تەۋرات 33-قىسىم
«مىكاھ»نىڭ تەپسىرى
(مىكاھ پەيغەمبەرنىڭ كىتابى)
كىرىش سۆز
پەيغەمبەر توغرىسىدا
مىكاھ پەيغەمبەرنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشى بىزگە نامەلۇم. ئۇنىڭ يۇرتى يەھۇدانىڭ جەنۇبىي تەرىپىدىكى، يېرۇسالېمدىن ئوتتۇز كىلومېتر يىراقلىقتىكى «مورەشەت» ياكى «مورەشەت-گات» دېگەن كىچىك بىر يېزا ئىدى. شۇنىڭ ئۈچۈن بىز ئۇنى دېھقان ياكى تېرىقچى بولۇشى مۇمكىن دەپ پەرەز قىلىمىز. شۇڭلاشقىمۇ ئۇنىڭ ئىشلەتكەن سۆزلۈكلىرى بەك ئاددىي سۆزلۈكلەر بولغان. ئۇ قوبۇل قىلغان ۋەھىيلەرنىڭ بەزىلىرى پادىشاھ، ئەمىرلەر ۋە يېرۇسالېمدىكى بايلار توغرىسىدا بولغاچقا، ئۇ پات-پات يۇرتىدىن چىقىپ «چوڭ شەھەر» بولغان يېرۇسالېمغا بارغان بولسا كېرەك. ئۇ يەشايا پەيغەمبەر بىلەن زامانداش بولۇپ، ئىككىلىسى يەھۇدادا بېشارەت بەرگەن، ئوخشاشلا نەپسى ئارام تاپمايدىغان بايلارنىڭ ۋە «نېمە گەپ قۇلاققا ياقسا شۇ گەپنى ئېيتىدىغان» ساختا پەيغەمبەرلەرنىڭ قارشىلىقىغا ئۇچرىغان. يەشايا پەيغەمبەر مىكاھنىڭ بىر بېشارىتىنى ئۆز كىتابىدا نەقىل كەلتۈرگەن (1:4-4). شۇ دەۋرلەردە ئاموس ۋە ھوشىيا پەيغەمبەرلەر «شىمالىي پادىشاھلىق» ئىسرائىلدا بېشارەت بېرىۋاتقانىدى. مىكاھنىڭ بېشارەتلىرى يەھۇدا توغرۇلۇقمۇ ھەم «شىمالىي پادىشاھلىق» («ئىسرائىل») توغرۇلۇقمۇ ئىدى. بەزى ۋاقىتلاردا ئۇ «ئىسرائىل» دېگەن سۆزنى ئىشلىتىپ ئىككى پادىشاھلىقنى بىرلىكتە تىلغا ئالىدۇ. بۇنداق ئەھۋال كۆرۈلگەندە بىز ئىزاھاتلارنى بەردۇق.
يېزىلغان ۋاقتى
كىتابىدىكى بىرىنچى ئايەتتە مىكاھنىڭ پەيغەمبەرلىك خىزمىتىنى قىلىۋاتقان مەزگىلى كۆرسىتىلىدۇ. بۇ مەزگىل يەھۇدا پادىشاھلىرى يوتام، ئاھاز، ھەزەكىيانىڭ تەختكە ئولتۇرغان ۋاقتىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ــ يەنى مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 739-686-يىللىرى (جەمئىي 53 يىل). كىتابتىكى بېشارەتلەرنىڭ كۆپىنچىسى ئاسۇرىيە ئىمپېرىيەسى يەھۇدانى ئىشغال قىلىشتىن ئىلگىرى، يەنى مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 701-يىلىدىن ئىلگىرى يېزىلغان بولسا كېرەك ــ چۈنكى ئۇلار شۇ ۋەقەنى ئالدىنئالا ئېيتىدۇ.
كىتابنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشى ۋە تېمىسى
مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 922-يىلى سۇلايمان پادىشاھ ئۆلگەندىن كېيىن، يەھۇدا ۋە ئىسرائىل ئىككى پادىشاھلىق بولۇپ بىر-بىرىدىن ئايرىلىپ كېتىدۇ. «2تار.» 10-بابتا مۇنداق خاتىرىلەنگەن: «شۇ تەرىقىدە ئىسرائىل داۋۇتنىڭ جەمەتىدىن (يەنى، يەھۇدا قەبىلىسىدىن) يۈز ئۆرۈپ، بۈگۈنگە قەدەر ئۇنىڭغا قارشى چىقىپ كەلدى».
شۇ ۋاقىتتىن كېيىن، يەنى مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 8-ئەسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمى، ئىسرائىل ۋە يەھۇدا ھەر ئىككىسىنىڭ ئەڭ گۈللەنگەن مەزگىلى ئىدى. ئىككى پايتەخت ــ يېرۇسالېم ۋە سامارىيە زور باياشاتلىقتىن بەھرىمەن بولۇشقا باشلىغانىدى. بىراق ئۇلار بۇ باياشاتلىققا ئېغىر بەدەل تۆلەنگەنىدى ــ ئۇ بولسىمۇ، كەمبەغەللەرنىڭ دەھشەتلىك ئېكسپلىتاتسىيە قىلىنىشىدۇر: «بايلار تېخىمۇ بېيىپ كېتىۋاتقان، نامراتلار تېخىمۇ نامراتلىشىۋاتقان» ئىدى.
خۇدانىڭ مۇسا پەيغەمبەرگە چۈشۈرگەن قانۇنلىرىدا «نامرات»، «تۇل خوتۇن»، «يېتىم-يىسىر» ۋە «يات مۇساپىر»لارغا ياردەم بېرىش توغرىسىدا خېلى كۆپ ماددىلار بار ئىدى. ھەر يەتتە يىلدا، قەرزنى بىكار قىلىش، ئۆزىنى قۇللۇققا سېتىۋەتكەنلەرنى ھۆرلۈككە قايتۇرۇش كېرەك ئىدى؛ ھەر ئەللىك يىلدا («ئازادلىق يىلى» ياكى «بۇرغا (چېلىش) يىلى») بارلىق قەرزلەرنى بىكار قىلىش ۋە يەر-زېمىننى ئۆز ئىگىسىگە ياكى ئائىلىسىدىكىلەرگە قايتۇرۇش كېرەك ئىدى. ھەر يىلى ھوسۇلنىڭ «تۇنجى ئاشلىق»ى ياكى «تۇنجى مېۋىلىرى»دىن ئايرىپ ئېلىپ، ئىبادەت خىزمىتىدە بولغان كاھىنلار ھەم لاۋىي قەبىلىسىدىكىلەرگە، ئاندىن كەمبەغەللەرگە ئۈلەشتۈرۈپ بېرىشى كېرەك ئىدى؛ ھوسۇل ئالغاندا (مەيلى ئېتىزدىن، ئۈزۈمزاردىن بولسۇن) پەقەت بىر قېتىملا «يىغىۋېلىش»قا بولاتتى. مۇشۇ يىغىۋېلىشتىن كېيىن قېلىپ قالغان ياكى كېيىن پىشقان زىرائەتلەر ياكى مېۋىلەرنى كەمبەغەللەرنىڭ يىغىۋېلىشىغا قالدۇرۇش كېرەك ئىدى؛ ھەر ئۈچ يىلدا، خەلقنىڭ بارلىق كىرىملىرىنىڭ ۋە ئالغان ھوسۇللىرىنىڭ ئوندىن بىرىنى ئايرىپ كەمبەغەللەرگە تارقىتىشى كېرەك ئىدى. بۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ ئۈستىدە، مۇقەددەس قانۇندىكى: «پەرۋەردىگار خۇدايىڭنى پۈتۈن قەلبىڭ، پۈتۈن جېنىڭ، پۈتۈن زېھنىڭ، پۈتۈن كۈچۈڭ بىلەن سۆيگىن» ۋە «ئۆزۈڭنى سۆيگەندەك قوشناڭنى سۆيگىن» دېگەن ئىككى «بۈيۈك پەرمان» بار ئىدى. سۇلايمان پادىشاھ ئۆزىنىڭ بىر نەسىھىتى بىلەن دىققىتىمىزنى بۇ ئىككى پەرماننى ئايرىۋەتمەسلىك ئۈستىگە مەركەزلەشتۈرىدۇ: «مىسكىننى بوزەك قىلغۇچى ــ پەرۋەردىگارغا ھاقارەت قىلغۇچىدۇر؛ ھاجەتمەنلەرگە شاپائەت قىلىش ئۇنى ھۆرمەتلىگەنلىكتۇر» («پەند.» 31:14).
لېكىن ھۆكۈمدارلار، كاھىنلار ۋە خەلقنىڭ زور بىر قىسمى بۇ بەلگىلىمىلەرنىڭ ھەممىسىنى كۆزىگە ئىلمايلا قالماي، ئەكسىچە ئوخشىمىغان دەرىجىدە ئالدامچىلىق، ئوپئوچۇق بۇلاڭچىلىق، زىناخورلۇق قىلىش ۋە سوت سورۇنلىرىدا پارا يېيىشتەك يامان ئىللەتلەر پەيدا قىلغانىدى. خۇدانىڭ ۋەكىللىرى بولغان كىشىلەر، يەنى مۇشۇنداق ئەھۋالنى ئەيىبلىشى كېرەك بولغان كاھىنلار ۋە «پەيغەمبەرلەر» سۈكۈت ئارقىلىق قوشۇلۇشىنى بىلدۈرگەن ياكى ئۇنى ئاكتىپلىق بىلەن قوللىغانىدى. ھەيران قالارلىق ئىش شۇكى، سامارىيە (ئىسرائىل) كۆرۈنۈشتە ئىنتايىن دىندار بىر خەلققە ئوخشايتتى. بىز تەۋراتتىكى «ئاموس پەيغەمبەر» ۋە «ھوشىيا پەيغەمبەر» دېگەن قىسىملاردىن ئۇلارنىڭ سادىقلىق بىلەن تاۋاپكاھلار (بەيت-ئەل، گىلگال ۋە بەئەر-شېبا)غا «ھەج» قىلىدىغانلىقىنى، قۇربانلىقلارنى قىلىشقا ئامراقلىقىنى ۋە دىنىي پائالىيەتلىرىنىڭ «دەبدەبىلىك»لىكىنى بىلىمىز. تەۋراتتىكى «يەشايا پەيغەمبەر» دېگەن قىسىمدىن ئۇلارنىڭ «تائەت-ئىبادەت»لىرىگە قوشۇلغان يېقىملىق ياكى مۇڭلۇق مۇزىكا-ناخشلىرى توغرۇلۇق خەۋەردار بولىمىز. بىراق ئۇلارنىڭ شۇ دىنىي پائالىيەتلىرىنىڭ ھەممىسى خۇدانىڭ نەزىرىدە ھەقىقىي ئىخلاسمەنلىكتىن تولىمۇ يىراق بولغان، يىرگىنچلىك پاسىقلىق، خالاس. ئۇنىڭ ئۈستىگە، ئۇلارنىڭ شۇ «ئىبادەت»ى ھەتتا بۇتپەرەسلىك بىلەنمۇ ئارىلىشىپ كەتكەنىدى.
خۇدا مۇسا پەيغەمبەرگە چۈشۈرگەن قانۇندا ئۆزىگە قۇربانلىق قىلىشنىڭ پەقەت بىر جايدىلا بولىدىغانلىقىنى بېكىتكەن. ئاخىردا بۇ جاي يېرۇسالېم بولدى. ئۇ تاغلار ياكى دۆڭلەر بولغان «يۇقىرى جايلار» ئۈستىگە ئۆزىگە قۇربانلىق قىلىش ئىبادىتى ئۈچۈن قۇربانگاھلارنى قۇرۇشنى قەتئىي مەنئى قىلغان. بىراق خېلى بالدۇرلا كىشىلەر (شۈبھىسىزكى، ئەسلىدە ياخشى نىيەت بىلەن) مۇشۇنداق قۇربانگاھلارنى يۇقىرى جايلاردا قۇرۇشقا باشلىغان؛ ئۇلار ئۇزۇن ئۆتمەيلا بۇتپەرەسلىك جايلىرىغا ئايلىنىپ كەتكەن؛ بەزى بۇتقا چوقۇنۇش پائالىيەتلىرى ھەتتا «پەرۋەردىگارنىڭ نامىدا» ئۆتكۈزۈلەتتى. «بائال» دېگەن بۇتلارغا چوقۇنغاندا، ھەرخىل شەھۋانىي گۇناھلار شۇ «ئىبادەت»نىڭ بىر قىسمى بولغان؛ ئىشلار ھەتتا بەزىدە تەسەۋۋۇر قىلغۇسىز دەھشەتلىك ھالدىكى «ئىنساننى قۇربانلىق قىلىش»قا ئايلىنىپ كەتكەنىدى.
يەھۇدا بىلەن ئىسرائىلنى ئەھۋالى دەل ئۇزۇن يىللار تېۋىپنىڭ دەۋەتلىرىنى ئاڭلىمىغان، تاماقنى ھەددىدىن تاشقىرى كۆپ يېگەشكە، ئېغىر كېسەلگە گىرىپتار بولغان ئىنتايىن سېمىز ئادەمگە ئوخشاتقىلى بولىدۇ. سىرتتىن قارىغاندا ئۇنىڭ قىياپىتى ئىنتايىن گەۋدىلىك ۋە قامەتلىك بولغىنى بىلەن، لېكىن ئۇنىڭ ھالىتى ئىنتايىن خەتەرلىك بولۇپ، ھەرقاچان يىقىلىپ ئۆلۈش مۇمكىنچىلىكى بار بولىدۇ.
يەھۇدا ۋە ئىسرائىلنىڭ ئەتراپىدىمۇ كۆپ ئاۋارىچىلىكلەر بار ئىدى. ئوتتۇرا شەرقتە زور ئۆزگىرىشلەر پەيدا بولغانىدى. مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 8-ئەسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدا تارىخ بويىچە ئەڭ قانخور، ئالدامچى ۋە تەكەببۇر ئىمپېرىيەلەردىن بىرى، يەنى ئاسۇرىيە ئىمپېرىيەسى مەيدانغا چىقىپ، تېزلا ئۈستۈنلۈككە ئېرىشتى. مىكاھنىڭ پەيغەمبەرلىك خىزمەت مەزگىلى ئۇلارنىڭ تۆت پادىشاھىنىڭ دەۋرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ تۆت پادىشاھنىڭ ھەربىرى «مۇقەددەس زېمىن»گە تاجاۋۇز قىلىپ كىرگەن: ــ
(1) تىگلاف پىلەسەر (III) (727-744). ئۇ ئاسۇرىيەنى جاھانگىرلىك يولىغا كىرگۈزگەن. فىلىستىيە، دەمەشق، گالىلىيە ۋە «ترانسئىئوردانىيە» كەينى-كەينىدىن ئۇنىڭ قوشۇنلىرىغا تەن بەرگەن.
(2) تىگلاف شالمانئەزەر (V) (722-726). ئۇ «شىمالىي پادىشاھلىق»نىڭ پايتەختى سامارىيەگە ھۇجۇم قىلغان. شەھەر ئاخىرىدا ئۇنىڭ ئىز باسارى سارگونغا تەسلىم بولغان.
(3) سارگون (II) (705-722). سامارىيە ۋە شىمالىي پادىشاھلىقنىڭ قالغان جايلىرىدىكىلەرنى سۈرگۈن قىلغان. تەكەببۇر سامارىيە ئەينى چاغدا پەقەت ئاسۇرىيەنىڭ بىر «ئۆلكە»سى بولۇپ قالغان.
(4) سەنناخېرىب (704-681). ئاسۇرىيەنىڭ ئەڭ دەھشەتلىك، رەھىمسىز پادىشاھى. سامارىيەنىڭ تەسلىم بولغانلىقى توغرۇلۇق خەۋەر يەھۇدادا ھەم قورقۇنچ ھەم «رەقىبىمىز ئاخىرىدا يوق بولىدۇ» دېگەندەك بىرخىل كۆرەڭلىك پەيدا قىلغان. ھەزەكىيا پادىشاھ كۆپ جەھەتلەردە ئىخلاسمەن ئادەم ۋە «ئىسلاھاتچى» بولۇپ، يەھۇدانىڭ بۇتپەرەسلىكىنىڭ كۆپ سىرتقى ئىپادىلىرىنى ئېلىپ تاشلىغانىدى. بىراق سارگون IIنىڭ ئۆلۈشى بىلەن، ئۇ ئاسۇرىيەگە تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن يەھۇدانى مىسىر، بابىل ۋە باشقىلار بىلەن ئىتتىپاقداش قىلىشنى «دانالىق» دەپ بىلگەن. بۇ سىياسىتى ئۈچۈن ئۇ يەشايا ھەم مىكاھ پەيغەمبەرلەر تەرىپىدىن ئەيىبلەنگەن. دەرۋەقە سەنناخېرىب قوي قوتىنىغا چۈشكەن بۆرىدەك مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 701-يىلى يەھۇداغا ھۇجۇم قىلىپ، 46 شەھەر (جۈملىدىن مىكاھ پەيغەمبەر 10:1-15دە ئالدىنئالا ئېيتقان توققۇز شەھەر)نى ئىشغال قىلىپ، يېرۇسالېمنى مۇھاسىرىگە ئالغان. ھەزەكىيا بولسا يەشايا ۋە مىكاھنىڭ بېشارەتلىرىنى ئاڭلاپ ئىتتىپاقداشلىرىنى تاشلاپ: «تەسلىم بولمايمىز» دەپ ھەممە ئىشلارنى پەرۋەردىگارغا تاپشۇرغان. «يەشايا پەيغەمبەر» دېگەن كىتابتىن ئوقۇرمەنلەرنىڭ بىلگىنىدەك، خۇدا بۇ ئىشقا بىۋاسىتە قول تىققان؛ بىر كېچىدىلا ئاسۇرىيەنىڭ 185 مىڭ ئەسكىرى سىرلىق ھالدا ئۆلگەن. بۇ كارامەت يولباشچىلارنىڭ، شۇنداقلا خەلقنىڭ كۆڭلىنى پەقەت قىسقا بىر مەزگىل خۇداغا قاراتقان. كېيىنكى يۈز يىل ئىچىدە پۈتۈن خەلق «بىر كرىزىستىن يەنە بىر كرىزىسقا» پۇتلىشىپ يۈردى. نېبوقادنەسار بابىلغا پادىشاھ بولغاندا، پۈتۈن خەلق (مىكاھ بېشارەت بەرگەندەك، 10:4) بابىلغا سۈرگۈن بولۇپ كەتتى (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 587-يىلى).
بىراق مىكاھنىڭ بېشارەتلىرى خۇدانىڭ ئېغىر جازالاشلىرى بىلەن توختاپ قالمايدۇ. ئىسرائىلنىڭ تارتقان ئازابلىرى ئارقىلىق، ئۇلار خۇداغا نىدا قىلغاندا، «قۇتقۇزغۇچى-مەسىھ» تۇغۇلىدۇ (12:2-13، 1:5-6). مىكاھ (2:5دە) ئۇنىڭ تۇغۇلىدىغان جايىنى، يەنى بەيت-لەھەم دېگەن كىچىككىنە يېزىنى ئالدىنئالا ئېيتىدۇ. «مەسىھ» بولسا ئاخىرىدا ئىسرائىلنى پۈتۈنلەي خۇدانىڭ يېنىغا قايتۇرىدۇ. ئۇ ئارقىلىق ئىسرائىل دۇنيانى يورۇتىدىغان پارلاق نۇرغا ئايلاندۇرۇلىدۇ (4-باب). بىراق ئارىلىقتا ئۇلار يەنە كۆپ جەبىر-جاپا تارتىدۇ.
ئىنجىلنى ئوقۇغانلار بىلىدۇكى، «بەيت-لەھەمدە تۇغۇلىدىغان» مەسىھ بولسا دەل ئەيسادىن باشقا ئادەم ئەمەس. كەلگۈسى بىر زاماندا ئىسرائىل ئۈچۈن قىلىدىغىنىدەك، ئۇ بۇ زاماندىمۇ «پۇلپەرەسلىك»، «شەھۋانىيلىق» ۋە «ھوقۇقپەرەسلىك»، ھەتتا قۇرۇق «دىنىي شەكىلۋازلىق» قاتارلىق بۇتلارنى تاشلاپ، ئۆزىنى ئىزدىگەنلەر ئۈستىگە ئۆزىنىڭ پارلاق نۇرىنى چاچىدۇ.
مەزمۇن: ــ
يۇقىرىدا كۆرسەتكىنىمىزدەك، مىكاھنىڭ پەيغەمبەرلىك خىزمىتىنى قىلغان ۋاقتى 50 يىل بولغان. شۈبھىسىزكى، ئۇنىڭ كىتابىنىڭ مەزمۇنى شۇ مەزگىلدە يەتكۈزگەن نۇرغۇن خەۋەرلىرىنىڭ ئىخچام بىر يەكۈنىدۇر.
ئۈچ قاتار بېشارەت ــ ھەممىسى «ئاڭلاڭلار!» بىلەن باشلىنىدۇ
1-قاتار بېشارەت (2:1-13:2)
ئىسرائىل «گۇناھىڭلار تۈپەيلىدىن دۈشمەنلەرنىڭ ھۇجۇمىغا ئۇچرايسىلەر ۋە سۈرگۈن بولىسىلەر» دەپ ئاگاھلاندۇرۇلىدۇ (2:1-11:2). بىراق پەرۋەردىگار ئۆزى تاللىغان «قالدى»سىنى يېرۇسالېمغا يىغىدۇ. ئۇلار دۈشمەننىڭ مۇھاسىرىسىدىن بۆسۈپ ئۆتىدۇ، پەرۋەردىگارنىڭ ئۆزى ئۇلارنىڭ پادىشاھى بولىدۇ (12:2-13). بۇ ۋەقەنىڭ ئۆزى بىرخىل بېشارەت بولۇپ:
(1) مەسىھنىڭ يېڭى ئەھدە ئاستىدا ئىشەنگۈچىلەردىن تەركىب تاپقان ئۆزىنىڭ «قالدىسى»نى يىغىپ ئۇلارغا بولغان يېتەكچىلىك خىزمىتىنى ۋە:
(2) ئاخىرقى زامانلاردا يۈز بېرىدىغان ئىشلارنى كۆرسىتىدۇ. شۇ چاغدا خۇدا ئىسرائىلنى يۇقىرىدىكى ۋەقەگە ئوخشاپ كېتىدىغان قورقۇنچلۇق ئەھۋال ئاستىدا يەنە كارامەتلەرنى كۆرسىتىپ قۇتقۇزىدۇ.
2-قاتار بېشارەت (1:3-15:5)
يېرۇسالېمنىڭ يېتەكچىلىرى پۈتۈنلەي چىرىكلەشكەنلىكى تۈپەيلىدىن، پەرۋەردىگار يېرۇسالېمنى خارابىلىككە ئايلاندۇرىمەن، دەيدۇ (1:3-12)؛ بىراق ئۇ يەنە ئاخىرقى زاماندا يېرۇسالېمنى بارلىق ئەللەردىن ئۈستۈن كۆتۈرىمەن، دەپ ۋەدە بېرىدۇ؛ (1:4-5)؛ ئۆزىنىڭ «قالدىسى»نى ئۇنىڭ ئىچىدىن يىغىشقا، (6:4-8) شۇنداقلا بۇ پاكلاندۇرۇلغان يېڭى خەلق ئۈچۈن ئۇلارنى غەلىبىلىك يېتەكلەيدىغان «پادىچى»، يەنى مەسىھنى ئەۋەتىشكە ۋەدە بېرىدۇ (1:5-15).
3-قاتار بېشارەت (1:6-20:7)
خەلق بۇتپەرەسلىكى، ئاسىيلىقى ۋە ئاچكۆزلۈكىدىن زاۋاللىققا يۈز تۇتىدۇ (1:6-7:7)؛ بىراق خۇدا تاللىغان «قالدىسى»، يەنى ئۇنىڭ مۆمىن بەندلىرى ئۇنىڭ رەھىم-شەپقىتىگە ئېرىشىپ، كەچۈرۈم قىلىنىپ قۇتقۇزۇلىدۇ (8:7-20).
شۇنىڭ بىلەن پەيغەمبەرنىڭ ھەربىر «جازالاش خەۋەر»ى بولسا ئۇشبۇ خەۋەرگە ئىشىنىپ توۋا قىلغانلار ئۈچۈن ئۈمىدلىك نۇقتا بىلەن ئاخىرلىشىدۇ. كۆپچىلىك خۇدانىڭ جازاسىغا ئۇچرايدۇ؛ بىراق مىكاھغا دەۋرداش بولغان يەشايا پەيغەمبەرنىڭ سۆزى بويىچە: «بىر «قالدى» قايتىپ كېلىدۇ (ۋە قۇتقۇزۇلىدۇ)» («يەش.» 21:10).
••••••••
قوشۇمچە سۆز
2-باب، 12-13 ئايەتتىكى بېشارەت توغرىسىدا: ــ
«مەن چوقۇم سېنى بىر پۈتۈن قىلىپ ئۇيۇشتۇرىمەن، ئى ياقۇپ؛
مەن چوقۇم ئىسرائىلنىڭ قالدىسىنى يىغىمەن؛
مەن ئۇلارنى بوزراھدىكى قويلاردەك،
ئۆز يايلىقىدا يىغىلغان بىر پادىدەك جەم قىلىمەن؛
ئۇلار ئادىمىنىڭ كۆپلۈكىدىن جۇشقۇنلىشىپ كېتىدۇ.
بىر «بۆسۈپ ئۆتكۈچى» ئۇلارنىڭ ئالدىغا چىقىپ ماڭىدۇ؛
ئۇلار بۆسۈپ چىقىپ، قوۋۇققا يېتىپ بېرىپ، ئۇنىڭدىن چىقتى؛
ئۇلارنىڭ پادىشاھى ئۇلارنىڭ ئالدىدا،
پەرۋەردىگار ئۇلارنىڭ بېشىغا ئۆتۈپ ماڭىدۇ».
ئىزاھاتلىرىمىزدا ئېيتقىنىمىزدەك، بۇ بېشارەتنىڭ ئۈچ «ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇش» بولۇشى مۇمكىن.
(1) بىرىنچى ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇش يېرۇسالېمنىڭ ئاسۇرىيە پادىشاھى سەنناخېرىبتىن قۇتقۇزۇلۇشى. سەنناخېرىب يەھۇدانىڭ بارلىق شەھەرلىرىنى ئىشغال قىلىپ، ئاندىن يېرۇسالېمنى مۇھاسىرىگە ئالغاندىن كېيىن: «ئۇلار تېزلا يىقىلىدۇ» دەپ ئويلىغان ۋە ماختىنىپ: «مېنىڭ بۇتلىرىم پەرۋەردىگاردىن ئۇلۇغ» دېگىنىدە، ئۇ ئاللىقاچان ئۆز ئاقىۋىتىنى بېكىتكەنىدى. ھەزەكىيا پادىشاھ بولسا ھەممە ئىشلارنى پەرۋەردىگارغا تاپشۇرۇپ، سەنناخېرىبقا تەسلىم بولۇشنى رەت قىلغان. شۇ چاغدا سەنناخېرىب: «ئېفىئوپىيە بىزگە ھۇجۇم قىلماقچىكەن» دېگەن بىر ئىغۋانى ئاڭلاپ، ئاسۇرىيە قوشۇنىنى يېرۇسالېمدىن چېكىندۈرگەن. ئاندىن «يەشايا پەيغەمبەر» كىتابىدا خاتىرىلەنگەندەك: «شۇنىڭ بىلەن پەرۋەردىگارنىڭ پەرىشتىسى چىقىپ، ئاسۇرىيەلىكلەرنىڭ بارگاھىدا بىر يۈز سەكسەن بەش مىڭ ئەسكەرنى ئۇردى؛ مانا، كىشىلەر ئەتىگەندە ئورۇندىن تۇرغاندا، ئۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ ئۆلگەنلىكىنى كۆردى!» («يەشايا» 37-باب)
بۇ دەرۋەقە يەھۇدا ئۈچۈن يېڭى بىر باشلىنىش ئىدى. مۇشۇ يەردە «بۆسۈپ ئۆتكۈچى» «پەرۋەردىگارنىڭ پەرىشتىسى»نىڭ ئۆزى ئىدى. باشقا يەرلەردە توختالغىنىمىزدەك ئىشىنمىزكى، «پەرۋەردىگارنىڭ پەرىشتىسى» ئالاھىدە شەخس بولۇپ، ئۇ «پەرۋەردىگارنىڭ سۆز-كالامى» بولغان مەسىھدىن باشقا شەخس ئەمەستۇر.
(2) ئىككىنچى ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇش يۇقىرىقىدىكىدەك ئانچە «كۆزگە كۆرۈنەرلىك» بولمىسىمۇ، ئۇنىڭدىن مۇھىم دەپ قارايمىز. مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى ئەسىرلەردە، مۇشۇ ئايەتنى شەرھلىگەن «راببىي»لار (يەھۇدىي ئۇستازلار)نىڭ كۆپى ئايەتتىكى «بۆسۈپ چىققۇچى»نى بولسا «ئىلياس پەيغەمبەر»، «پادىشاھ»نى بولسا «مەسىھ-قۇتقۇزغۇچى» دەپ قارايتتى (باشقا پەيغەمبەرلەرمۇ ئىلياس پەيغەمبەرنىڭ مەسىھنىڭ يولىنى تەييارلايدىغانلىقىنى تىلغا ئالىدۇ). ئىنجىل دەۋرىگە كەلگەندە يەھيا پەيغەمبەر ئاۋۋال كۆرۈنۈپ، خەلقنى مەسىھكە ئىشىنىشكە تەييارلىغانلىقىنى كۆرىمىز. يەھيا تۇغۇلۇشتىن ئىلگىرى، پەرىشتە جەبرائىل يەھيانىڭ ئاتىسى زەكەرىياغا مۇنداق خەۋەر يەتكۈزدى: «ئۇ (بۇ بالا) رەبنىڭ ئالدىدا ئىلىياس پەيغەمبەرگە خاس بولغان روھ ۋە كۈچ-قۇدرەتتە بولۇپ، ئاتىلارنىڭ قەلبىلىرىنى بالىلارغا مايىل قىلىپ، ئىتائەتسىزلەرنى ھەققانىيلارنىڭ ئاقىلانىلىكىگە كىرگۈزۈپ، رەب ئۈچۈن تەييارلانغان بىر خەلقنى ھازىر قىلىش ئۈچۈن ئۇنىڭ ئالدىدا ماڭىدۇ» (ئىنجىل، «لۇقا»، 1-باب)
ئوتتۇز يىلدىن كېيىن خۇدانىڭ بۇيرۇقى بويىچە يەھيا پەيغەمبەر «ئىئوردان دەرياسى ۋادىسىدىكى بارلىق رايونلارنى كېزىپ، كىشىلەرگە گۇناھلارغا كەچۈرۈم ئېلىپ كېلىدىغان، توۋا قىلىشنى بىلدۈرىدىغان سۇغا «چۆمۈلدۈرۈش»نى جاكارلاشنى باشلىدى» («لۇقا»، 3:3). كۆرىمىزكى، يەھيا بۇ خەۋەرنى يېرۇسالېمدا ئەمەس، بەلكى چۆل-باياۋاندا جاكارلىدى. ئۇ يەنە ئۇنىڭ «چۆمۈلدۈرۈش»ىنىڭ ئادەمنى خۇدانىڭ «كەچۈرۈم قىلىشى»ىغا ئېلىپ بارىدۇ، دەيدۇ. بۇ دەرۋەقە بىر «بۆسۈپ چىقىش» ــ يەھيا پەيغەمبەرنىڭ مانا شۇنداق يېڭى خۇش خەۋەرنى جاكارلىغان ۋاقتىغىچە، خۇدانىڭ «كەچۈرۈم قىلىش»ى يېرۇسالېمدىكى مۇقەددەس ئىبادەتخانىسىدا قىلىنغان قۇربانلىقلار ئارقىلىق بولۇپ كەلدى. خۇدانىڭ «قالدىسى» بولغان مۆمىن بەندىلىرى يەھيانىڭ سۆزلىرىگە كىرىپ چۆمۈلدۈرۈلگەن. مەسىھ ئەيسا ئاشكارا تەلىم بېرىشكە باشلىغاندا، يەھيانىڭ كۆپ ئەگەشكۈچىلىرى ئۇنىڭدىن ئايرىلىپ، ئەيسا مەسىھنىڭ كەينىدىن مېڭىشقا باشلىغان. شۇنىڭ بىلەن تۆۋەندىكى پاراڭ بولغان: ــ
«ئاندىن مۇخلىسلار يەھيانىڭ يېنىغا كېلىپ:
ــ ئۇستاز، ئىئوردان دەرياسىنىڭ ئۇ قېتىدا سەن بىلەن بىرگە بولغان، ئۆزۈڭ تەرىپلەپ گۇۋاھلىق بەرگەن ھېلىقى كىشى مانا ھازىر ئۆزى كىشىلەرنى چۆمۈلدۈرۈۋاتىدۇ، ۋە ھەممە ئادەم ئۇنىڭ يېنىغا كېتىشىۋاتىدۇ، ــ دېدى.
يەھيا مۇنداق جاۋاب بەردى:
ــ ئەگەر ئۇنىڭغا ئەرشتىن ئاتا قىلىنمىغان بولسا، ئىنسان ھېچنەرسىگە ئىگە بولالمايدۇ. مېنىڭ سىلەرگە: «مەن مەسىھ ئەمەس، پەقەت ئۇنىڭ ئالدىدا ئەۋەتىلگەنمەن» دېگىنىمگە سىلەر ئۆزۈڭلار گۇۋاھچىسىلەر. كېلىنچەكنى ئەمرىگە ئالغۇچى يىگىتتۇر (يەھۇدا مۇشۇ يەردە مەسىھنى كۆرسىتىدۇ)؛ لېكىن يىگىتنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلاشنى كۈتۈپ تۇرىدىغان يىگىتنىڭ قولدىشى ئۇنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلاپ، قەلبىدە تولىمۇ خۇرسەن بولىدۇ. مېنىڭ بۇ خۇرسەنلىكىم ئەمدى تولۇپ تاشىدۇ. ئۇنىڭ گۈللەنمىكى، مېنىڭ ئاجىزلاشمىقىم مۇقەررەردۇر» («يۇھ.» 26:3-30).
مۇشۇ يەردە «بۆسۈپ چىققۇچى» ئۆز خىزمىتىنى ئادا قىلغان بولدى. خۇدانىڭ «پادا»سى كونا قۇربانلىق تۈزۈمىدىن بۆسۈپ چىقىپ، ئۆز پادىشاھى رەب ئەيسا مەسىھگە ئەگىشىشكە باشلىغان. ئۇلار بۇ يولدا مەسىھ ئەيسا ئۆزى ئۇلارنىڭ گۇناھلىرى ئۈچۈن قۇربانلىق بولۇپلا قالماي، بەلكى پۈتۈن دۇنيانىڭ گۇناھلىرى ئۈچۈن ئاخىرقى، مۇكەممەل ۋە تولۇق قۇربانلىق بولىدىغانلىقىنى تونۇپ يېتەلەيدۇ. بۇ ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇش بەلكىم مەسىھ ئەيسانىڭ مەلۇم بىر سىرلىق بايانىغا چۈشەندۈرۈش بولىدۇ: ــ
«تەۋرات قانۇنى ۋە پەيغەمبەرلەرنىڭ يازمىلىرى چۆمۈلدۈرگۈچى يەھياغىچە سىلەرگە يېتەكچى بولۇپ كەلدى؛ شۇ ۋاقىتتىن باشلاپ خۇدانىڭ پادىشاھلىقىنىڭ خۇش خەۋىرى جاكارلىنىپ كېلىۋاتىدۇ؛ پادىشاھلىققا كىرمەكچى بولغانلارنىڭ ھەربىرى شۇ پادىشاھلىققا بۆسۈپ كىرىۋېلىشى كېرەكتۇر» («لۇقا»، 16:16، «مات.» 11:11-15-ئايەتلەرنىمۇ كۆرۈڭ).
(3) ئۈچىنىچى ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇش ئاخىرقى زامانلاردا يۈز بېرىشى مۇقەررەر. مىكاھ ۋە باشقا پەيغەمبەرلەر باشقا يەرلەردە بېشارەت بەرگىنىدەك، ئاخىرقى زاماندا «مەسىھنىڭ رەقىبى» دەججالنىڭ «ئېزىتقۇ يېتەكچىلىكى»دە، بارلىق ئەللەر يېرۇسالېمغا ھۇجۇم قىلىشقا يىغىلىدۇ. مىكاھنىڭ مۇشۇ 12-ئايەتتىكى «بوزراھ» (ھازىرقى ئىئوردانىيەنىڭ «پېترا» شەھىرى)نى تىلغا ئالغىنى، بەلكىم شۇ ۋاقىتتا خۇدانىڭ ئۆز «قالدىسى»نى قوغداش ئۈچۈن شۇ يەرگە يىغىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ («يەش.» 1:63، «ھاب.» 3:3-ئايەتلەر ۋە ئىزاھاتلارنى كۆرۈڭ). («بوزراھ» دېگەننىڭ مەنىسى: «قوي قوتىنى»).
خۇدا ئۆز «قالدىسى»نى شەخسەن مەسىھ ئارقىلىق قۇتقۇزىدۇ. ئۇ ئۇلارنى يېتەكلەپ غەلىبە بىلەن «بۆسۈپ چىقىپ» كېلىدۇ؛ شۇنىڭ بىلەن پۈتۈنلەي يېڭى بىر دەۋر باشلىنىدۇ.
ئامىن!