تىكىپ ئۆستۈرۈلۈشى توغرۇلۇق سۆزلەيمەن؛ شۇ چاغ شۇ ئەل كۆز ئالدىمدا يامانلىق قىلىپ ئاۋازىمنى ئاڭلىمىسا، مەن يەنە ئۇلارغا ۋەدە قىلغان، ئۇلارنى بەرىكەتلىمەكچى بولغان ياخشىلىقتىن يانىمەن».
بىز يۇنۇس پەيغەمبەرنىڭ 150 يىل ئىلگىرى نىنەۋە شەھىرىگە يەتكۈزگەن ئاگاھىدىن بۇنىڭغا بىر مىسالنى كۆرىمىز. ئۇ: «قىرىق كۈن ئىچىدە، نىنەۋە ئۆرۈۋېتىلىدۇ!» دەپ جاكارلىغان. نىنەۋەدىكىلەر خەۋەرنى ئاڭلاپلا ئۆزلىرىنى تۆۋەن تۇتۇپ ئۈزۈل-كېسىل توۋا قىلغان؛ نەتىجىدە، شەھەر 40 كۈن ئىچىدە ئۆرۈۋېتىلمىدى (يۇنۇس بۇنىڭدىن مەيۈسلىنىپ كەتتى!). ھالبۇكى كېيىن، يۇنۇس پەيغەمبەرنىڭ سۆزىنى ئۇنتۇلۇپ كەتكەن ۋاقىتتا، ئاگاھ قىلىنغان جازا چۈشۈرۈلگەن. «مەڭگۈ ئۆرۈلمەس» شەھەر جاھاننى زىلزىلە كەلتۈرۈپ بىر كۈندىلا بالايىئاپەت بىلەن ئۆرۈۋېتىلگەن. تەۋراتنىڭ «دانىيال» قىسمىدىكى 4-بابتىن بىلىمىزكى، بابىل پادىشاھى نېبوقادنەسار ئۆزىنى تۆۋەن قىلىپ تەكەببۇرلۇقى ھەم رەھىمسىزلىكىدىن توۋا قىلىپ تەختىگە قايتا ئولتۇرغۇزۇلغان. ئىشىنىمىزكى، ئۇنىڭ ئۈزۈل-كېسىل توۋا قىلغانلىقى تۈپەيلىدىن، بابىلغا چۈشىدىغان ئاخىرقى تولۇق جازا كېچىكتۈرۈلگەن.
يەنە ئىشىنىمىزكى، ئىنجىل «ۋەھ.» 17-18-بابلاردا ئايان قىلىنغاندەك، بۇ «ئەمەلگە ئاشۇرۇلمىغان ئايەتلەر» ئاخىرقى زامانلاردا قايتىدىن پەيدا بولغان يېڭى بىر «روھىي ھەم جىسمانىي» بابىلدا ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ. بۇ يېڭى بابىل دەججالنىڭ پايتەختلىرىدىن بىرى بولىدۇ. گەرچە ھازىر پەقەت «ساياھەت ئورنى» بولسىمۇ، سادام ھۇسەيننىڭ ئۇ يەردە قۇرۇلۇش ئېلىپ بېرىشى بۇنىڭ باشلىنىشى دەپ ئىشىنىمىز.
بابىل شەھىرى ئىشغال قىلىنغاندا بىرمۇبىر ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان بېشارەتلەر
مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 539-يىلى بابىلنىڭ ئىشغال قىلىنغانلىقى تارىختا ئەڭ ئەجەبلىنەرلىك ھېكايىلەردىن بىرىدۇر. بابىل شەھىرى نىنەۋە شەھىرىدىن تېخىمۇ «ئۆرۈلمەس» ئىدى. «قوش سېپىل»نىڭ ئايلانمىسى 30 كىلومېتر، سىرتقى سېپىلنىڭ ئېگىزلىكى 110 مېتر ۋە قېلىنلىقى 4 مېتر ئىدى، ئىچكى سېپىلنىڭ قېلىنلىقى 7 مېتر ئىدى. سىرتقى سېپىل ئۈستىدە يەنە 80 مېتر ئېگىزلىكتە مۇنار-پوتەيلەر جايلاشقانىدى؛ شۇ يەردىن يىراقتا تۇرغان دۈشمەنگە ئوق، ئوت ۋە تاشلارنى ئاتقىلى بولاتتى. ئىچىدىكى مېمارچىلىق ۋە يوغان ئىمارەتلەر شۇ دەۋردە «جاھاندا بىر» دەپ ئاتالغان. يەشايا، ئەزاكىيال ۋە يەرەمىيا پەيغەمبەرلەر بابىلنىڭ ھالاكىتى توغرۇلۇق بەرگەن بېشارەتلەر شۈبھىسىزكى، شۇ دەۋردىكىلەرگە «ئادەمنىڭ ئەقلىگە سىغمايدىغان، ھەرگىز مۇمكىن ئەمەس» دەپ كۆرۈنەتتى.
ئادەمنى ئەجەبلەندۈرىدىغان ئىش شۇكى، بابىل ئوق ئېتىلماي دېگۈدەك ئىشغال قىلىنغان. دۇنياغا كېلىشىنى يەشايا پەيغەمبەر ئالدىنئالا ئېيتقان، پارس ئىمپېراتورى قورەش قوشۇنىنى يېتەكلەپ شەھەرگە يېقىنلىشىدۇ. كالدىيلەر قوشۇنى پەقەت شەھەر ئىچىگە چېكىنىدۇ. شەھەردە بىرنەچچە يىللىق قورشاۋغا تاقابىل تۇرغۇدەك ئوزۇق-تۈلۈك ساقلانغان بولۇپ، يوغان ئەفرات دەرياسى شەھەرنىڭ ئوتتۇرىسىدىن ئېقىپ ئۆتكەچكە ئۈزۈلمەس سۇ مەنبەسىمۇ بار ئىدى.
شەھەرنى مۇھاسىرىگە ئېلىشنىڭ ئورنىغا، قورەش «ئالدىن يۈرگۈچى قىسىم»نى شەھەرگە يېقىن ئەۋەتىپ، قوشۇننىڭ كۆپىنچىسىنى دەريانىڭ يۇقىرى ئېقىنى بويىدا بىرنەچچە كىلومېتر يىراقلىققا جايلاشتۇردى. شۇ يەردە ئۇنىڭ مۇتەخەسسىسلىرى دادىل بىر پىلاننى تۈزدى؛ ئۇلار دەريا ئېقىنىنىڭ يۆنىلىشىنى دەرياغا يېقىن بىر ئويمانلىققا ئۆزگەرتمەكچى بولدى. ئۇلار شۇنداق قىلىپ شەھەردىن ئۆتىدىغان دەريا ئېقىنىنى تۆۋەنلىتىپ ئۆز كۈچلىرىنىڭ دەريانىڭ كىرىش ۋە چىقىش ئېغىزىدىن، يەنى ئىككى تەرەپتىن شەھەرگە كىرگۈزۈش پۇرسىتىنى ياراتماقچى بولدى. سېپىلنىڭ ئاستىدا دەريانىڭ ئىككى قېتىدا كېمىلەر كىرىپ-چىقىدىغان «ئىككى قاناتلىق» ئىككى چوڭ دەرۋازا بېكىتىلگەنىدى؛ لېكىن بۇ دەرۋازىلار دەريانىڭ تېگىگە يەتمەيتتى، ئەلۋەتتە.
شۇنىڭ بىلەن قورەشنىڭ لەشكەرلىرى دەريا بىلەن ئويمانلىق ئارىلىقىغا چوڭقۇر لېكىن قىسقا بىر ئۆستەڭ چاپتى. ئۆستەڭدىن چېپىلغان تاش-توپىلارنى ئەفرات دەرياسىنىڭ ئىككى يېنىغا دۆۋىلەپ، دەريانى توسۇشقا تەييارلىدى. بېكىتكەن كۈنى كەچقۇرۇن ئۇلار ئۆستەڭنىڭ ئەڭ ئاخىرقى قىسمىنى چېپىپ ئېغىز ئېچىپ، دەريانىڭ سۇلىرىنى ئويمانلىق تەرەپكە باشلىدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا دەريانىڭ قېشىغا دۆۋىلەپ قويغان تاش-توپىلارنى دەريانىڭ ئىچىگە ئىتتىرىپ چۈشۈرۈپ دەريانىڭ يۆنىلىشىنى توسۇۋالدى. مۇتەخەسسىسلەرنىڭ كۆڭلىدە سوققان چوتلىرى توغرا چىقتى؛ دەريا پەسىيىپ، شەھەرگە يېقىن تۇرغان قوشۇن ئۈچۈن دەريادىن مېڭىپ شەھەرگە كىرگۈدەك پۇرسەت يارىتىپ بەردى.
دەل شۇ كۈنى كەچتە، پادىشاھ ئەمىرلىرى بىلەن چوڭ بىر بايرامنى ئۆتكۈزمەكتە ئىدى. قەدىمكى زاماندىكى گرېك تارىخشۇناسلىرى كسېنوفون ۋە ھېرودىتۇسنىڭ بىزگە خەۋەرلەندۇرۇشىچە، بابىللىقلار ئۇچىغا چىققان ھاراقكەشلەر ئىدى (تەۋرات «دانىيال» 5-بابتا ئوردىدا يۈز بەرگەن ئىشلار خاتىرىلەنگەن).
پادىشاھ ئەمىرلىرى، ۋەزىر-ۋۇزرالىرى بىلەن كاتتا زىياپەتتە ئولتۇرۇپ مەست بولغاندا بىر پەرىشتىنىڭ قولى كۆرۈنۈپ، تامغا ھەرپلەرنى يېزىپ پادىشاھقا، بۈگۈن كېچە پادىشاھلىقىڭ سەندىن باشقا بىرسىگە تاپشۇرۇلىدۇ، دەپ ئېلان قىلدى. ئوردىنىڭ سىرتىدىمۇ پۇقرالار بايرامنى تەبرىكلىمەكتە ئىدى. ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ بىخەتەرلىكىگە بولغان ئىشەنچىسى شۇنچە كامىل ئىدىكى، ھەتتا سېپىلدا كۆزەتچىلىك قىلىدىغان جېسەكچىلەرمۇ يوق دېيەرلىك ئىدى. ئىككى گرېك تارىخشۇناسنىڭ دېيىشىچە، شەھەر ئوتتۇرىسىدىكى پۇقرالار ھېچنېمىنى بىلمەي تۇرۇپلا شەھەر ئاساسەن ئىشغال قىلىنىپ بولغان.
ۋەقەنىڭ بۇ تەپسىلاتلىرى مەلۇم بولغاندىن كېيىن، يەرەمىيانىڭ بەزى سىرلىق بېشارەتلىرىنى چۈشەنگەندەك بولدۇق. تۆۋەندىكى ئايەتلەرنى مىسال سۈپىتىدە نەقىل كەلتۈرىمىز (ئوقۇرمەنلەر ئۆزلىرى باشقا ئايەتلەرنىڭ ئەمەلگە ئاشۇرۇلغانلىقىنى بايقىيالىشى مۇمكىن): ــ
«كالدىيلەر ئۈستىگە ھەمدە بابىلدا تۇرۇۋاتقانلار، ئەمىرلىرى ۋە دانىشمەنلىرى ئۈستىگە قىلىچ چۈشىدۇ، ــ دەيدۇ پەرۋەردىگار؛ قىلىچ پالچىلار ئۈستىگە چۈشكەندە، ئۇلار ھاماقەت-ئەخمەقلەردەك كۆرۈنىدۇ؛ قىلىچ ئۇلارنىڭ پالۋانلىرى ئۈستىگە چۈشۈپ، ئۇلار پاتىپاراق بولۇپ كېتىدۇ؛ قىلىچ ئۇلارنىڭ ئاتلىرى ئۈستىگە، جەڭ ھارۋىلىرى ئۈستىگە، ئۇلارنىڭ سەپلىرىدە تۇرغان بارلىق يات لەشكەرلەر ئۈستىگە چۈشىدۇ، ئۇلار ئاياللاردەك بولىدۇ؛ قىلىچ خەزىنىلىرى ئۈستىگە چۈشىدۇ، ئۇلار بۇلاڭ-تالاڭ قىلىنىدۇ» (35:50-37).
بىز ھازىر پارس قوشۇنىنىڭ قانداق يول بىلەن شۇنچە تېز شەھەرنى بېسىپ كىرگەنلىكىنى چۈشىنىمىز. ئىشغال قىلىنىش تۇيۇقسىز بولغاچقا، ئۇلارنىڭ «ئاتلىرى، جەڭ ھارۋىلىرى ۋە بارلىق يات لەشكەرلەر» ئۈچۈن كۈرەش قىلىشقا ھەتتا جەڭگە تەييارلىنىشقا ۋاقىت-پۇرسەت يوق ئىدى.
«قۇرغاقچىلىق ئۇلارنىڭ سۇلىرى ئۈستىگە چۈشۈپ، ئۇلار قۇرۇپ كېتىدۇ؛ بۇلارنىڭ سەۋەبى زېمىنى ئويما بۇتلارغا تولۇپ، ئۇلار قورقۇنچلۇق مەبۇدلار تۈپەيلىدىن تەلۋىشىپ كەتكەن. شۇڭا چۆلدىكى جانىۋارلار ۋە چىلبۆرىلەر بىرلىكتە شۇ يەردە تۇرىدۇ؛ شۇ يەردە ھۇۋقۇشلار ماكانلىشىدۇ؛ ئۇ مەڭگۈگە ئادەمزاتسىز بولىدۇ، دەۋردىن-دەۋرگە ھېچ ئاھالىلىك بولمايدۇ» (38:50-39).
بىز ھازىر «قۇرغاقچىلىق ئۇلارنىڭ سۇلىرى ئۈستىگە چۈشۈپ، ئۇلار قۇرۇپ كېتىدۇ» دېگەن بۇ سىرلىق سۆزلەرنى چۈشىنەلەيمىز. 39-ئايەت ئەسىردىن-ئەسىرگە ئاستا-ئاستا ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان. شەھەر چۆلدىكى قۇملار ئاستىدا كۆمۈلۈپ تېپىلماس بولۇپ كەتتى. بەزى خۇداسىز كاپىر تارىخشۇناسلار ھەتتا: «مۇقەددەس كىتابتا خاتىرىلەنگەن بابىل بولسا بىر رىۋايەت، خالاس، ئۇ مەۋجۇت ئەمەس!» دەپ مازاق قىلدى. لېكىن 19-ئەسىردە بەزى ئارخېئولوگلار خارابىلەرنى قۇملۇقلاردىن كولاپ چىقتى.
ئىشىنىمىزكى، ئاخىرقى زاماندىكى «بابىل شەھىرى»نىڭ ئاقىۋىتى كونا شەھەرنىڭكىگە ئوخشاش بولىدۇ ــ «شۇڭا چۆلدىكى جانىۋارلار ۋە چىلبۆرىلەر بىرلىكتە شۇ يەردە تۇرىدۇ،... ئۇ مەڭگۈگە ئادەمزاتسىز بولىدۇ، دەۋردىن-دەۋرگە ھېچ ئاھالىلىك بولمايدۇ»
«ــ ئوقلارنى ئۇچلاڭلار! قالقانلارنى تۇتۇڭلار! پەرۋەردىگار مېدىئانىڭ پادىشاھلىرىنىڭ روھىنى ئۇرغۇتتى؛ چۈنكى ئۇنىڭ نىيىتى بابىلغا قارشى، ئۇنى بەربات قىلىش ئۈچۈندۇر؛ ئۇ ئىش بولسا پەرۋەردىگارنىڭ قىساسى، يەنى ئۇنىڭ ئىبادەتخانىسى ئۈچۈن ئالغان قىساسىدۇر. بابىلنىڭ سېپىللىرىغا قارىتىپ جەڭ تۇغىنى كۆتۈرۈڭلار؛ كۆزەتنى تېخىمۇ چىڭراق قىلىڭلار، كۆزەتچىلەرنى بابىلنى چۆرىدىتىپ سەپتە تۇرغۇزۇڭلار؛ بۆكتۈرمە قويۇڭلار؛ چۈنكى پەرۋەردىگار بابىلدىكىلەرنىڭ جازاسى توغرۇلۇق نېمىلەرنى دېگەن بولسا، ئۇ شۇنى كۆڭلىدە پەملەپ، ئۇنى ئادا قىلىدۇ» (11:51-12).
خۇدانىڭ بابىل ئىمپېرىيەسىنى ئۆرۈشتىكى قورالى دەرۋەقە مېدىئالىقلار (پارسلار بىلەن بىللە) ئىدى. يۇقىرىدا دۈشمەنلىرىگە: «كۆزەتنى تېخىمۇ چىڭراق قىلىڭلار، كۆزەتچىلەرنى بابىلنى چۆرىدىتىپ سەپتە تۇرغۇزۇڭلار» دېگەن بېشارەت بولسىمۇ، بابىللىقلار ھالقىلىق پەيتتە ھېچقانداق كۆزەتچىلىك قىلمىغان؛ شۇنىڭ بىلەن «بۆكتۈرمە»لەر تولىمۇ مۇۋەپپەقىيەتلىك بولغان.
«بابىلدىكى پالۋانلار ئۇرۇشتىن قول ئۈزىدۇ؛ ئۇلار قورغانلىرىدا ئامالسىز ئولتۇرىدۇ؛ ئۇلارنىڭ دەرمانى قالمايدۇ، ئۇلار ئاياللاردەك بولۇپ قالىدۇ؛ ئۇنىڭ تۇرالغۇلىرىغا ئوت قويۇلىدۇ؛ دەرۋازا سالاسۇنلىرى سۇندۇرۇلىدۇ. يۈگۈرۈپ كېلىۋاتقان بىر چاپارمەن يەنە بىر چاپارمەنگە، بىر خەۋەرچى يەنە بىر خەۋەرچىگە بابىل پادىشاھىنىڭ ئالدىدىلا ئۇچرىشىپ قېلىپ ئۇنىڭغا: ــ
«سىلىنىڭ پۈتكۈل شەھەرلىرى ئۇ چەتتىن بۇ چەتكىچە ئىشغال قىلىندى؛ دەريا كېچىكلىرى ئىگىلىۋېلىندى، قومۇشلۇقلار ئوتتا كۆيدۈرۈلدى، پالۋانلىرى دەككە-دۈككىگە چۈشۈشتى!» ــ دەپ جاكارلىشىدۇ» (30:51-32)
بىز يۇقىرىدا «بابىلدىكى پالۋانلار ئۇرۇشتىن قول ئۈزىدۇ» دېگەن ۋەقە توغرۇلۇق سۆز قىلدۇق.
«دەريا كېچىكلىرى ئىگىلىۋېلىندى» ــ بۇ، شەھەرنىڭ دەريادىن ھەم ئىچىدىكى ئۆستەڭلەردىن ئۆتىدىغان كۆۋرۈكلەر ياكى كېچىكلەرنى كۆرسىتىدۇ. بۇ جايلار تەبىئىي ھالدا مېڭىپ كىرگەن پارس قوشۇنى تەرىپىدىن بىرىنچى بولۇپ ئىگىلىۋېلىنغان.
«قومۇشلۇقلار ئوتتا كۆيدۈرۈلدى» ــ شەھەرنىڭ سىرتىغا بىرنەچچە قۇمۇشلۇق جايلاشقان. بۇلار كۆيدۈرۈلسە، شەھەردىن قاچقانلار يوشۇرۇنغۇدەك جايلار قالمايتتى.
«شۇڭا پەرۋەردىگار مۇنداق دەيدۇ: ــ
مانا، مەن سېنىڭ دەۋايىڭنى سورايمەن، سەن ئۈچۈن قىساس ئالىمەن؛ مەن ئۇنىڭ دېڭىزىنى قۇرۇتىمەن، بۇلىقىنى قاغجىرىتىمەن. بابىل بولسا دۆۋە-دۆۋە خارابىلەر، چىلبۆرىلەرنىڭ تۇرالغۇسى بولىدۇ؛ زېمىنى ئادەمنى دەھشەت باسىدىغان ھەم دائىم ئۇش-ئۇش قىلىنىدىغان ئوبيېكت بولىدۇ، ھېچ ئادەم شۇ يەردە تۇرمايدۇ» (36:51-37)
بىز يۇقىرىدا بۇ بېشارەتنىڭ كۆپ تەپسىلاتلىرى ئۈستىدە توختالدۇق. «مەن ئۇنىڭ دېڭىزىنى قۇرۇتىمەن، بۇلىقىنى قاغجىرىتىمەن» ــ بۇ، نېبوقادنەسارنىڭ ئايالى نىكتورىس قۇرغان چوڭ بىر سۇ ئامبىرىنى كۆرسىتىشى مۇمكىن. بۇ سۇ ئامبىرى قۇرۇپ كەتسە شەھەر ۋە ئەتراپىدىكى بۇلاقلىرى قۇرۇپ كېتەتتى. مۇمكىنچىلىكى باركى، شەھەرنىڭ مەلۇم قىسمىغا سۇ تەمىنلەنمىسۇن دەپ بۇ سۇ ئامبىرى پارس قوشۇنى تەرىپىدىن توسۇۋېلىنغان (گرېك تارىخشۇناس ھېرودىتۇسنىڭ «تارىخلار» 185:1نى كۆرۈڭ).
يەھوئاكىن سۈرگۈن بولغاندا زىنداندىن چىقىرىلىشىنىڭ نېمە ئەھمىيىتى بار؟
خۇدانىڭ يەرەمىيا پەيغەمبەر ئارقىلىق كۆرسەتكەن ۋەدىسى بويىچە، ئۇ يېرۇسالېم ۋەيران قىلىنىپ يەھۇدادىكىلەر سۈرگۈن بولغان 70 يىلدىن كېيىن، ئۇلار قۇتقۇزۇلۇپ، ئەھۋالى ئەسلىگە كەلتۈرۈلىدۇ. بىزنىڭچە يەھوئاكىننىڭ زىنداندىن چىقىرىلغانلىقى (31:52-34) بايان قىلىنىشتىكى مەقسەت، كەلگۈسىدە بۇنداق ئىشلارنىڭ مۇمكىنچىلىكىنى كۆرسىتىش ئۈچۈندۇر. چۈنكى يەھوئاكىن ئەسكى پادىشاھ بولغانىدى؛ خۇدا بابىل پادىشاھى ئارقىلىق ئۇنىڭغا كۆرسەتكەن بۇ مېھىر-شەپقىتى، يەنى ئەۋىل-مېروداق پادىشاھنىڭ ئۇنى زىنداندىن چىقىرىپ ئۆزىگە دائىملىق ھەمداستىخان قىلىشى، ئادەمنى ئىنتايىن ھەيران قالدۇرىدۇ؛ چۈنكى بابىل پادىشاھلىرى خۇدانى تونۇمايدىغان، ئادەتتە ئىنتايىن رەھىمسىز ئادەملەر ئىدى. لېكىن ھەممىگە قادىر خۇدا رەھىمسىز پادىشاھنىڭ كۆڭلىگە شۇنداق بىر خىيالنى كىرگۈزۈپ، ئۇنىڭ قول ئاستىدىكى مەلۇم بىر ئادەمنىڭ ئەھۋالىنى شۇنداق ئاجايىپ ئۆزگەرتكەن يەردە، ئەمدى ئۇنىڭ پۈتكۈل بىر ئەلنىڭ ئەھۋالىنى ئۆزگەرتىشىمۇ ئەجەبلىنەرلىك ئىش ئەمەس ئىدى. شۇنىڭ بىلەن سۈرگۈن بولغان ياكى باشقا يۇرتقا تارقىتىلغان يەھۇدىيلار بۇ ۋەقەدىن ئۈمىد ئالغان بولسا كېرەك.
ئوقۇرمەنلەرگە بەلكىم مەلۇم بولىدىكى، يەرەمىيا پەيغەمبەرنىڭ: «خۇدا سىلەرنى سۈرگۈن بولغىنىڭلاردىن 70 يىل كېيىن قۇتقۇزۇپ، ئەھۋالىڭلارنى ئەسلىگە كەلتۈرىدۇ» دېگەن بېشارىتى پارس ئىمپېراتورى، يەنى ئوخشاشلا خۇدانى تونۇمايدىغان «قورەش» ئىسىملىك ئادەم ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان.
دېمىسەكمۇ، «يەرەمىيا» قىسمىدىكى بۇ 52-باب بەلكىم يەرەمىيا پەيغەمبەر دۇنيادىن كەتكەندىن كېيىن باشقا نامەلۇم بىر ئىخلاسمەن ئادەم (بارۇقمىكىن؟) تەرىپىدىن يەرەمىيانىڭ يازمىلىرىغا كېيىن قوشۇلغان بولسا كېرەك. يەرەمىيا ئۆزى بەلكىم مىسىردا ۋاپات بولغان.
خۇدانىڭ يەرەمىيانى چاقىرغاندا ئۇنىڭغا بەرگەن ۋەدىسى
يەرەمىيا ياش يىگىت بولۇپ، خۇدا ئۇنى چاقىرغىنىدا ئۇنىڭغا تۆۋەندىكى ۋەدىنى قىلغان: ــ
«قارا، مەن بۈگۈن سېنى يەھۇدانىڭ پادىشاھلىرىغا، ئەمىرلىرىگە، كاھىنلىرىغا ھەم پۈتكۈل زېمىن خەلقىگە قارشى تۇرغۇچى مۇستەھكەم شەھەر، تۆمۈر تۈۋرۈك ۋە مىس سېپىللاردەك تىكلىدىم. ئۇلار ساڭا قارشى جەڭ قىلىدۇ، لېكىن سېنىڭ ئۈستۈڭدىن غەلىبە قىلالمايدۇ ــ چۈنكى مەن سېنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن سەن بىلەن بىللىدۇرمەن، ــ دەيدۇ پەرۋەردىگار» (18:1-19).
ئوقۇرمەنلەر شۇنىڭغا دىققەت قىلىدۇكى، خۇدانىڭ بۇ سۆزلىرى «ئۆتكەن زاماندا» ئېيتىلغان. بىر قاراشقا، يەرەمىيا پەقەت گۈدەك بىر ياش يىگىتتەك كۆرۈنسىمۇ، لېكىن ئىمان-ئىشەنچكە نىسبەتەن خۇدانىڭ سۆزى ئاللىقاچان ئىشەنگۈچىلەرگە پاكىت بولغان. ئىمان-ئىشەنچكە تولغان ئادەم ئىشلارغا خۇدانىڭ كۆزقارىشى بىلەن قارايدۇ.
يەرەمىيانىڭ قىرىق يىلدىكى دۇچ كەلگەن قارشىلىققا يۈزلىنىشى ۋە تاقابىل تۇرۇشى خۇدانىڭ بۇ سۆزلىرىنىڭ ھەقىقەتەن پاكىت ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىغان. خۇدانىڭ كۈچ-قۇدرىتى يەرەمىيانىڭ جۇرئىتى ھەم ئاجىزلىقى ئارقىلىقمۇ روشەن كۆرۈنۈپ كەلگەن. بەزى ۋاقىتلاردا يەرەمىيا دەرماندىن كەتكەنلىرىنى ھەم دەردلىرىنى خۇداغا تۆككەن: ــ
«ئاھ، مەن ئۈچۈن چۆل-باياۋاندا يولۇچىلار چۈشكىدەك بىر تۇرالغۇ بولسىئىدى! ئۇنداقتا خەلقىمنى تاشلاپ، ئۇلاردىن ئايرىلغان بولاتتىم! چۈنكى ئۇلارنىڭ ھەممىسى زىناخورلار، مۇناپىقلارنىڭ بىر جامائىتىدۇر!» (2:9).
12-بابتا ئۇ يەنە يولنىڭ قىيىنچىلىقى توغرۇلۇق داد كۆتۈرگەن: ــ
«مەن دەۋايىمنى ئالدىڭغا ئېلىپ كەلسەم، ئادىل بولۇپ كەلدىڭ، ئى پەرۋەردىگار؛ لېكىن سەن بىلەن ئۆز ھۆكۈملىرىڭ توغرۇلۇق سۆزلەشمەكچىمەن؛ نېمىشقا رەزىللەرنىڭ يولى روناق تاپىدۇ؟ ئاسىيلىق قىلغۇچىلارنىڭ ھەممىسى نېمىشقا كەڭرى-ئازادىلىكتە تۇرىدۇ؟…
لېكىن سەن، ئى پەرۋەردىگار، مېنى بىلىسەن؛ سەن مېنى كۆرۈپ كەلگەنسەن، ئۆزۈڭگە بولغان سادىقلىقىمنى سىنىغانسەن. ئۇلارنى بوغۇزلاشقا بېكىتىلگەن قويلاردەك ئايرىپ سۆرەپ چىققايسەن، ئۇلارنى قەتل كۈنىگە ئايرىغايسەن...
بۇ خەلق: «خۇدا ئاقىۋىتىمىزنى ھېچ كۆرمەيدۇ» دەۋاتىدۇ؟».
خۇدانىڭ ئۇنىڭغا بەرگەن جاۋابى كۈتۈلمىگەن يەردىن چىققانىدى: ــ يەرەمىيانىڭ ئەھۋالى تېخىمۇ تەس، تېخىمۇ ئېغىر بولىدۇ ۋە ھەتتا ئۇنىڭ ئۆز ئائىلىسىدىكىلىرىدىن خەتەرگە ئۇچرايدىغىنى بولىدۇ: ــ
«سەن يۈگۈرگەن لەشكەرلەر بىلەن بەسلەشكەندە، ئۇلار سېنى ھالسىراتقان بولسا، ئەمدى سەن ئاتلار بىلەن بەسلەشسەڭ قانداق بولار؟ سەن پەقەت ئامان-تىنچلىقتا تۇرغان زېمىندىلا خاتىرجەم بولۇپ ماڭا ئىشىنىسەن، ئەمدى ئىئوردان دەرياسى بويىدىكى قويۇق چاتقاللىقلاردا قانداق يۈرىسەن؟ چۈنكى ھەتتا ئۆز قېرىنداشلىرىڭ، ئاتاڭنىڭ جەمەتىمۇ ساڭا ئاسىيلىق قىلغان. ئۇلارمۇ سېنى يوقىتىش ئۈچۈن ئاۋازىنى قويۇپ بەرگەن. گەرچە ئۇلار ساڭا مېھىرلىك سۆزلەرنى قىلغان بولسىمۇ، ئۇلارغا ئىشەنمە!» (5:12-6)
خۇدانىڭ جاۋابىنىڭ ئىككىنچى قىسمى بولسا يەرەمىياغا «سېنىڭ پاجىئەڭ ۋە دەردىڭ مېنىڭكىدەكتۇر» دېگەندەك ئىدى: ــ
«ئۆزۈم ئائىلەمدىن ۋاز كېچىمەن، مىراسىمنى تاشلىۋېتىمەن، جان-جىگىرىمنى دۈشمەنلىرىنىڭ قولىغا تاپشۇرىمەن» (7:12). يەرەمىيا ئۆز ئائىلىسىنىڭ ۋە يۇرتداشلىرىنىڭ چەتكە قېقىشلىرىدىن بولغان دەردلىرىنى، ئۇنى خۇدا بىلەن دەردداش قىلغان دەپ بىلىپ يەتتى؛ باشقىچە ئېيتقاندا، خۇدا ئۇنىڭ دەرد-ئەلەملىرىنى چۈشەندى، چۈنكى ئۇ ئۆزى دەرد-ئەلەم تارتقۇچى ئىدى.
بىلىشىمىزچە، گەرچە ئۇ يەنە بەزى ۋاقىتلاردا دەرد-ئەلەملىرىنى خۇداغا تۆككەن بولسىمۇ، ۋە گەرچە ئۇ تېخىمۇ قىيىن، زىيادە ئېچىنىشلىق ئەھۋالغا چۈشىدىغان بولسىمۇ، ئۇ يەنىلا ھېچ كەينىگە قارىمىغان. ئۇ ۋەھىيدىن يورۇتۇلغان كۆزلىرى بىلەن خۇدانىڭ نىجاتىنىڭ يەر يۈزىدە بولىدىغان ئاخىرقى غەلىبىسىنى كۆرگەنىدى؛ بۇ غەلىبە پەقەت ئۆز خەلقىگە نىسبەتەن ئەمەس، بەلكى بارلىق مىللەتلەر ئۈچۈن ــ
«ئى پەرۋەردىگار، سەن مېنىڭ كۈچۈم ۋە قورغىنىمسەن، ئازاب-ئوقۇبەت كۈنىدە باشپاناھىمسەن. ئەللەر بولسا يەر يۈزىنىڭ چەت-چەتلىرىدىن يېنىڭغا كېلىدۇ ۋە: «بەرھەق، ئاتا-بوۋىلىرىمىز يالغانچىلىق ھەم بىمەنىلىككە مىراسخورلۇق قىلغان؛ بۇ نەرسىلەردە ھېچ پايدا يوقتۇر» ــ دەيدۇ». (19:16)
كېيىن ئۇ خۇدانىڭ يولىنى يۇرتداشلىرىغا كۆرسىتىش ئۈچۈن ئۆز ھاياتى ۋە ئەركىنلىكىنى تەۋەككۇل قىلىدۇ؛ ئۇ خۇدا جازانى چۈشۈرمەكچى بولغان زېمىندىن بىر مىراسنى سېتىۋالدى. ئۇ راھەت-پاراغەتتە ئەمەس، بەلكى شۇ مىراستا، نامرات خەلقى ئارىسىدا تۇرۇشنى تاللىدى. بۇنىڭدا ئۇ بىزگە پەيغەمبەرنىڭ قانداق ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ؛ پەقەت خۇدانىڭ مۇھەببىتى ۋە ئۆزگەرمەس مېھرىبانلىقى توغرۇلۇق سۆزلەرنى يەتكۈزۈش بىلەنلا قالماي، بەلكى ئۆز ھاياتىدا ئۇلارنى مۇجەسسەملەشتۈرىدۇ.
«ئى قېرىنداشلار، ئۆزۈڭلار سوراققا تارتىلماسلىقىڭلار ئۈچۈن بىر-بىرىڭلاردىن ئاغرىنماڭلار؛ مانا، سوراق قىلغۇچى ئىشىك ئالدىدا تۇرىدۇ. پەرۋەردىگارنىڭ نامىدا سۆزلىگەن بۇرۇنقى پەيغەمبەرلەرنىڭ قانداق ئازاب-ئوقۇبەت تارتقانلىقى، شۇنداقلا سەۋر-تاقەت قىلغانلىقىنى ئۈلگە قىلىڭلار. بىز مانا مۇشۇنداق سەۋر-تاقەت بىلەن بەرداشلىق بەرگەنلەرنى بەختلىك دەپ ھېسابلايمىز. ئايۇپنىڭ ئازاب-ئوقۇبەتكە قانداق سەۋر-تاقەت بىلەن بەرداشلىق بەرگەنلىكىنى ئاڭلىغانسىلەر ۋە پەرۋەردىگارنىڭ ئۇنىڭغا ئاخىرقى قىلغىنىنى، شۇنداقلا «پەرۋەردىگارنىڭ ئىچ-باغرى شەپقەت ۋە رەھىمدىللىق بىلەن تولغان»لىقىنى كۆرگەنسىلەر...» (ئىنجىل، «ياق.» 9:5-11)