تەۋرات ـ 5-قىسىم
«قانۇن شەرھى»نىڭ تەپسىرى
(مۇقەددەس قانۇن ـ تەۋرات قانۇنىنىڭ شەھرى)
كىرىش سۆز
ئارقا كۆرۈنۈش
بەزى تەرجىمىلەردە مەزكۇر كىتاب «قانۇننىڭ (قايتىدىن) جاكارلىنىشى» (مەسىلەن، خەنزۇچە تەرجىمىلەردە)، «ئىككىنچى قانۇن» (گرېك تىلى تەرجىمىسىدە) ياكى «قانۇن شەرھى» دەپ ئاتىلىدۇ. مەزكۇر كىتابتا مۇسا ئەسلىدە سىناي تېغىدا چۈشۈرۈلگەن مۇقەددەس قانۇننىڭ بەزى مۇھىم نۇقتىلىرىنى خەلق ئۈچۈن ئىككىنچى قېتىم قايتا جاكارلايدۇ.
ئەسلىدە مۇسا پەيغەمبەرنىڭ ۋاسىتىسى بىلەن نازىل قىلىنغان تەۋراتتىكى «مىسىردىن چىقىش» ۋە «كاھىن-لاۋىيلارنىڭ دەستۇرى» دېگەن قىسىملاردا ئېنىق خاتىرىلەنگەن قانۇن-ئەمرلەر نېمىشقا يەنە مۇسا تەرىپىدىن بۇنداق قايتا جاكارلىنىدۇ؟
ئەمەلىيەتتە بۇ مۇقەددەس قانۇن ئوتتۇز توققۇز يىل ئىلگىرى چۈشۈرۈلگەنىدى. ئەسلىدە خۇدا خەلققە قانۇن-ئەمرلىرىنى تاپشۇرغاندىن كېيىن، ئۇ ئۇلارنى قانائان زېمىنىنىڭ چېگرىسىغا جايلاشقان قادەش-بارنېئاغا باشلاپ كېلىپ، شۇ يەردە ئۇلارغا: «مەن سىلەرگە مىراس قىلىدىغان زېمىنغا كىرىپ ئۇنى ئىگىلەيدىغان ۋاقتىڭلار كەلدى» دېگەن خۇش خەۋەرنى يەتكۈزگەنىدى. ئەسلىدە بۇنداق خەۋەردىن خۇشال بولۇشقا توغرا كېلەتتى. خەلق ئون ئىككى ئادەمنى ئۇ زېمىندىكى ئەھۋالنى بىلىپ كېلىشكە ئەۋەتتى. ئۇلاردىن ئون ئادەم قايتىپ كېلىپ: «بۇ زېمىن دەرۋەقە سۈت بىلەن ھەسەل ئېقىپ تۇرىدىغان مۇنبەت زېمىن ئىكەن؛ ھالبۇكى، ئۇنىڭدا تۇرۇۋاتقانلار گىگانت ئادەملەر ئىكەن، ئۇلارنىڭ نەزىرىدە بىز چېكەتكىدەك ئىكەنمىز، خالاس!» دەپ خەلقنىڭ كۆڭلىنى پاراكەندە قىلدى. قالغان ئىككى چارلىغۇچى، يەنى يەشۇئا ۋە كالەب بولسا: «دەرۋەقە زېمىندا گىگانت ئادەملەر بولغىنى بىلەن، بىزنى مىسىر زېمىنىدىن ھەرخىل مۆجىزە-كارامەتلەر بىلەن قۇتقۇزۇپ چىققان، چۆل-باياۋاندا يۈرگىنىمىزدە بارلىق ھاجىتىمىزدىن تولۇق چىققان خۇدا بىزنى شۇ زېمىنغا كىرگۈزۈپ، ئۇنى ئىگىلىتىدۇ ۋە بۇ گىگانت ئادەملەرنى بىزگە ئوزۇق قىلىپ بېرىدۇ!» دەپ خەلقنى رىغبەتلەندۈردى. لېكىن ئېچىنىشلىقى شۇكى، ئاسىي خەلق ئىمانسىز ئون ئادەمنىڭ خەۋىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئىمان-ئىشەنچلىك يەشۇئا بىلەن كالەبنىڭكىنى رەت قىلدى. ئۇلار مۇسا ۋە ھارۇنغا نارازىلىق بىلدۈردى، ھەتتا ئاخىر بېرىپ يەشۇئا بىلەن كالەبنى چالما-كېسەك قىلماقچى بولدى.
تەبىئىيكى، ئۆزىگە بىھۆرمەتلىك ھېسابلىنىدىغان بۇنداق ئىشەنچسىزلىك خۇدانىڭ غەزىپىنى قوزغىدى. شۇنىڭ بىلەن: «ماڭا ئىشىنىشنى رەت قىلىپ: «گىگانت ئادەملەر بالىلىرىمىزنى يەپ كېتىدۇ» دېگەن چوڭلاردىن ھېچقايسىسى بەختلىك زېمىنغا كىرەلمەيدۇ؛ بالىلىرى بولسا، ئۇلار زېمىنغا كىرىپ ئۇنى ئىگىلەيدۇ» دېگەن ھۆكۈمنى ئاڭلاتتى.
مۇشۇ پاجىئەلىك ئىش تەۋراتتىكى «چۆل-باياۋاندىكى سەپەر» دېگەن قىسىمدا خاتىرىلەنگەن. شۇنداق بولدىكى، ئىسرائىللار مىراس قىلىپ بېرىلگەن زېمىنغا كىرىشنىڭ ئورنىغا، خۇدانىڭ جازاسى بىلەن يەنە بىر دەۋرنى (قىرىق يىل) چۆل-باياۋاندا سەرگەردان بولۇپ يۈرۈشكە مەھكۇم قىلىندى. ئوتتۇز سەككىز يىل ئۆتكەندە، خۇدا دەل ئۇلارغا جاكارلىغاندەك، خۇداغا ئاسىيلىق قىلغان يىگىرمە ياشتىن يۇقىرى بولغان ھەربىر ئادەم ئۆلۈپ تۈگىدى. پەقەت يەشۇئا بىلەن كالەب تىرىك قالدى. ئۇلار بىلەن ئۇ زېمىنغا تەڭ كىرىشكە تەييار تۇرغان يېڭى بىر دەۋر ئادەملىرى شۇ زېمىننىڭ چېگرىسى ئالدىدا تۇرۇۋاتاتتى. بۇنداق ئەھۋال ئاستىدا بۇ يېڭى دەۋر ئۈچۈن مۇسا پەيغەمبەرنىڭ: (ئا) خۇدانىڭ قانداق قىلىپ ئاتا-بوۋىلىرىنى مىسىردىكى قۇللۇقتىن چىقىرىپ مۆجىزە-كارامەتلەر بىلەن قۇتقۇزغانلىقىنى، شۇنداقلا چۆل-باياۋاندىن ئۆتۈشكە يېتەكلىگەن تارىخنى بايان قىلىشى؛ (ئە) ئاتا-بوۋىلىرىغا ئاللىبۇرۇن تاپشۇرۇلغان قانۇن-ئەمرلەرنىڭ مۇھىم تەپسىلاتلىرى ھەم جەۋھىرى، شۇنىڭدەك زېمىنغا كىرگەندىن كېيىنكى يېڭى ئەھۋاللارغا باغلانغان يېڭى قانۇن-ئەمرلەرنى جاكارلىشى؛ (ب) ئۇلارنىڭ كېلەچىكى توغرۇلۇق بېشارەت بېرىشى تولىمۇ زۆرۈر ئىدى.
«مۇقەددەس قانۇن شەرھى» دېگەن كىتابنىڭ دەل بۇ ئۈچ قىسىمغا بۆلۈنگەنلىكىنى بايقايمىز، ئۇلار تۆۋەندىكىدەك: ــ
(ئا) ئۆتمۈش؛ خۇدانىڭ خەلقكە كۆرسەتكەن مۆجىزە-كارامەتلىرى (1:1-43:4)
(ئە) ھازىرقى ئەھۋال؛ كونا ئەمرلەرنىڭ قايتىدىن جاكارلىنىشى، يېڭى ئەمرلەرنىڭ قوشۇلۇشى (44:4-19:26)
(ب) كەلگۈسى زامانلار؛ بېشارەتلەر ۋە ئاگاھلار (1:27-12:34)
خۇدا ئاللىقاچان مۇساغا ئۆز ئۆلۈمى توغرۇلۇق ئاگاھلاندۇرۇپ قويغانىدى. مەزكۇر كىتابنىڭ ئاخىرقى بابىدا شۇ ئىش (بەلكىم يەشۇئا پەيغەمبەر تەرىپىدىن) خاتىرىلەنگەن. مۇسا پەيغەمبەر دەل بۇ قانۇن-ئەمرلەر ۋە جېكىلەشلىرىنى خەلققە تاپشۇرغاندىن كېيىن «تاغقا چىقىپ،... پەرۋەردىگارنىڭ ئالدىدا ئۆلدى».
شۇنىڭ بىلەن «مۇقەددەس قانۇن شەرھى» دېگەن كىتابنى ئاتىنىڭ ئۆز بالىلىرىغا تاپشۇرغان ئاخىرقى سۆزلىرى ياكى ۋەسىيىتى دېيىشكە بولىدۇ. كىتاب يەنە قەدىمكى ۋاقىتلاردىكى پادىشاھلار ئۆز خەلقى بىلەن كېلىشىپ تۈزگەن بىر «ئەھدىنامە» شەكلىدىدۇر ــ دېمەك، خۇدا مەزكۇر كىتابتا ئۆزىنىڭ ئىسرائىل بىلەن بولغان ئەھدىسىنى قايتىدىن بايان قىلىدۇ. شۇڭا كىتابنى ئوقۇغان ھەربىر ئىسرائىل خەلقى دەرھال: «خۇدا دەرۋەقە بىزنىڭ پادىشاھىمىزدۇر، بىزمۇ ئۇنىڭغا خاس خەلقمىز» دەپ بىلىپ يېتىدۇ.
ئەلۋەتتە، بىز «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدە ئوقۇرمەنلەرنىڭ دىققىتىنى كىتابنىڭ ئالاھىدە قىزىق نۇقتىلىرىغا ياكى چۈشىنىشكە تەسرەك بولىدىغان بەزى يەرلىرىگە تارتىمىز. بىراق بۇنىڭدىن ئاۋۋال ئوقۇرمەنلەرگە تۆت ئىش توغرۇلۇق سەل توختالغىمىز كېلىدۇ: ــ
(ئا) مەزكۇر كىتابتا بېرىلگەن كۆپ ئەمرلەر قانائان زېمىنىدا تۇرۇۋاتقان ئەللەرنىڭ ئىش-ئەمەللىرىنىڭ دەل ئەكسىنى كۆرسىتىدۇ. مەسىلەن، خۇدا ئۇلارغا بۇتپەرەسلىكنىڭ بارلىق شەكىل-تۈرلىرىگە، پالچىلىق ۋە جىنكەشلىك قىلىش (يەنى جىنلارغا قاراش)قا، ئىنسانلارنى سويۇپ قۇربانلىق قىلىشقا، ھەرخىل جىنسىي بۇزۇقلۇق، جۈملىدىن غەيرىي ھەۋەسلەرنىڭ كەينىگە كىرىپ بەچچىۋازلىق ۋە يېقىن تۇغقانلىرى بىلەن زىناخورلۇق قىلىشقا، مېيىپلارغا رەھىمسىزلىك قىلىشقا، قېرىلارغا بىھۆرمەتلىك قىلىشقا قەتئىي قارشى تۇرۇڭلار دەپ ئاگاھلاندۇرىدۇ. بۇلارنىڭ ھەممىسى دەل ئەينى ۋاقىتتىكى قانائانلىقلار ئارىسىدا كەڭ تارقالغان ئادەتلەر بولغانىدى. مەسىلەن، ئىسرائىللارغا قارىتىلغان «سەن ئوغلاقنى ئانىسىنىڭ سۈتىدە قاينىتىپ پىشۇرساڭ بولمايدۇ» دېگەن بىر ئەمرمۇ بايان قىلىنىدۇ (21:14). بۇنداق ئەمرنىڭ ئەخلاقىي ئەھمىيىتى بارمۇ-يوق؟ ــ دېگەن سوئال كاللىمىزنى قايماقتۇرۇشى مۇمكىن. ئەمەلىيەتتە قانائانىيلار ئارىسىدا: «ئوغلاقنى ئانىسىنىڭ سۈتىدە پىشۇرساق، ئۇنى ئۆز ئانىسى بىلەن چېتىشتۇرغانغا باراۋەر بولىدۇ، شۇنداق قىلساق يەر-زېمىننىڭ مۇنبەتلىكىنى ئاشۇرىمىز» دېگەندەك بىرخىل خۇراپىي كۆزقاراش بار ئىدى. مەلۇم بىر ئىسرائىلىي شۇنداق ئىشنى قىلىپ قالسا، بۇنداق خۇراپىي مۇددىئا ئۇنىڭدا بولۇشى ناتايىن. لېكىن ئىسرائىللارنىڭ بۇتپەرەسلىك تەرەپكە ئېزىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن خۇدا ئۇلارغا ئۇنى قەتئىي مەنئى قىلىشنى بۇيرۇغان. چۈنكى باشقىلارنىڭ شۇ ئىشىغا قاراپ «بىزلەرمۇ شۇنداق قىلساق بولىدۇ» دەپ پۇتلىشىپ كېتىشى مۇمكىن ئىدى.
قانائانىيلارنىڭ يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان كۆپ رەزىل ئادەتلىرى تۈپەيلىدىن پەرۋەردىگار ئۇلارنى يوقۇتۇشنى بۇيرۇغان. مۇشۇ ئىش توغرۇلۇق «مىسىردىن چىقىش»تىكى «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدە ئازراق توختىلىمىز.
(ئە) كىتابتا، پەلەستىن (قانائان) زېمىنى توغرۇلۇق: «بۇ زېمىن پەرۋەردىگار خۇدايىڭلار سىلەرگە بېرىدىغان زېمىن» دېگەن باياننى دائىم ئۇچرىتىمىز. بۇ بايان بىزگە ۋە ئۇلارغا شۇنى تەكىتلەيدۇكى، گەرچە خۇدا زېمىننى يەھۇدىي خەلقىگە بەرگىنى بىلەن، ئۇلار ئەمەلىيەتتە خۇدانىڭ مېھمانلىرىدۇر، شۇنىڭدەك ئۇلار زېمىندىن پايدىلانغاندا خۇدا ئالدىدا مەسئۇل ئىدى. زېمىندا مۇقىم تۇرۇشى ئۇلارنىڭ ئىتائەتمەنلىكى بىلەن زىچ باغلىقتۇر. ئۇلار خۇداغا ئىتائەتسىزلىك قىلغان بولسا، زېمىندا ماكان تۇتۇش ئىمتىيازىدىن مەھرۇم بولاتتى؛ بۇ ئىش تارىختا ئاللىقاچان ئۈچ قېتىم يۈز بەرگەن.
(ب) مەزكۇر كىتابتا «پەرۋەردىگار خۇدايىڭلار ھەسەت قىلغۇچى بىر خۇدادۇر» دېگەن سۆزنى ئۇچرىتىمىز. بۇ سۆز بەلكىم ئوقۇرمەنلەرنىڭ بېشىنى سەل قايماقتۇرۇشى مۇمكىن. ھەممىگە ئىگە بولغان خۇدا قانداقمۇ «ھەسەت» قىلسۇن؟
ئۆز ئايالىنى مۇتلەق، ساپ، شەخسىيەتسىز ۋە تولىمۇ مۇكەممەل مۇھەببەت بىلەن سۆيىدىغان بىر ئەر كىشى بار دەيلۇق. مۇبادا شۇ كىشىنىڭ ئايالى باشقا بىرسى بىلەن ۋاپاسىزلىق ئۆتكۈزۈشكە ئازدۇرۇلۇپ كەتكەن بولسا، ئۇنداقتا شۇ كىشىنىڭ ئىنكاسى بولماي قالمايدۇ: ــ
(1) «نېمىشقا ئايالىم ئۇنىڭغا كۆرسەتكەن مېھىر-مۇھەببىتىمدىن رازى بولمىدى؟» دەپ، ئارزۇلىرىنىڭ يەردە قالغانلىقىدىن ئازابلىنىدۇ. ئادالەتلىك بىر ئادەمنىڭ بۇنىڭغا غەزىپى كېلەمدۇ-يوق؟ كېلىدۇ، ئەلۋەتتە.
(2) ئۆز ئايالىغا بولغان كۆيۈمى بىلەن ئۇنىڭغا ئەڭ ياخشىنى بەرگۈسى بولغاچقا، ئۇنى ئازدۇرغۇچى كىشىنىڭ ئازدۇرۇشىدىن ۋە ئالدىشىدىن ئازاد قىلىپ ئۆزىگە قايتۇرۇشنى خالايدۇ. چۈنكى ھېلىقى ئىككىنچى بىر ئادەم ئۇنىڭغا ھەقىقىي كۆڭۈل بۆلمەيدۇ، پەقەت ئۆز ھەۋەسلىرىنى قاندۇرۇشنىلا خالايدۇ، خالاس.
(3) ئۇنداق ئەر كىشىدە خۇدانىڭ خاراكتېرى بار بولسا، ئۇ (ھەم ئۆزىنى ھەم ئايالىنى دەپ) ئايالىنىڭ ۋاپاسىزلىقىنى تونۇپ يېتىپ، توۋا قىلىشىنى خالايدۇ. ئۇ توۋا قىلغان بولسا ئۇنى كەچۈرىدۇ ۋە ئۆزىگە قايتىدىن قوبۇل قىلىدۇ. پەقەت ئۇ ھەقىقەتەن توۋا قىلغان بولسا، ئەلۋەتتە.
بۇ ئۈچ ئىشنى خۇدانىڭ ئۆز خەلقىگە بولغان «ھەسەت»ىنىڭ ئاساسىي ئامىلى دېسەكمۇ بولىدۇ. ئۇ ئۆز خەلقىنىڭ بۇتپەرەسلىكنىڭ ئالدام خالتىسىغا چۈشۈپ، زىيان تارتىشىغا يول قويالمايدۇ. ئۇ ئۆزىگە بولغان ئۇنداق ۋاپاسىزلىقتىن ئازاب تارتىدۇ، ئەلۋەتتە، لېكىن يەنە ئۇلارنىڭ ھەممە بۇتپەرەسلىك ۋە خۇراپىيلىق ئېلىپ كېلىدىغان زىيان-تالاپەتكە ئۇچرىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشنى خالايدۇ. چۈنكى بارلىق بۇتپەرەسلىك ۋە خۇراپىيلىق جىن-شەيتانلار بىلەن دوستلاشقانغا باراۋەردۇر.
(پ) مۇسا پەيغەمبەر بىرىنچى قېتىم خۇدانىڭ ۋەھىيسى بىلەن مۇقەددەس قانۇن-بەلگىلىمىلىرىنى («مىسىردىن چىقىش»، «كاخىن-لاۋىيلارنىڭ دەستۇرى») قوبۇل قىلغاندىن كېيىن قىرىق يىل خۇدا بىلەن بىللە ماڭغاچقا، جەزمەن تېخىمۇ چوڭقۇر دەرىجىدە بۇ مۇقەددەس قانۇننىڭ ھۆكۈملىرىنى چۈشىنىپ يەتكەن بولسا كېرەك، دەپ ئويلايمىز. شۇڭا بۇ «قانۇن شەرھى»نىڭ كۆپ قىسىملىرىدا ئۇ ئاڭلىغۇچىلارغا خۇدانىڭ ئەمرلىرىنىڭ تۈپ مۇددىئا-مەقسەتلىرىنى ئېچىپ بېرىدۇ. بۇ ئىش ئۇنىڭ 2:32-ئايەتتە، يەنى: ــ
«تەلىمىم بولسا يامغۇردەك ياغىدۇ،
سۆزلىرىم شەبنەمدەك تامىدۇ،
يۇمران ئوت-چۆپ ئۈستىگە چۈشكەن سىم-سىم يامغۇردەك،
كۆكزارلىقنىڭ ئۈستىگە چۈشكەن خاسىيەتلىك يامغۇردەك بولىدۇ» دېگەن سۆزلىرىدە ئايان بولىدۇ. شۇڭا مەزكۇر كىتابنىڭ «قانۇن جەۋھىرى» دەپ ئاتىلىشىمۇ مۇۋاپىق بولۇشى مۇمكىن.
مەزمۇنلار: ـ
(ئا) كىرىش سۆز (1:1-5)
(ئە) تارىخىي مۇلاھىزە (6:1-49:4)
(ب) ئىمان-ئىشەنچنىڭ ئاساسىي مەنتىق-پرىنسىپلىرى (5-11-باب)
(پ) تەپسىلىي قانۇن بەلگىلىمىلەر (12-26-باب)
(ت) خۇدانىڭ جازا-تەربىيىلىرى توغرۇلۇق ئاگاھلاندۇرۇشلىرى (27-30-باب)
(ج) گۇۋاھچىلارنى چاقىرىش (كونا ئەھدىنامىلەردە پادىشاھلار ئۆز «ئىلاھلىرى»نى گۇۋاھلىق بېرىشكە چاقىراتتى، لېكىن مەزكۇر «ئەھدىنامە»دە خۇدا «ئاسمان-زېمىن»، جۈملىدىن بارلىق پەرىشتىلەرنى ئۆزىنىڭ گۇۋاھچىلىرى بولۇشقا چاقىرىدۇ) (19:30 ، 19:31، 32-باب)
(چ) خۇدانىڭ ئۆز خەلقىنىڭ كېلەچىكى ئۈچۈن ئورۇنلاشتۇرۇشلىرى (31-باب، 33-34-بابلار)
• • • • •
قوشۇمچە سۆز
كەمبەغەللەر توغرۇلۇق
«ھالبۇكى، ئاراڭلاردا ھاجەتمەنلەر بولمايدۇ» (4:15)
خۇدانىڭ ئىسرائىلغا بەرگەن شۇ ئاجايىب ۋەدىسى ئۇلارنىڭ خۇداغا بولغان ئىتائەتمەنلىكى بىلەن باغلىق، ئەلۋەتتە (5-ئايەت).
«پەقەت سىلەر پەرۋەردىگار خۇدايىڭلارنىڭ ئاۋازىغا قۇلاق سېلىپ، مەن سىلەرگە بۈگۈن تاپىلىغان بۇ پۈتۈن ئەمرگە ئەمەل قىلىشقا كۆڭۈل بۆلسەڭلار شۇنداق بولىدۇ».
11-ئايەتتە خۇدا ئۇلارغا «ئەمەلىيەتتە، سىلەر ماڭا ئىتائەتمەن بولمايسىلەر» دەپ ئالدىن ئېيتىدۇ؛ شۇڭا، ئۇلار ئارىسىدا ھەردائىم باشقىلارنىڭ ياردىمىگە موھتاج بولىدىغان ھاجەتمەن خەلقلەر مەۋجۇت بولىدۇ.
قىساس توغرۇلۇق: «كۆزىگە كۆز، چىشقا چىش» دېگەن قانۇن بەلگىلىمە (19:21)
ئوقۇرمەنلەر تەۋراتتا ھەم ئىنجىلدا خۇدانىڭ: «سەن ئىنتىقام ئالمىغىن ۋە ئۆز خەلقىڭنىڭ نەسلىگە ھېچ ئاداۋەتمۇ ساقلىمىغىن، بەلكى قوشناڭنى ئۆزۈڭنى سۆيگەندەك سۆيگىن. مەن پەرۋەردىگاردۇرمەن» («لاۋ.» 18:19، «رىم.» 19:12)، «ئىنتىقام مېنىڭكىدۇر» («قان.» 35:32) دېگەن بايانلىرىنى ئوقۇغاندىن كېيىن بىز يەنىلا: «كۆزگە كۆز، چىشقا چىش، قولغا قول، پۇتقا پۇت، كۆيۈككە كۆيۈك، زەخىمگە زەخىم، كۆككە كۆك تۆلەنسۇن» («مىس.» 24:21، «لاۋ.» 20:24، «قان.» 21:19) دېگەن ئەمرنى ئوقۇغىنىمىزدا سەل ھەيران قېلىشىمىز مۇمكىن. ھالبۇكى، ئوقۇرمەنلەر مۇشۇ ئايەتلەرنى تەسپىلىيرەك ئوقۇش ئارقىلىق ئۆزى ئۈچۈن جەزمەنلەشتۈرەلەيدۇكى، «كۆزگە كۆز، چىشقا چىش» دېگەن بەلگىلىمە زىيان تارتقان كىشىنىڭ قىساس ئالىدىغانلىقىغا باغلىق ئىش ئەمەس، بەلكى جەمئىيەتتە تولۇق ئادالەت بولسۇن دەپ ئىجرا قىلىش تەلەپ قىلىنغان ئىشتۇر. ئەمەلىيەتتە، بۇ مۇساغا چۈشۈرۈلگەن مۇقەددەس قانۇنغا ئائىت پرىنسىپ بولۇپ، ئادەملەر ياكى پۈتكۈل ئائىلىلەر، قەبىلىلەرنىڭ ئارىسىدا بىر-بىرىدىن توختاۋسىز قىساس ئالىدىغان، ئۇزۇن ۋاقىت سوزۇلىدىغان، بارغانسېرى ئەدەپ كېتىدىغان شۇ خىل دەھشەتلىك جېدەل-ئاداۋەتنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشتىكى يولدۇر.
ئىنجىل دەۋرىدە، رەببىمىز بۇ ئىش توغرۇلۇق تەلىم بەرگەندە، مۇقەددەس قانۇننىڭ ئادىل تەلەپلىرىدىن ھالقىپ، ئۆزىگە ئەگەشكەنلەرگە: ھەممىلا ئادەملەرگە مۇھەببەت كۆرسىتىڭلار، ھەتتا دۈشمەنلىرىڭلارنىمۇ كەچۈرۈم قىلىپ، ئۇلار ئۈچۈن دۇئا-تىلاۋەت قىلىڭلار دەپ ئۆگىتىدۇ («مات.» 38:5-48).
«قانائانىيلارنى يوقىتىڭلار» دېگەن ئەمر توغرۇلۇق
بۇ مۇھىم تېما ئۈستىدە «مىسىردىن چىقىش»تىكى «قوشۇمچە سۆز»ىمىزنى كۆرۈڭ.
«قانۇن شەرھى» 8:7 توغرۇلۇق
«پەرۋەردىگارنىڭ سىلەرنى سۆيگىنى سەۋەبىدىن ۋە ئاتا-بوۋىلىرىڭلار ئالدىدا بەرگەن قەسىمىگە سادىق بولغانلىقى ئۈچۈن پەرۋەردىگار سىلەرنى كۈچلۈك قول بىلەن قۇتقۇزۇپ، ھۆرلۈك بەدىلى تۆلەپ «قۇللۇق ماكانى»دىن، يەنى مىسىر پادىشاھى پىرەۋننىڭ قولىدىن چىقارغان»
ئوقۇرمەنلەر تەۋراتنى ئوقۇغىنىدا «خۇدا بەدەل تۆلەپ ئۆز بەندىلىرىنى سېتىۋالدى»، «خۇدا ھۆرلۈك بەدىلى تۆلەپ خەلقىنى قۇتقۇزدى» «خۇدا ئۆز خەلقى ئۈچۈن بەدەل تۆلەپ ئۇلارنى ئازاد قىلدى» دېگەندەك ئىبارىلەر كۆپ ئۇچرايدۇ. بۇلار مۇقەددەس كىتابنىڭ مۇشۇ يېرىدە تۇنجى قېتىم كۆرۈلىدۇ. ئىبرانىي تىلىدا مۇشۇ ئىبارە «پاداھ» دېگەن سۆز بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. ئادەتتە بۇ سۆز «قۇل بازىرىدىن سېتىۋېلىش» «گۆرۈ تۆلەپ ئازاد قىلىش» «رەنىگە قويغان نەرسىنى قايتۇرۇۋېلىش» دېگەندەك مەنىلەردە ئىشلىتىلىدۇ. ئەمدى يۇقىرىقى ئايەتتە خۇدا خەلقىنى مىسىردىن قۇتقۇزۇش ئۈچۈن «ھۆرلۈك بەدىلى» تۆلىگەن بولسا، «بۇ بەدەل» ياكى «بۇ تۆلەم» كىمگە تۆلەنگەن؟ ــ دېگەن سوئال دەرھال كاللىمىزغا كېلىدۇ. خۇدا ئىسرائىلنى مىسىردىن قۇتقۇزغاندا پىرەۋنگە ھېچ تۆلەم تۆلىمىدى؛ ئەمەلىيەتتە ئىسرائىللار نەچچە يۈز يىل قۇللۇقتا بولغىنى ئۈچۈن پىرەۋن ئىسرائىلغا تۆلەم بەردى! بەزىلەر غەلىتە ئويدا بولۇپ، خۇدا خەلقىنى قۇتقۇزۇشقا ئىبلىسقا نېمىدۇر بىر تۆلەم تۆلىدى، دەپ قارايدۇ، لېكىن ھازىر تۆۋەندە كۆرىدىغىنىمىزدەك، بۇ كۆزقاراش پۈتۈنلەي خاتادۇر.
غەلىتە ئىش شۇكى، «تۆلەم كىمگە تۆلەنگەن؟» دېگەن سوئالغا بولغان جاۋاب تەۋراتتىن، «يەشايا» 53-باب ۋە «زەبۇر» 40-كۈيدىن باشقا ھېچ يېرىدە بىۋاسىتە كۆرۈلمەيدۇ. سوئالنىڭ تولۇق جاۋابى ئىنجىلدا تەمىنلىنىدۇ. ئەمەلىيەتتە خۇدانىڭ تەۋراتتىكى پەيغەمبەرلەر ئارقىلىق «پاداھ» («بەدەل تۆلەپ قۇتقۇزۇش») دېگەن سۆزنى ئىشلەتكىنىنىڭ ئۆزى كەلگۈسى ئىشلارنى كۆرسەتكەن بىرخىل بېشارەت ئىدى. بۇنى چۈشىنىش ئۈچۈن تۆۋەندىكى ئىشلار توغرۇلۇق ئويلىنىشىمىز كېرەك: ــ
(ئا) خۇدا مۇتلەق ھەققانىي بولغاچقا، ھېچقاچان گۇناھنى جازالىماي قويمايدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ پاك-مۇقەددەس ماھىيىتىگە نامۇۋاپىق ھېچقانداق ئىش قىلمايدۇ. بۇنى سۈرەتلەش ئۈچۈن، ئۆز پادىشاھلىقى ئۈچۈن ئەتراپلىق تۈرلۈك ئادىل قانۇن-بەلگىلىمىلەرنى چىقارغان ھەققانىي بىر پادىشاھ توغرۇلۇق ئويلىنايلۇق. بەلگىلىمىلەر ئارىسىدا، بىرسى ئومۇمنىڭ مال-مۈلكىگە زىيان يەتكۈزسە، زىياننى تۆلىگەندىن سىرت، جەرىمانە تۆلەش كېرەك، دېگەن بىر قانۇن ماددىسى بار دەيلى. بىر كۈنى پادىشاھ ئۆزى سوراق ئۈستىدە ئولتۇرغىنىدا، قەدىناس بىر دوستىنىڭ ئۆزىنىڭ ئالدىغا كەلتۈرۈلگىنىنى كۆرۈپ چۆچۈپ كېتىدۇ. شۇ قەدىناس دوستى دەل شۇ گۇناھ بىلەن ئەيىبلىنىدۇ! ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇنىڭ دوستى شۇ گۇناھنى ئۆز ئۈستىگە ئالىدۇ. ئەمما دوستى قولى قىسقىلىقىدىن تۆلەم ۋە جەرىمانىنى تاپشۇرالمايدۇ. شۇنداق ئەھۋالدا قانۇننىڭ تەلىپى شۇكى، گۇناھكار زىندانغا سولىنىپ ئەمگەك بىلەن تۆلەمنى ۋە جەرىمانىنى تۆلىشى كېرەك. دوستى كەلتۈرۈپ چىقارغان زىيان ئىنتايىن ئېغىركى، ئۇنى تۈمەن يىل ئىشلىسىمۇ، ئۇنى تۆلىيەلىشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى. شۇنىڭ بىلەن ئۇ زىنداندا ئۆمۈرۋايەت ياتىدۇ ۋە شۇ يەردە ئۆلىدۇ، ئائىلىسىدىكىلەر يار-يۆلەكسىز قالىدۇ.
پادىشاھ قانداق قىلار؟ ئۇنىڭ ھوقۇقى ھەممىدىن ئۈستۈن بولغاچقا، ئادالەتنى قويۇپ قويۇپ، ئۆز ئادىل قانۇن-بەلگىلىمىلىرىگە قارىماي، دوستىنى كەچۈرۈم قىلالايدۇ، ئەلۋەتتە. ئۇنداقتا، ئۇنىڭ پۇقرالىرى ئۇنىڭ «ئادالىتى» توغرۇلۇق نېمە دېيىشىدۇ؟ «دەرۋەقە، ئارقا تىرىكى بارلار ئۈچۈن بىر قانۇن، باشقىلار ئۈچۈن بىر قانۇن!» دېيىشىدۇ، ئەلۋەتتە. بۇنداق ئەھۋال ھەممىمىزگە ئىنتايىن تونۇش. ئەگەر پادىشاھ ئادىل بولۇپ دوستى ئۈستىدىن ئادىل ھۆكۈم چىقىرىپ، شۇ ئېغىر تۆلەم-جەرىمانىنى قويغان بولسىچۇ؟ شۈبھىسىزكى، كۆپچىلىك پادىشاھنىڭ ھەتتا ئۆز دوستىغىمۇ ئادىللىقنى يۈرگۈزگىنىنى كۆرۈپ، سوراقخانىنى ئىنتايىن سۈرلۈك بىر جىمجىتلىق باسىدۇ. شۈبھىسىزكى، ئۇنىڭ دوستى يۈزى تاتىرىپ، تىترىگەن ھالدا تۇرىدۇ، لېكىن ھېچنېمە دېيەلمەيدۇ؛ چۈنكى ئۇنىڭ ئۈستىدىن چىقىرىلغان ھۆكۈم تولىمۇ ئادىلدۇر. ھالبۇكى، پادىشاھ شۇئان: «مەن ئۆزۈم بۇ تۆلەم ۋە جەرىمانىنى ئۆز خەزىنەمدىن چىقىرىپ تۆلەپ بېرىمەن» دەپ ئېلان قىلىدۇ. ھېچكىم قارشى چىقالمايدۇ؛ دېمەك، پادىشاھ ئادىل جازانى ئۆز ئۈستىگە ئېلىش بىلەن ھېلىقى كىشىگە رەھىمىنى كۆرسەتتى؛ بىز بۇنى «بەدەل تۆلەپ دوستىنى قۇتقۇزدى» دېسەكمۇ بولىدۇ. بۇنىڭ بىلەن ھەم ئادالەت ھەم رەھىم-شەپقەت قانائەتلەندۈرۈلدى. بۇنى زەبۇردىكى تۆۋەندىكى سۆزلەر بىلەن خۇلاسىلىسەك تولىمۇ مۇۋاپىق بولىدۇ: ــ
«ئۆزگەرمەس مۇھەببەت ۋە ھەقىقەت ئۆزئارا كۆرۈشتى؛
ھەققانىيەت ۋە ئامان-خاتىرجەملىك بىر-بىرىنى سۆيۈشتى» («زەب.» 10:85).
(ئە) مەسىھ كرېستكە مىخلانغىنىدا دەل مۇشۇ ئىشنى قىلدى. خۇدا ئۆزى مەسىھدە ئىنسانلارنىڭ بارلىق گۇناھلىرىنى كەچۈرۈم قىلىشقا بەدەل تۆلەيدۇ، شۇنداقلا ئۇنىڭ ئىنسانلارغا كۆرسىتىدىغان بارلىق مېھىر-شەپقىتى ئۈچۈن ئۇل سالىدۇ. قايتىلايمىزكى، خۇدا ھەرگىز گۇناھتىن ئۆتۈپ «ھېچ ۋەقەسى يوق» دېيەلمەيدۇ. ئۇنىڭ تۆلىمىنى تۆلەش كېرەك، ۋە مەسىھ ئۆزى دەل شۇ مەقسەت بىلەن دۇنياغا كەلدى: ــ
«چۈنكى ئىنسانئوغلىمۇ دەرۋەقە شۇ يولدا كۆپچىلىك خىزمىتىمدە بولسۇن دېمەي، بەلكى كۆپچىلىكنىڭ خىزمىتىدە بولاي ۋە جېنىمنى پىدا قىلىش بەدىلىگە نۇرغۇن ئادەملەرنى ھۆرلۈككە چىقىراي دەپ كەلدى» («مار.» 45:10)
باشقا بىر يەردىكى بىر باياننى نەقىل كەلتۈرسەك: ــ
«بۇ «كالام» ــ يەنى مەسىھ، گۇناھكار ئادەملەرنىڭ ئورنىدا ئەيىبلىنىش ئۈچۈن، ئۆزىنى كرېستكە (دارغا) مىخلىتىپ ئۆلۈشكە تۇتۇپ بەرگەن. ئۇ گۇناھسىز، مۇكەممەل ئادەم بولۇپ، چەكلىك ۋاقىت ئىچىدە بۇرۇنقى ۋە كېيىنكى ھەممە ئادەملەرنىڭ بارلىق گۇناھلىرىنى ئۈستىگە ئالغان، ئۇ بىزنىڭ ئورنىمىزدا خۇدانىڭ گۇناھ ئۈستىگە تۆكمەكچى بولغان غەزەپلىك جازالىرىنى قوبۇل قىلغان. گۇناھنىڭ جازاسى ــ خۇدادىن ئايرىلىشتۇر؛ شۇڭلاشقا ئۇنىڭ روھى خۇدادىن ئۈچ سائەتلىك ئايرىلغان. شۇ ئۈچ سائەتنىڭ ئەڭ ئاخىرقى مىنۇتلىرىدا: ــ
«ئەيسا يۇقىرى ئاۋاز بىلەن ۋارقىراپ: «ئەلوھىي، ئەلوھىي! لەمە شەۋاقتانى؟» ــ دېدى. (مەنىسى: خۇدايىم، خۇدايىم! نېمىشقا مېنى تاشلىۋەتتىڭ؟)» («مات.» 46:27، «مار.»، 24:15)
دېمەك ئۇ، دۇنيادىكى مىليونلىغان ئادەملەرنىڭ مەڭگۈلۈك دوزاخ ئازابلىرىنى (دوزاخ ــ خۇدادىن ئايرىۋېتىشتۇر) چەكلىك ۋاقىت ئىچىدىلا بېشىدىن ئۆتكۈزگەن، بارلىق بەدەلنى تۆلىۋەتكەن. خۇدا مانا مۇشۇ ۋاسىتىسى بىلەن بىرلا ۋاقىتتا، ھەم ئۆزىنىڭ ئادىللىقىنى قانائەتلەندۈرگەن ھەم ھەربىر ئادەمنى ئۆزىنىڭ رەھىمدىللىكىگە مەڭگۈلۈك ئېرىشەلەيدىغان قىلغان. خۇدا ئۆز كالامى بولغان مەسىھنىڭ مۇكەممەل قۇربانلىقىنى قوبۇل قىلغان.
تۆۋەندىكى ئايەتلەردىمۇ بۇ ھەقىقەت كۆرسىتىلىدۇ: ــ
«خۇدا ئۇنى (مەسىھنى) گۇناھلارنىڭ جازاسىنى كۆتۈرگۈچى كافارەت قۇربانلىقى سۈپىتىدە تەيىنلىدى؛ ئىنسانلارنىڭ ئۇنىڭ قۇربانلىق قېنىغا ئىشەنچ باغلىشى بىلەن قۇربانلىق ئىناۋەتلىكتۇر. خۇدا بۇ ئارقىلىق بۇرۇنقى زاماندىكىلەرنىڭ سادىر قىلغان گۇناھلىرىغا سەۋر-تاقەتلىك بولۇپ، جازالىماي ئۆتكۈزۈۋېتىشىنىڭ ئادىللىق ئىكەنلىكىنى كۆرسەتتى. بۇنىڭغا ئوخشاش بۇ قۇربانلىق ئارقىلىق ئۇ ھازىرقى زاماندا بولغان ھەققانىيلىقىنىمۇ كۆرسەتكەن. شۇنداق قىلىپ ئۇ ئۆزىنىڭ ھەم ھەققانىي ئىكەنلىكىنى ھەم ئەيسانىڭ ئېتىقادىدا بولغۇچىنى ھەققانىي قىلغۇچى ئىكەنلىكىنى نامايان قىلدى» (رىملىقلارغا» 25:3-26).
«گۇناھلىرىمىزنى ئىقرار قىلساق، (خۇدا) بىزنىڭ گۇناھلىرىمىزنى كەچۈرۈم قىلىپ، بىزنى بارلىق ھەققانىيسىزلىقتىن پاك قىلىشقا ئىشەنچلىك ھەم ئادىلدۇر» («1يۇھ.» 9:1)
شۇنىڭ بىلەن خۇدا ھەرقانداق ئادەمگە رەھىم-شەپقەت كۆرسەتكىنىدە، ئۆزىنىڭ «بەدەل تۆلىگىنى» ھەردائىم كۆز ئالدىدا تۇرىدۇ. ئىبراھىمنىڭ نەسلى ئىسرائىلنى ئۆز خەلقى بولۇشقا چارقىرغاندىن كېيىن ئۇ بۇ ھەقىقەتنى ئۇلارغا تونۇشتۇرۇشقا باشلايدۇ؛ چۈنكى ئۇ ئۇلارنى مىسىردىن قۇتقۇزغىنىدا: «مەن سىلەرنى بەدەل تۆلەپ قۇتقۇزغانىدىم» دەيدۇ. شۇنىڭدەك بۇ ھەقىقەتنى ئۇلارغا سىڭدۈرۈپ ئۆگىتىش ئۈچۈن ھەر قېتىم «ئۆتۈپ كېتىش ھېيتى»دا ئىسرائىللار خۇدانىڭ قۇتقۇزۇشى (ئۇنىڭ ئۇلارنى جازالىماي ئۈستىدىن «ئۆتۈپ كېتىش»ى)نى ئەسلەپ تەبرىكلىگىنىدە ھەربىر ئائىلە ئۆزى ئۈچۈن بىر قوزىنى قۇربانلىق قىلىپ ئېستىمال قىلىشى كېرەكلىكىنى بېكىتكەن. ھەممىمىزگە ئايانكى، بۇ قوزا مەسىھنىڭ قۇربانلىقىنى كۆرسىتدىغان بىر بېشارەتلىك سىمۋول ياكى سۈرەتتۇر («يۇھ.» 29:1، «1كور.» 7:5نى كۆرۈڭ).
تەرجىمىمىزدە، ئوقۇرمەنلەرنىڭ بۇ ھەقىقەت ئۈستىدە ئويلىنىشى ئۈچۈن تەۋراتتىكى كۆپ يەرلەردە «پاداھ» دېگەن شۇ سۆزنى «بەدەل تۆلەپ قۇتقۇزۇش» دەپ تەرجىمە قىلدۇق.
«ئوندىن بىرى» بولغان ئۆشرە ـ ئۈچ خىل ئۆشرە
ئوقۇرمەن مەزكۇر كىتابنى ۋە شۇنداقلا تەۋراتتىكى «مۇقەددەس قانۇن»نىڭ باشقا قىسىملىرىنى ئوقۇپ بولغاندىن كېيىن بەلكىم شۇنى بايقايدۇكى، خۇداغا تاپشۇرۇشى كېرەك بولغان «ئۆشرە» (ئوندىن بىرى)دىن ئۈچ خىلى باردۇر. بۇلارنى تەۋەندىكىدەك يىغىنچاقلىيالايمىز: ــ
(ئا) «ئومۇمىي ئۆشرە» ــ ھەر يىللىق بارلىق ھوسۇللاردىن ۋە (ئىگىسىدىن ئۆشرە ئېلىنغان ۋاقىتتا قول ئىلكىدە بولغان) بارلىق ماللاردىن ئوندىن بىرى («لاۋ.» 30:27-33، «چۆل.» 21:18-32، «قان.» 5:12-11). بۇ لاۋيىلارغا تاپشۇرىلىدۇ، لاۋىيلارمۇ ئۇنىڭدىن يەنە «ئوندىن بىرى»نى كاھىنلارغا بېغىشلايدۇ.
(ئە) ھەر يىللىق ئاشلىق ۋە ھەرخىل دانلاردىن ئوندىن بىرى. ئۇنى «خۇدا ئۆز نامىنى قويغان جاي»غا ئېلىپ بېرىپ شۇ يەردە ئۆزلىرى ۋە لاۋىيلارنىڭ يەپ-ئىچىپ، ھېيتلارنى تەبرىكلىشىگە ئىشلىتىدۇ. بۇ ئۆشرىدىن يەرلىك لاۋىيلارغا بېرىشكىمۇ بولاتتى ۋە شۇ ئۆشرىلەردىنمۇ بەلكىم مۇقەددەس ئۆيگە كېرەك بولغان كۆپ قۇربانلىقلار تەمىنلەنگەن بولۇشى مۇمكىن ئىدى («قان.» 22:14-27).
(ب) ھەر ئۈچ يىلدا يۇقىرىقى «ئوندىن بىرى» («ئە»)نى ئايرىپ، يەرلىك لاۋىيلار، كەمبەغەللەر ۋە مېيىپلارنىڭ بەھرىمەن بولۇشىغا ئۆز يۇرت-شەھەرلىرى ئىچىدە توپلايتتى («قان.» 28:14-29).
بەزى ئالىملار بۇ ئۈچىنچى خىلدىكى (ھەر ئۈچىنچى يىلدا ئېلىنىدىغان) ئۆشرىنى بىرىنچى ۋە ئىككىنچى ئۆشرىدىن ئايرىم بىر ئۆشرە، دەپ قارايدۇ؛ بىز شۇنداق قارىمايمىز؛ ئۈچىنچى ئۆشرىنى پەقەت ئىككىنچى خىل ئۆشرىنىڭ ئۆزى شۇ، دەپ قارايمىز؛ بۇ ئىككىنچى خىلدىكى ئۆشرە بىرىنچى ۋە ئىككىنچى يىلى ئىبادەت يولىدا ئىشلىتىلىدۇ، لېكىن ئۈچىنچى يىلغا كەلگەندە، كەمبەغەللەر ۋە مېيىپلارنىڭ بەھرىمەن بولۇشى ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ، دەپ قارايمىز.
ھازىرقى زاماندىكى نۇرغۇن «تەلىم بەرگۈچىلەر» جامائەتتىكىلەرگە «كىرىمىڭلاردىن «ئوندىن بىرى (ئۆشرە)»نى «خۇدانىڭ ئادەملىرىگە» ئاتىشىڭلار كېرەك» دەپ بېكىتىپ، تەۋراتتىكى ئۆشرە تۈزۈمىنى ھازىرقى دەۋرگە سۈرەپ كېلىدۇ. ھەممىگە ئايان بولۇشى كېرەككى، ئىنجىل دەۋرىگە كەلگەندە، ئىنجىلدا «ئۆشرە» توغرۇلۇق تەلىم زادى يوق. ئۇنىڭ ئورنىدا بىز بەلكىم بۇ ھەقىقەتلەرنى بايقايمىزكى: ــ
(ئا) بارلىق پۇلىمىز ۋە تەئەللۇقاتلىرىمىز (جۈملىدىن ۋاقىت، قابىلىيەتلەر ۋە تالانتلىرىمىز) ئەمەلىيەتتە بىزنىڭكى ئەمەس، بەلكى خۇدانىڭ بىزگە مەسئۇلىيەتچان غوجىدار سۈپىتىدە ئىشلىتىشىمىزگە تاپشۇرغىنى، دەپ تونۇپ يېتىشىمىز كېرەك؛
(ئە) شۇڭا بىز خۇدا بىزگە تاپشۇرغان بۇ بارلىق بايلىقىمىزنى، جۈملىدىن پۇلىمىزنى قانداق ئىشلىتىشىمىز كېرەكلىكى توغرىسىدىكى ئالاھىدە يوليورۇقىنى خۇدانىڭ ئۆزىدىن ئىزدىشىمىز لازىمدۇر.
(ب) بارلىق خەير-ساخاۋەت ۋە خۇداغا بېغىشلاش ئىشلىرى تولۇق شاد-خۇراملىق ئىچىدە ئۆتكۈزۈلۈشى كېرەك: «ھەر ئادەم ھېچ قىينىلىپ قالماي ياكى مەجبۇرەن ئەمەس، بەلكى ئۆز كۆڭلىدە پۈككىنىچە بەرسۇن؛ چۈنكى خۇدا خۇشاللىق بىلەن بەرگۈچىنى ياخشى كۆرىدۇ» («2كور.» 7:9). «قىينىلىپ بەرگەن»دىن بەرمىگەن ياخشى، چۈنكى ئۇنى خۇدا قوبۇل قىلمايدۇ!
18-باب (15-19-ئايەت) كەلگۈسىدىكى ئۇلۇغ پەيغەمبەر
«پەرۋەردىگار خۇدايىڭ سىلەر ئۈچۈن ئاراڭلاردىن، قېرىنداشلىرىڭلار ئارىسىدىن ماڭا ئوخشايدىغان بىر پەيغەمبەر تۇرغۇزىدۇ؛ سىلەر ئۇنىڭغا قۇلاق سېلىڭلار. بۇ سىلەر ھورەب تېغىدا يىغىلغان كۈندە پەرۋەردىگار خۇدايىڭلاردىن: «پەرۋەردىگار خۇدايىمنىڭ ئاۋازىنى يەنە ئاڭلىمايلى، بۇ دەھشەتلىك ئوتنى كۆرمەيلى، بولمىسا ئۆلۈپ كېتىمىز» دەپ تەلەپ قىلغىنىڭلارغا پۈتۈنلەي ماس كېلىدۇ. شۇ چاغدا پەرۋەردىگار ماڭا: «ئۇلارنىڭ ماڭا دېگەن سۆزى ياخشى بولدى. مەن ئۇلارغا قېرىنداشلىرى ئارىسىدىن ساڭا ئوخشايدىغان بىر پەيغەمبەرنى تۇرغۇزىمەن، مەن ئۆز سۆزلىرىمنى ئۇنىڭ ئاغزىغا سالىمەن ۋە ئۇ مەن ئۇنىڭغا بارلىق تاپىلىغىنىمنى ئۇلارغا سۆزلەيدۇ. ۋە شۇنداق بولىدۇكى، ئۇ مېنىڭ نامىمدا دەيدىغان سۆزلىرىمگە قۇلاق سالمايدىغان ھەرقانداق كىشى بولسا، مەن ئۇنىڭدىن ھېساب ئالىمەن».
بۇ «ئۇلۇغ پەيغەمبەر» توغرىسىدىكى بېشارەتتىن شۇ ئىشنى ئېنىق ئىسپاتلايدىغان بىرنەچچە نۇقتىلارنى بايقايمىز، «كەلگۈسىدىكى پەيغەمبەر» مەسىھدىن باشقا ھېچكىم بولمايدۇ: ــ
(ئا) پەيغەمبەر «ئاراڭلاردىن، قېرىنداشلىرىڭ ئارىسىدىن» بولىدۇ ــ دېمەك، ئۇ ئۆزى ئىبرانىيلار ئارىسىدا تۇغۇلۇشى ۋە ئۆزى ئىبرانىي بولۇشى مۇقەررەر.
(ئە) كېلىدىغان شۇ پەيغەمبەرنىڭ ئۆزى خەلقنىڭ: «پەرۋەردىگار خۇدايىمنىڭ ئاۋازىنى يەنە ئاڭلىمايلى، بۇ دەھشەتلىك ئوتنى كۆرمەيلى، بولمىسا ئۆلۈپ كېتىمىز!» دېگەن تەلىپىگە دەل خۇدادىن كەلگەن جاۋابى بولىدۇ. خۇدانىڭ شان-شەرىپىنىڭ ئىچى ناپاك ئىنسانلار ئارىسىدا تولۇق ئايان قىلىنىشى قەتئىي مۇمكىن ئەمەس؛ ئۇنى كۆرۈشنىڭ نەتىجىسى ئۆلۈمدىن ئىبارەت بولىدۇ. ئۇنداقتا خۇدا قانداق يول بىلەن ئۆزىنىڭ «ئىنسانلار مېنى تونۇسۇن، تولۇق بىلسۇن» دېگەن ئۇلۇغ مۇددىئا-مەقسىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ؟ بىردىنبىر يول ئاۋۋال ئۆزىنى «ئىنسانلار يېقىنلاشقۇدەك قىياپەتتە» ئايان قىلسا ئاندىن مۇمكىن بولاتتى (ئاندىن يەنە ئىنساننىڭ قەلبىنى پاكلايدىغان نىجاتلىق بىلەن تەمىنلىشى بىلەن بولاتتى، ئەلۋەتتە!). مانا دەل شۇ ئىش مەسىھنىڭ ئۆزىدە ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان: ــ
«كالام ئىنسان بولدى ھەم ئارىمىزدا ماكانلاشتى ۋە بىز ئۇنىڭ شان-شەرىپىگە قارىدۇق؛ ئۇ شان-شەرەپ بولسا، ئاتىنىڭ يېنىدىن كەلگەن، مېھىر-شەپقەت ۋە ھەقىقەتكە تولغان بىردىنبىر يېگانە ئوغلىنىڭكىدۇر... چۈنكى تەۋرات قانۇنى مۇسا پەيغەمبەر ئارقىلىق يەتكۈزۈلگەنىدى؛ لېكىن مېھىر-شەپقەت ۋە ھەقىقەت ئەيسا مەسىھ ئارقىلىق يەتكۈزۈلدى. خۇدانى ھېچكىم كۆرۈپ باققان ئەمەس؛ بىراق ئاتىنىڭ قۇچىقىدا تۇرغۇچى، يەنى ئۇنىڭ بىردىنبىر ئوغلى ئۇنى ئايان قىلدى» («يۇھ.» 14:1-17؛ يەنە مەسىلەن، «يۇھ.» 11:2، 6:14-11نى كۆرۈڭ).
(ب) خۇدا مۇسا پەيغەمبەرگە: «ساڭا ئوخشايدىغان بىر پەيغەمبەرنى تۇرغۇزىمەن» دەيدۇ. بۇ «ئوخشاشلىق» ئاز دېگەندە ئۈچ جەھەتتە كۆرۈلىدۇ، دەپ قارايمىز: ــ
بىرىنچىدىن، مۇسانىڭ پەيغەمبەرلىك خىزمىتىنىڭ تەۋرات دەۋرى ئىچىدىكى ئالاھىدە تەرىپى «خۇدا ئۇنىڭ بىلەن يۈز تۇرانە سۆزلەشكەن»لىكى ئىدى («چۆل.» 6:12-8، «قان.» 19:34). شۇڭا كەلگۈسى «پەيغەمبەر» بولسا مۇساغا ئوخشاش خۇدا بىلەن شۇنداق يېقىن ئالاقىدە بولۇشى كېرەك.
ئىككىنچىدىن، خۇدا مۇسا ئارقىلىق كۆرسەتكەن مۆجىزىلەر، ئالامەت-كارامەتلەرنىڭ سانى خۇدا تەۋراتتىكى ھەرقانداق باشقا پەيغەمبەرلەر ئارقىلىق كۆرسەتكىنىدىن كۆپتىن كۆپ ئىدى. ھالبۇكى، ئىنجىلنى ھەربىر ئوقۇغۇچىغا شۇ ئايان بولىدۇكى، مەسىھنى مۇسا بىلەن سېلىشتۇرغاندا، مۇسا كۆرسەتكىنىدىن تېخىمۇ كۆپ، تېخىمۇ ئۇلۇغ مۆجىزىلەر، جۈملىدىن ئۆلگەنلەرنى تىرىلدۈرۈشنى كۆرسەتتى («يۇھ.» 25:21).
ئۈچىنچىدىن، تەۋرات دەۋرىدە مۇسا خۇدانىڭ «كونا ئەھدە»نى تۈزۈش ۋاسىتىچىسى بولۇپ، سىناي تېغىدا ئىسرائىلنى خۇدا بىلەن بىرگە ئەھدىلىك مۇناسىۋەتكە كىرگۈزگۈچى «ئاچقۇچلۇق پەيغەمبەر» ئىدى. مەسىھ بولسا ئىسرائىلنىلا ئەمەس، بەلكى بارلىق ئېتىقادچىلارنى خۇدا بىلەن بىرگە يېڭى مۇناسىۋەتتە بولۇش ئۈچۈن تەڭداشسىز ئۇلۇغ «يېڭى ئەھدە»گە كىرگۈزىدۇ. بۇ يېڭى ئەھدە مۇسا پەيغەمبەر ئارقىلىق بېرىلگىنىدىن ئۆلچىگۈسىز دەرىجىدە ئۇلۇغدۇر، بۇ نۇقتا «يەر.» 31:31-34، «2كور.» 6:3-18، «ئىبر.» 22:7، 6:8دە كۆرۈنەرلىك.
بىراق بىر جەھەتتىن «كەلگۈسى پەيغەمبەر» مۇساغا «ئوپئوخشاش» ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭدىن كۆپ ئۈستۈن تۇرىدۇ: ــ
«مەن ئۆز سۆزلىرىمنى ئۇنىڭ ئاغزىغا سالىمەن ۋە ئۇ مەن ئۇنىڭغا بارلىق تاپىلىغىنىمنى ئۇلارغا سۆزلەيدۇ».
مۇسا پەيغەمبەر خۇدا تەرىپىدىن بىرىنچى قېتىم چاقىرىلغاندا، خۇدانىڭ سۆزىگە تولۇق كىرمىگەن بولغاچقا («مىس.» 10:4-17)، ۋە كېيىن ئۆزى غەزەپلەنگەنلىكى سەۋەبىدىن («چۆل.» 7:20-13، «قان.» 23:3-26) خۇدانىڭ سۆزلىرىنى ھەربىر قېتىم خەلققە توپتوغرا، ئەينى پېتى يەتكۈزگەن ئەمەس. لېكىن مەسىھ بولسا شۇنداق قىلىدۇ.
مەسىھ بىلەن مۇسا پەيغەمبەرنىڭ باشقا ئوخشايدىغان ئورتاق يەرلىرى توغرىسىدا «مىسىردىن چىقىش»تىكى «قوشۇمچە سۆز»ىمىزنى كۆرۈڭ.
بارلىق ئوقۇرمەنلەر خۇدانىڭ بۇ پەيغەمبەر توغرۇلۇق مۇسا ئارقىلىق ئېيتقان ئاخىرقى سۆزلىرىگە كۆڭۈل بۆلسۇن: ــ
«ۋە شۇنداق بولىدۇكى، ئۇ مېنىڭ نامىمدا دەيدىغان سۆزلىرىمگە قۇلاق سالمايدىغان ھەرقانداق كىشى بولسا، مەن ئۇنىڭدىن ھېساب ئالىمەن».
2-1:24 توغرۇلۇق
«ئەگەر بىرسى بىر ئايالنى ئەمرىگە ئالغاندىن كېيىن ئۇنىڭدا بىرەر سەت ئىشنى بىلىپ ئۇنىڭدىن سۆيۈنمىسە، ئۇنداقتا ئۇ تالاق خېتىنى پۈتۈپ، ئۇنىڭ قولىغا بېرىشى كېرەك؛ ئاندىن ئۇنى ئۆز ئۆيىدىن چىقىرىۋەتسە بولىدۇ. ئايال ئۇنىڭ ئۆيىدىن چىققاندىن كېيىن باشقا ئەرگە تەگسە بولىدۇ. بۇ ئىككىنچى ئەرمۇ ئۇنى يامان كۆرۈپ، تالاق خېتىنى يېزىپ قولىغا بېرىپ ئۇنى ئۆز ئۆيىدىن چىقىرىۋەتسە، ياكى ئۇنى ئالغان ئىككىنچى ئېرى ئۆلۈپ كەتسە، ئۇنى قويۇپ بەرگەن ئاۋۋالقى ئېرى ئۇنى ناپاك ھېسابلاپ، ئىككىنچى قېتىم خوتۇنلۇققا ئالمىسۇن، چۈنكى شۇنداق قىلسا، پەرۋەردىگارنىڭ ئالدىدا يىرگىنچلىك ئىش بولىدۇ. سەن پەرۋەردىگار خۇدايىڭ ساڭا مىراس قىلىپ بېرىدىغان زېمىننىڭ ئۈستىگە گۇناھ يۈكلىمىگىن»
قويۇۋېتىلگەن ئايالنى قايتۇرۇۋېلىش نېمىشقا «يىرگىنچلىك ئىش» بولىدۇ؟ بۇ ئايەتلەر توغرىسىدىكى بەزى بايقىغىنىمىزنى تۆۋەندە بېرىمىز: ــ
(1) ئىنجىل دەۋرىگە كەلگەندە، رەب ئەيسا «تالاق قىلىش» توغرىسىدىكى مەسىلە توغرىسىدا يېڭى تەلىم بەرگەن؛ ئۇ ئۆزىگە ئېتىقاد قىلىپ ئەگەشكەنلەرگە: تالاق قىلىش دېگەن ئىش (ئۆز جۆرىسىنىڭ زىنا قىلغان ئەھۋالدىن سىرت) قەتئىي بولمايدۇ، دەيدۇ. ئۇ بۇ ئايەتلەر توغرۇلۇق: «تاش يۈرەكلىكىڭلاردىن مۇسا پەيغەمبەر ئاياللىرىڭلارنى تالاق قىلىشقا رۇخسەت قىلغان» دەيدۇ. «ماتتا» ۋە «كورىنتلىقلارغا (1)»دىكى (تالاق قىلىش توغرۇلۇق) «قوشۇمچە سۆز»لىرىمىزنى كۆرۈڭ.
(2) ئايالىنى قويۇۋەتمەكچى بولغان ئەر كىشى ئاۋۋال گۇۋاھلىقى بولغان «تالاق خېتى»نى بېجىرىشى كېرەك. بۇ ئىش ئايالىغا ئۆزىگە تەۋە بولغان نەرسىلەر ۋە كېرەك بولغان يۈك-تاقلىرىنى يىغىشتۇرۇپ، ئۆيدىن چىقىشقا تەييارلاشقا بىر مۇددەت ۋاقىت بېرىدۇ. دۇنيادىكى بەزى قانۇن-تۈزۈملەر ئاستىدا، ئەر كىشى پەقەت ئايالىغا ئۈچ قېتىم: «سەن تالاق» دېيىشى بىلەنلا ئاندىن ئايال كىشى ھېچ تەييارلىق قىلماي دەرھال ئۆيدىن چىقىشى كېرەك.
(3) مەزكۇر ئايەتلەردە بىرىنچى خىل تالاق قىلىش سەۋەبى: «ئايالىدا بىرەر سەت ئىشنى بىلىپ ئۇنىڭدىن سۆيۈنمەسلىك» دېگەنلىكتۇر. بۇ «سەت ئىش» زىناخورلۇق ياكى بۇزۇقلۇق بولالمايدۇ، چۈنكى زىناخورلۇق ياكى بۇزۇقلۇق سادىر قىلغان كىشى ئەر بولسۇن، ئايال بولسۇن ئۆلۈمگە مەھكۇم قىلىنىشى كېرەك ئىدى. شۇڭا سەۋەبى بەلكىم ئايالى باشقا ئەر كىشىلەر ئالدىدا ناز-كەرەشمە قىلىشى ياكى باشقىلارغا ھەددىدىن ئاشقان يېقىنچىلىقنى كۆرسىتىشى مۇمكىن. ئۇ ئايالىنى ئەيىبلىگەن شۇ شارائىتلار ئاستىدا ئۇ ئۇنى قويۇۋەتكىنىدە، ئايالى پەقەت تويلۇق ۋە ئۆزىگە تەۋە بولغان نەرسىلەرنىلا ئۆيدىن ئېلىپ كېتىشى كېرەك بولغان بولۇشى مۇمكىن (دېمەك، ئايالنىڭ ئېرىنىڭ ھېچقانداق مال-مۈلكىنى ئېلىپ چىقىش ھوقۇقى يوق). ئىككىنچى خىل «تالاق قىلىش»تا ئالاھىدە سەۋەب ئېيتىلمايدۇ، پەقەت ئايالىنى ياقتۇرمىغىنى ئۈچۈن تالاق قىلىۋېتىدۇ. شۇ دەۋردىكى قانائاننىڭ ئەتراپىدىكى باشقا ئەللەرنىڭ قانۇن-نىزام دوكلاتلىرىغا قارىغاندا بۇنداق شارائىتلار ئاستىدا ئايال كىشىنىڭ ئىككىنچى ئېرىنىڭ ئۆيىدىن چىققىنىدا ئۇنىڭ مال-مۈلكىدىن مەلۇم بىر ئۈلۈشىنى ئېلىپ چىقىش ھوقۇقى بار ئىدى.
(4) تېكىستكە قارىغاندا، ئايال كىشىنىڭ ئىككىنچى ئېرى ئۆلگەندىن كېيىن ياكى ئۇنىڭ ئېرى ئۆزىنى قويۇۋەتكەندىن كېيىن ئايال كىشى خالىسا قايتىدىن باشقا بىرسى بىلەن توي قىلىشقا بولىدۇ. لېكىن بىرىنچى ئېرىگە نېسبەتەن ئۇ «ناپاك» ھېسابلىنىدۇ. بىرىنچى ئېرى ئۇنى قايتىدىن ئەمرىگە ئالسا بۇ ئىش نېمىشقا خۇدا ئالدىدا «يىرگىنچلىك» دېيىلىدۇ؟
ئىنسانلارنىڭ گۇناھلىق تەبىئىيىتىگە قاراپ، بىزنىڭچە سەۋەبى تۆۋەندىكى ئىككى ئىشلاردىن بىرى بولۇشى مۇمكىن: ــ
(ئا) ئايال كىشىنىڭ ئاۋۋالقى ئېرى ئەمەلىيەتتە ئۇنىڭدا ھېچقانداق «سەت ئىش» كۆرمىگەنىدى، بەلكى كۆز قىرىنى باشقا بىر قىز ياكى ئايالغا تاشلىغان بولۇشى مۇمكىنىدى. ئۇنىڭ: ئايالىمنىڭ «سەت ئىش»ىنى كۆردۈم، دېگىنى شۇ ئىككىنچى ئايالنى ئېلىشىغا بىر باھانە ئىدى، خالاس. لېكىن يۇقىرىقى قانۇن بەلگىلىمە ئۇنىڭغا: «ھازىرقى ئايالىڭنى قويۇۋەتسەڭ ئۇنى قايتا ئەمرىڭگە ئالالمايسەن» دەپ ئاگاھ قىلىدۇ. خۇدا ئايال كىشىنى ئەر كىشىگە تەۋە بىرخىل مال-مۈلۈك بولۇشقا ياراتقان ئەمەس؛ ھەرقانداق ئىنسان مەلۇم بىر مال ياكى تاماقنى زاكاس قىلىنغاندەك، بىردەم «ئالىمەن»، بىردەم «ئالمايمەن» دېگەندەك مۇئامىلىگە ئۇچرىسا بولمايدۇ. بۇنداق مۇئامىلە خۇدا ئالدىدا ھەقىقىي «يىرگىنچلىك»تۇر. شۇڭا مەزكۇر بەلگىلىمە ئەر كىشىنىڭ ئايالىنى تالاق قىلىشتىن ئىلگىرى ئۇلارنىڭ ئەر-خوتۇننىڭ مۇناسىۋىتىنىڭ قىممىتى توغرۇلۇق ئوبدان ئويلىنىشقا تۈرتكە بولۇش ئۈچۈن بېرىلگەن، دەپ قارايمىز.
(ئە) ئىككىنچى مۇمكىنچىلىكى باركى، ئەر كىشى ھەقىقەتەن ئايالىدا مەلۇم «سەت ئىش» كۆرگەن بولۇپ تالاق قىلغانىدى. ھالبۇكى، ئايال كىشى ئىككىنچى ئېرى ئۆلگەندىن كېيىن ياكى ئۇنىڭ تەرىپىدىن قويۇۋېتىلگەندىن كېيىن ئاۋۋالقى ئېرى ئۇنى مال-مۈلۈكلۈك دەپ بايقاپ، ئۇنىڭ بىلەن قايتىدىن توي قىلماقچى. لېكىن بۇنىڭ سەۋەبى ساختىپەزلىكتىن باشقا ھېچ نەرسە ئەمەس. توي قىلىش نىيىتى مۇھەببەت ئەمەس، ساپ ئاچ كۆزلۈكتىن ئىبارەتتۇر. شۇڭامۇ شۇنداق مەقسەت بىلەن قايتىدىن توي قىلىش خۇدا ئالدىدا «يىرگىنچلىك» دەپ بېكىتىلىدۇ ۋە بۇ ئەر كىشىگە نىسبەتەن ئۇنىڭ بۇرۇنقى ئايالى «ناپاك» دېيىلىدۇ. لېكىن، شۇ ئايال باشقا ئەر كىشى بىلەن توي قىلسا بولىدۇ.