تەۋرات 30-قىسىم


«ئاموس»نىڭ تەپسىرى

(ئاموس پەيغەمبەرنىڭ كىتابى)



 كىرىش سۆز


پەيغەمبەر توغرىسىدا

ئاموس پەيغەمبەرنىڭ جەمەتى توغرۇلۇق بىزدە تولۇق مەلۇمات يوق. ئۇ يەھۇدانىڭ «تەكوئا» دېگەن كىچىك بىر يېزىسىدا كالا باققۇچى ھەم «ئېرەن دەرەخلىرىنىڭ مېۋىسىنى تەرگۈچى» بولغان بولۇشى مۇمكىن. ئۇ ئۆزى توغرۇلۇق «مەن ئەسلى پەيغەمبەر ئەمەس ئىدىم»، شۇنداقلا «پەيغەمبەرنىڭ ئوغلى ئەمەسمەن» دەيدۇ. ئەينى ۋاقىتتا، ئىسرائىل ياكى يەھۇدادا «پەيغەمبەر» بولۇشقا ھەۋەس قىلىپ، ئۆز مەنپەئەتىنى كۆزلەپ، باشقىلارنى ئالداپ ئۆزىنى «پەيغەمبەر» دەپ جاكارلىغان «تەسىرى چوڭ، ھەيۋىسى بار» بولغانلار ئاز ئەمەس ئىدى. بىراق ئاموس مۇشۇنداق كىشىلەردىن ئەمەستۇر. ئۇ خۇدا تەرىپىدىن ئۆز يۇرتى يەھۇدادىن ئايرىلىپ شىمالىي پادىشاھلىق «ئىسرائىل»دا پەيغەمبەرلىك خىزمىتىنى ئۆتەشكە چاقىرىلغان (14:7-15). ئۇ چاغلاردا ئىسرائىل يەھۇداغا قارىغاندا تېخىمۇ بۇتپەرەس بولۇپ كەتكەنىدى، شۇڭا ئاموسنىڭ بۇ ۋەزىپىسى ناھايىتى ئېغىر ھەم خەتەرلىك ئىدى. ھالبۇكى، ئۇ خىزمەت ئىشلىگەن مەزگىلىدە (قانچە يىل ئىشلىگىنى بىزگە نامەلۇم)، ئۇنىڭ «توۋا قىلىشىڭلار كېرەك!» دەپ يەتكۈزگەن خەۋەرلىرى ئىسرائىلنىڭ كۆپلىگەن پۇقرالىرىنىڭ قەلبىنى ساراسىمىگە چۈشۈرۈپ، ئۇلارنى ۋەھىمىگە سالدى. شۈبھىسىزكى، ئاموس پەيغەمبەرنىڭ ئاگاھلاندۇرۇشلىرى ئۇلارنىڭ ئاز بىر قىسمىنى توۋا قىلىش يولىغا كىرگۈزگەنىدى (10:7نى كۆرۈڭ).

ئاموس پەيغەمبەرنىڭ ئىسرائىلغا بولغان چوڭقۇر كۆيۈمى ۋە ئۇلارغا ئىچىنى ئاغرىتىشلىرى ئۇنىڭ ئىسرائىلغا بولغان دۇئاسىدا كۆرۈلىدۇ (1:7-5).

ئۇ شىمالىي پادىشاھلىق ئىسرائىلدا بىر مەزگىل ھوشىيا پەيغەمبەر بىلەن تەڭ بىر ۋاقىتتا پەيغەمبەرلىك خىزمىتىنى قىلغان؛ شۇ ۋاقىتلاردا يەشايا بىلەن مىكاھ جەنۇبىي پادىشاھلىقتا (يەھۇدادا) پەيغەمبەرلىك قىلىۋاتاتتى.


يېزىلغان ۋاقىت

مەزكۇر كىتابتىكى ئاموسنىڭ ئۆزى يازغان كىرىش سۆزگە ئاساسلانغاندا، ئۇ «ئۇززىيا يەھۇداغا، يوئاشنىڭ ئوغلى يەروبوئام ئىسرائىلغا پادىشاھ بولغان ۋاقىتلاردا» بېشارەت بەرگەن. ئەمدى بۇ مەزگىل ئۇززىيا ۋە يەروبوئامنىڭ دەۋر سۈرگەن ۋاقىتلىرىنىڭ ھەممىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولسا، بۇ مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 793-750-يىللىرى، ياكى بولمىسا 762-750-يىللىرىغا توغرا كېلىدۇ. مۇشۇنداق بولغاندا ئۇ پەيغەمبەرلىك خىزمىتىنى ھوشىيا پەيغەمبەردىن بالدۇر باشلىغان، ھەم ئۇنىڭدىن بالدۇر ئادا قىلغان بولىدۇ.


كىتابنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشى

(«مىكاھ پەيغەمبەر» دېگەن كىتابنىڭ «كىرىش سۆزى»دىن ئېلىندى): ــ

مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 922-يىلى سۇلايمان پادىشاھ ۋاپات بولغاندىن كېيىن، يەھۇدا ۋە ئىسرائىل ئىككى پادىشاھلىق بولۇپ بىر-بىرىدىن ئايرىلىپ كەتكەن. تەۋرات «2تار.» 10-بابتا مۇنداق خاتىرىلەنگەن: «شۇ تەرىقىدە ئىسرائىل داۋۇتنىڭ جەمەتىدىن (يەنى، يەھۇدا قەبىلىسىدىن) يۈز ئۆرۈپ، بۈگۈنگە قەدەر ئۇنىڭغا قارشى چىقىپ كەلدى».

شۇ ۋاقىتتىن كېيىن، يەنى مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 8-ئەسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمى، ئىسرائىل ۋە يەھۇدا ھەر ئىككىسىنىڭ ئەڭ گۈللەنگەن مەزگىلى ئىدى. ئىككى پايتەخت ــ يېرۇسالېم ۋە سامارىيە زور باياشاتلىقىدىن بەھرىمەن بولۇشقا باشلىغانىدى. بىراق بۇ باياشاتلىققا ئېغىر بەدەل تۆلەنگەنىدى ــ ئۇ بولسىمۇ، كەمبەغەللەرنى دەھشەتلىك قىستاققا سېلىپ ئۇلاردىن رەھىمسىز پايدىلىنىشتۇر: «بايلار تېخىمۇ بېيىپ كېتىۋاتقان، نامراتلار تېخىمۇ نامراتلىشىپ كېتىۋاتقان» ئىدى.

خۇدانىڭ مۇسا پەيغەمبەرگە چۈشۈرگەن قانۇنلىرىدا «نامرات»، «تۇل خوتۇن»، «يېتىم-يىسىر» ۋە «يات مۇساپىر»لارغا ياردەم بېرىش توغرىسىدا خېلى كۆپ ماددىلار بار ئىدى. ھەر يەتتە يىلدا، قەرزنى بىكار قىلىش، ئۆزىنى قۇللۇققا سېتىۋەتكەنلەرنى ھۆرلۈككە قايتۇرۇش كېرەك ئىدى؛ ھەر ئەللىك يىلدا («ئازادلىق يىلى» ياكى «بۇرغا (چېلىش) يىلى»دا) بارلىق قەرزلەرنى بىكار قىلىش ۋە يەر-زېمىننى ئۆز ئىگىسىگە ياكى ئائىلىسىدىكىلەرگە قايتۇرۇش كېرەك ئىدى. ھەر يىلى ھوسۇلنىڭ «تۇنجى ئاشلىق»ى ياكى «تۇنجى مېۋىلىرى»دىن ئايرىپ ئېلىپ، ئىبادەت خىزمىتىدە بولغان كاھىنلار ھەم لاۋىي قەبىلىسىدىكىلەرگە، ئاندىن كەمبەغەللەرگە ئۈلەشتۈرۈپ بېرىشى كېرەك ئىدى؛ ھوسۇل ئالغاندا (مەيلى ئېتىز ياكى ئۈزۈمزاردىن بولسۇن) پەقەت بىر قېتىملا «يىغىۋېلىش»قا بولاتتى. مۇشۇ يىغىۋېلىشتىن كېيىن قېلىپ قالغان ياكى كېيىن پىشقان زىرائەتلەر ياكى مېۋىلەرنى كەمبەغەللەرنىڭ يىغىۋېلىشىغا قالدۇرۇش كېرەك ئىدى؛ ھەر ئۈچ يىلدا، خەلقنىڭ بارلىق كىرىملىرىنىڭ ۋە ئالغان ھوسۇللىرىنىڭ ئوندىن بىرىنى ئايرىپ كەمبەغەللەرگە تارقىتىشى كېرەك ئىدى. بۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ ئۈستىدە، مۇقەددەس قانۇندىكى: «پەرۋەردىگار خۇدايىڭنى پۈتۈن قەلبىڭ، پۈتۈن جېنىڭ، پۈتۈن زېھنىڭ، پۈتۈن كۈچۈڭ بىلەن سۆيگىن» ۋە «ئۆزۈڭنى سۆيگەندەك قوشناڭنى سۆيگىن» دېگەن ئىككى «بۈيۈك پەرمان» بار ئىدى. سۇلايمان پادىشاھ ئۆزىنىڭ بىر نەسىھىتى بىلەن دىققىتىمىزنى بۇ ئىككى پەرماننى ئايرىۋەتمەسلىك ئۈستىگە مەركەزلەشتۈرىدۇ: «مىسكىننى بوزەك قىلغۇچى ــ پەرۋەردىگارغا ھاقارەت قىلغۇچىدۇر؛ ھاجەتمەنلەرگە شاپائەت قىلىش ئۇنى ھۆرمەتلىگەنلىكتۇر» («پەند.» 31:14).

بىراق، ھۆكۈمدارلار، كاھىنلار ۋە خەلقنىڭ زور بىر قىسمى بۇ بەلگىلىمىلەرنىڭ ھەممىسىنى كۆزىگە ئىلمايلا قالماي، ئۇلارنىڭ ئورنىدا ئوخشىمىغان دەرىجىدە ئالدامچىلىق قىلىش، ئوپئوچۇق بۇلاڭچىلىق، زىناخورلۇق، سوت سورۇنلىرىدا پارا پارا يېيىشتەك يامان ئىللەتلەر پەيدا قىلغانىدى. خۇدانىڭ ۋەكىللىرى بولۇپ، مۇشۇنداق ئەھۋالنى ئەيىبلىشى كېرەك بولغان كاھىنلار ۋە «پەيغەمبەرلەر» «سۈكۈت ئارقىلىق قوشۇلۇشىنى بىلدۈرگەن» ياكى ئۇنى ئاكتىپلىق بىلەن قوللىغانىدى. ھەيران قالارلىق ئىش شۇكى، سامارىيە (ئىسرائىل) كۆرۈنۈشتە ئىنتايىن دىندار بىر خەلققە ئوخشايتتى. بىز تەۋراتتىكى «ئاموس پەيغەمبەر» ۋە «ھوشىيا پەيغەمبەر» دېگەن قىسىملاردىن ئۇلارنىڭ سادىقلىق بىلەن تاۋاپكاھلار (بەيت-ئەل، گىلگال ۋە بەئەر-شېبا)غا «ھەج» قىلىدىغانلىقىنى، قۇربانلىقلارنى قىلىشقا ئامراقلىقىنى ۋە دىنىي پائالىيەتلىرىنىڭ «دەبدەبىلىك»لىكىنى بىلىمىز. تەۋراتتىكى «يەشايا پەيغەمبەر» دېگەن قىسىمدىن ئۇلارنىڭ «تائەت-ئىبادەت»لىرىگە قوشۇلغان يېقىملىق ياكى مۇڭلۇق مۇزىكا-ناخشلىرى توغرۇلۇق بىلىمىز. بىراق ھەممىسى خۇدانىڭ نەزىرىدە رېئاللىقتىن تولىمۇ يىراقلاشقان، يىرگىنچلىك پاسىقلىق، خالاس. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇ بۇتپەرەسلىك بىلەن ئارىلاشقانىدى.

خۇدا مۇسا پەيغەمبەرگە چۈشۈرگەن قانۇندا ئۆزىگە قۇربانلىق قىلىشنىڭ پەقەت بىر جايدىلا بولىدىغانلىقىنى بېكىتكەن. ئاۋۋال بۇ جاي شىلوھ شەھىرى ئىدى، كېيىن بۇ جاي يېرۇسالېم بولدى. ئۇ تاغلار ياكى دۆڭلەر بولغان «يۇقىرى جايلار» ئۈستىگە ئۆزىگە قۇربانلىق قىلىش ئىبادىتى ئۈچۈن قۇربانگاھلارنى قۇرۇشنى قەتئىي مەنئى قىلغانىدى. بىراق خېلى بالدۇرلا كىشىلەر (شۈبھىسىزكى، ئەسلىدە ياخشى نىيەت بىلەن) مۇشۇنداق قۇربانگاھلارنى يۇقىرى جايلاردا قۇرۇشقا باشلىغان؛ ئۇلار ئۇزۇن ئۆتمەيلا بۇتپەرەسلىك جايلىرىغا ئايلىنىپ كەتكەن؛ بەزى بۇتقا چوقۇنۇش پائالىيەتلىرى ھەتتا «پەرۋەردىگارنىڭ نامىدا» ئۆتكۈزۈلەتتى. «بائال»لار دېگەن بۇتلارغا چوقۇنغاندا، ھەرخىل شەھۋانىي گۇناھلار شۇ «ئىبادەت»نىڭ بىر قىسمى بولغان؛ ئىشلار ھەتتا بەزىدە تەسەۋۋۇر قىلغۇسىز دەھشەتلىك ھالدىكى «ئىنساننى قۇربانلىق قىلىش»قا ئايلىنىپ كەتكەنىدى.

مانا بۇلار ئاموس پەيغەمبەر ئېلىپ كەلگەن خەۋەرلەرنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشلىرىدۇر. ئۇنىڭ بۇنداق گۇناھلارنى ئەيىبلەيدىغان بېشارەتلىرى ۋە كۈچلۈك تەلىملىرى ئاخىرىدا ئۆزىگە كۈچلۈك دۈشمەنلەرنى پەيدا قىلغان، بىراق ئۇ ئېغىر يالغۇزلۇق تارتقان بولسىمۇ، ۋەزىپىسىدىن يانمىدى. ئۇنىڭ كىتابىنىڭ ئۆزى ئۇنىڭ جاسارەتلىكىگە ئىسپات بولىدۇ؛ شۈبھىزىسىزكى، ئۇنىڭ خەۋەرلىرىنى خۇدانىڭ ئېيتقانلىرى دەپ بىلگەنلەر ئۇلارنى خاتىرلەپ ئۇنى بىزگىچە ساقلىدى.


كىتابنىڭ تېمىسى

ئاموس بېشارەتلەرنى ئىسرائىلنىڭ قوشنا ئەللىرىنىڭ، جۈملىدىن ئۆز يۇرتى يەھۇدانىڭ گۇناھلىرىنى كۆرسىتىش بىلەن باشلايدۇ (2:1-16:2). ئۇنىڭ بۇ سۆزلىرى، شۈبھىسىزكى، ئىسرائىلدىكى ئاڭلىغۇچىلارنىڭ ئەستايىدىل دىققىتىگە ۋە ئالقىشىغا ئېرىشكەن. ئاندىن ئۇ ئىسرائىللارنىڭ دىققىتىنى ئۆز گۇناھلىرىغا قارىتىپ، مۇشۇ تېمىنى چۆرىدەپ بېشارەت بېرىدۇ. 

ئاموس «يۇقىرى جايلار»دا قۇربانگاھلارنى قۇرۇش ياكى ھەتتا تاۋاپكاھلارنىمۇ بەرپا قىلىش قاتارلىق گۇناھلارنى ئەيىبلەشكە ئانچە كۈچىمەيدۇ. چۈنكى بۇلار ئاللىبۇرۇن ئىككىنچى مەسىلە بولۇپ قالغانىدى؛ ئىسرائىلنىڭ خۇدادىن يىراقلاشقانلىقىغا بولغان ئىسپات ئۇلارنىڭ مۇشۇ «يۇقىرى جايلار»دا ۋە تاۋاپكاھلاردا يۈرگۈزگەن بۇتپەرەسلىكىدىن، ئۇلارنىڭ كەمبەغەللەرگە بولغان زۇلۇمخور مۇئامىلىسىدىن ۋە شەھۋانىيەتچىلىكىدىن تېپىلىدۇ. ئاموس بەگ-ئەمىرلەرنىڭ ۋە كاھىنلارنىڭ ئاددىي پۇقرالار ئاچ-يالىڭاچلىقتا قالغان ۋاقىتلاردا ئۆتكۈزگەن ھەشەمەتلىك تۇرمۇشلىرىغا تەنبىھ بېرىدۇ. بىزگە ۋە ئاموسنىڭ ئۆزىگە ھەيران قالارلىق يېرى شۇكى، ئۇلار بۇ ئادالەتسىزلىكلەرنى ھەرتەرەپتە ئاپئاشكارا يۈرگۈزگەن بولسىمۇ، بىراق ئۇلار يەنىلا ئىنتايىن «دىندار»، ھەتتا ئەسەبىي دەرىجىدىكى دىندارلار ئىدى. ئاموسنىڭ يەتكۈزگەن خەۋىرى بولسا، ئۇلار توۋا قىلمىسا ئۆزلىرى ۋە ئۇلارنىڭ دىنى ئەخلەت دۆۋىسىدەك سۈپۈرۈپ تاشلىنىدۇ، دېگەندىن ئىبارەت ئىدى. ئۇنىڭ ئۇلارنىڭ ساناقسىز قۇربانلىقلىرى ۋە تۈگىمەس دىنىي پائالىيەتلىرىگە قارىتىلغان ئەڭ مەشھۇر بېشارىتى مۇنداق: ــ 

«چۈنكى سىلەر ماڭا «كۆيدۈرمە قۇربانلىق»لار ھەم «ئاش ھەدىيە»لىرىڭلارنى سۇنۇپ ئاتىساڭلارمۇ،

مەن ئۇلارنى قوبۇل قىلمايمەن؛

سىلەرنىڭ بورداق ماللىرىڭلاردىن بولغان «ئىناقلىق قۇربانلىقلىرىڭلار»غا قارىمايمەن.

مەندىن مۇناجاتلىرىڭلارنىڭ سادالىرىنى ئېپكېتىڭلار،

چىلتارلىرىڭلارنىڭ كۈيلىرىنى ئاڭلىمايمەن؛

بۇنىڭ ئورنىدا ئادالەت شارقىراتمىدەك،

ھەققانىيلىق ئەبەدىي ئاقىدىغان ئېقىمدەك دولقۇنلىسۇن!» (22:5-24)


ئاموس ئۇلارغا خۇدانىڭ جازالىرىنىڭ ئاللىقاچان ئۇلارنىڭ بېشىغا چۈشكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ؛ بىراق ئۇلار بۇنىڭغا دىققەت قىلىشقا بەك سۇسلۇق قىلىدۇ. ئۇ بېشارەتلىرىدە، ئۇلارغا ئىنتايىن قورقۇنچلۇق يەر تەۋرەشنى ئالاھىدە ئالدىنئالا ئېيتقان (1:1، 8:8، 1:9)؛ بۇ يەر تەۋرەش 300 يىلغىچە ئۇنتۇپ كېتىلمىگەنىدى («زەك.» 14:5). خەلق توۋا قىلمىسا، ئۇنداقتا ئۇلار «دەمەشق شەھىرىدىن يىراق»قا، يەنى ئاسۇرىيە ئىمپېرىيەسىگە سۈرگۈن بولىدۇ (27:5).

ئۇ يەنە ئۇلارنىڭ «پەرۋەردىگارنىڭ كۈنى» توغرۇلۇق: ــ «شۇ كۈنى باشقا «بۇتپەرەس ئەللەر» خۇدانىڭ قاتتىق جازاسىغا دۇچ كېلىدۇ، بىراق «ئىبراھىمنىڭ ئەۋلادلىرى، شۇنىڭدەك خۇدانىڭ ئامراق خەلقى بولغان بىزلەر» يۇقىرىغا كۆتۈرىلىمىز» ــ دېگەن مىللەتچى، ئۆز-ئۆزىنى ئالدايدىغان قاراشنى بىراقلا يوققا چىقىرىدۇ (18:5-20).

ئۇنىڭ «يەككە-يېگانە بىر ئوغۇلنىڭ ماتىمى» (10:8)، «پەرۋەردىگارنىڭ سۆزلىرىنى ئاڭلاشقا بولغان قەھەتچىلىك» (11:8-14) ۋە «داۋۇتنىڭ يىقىلغان كەپىسىنى يېڭىباشتىن تىكلەش» (ئىسرائىلنىڭ ئۆز يۇرتىغا، خۇدانىڭ يېنىغا قايتىپ كېلىشى ۋە ئەسلىگە كەلتۈرۈلۈشى: 11:9-15) توغرىسىدىكى ئالاھىدە بېشارەتلىرى توغرۇلۇق «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدە ئازراق توختىلىمىز.


مەزمۇن: ــ

(1) كىرىش سۆز؛ تېما (1:1-2)

(2) خۇدانىڭ ئەللەر ئۈستىگە چۈشۈرىدىغان جازالىرى (3:1-16:2)

(3) ئىسرائىلنىڭ گۇناھلىرى ۋە كېلىدىغان جازالار توغرۇلۇق بەش خەۋەر (1:3-14:6)

(4) ئاموس كۆرگەن ئالامەت كۆرۈنۈشلەر (1:7-15:9)




••••••••


قوشۇمچە سۆز


بەزى ئايەتلەر ئۈستىدە


(1) «يەككە-يېگانە بىر ئوغۇلنىڭ ماتىمى»  (10:8)

«ھېيتلىرىڭلارنى مۇسىبەتكە،

ھەممە ناخشىلىرىڭلارنى ئاھ-زارلارغا ئايلاندۇرىۋېتىمەن؛

ھەممە ئادەمنىڭ چاترىقى ئۈستىنى بۆز رەخت بىلەن ئورىغۇزىمەن،

ھەربىر ئادەمنىڭ بېشىدا تاقىرلىق پەيدا قىلىمەن؛

بۇ ماتەمنى يەككە-يېگانە بىر ئوغۇلنىڭ ماتىمىدەك،

ھېيتنىڭ ئاخىرىنى دەرد-ئەلەملىك بىر كۈن قىلىۋېتىمەن» (10:8)

بۇ ئاخىرقى زامانلارنى كۆرسىتىدىغان بىر بېشارەت. ئىسرائىل ئىنتايىن ئېچىنارلىق ماتەم تۇتقان ھالەتكە چۈشىدۇ. ئوقۇرمەنلەر تەۋراتتىكى «زەك.» 10:12-14 ئايەتلەرنى ئوقۇسا، مۇشۇ ماتەمنىڭ ئوبيېكتى ياكى سەۋەبىنىڭ دەل ئۇلارنىڭ ئۆز مەسىھ-قۇتقۇزغۇچىسىنى «سانجىپ ئۆلتۈرگەن»لىكى ئىكەنلىكىنى بايقايدۇ. مەسىھ بولسا خۇدانىڭ «يەككە-يېگانە ئوغلى» ۋە شۇنداقلا ئىسرائىلنىڭمۇ ھەقىقىي «ئوغلى» (گەرچە ئۇ يەنە ئۇلارغا «ئاتا»مۇ بولسىمۇ ــ «يەش.» 6:9نى كۆرۈڭ). ئىسرائىللار بۇ ماتەمنى تۇتۇش ئارقىلىق خۇدانىڭ يېنىغا قايتىپ كېلىدۇ.


(2) «پەرۋەردىگارنىڭ سۆز-كالامىنى ئاڭلاشقا بولغان قەھەتچىلىك» (11:8-14)

«مانا، شۇنداق كۈنلەر كېلىدۇكى، ــ دەيدۇ رەب پەرۋەردىگار،

زېمىنغا قەھەتچىلىكنى ئەۋەتىمەن، ــ

ــ نانغا بولغان قەھەتچىلىك ئەمەس، ياكى سۇغا بولغان چاڭقاشمۇ ئەمەس،

 بەلكى پەرۋەردىگارنىڭ سۆز-كالامىنى ئاڭلاشقا بولغان قەھەتچىلىكنى ئەۋەتىمەن».

بۇ بېشارەت يەنە ئىسرائىل خەلقى توغرۇلۇق بولغان، بىزنىڭ پىكرىمىزچە، ئۇ ھازىرقى كۈنلەرنى كۆرسىتىدۇ. تارىخنىڭ ئادەمنى ئەڭ ھەيران قالدۇرىدىغان پاكىتلىرى ئىچىدىن بىرى شۇكى، ئۆز پەيغەمبەرلىرىنىڭ قۇتقۇزغۇچى-مەسىھنىڭ كىم ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدىغان ئېنىق بېشارەتلىرى بار بولسىمۇ، يەھۇدىي خەلقى بۈگۈنگە قەدەر تېخى ئۇنى قوبۇل قىلمىدى. ئۇلارنىڭ مۆتىۋەر «راببى»لىرى (ئۇستازلار) دەۋردىن-دەۋرگە مەسىھنى قوبۇل قىلمىغىنى ئۈچۈن، يەھۇدىيلار ئۆز ئۇستازلىرىنىڭ تەلىملىرىنى خاتا دېيىشنى قەتئىي خالىمايدۇ. ئۇلار «راببىلىرىمىز خاتا» دېسىلا، ئۇلارنىڭ ئەلدىكى بارلىق «دانالىق»لىرى يوققا باراۋەر دېگەنلىكتۇر. بەزىلەر ھەقىقەتنى ئىزدەپ ئاتېئىزم، كوممۇنىزم ۋە ئۇ-بۇ شەكلىدە بولغان بۇددا دىنىغا بېرىلگەن. غەلىتە پاكىت شۇكى ــ ئىسرائىلىيە دۆلىتى بۈگۈنكى كۈندە يەھۇدىي ئانىنىڭ قېنى بار دەپ ئىسپاتلانغان ھەرقانداق ئادەمنى، مەيلى ئۇنىڭ نېمىگە ئېتىقاد قىلىشىدىن قەتئينەزەر، گراژدانلىققا قوبۇل قىلىدۇ ــ ئۇ ئاتېئىست (خۇداسىز)، كوممۇنىست، بۇددىست، مۇسۇلمان بولسىمۇ بولىۋېرىدۇ. بىراق پەقەت مەسىھىي ئېتىقادچىسى بولسىلا ــ مەيلى ئۇنىڭ ئاتا ياكى ئانا تەرەپتىن ئوتتۇز ئەۋلاد يەھۇدىي نەسەبنامىسى بولسىمۇ، ئۇ ئىسرائىلىيە گراژدانلىقىغا قوبۇل قىلىنالمايدۇ، ھەتتا بەزىدە ئۇنىڭغا ئىسرائىلىيەگە كىرىش رۇخسەت قىلىنمايدۇ. 

(2010 ئىزاھات ــ بۇ سىياسەتتە پات يېقىندا ئۆزگىرىش بولۇشى مۇمكىن).

ئەمەلىيەتتە بولسا يېقىنقى يۈز يىلدا، بۇرۇنقىغا نىسبەتەن كۆپلىگەن يەھۇدىيلار مەسىھنى ئۆز قۇتقۇزغۇچىسى دەپ ئېتىراپ قىلدى ھەم ئۇلارنىڭ سانىمۇ بارغانسېرى كۆپەيمەكتە.


(3) «ھەزرىتى داۋۇتنىڭ يىقىلغان كەپىسىنى يېڭىباشتىن تىكلەش» (ئىسرائىلنىڭ يۇرتىغا، خۇدانىڭ يېنىغا قايتىپ كېلىشى ۋە ئەسلىگە كەلتۈرۈلۈشى: 11:9-15)

«شۇ كۈنى مەن داۋۇتنىڭ يىقىلغان كەپىسىنى يېڭىباشتىن تىكلەيمەن،

ئۇنىڭ يېرىقلىرىنى ئېتىمەن؛

ئۇنى خارابىلىكتىن ئوڭشاپ،

ئۇنى ئەينى زاماندىكى پېتىدەك قۇرىمەن.

شۇنىڭ بىلەن ئۇلار ئېدومنىڭ قالدىسىغا ھەمدە نامىم بىلەن ئاتالغان بارلىق ئەللەرگە ئىگىدارچىلىق قىلىدۇ، ــ دەيدۇ بۇنى بېجىرگۈچى پەرۋەردىگار.

مانا شۇنداق كۈنلەر كېلىدۇكى، ــ دەيدۇ پەرۋەردىگار،

ــ يەر ھەيدىگۈچى ھوسۇل يىغقۇچىغا يېتىشىۋالىدۇ،

ئۈزۈملەرنى چەيلىگۈچى ئۇرۇق چاچقۇچىغا يېتىشىۋالىدۇ؛

تاغلار يېڭى شارابنى تېمىتىپ،

بارلىق دۆڭ-ئېگىزلىكلەر ئېرىپ كېتىدۇ.

ۋە خەلقىم ئىسرائىلنى ئاسارەتتىن قۇتۇلدۇرۇپ، ئازادلىققا ئېرىشتۈرىمەن؛

ئۇلار خارابلاشقان شەھەرلەرنى قايتا قۇرۇپ، ئۇلاردا ماكانلىشىدۇ؛

ئۇلار ئۈزۈمزارلارنى تىكىپ، ئۇلارنىڭ شارابىنى ئىچىدۇ؛

ئۇلار باغلارنى بەرپا قىلىپ، مېۋىسىنى يەيدۇ.

مەن ئۇلارنى ئۆز زېمىنى ئۈستىگە تىكىمەن،

ئۇلار مەن ئۇلارغا ئاتا قىلغان زېمىندىن ھەرگىز قايتىدىن يۇلۇۋېتىلمايدۇ

ــ دەيدۇ پەرۋەردىگار سېنىڭ خۇدايىڭ».

كۆپ پەيغەمبەرلەر كۆرگەندەك، ئىسرائىل ئاخىرقى زاماندا دەرۋەقە توۋا قىلىپ، مەسىھ ئەيسانىڭ قۇربانلىقىنىڭ ئۆز گۇناھى ئۈچۈن بولغانلىقىنى تونۇپ يېتىپ، خۇدانىڭ يېنىغا قايتىپ كېلىدۇ. ئاموسنىڭ كۈنلىرىدە داۋۇتنىڭ ئۇلۇغ پادىشاھلىقى پەقەت دېھقان ئېتىزدا دەم ئېلىشقا ياسىغان كەپىگە ــ يەنى «يىقىلىپ كېتەي» دېگەن بىر كەپىگە ئوخشايتتى («يەش.» 8:1). ئۇ شۇ چاغدا دەرۋەقە «يىقىلىۋاتاتتى»؛ مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 586-يىلى، ئۇ بابىل ئىمپېرىيەسى ئالدىدا ئۇ پۈتۈنلەي يىقىلغان. شۇ كۈندىن باشلاپ ئىسرائىلدا پادىشاھ بولۇپ باقمىغان. ۋالىي پىلاتۇس داۋۇتنىڭ ئەۋلادى بولغان ئەيسا مەسىھنى قويۇپ بەرمەكچى بولۇپ يېرۇسالېمدىكى كۆپچىلىك ئالدىغا ئېلىپ كېلىپ: «مانا سىلەرنىڭ پادىشاھىڭلار!» دەپ جاكارلىغاندا، ئۇلار: «قەيسەردىن باشقا بىزنىڭ ھېچقانداق پادىشاھىمىز يوق!» دەپ ۋارقىراپ جاۋاب بەردى. ئۇلار ئۆزىنىڭ بىردىنبىر ھەقىقىي پادىشاھىنى رەت قىلغان. بىراق مەسىھ ئەيسا دۇنياغا قايتىپ كەلگەندە، خۇدا ئىسرائىلنىڭ پادىشاھلىقىنى يېڭىباشتىن قۇرىدۇ؛ شۇنىڭ بىلەن يەھۇدا كۆپ ئەللەرنىڭ ھۆرمىتىگە ئېرىشىدۇ، نۇرغۇن ئەللەر ئۇنىڭغا بويسۇنىدۇ (12-ئايەت). ئەمەلىيەتتە بولسا، يەھۇدىي خەلقى ئۆز پادىشاھىنىڭ كىم ئىكەنلىكىنى تېخى تونۇپ يەتمىگەن چاغلاردا كۆپ «يات ئەللەر» بولغان بىزلەر ئاللىقاچان خۇدانىڭ مەسىھنى ئالەمنىڭ پادىشاھى ۋە رەببى قىلىپ تىكلىگەنلىكىنى بىلىپ يېتىپ، پەرۋەردىگارنىڭ نامى بىلەن ئاتىلىش پۇرسىتىگە مۇيەسسەر بولدۇق. بۇ دۇنيادا ئىنسانلار ئۈچۈن خۇدانىڭ نامى بىلەن (ئۇنىڭ پەرزەنتى بولۇپ) ئاتىلىشتىن ئارتۇق يۇقىرى ئىمتىياز يوقتۇر ــ بۇ ئۇنىڭ تەرىپىدىن ئۆز بالىسى سۈپىتىدە ئۇنىڭ ئۆز ئائىلىسىگە قوبۇل قىلىنىپ بېقىۋېلىنىشتىن ئىبارەتتۇر.

(ئىنجىلدا روسۇل ياقۇپنىڭ ئاموسنىڭ دەل بۇ بېشارىتى ئۈستىدە توختالغانلىقىنى «روس.» 15:1-33-ئايەتتىن كۆرۈڭ).