تەۋرات 7-قىسىم
«باتۇر ھاكىملار»نىڭ تەپسىرى
كىرىش سۆز
«باتۇر ھاكىملار» دېگەن زاتلار كىملەر؟
روشەنكى، يەشۇئا پەيغەمبەر ئىسرائىل خەلقىگە ئۆزىنىڭ ئۆلۈمىدىن كېيىن خۇدانىڭ ئۇلارغا قانداق بىر خىل يېتەكچىنى بېرىدىغانلىقى توغرۇلۇق ھېچ سۆز قىلمىدى. ئۇ بەلكى پەقەت ئۇلارغا كۆڭۈللىرىدە پەرۋەردىگارغا ئەگىشىشكە قەتئىي نىيەت تىكلەشكە كۆپ جېكىلەشلەر ۋە قاتتىق ئاگاھلارنى تاپشۇردى («يەشۇئا» 24-باب، بولۇپمۇ 23-ئايەتنى كۆرۈڭ). ھەربىر قەبىلىنىڭ ئۆز ئاقساقاللىرى بار ئىدى، ئەمما ئون ئىككى قەبىلە بىرلىكتە ئىش كۆرۈشى كېرەك بولسا، ئۇنداقتا خۇدانىڭ قانداق كۆرسەتمىسى باردۇ؟ خۇدا ئۇلارغا شۇ چاغدا ئېنىق بىرخىل يېتەكچىلىك شەكلىنى بەرمىگىنىنىڭ ئۆزى بىزگە خۇدانىڭ «باتۇر ھاكىملار» دەۋرىدىكى مۇددىئا-مەقسەتلىرى توغرۇلۇق ئازراق بىر خەۋەرنى پۇرىتىپ بېرىدۇ. ئۇ ئۇلارنىڭ ئۆزىگە بولغان قەتئىي ھاجىتىنى بىرىنچى مۇھىم ئىش دەپ تونۇشىنى خالايتتى.
19-10:2دە بىز تۆۋەندىكىلەرنى ئوقۇپ كۆرەيلى: ــ
«(يەشۇئا پەيغەمبەر ۋە ئاقساقاللارنى تونۇيدىغان) بۇ دەۋردىكىلەرنىڭ ھەممىسى ئۆلۈپ ئۆز ئاتا-بوۋىلىرىغا قوشۇلۇپ كەتتى؛ ئۇلاردىن كېيىن پەرۋەردىگارنىمۇ تونۇمايدىغان، شۇنداقلا ئۇنىڭ ئىسرائىل ئۈچۈن قىلغان ئەمەللىرىنى بىلمىگەن بىر دەۋر پەيدا بولدى. شۇنىڭدىن تارتىپ ئىسرائىل پەرۋەردىگارنىڭ نەزىرىدە رەزىل بولغاننى قىلىپ بائال-بۇتلارنىڭ ئىبادىتىگە كىرىشتى. ئۇلار ئۆزلىرىنى مىسىر زېمىنىدىن چىقىرىپ ئېلىپ كەلگەن ئاتا-بوۋىلىرىنىڭ خۇداسى پەرۋەردىگارنى تاشلاپ، ئەتراپىدىكى تائىپىلەرنىڭ ئىلاھلىرىدىن بولغان يات ئىلاھلارغا ئەگىشىپ، ئۇلارغا باش ئۇرۇپ، پەرۋەردىگارنىڭ غەزىپىنى قوزغىدى...
بۇنىڭ بىلەن پەرۋەردىگارنىڭ غەزىپى ئىسرائىلغا تۇتىشىپ، خاراب قىلىنسۇن دەپ، ئۇ ئۇلارنى تالان-تاراج قىلغۇچىلارنىڭ قولىغا تاشلاپ بەردى، يەنە ئەتراپىدىكى دۈشمەنلىرىنىڭ قولىغا تاپشۇرۇپ بەردى؛ شۇنىڭ بىلەن ئۇلار دۈشمەنلىرىنىڭ ئالدىدا باش كۆتۈرەلمىدى. ئۇلار قەيەرگە بارمىسۇن، پەرۋەردىگارنىڭ قولى ئۇلارنى ئاپەت بىلەن ئۇردى، خۇددى پەرۋەردىگارنىڭ دېگىنىدەك، ۋە پەرۋەردىگارنىڭ ئۇلارغا قەسەم قىلغىنىدەك، ئۇلار تولىمۇ ئازابلىق ھالەتكە چۈشۈپ قالدى. ئاندىن پەرۋەردىگار ئۇلارنىڭ ئارىسىدىن باتۇر ھاكىملارنى تۇرغۇزدى، ئۇلار ئىسرائىللارنى تالان-تاراج قىلغۇچىلارنىڭ قولىدىن قۇتقۇزۇپ چىقتى.
شۇنداقتىمۇ، ئۇلار ئۆز ھاكىملىرىغا قۇلاق سالمىدى؛ ئەكسىچە ئۇلار يات ئىلاھلارغا ئەگىشىپ بۇزۇقلۇق قىلىپ، ئۇلارغا باش ئۇرۇپ چوقۇندى؛ ئاتا-بوۋىلىرىنىڭ ماڭغان يولىدىن، يەنى پەرۋەردىگارنىڭ ئەمرلىرىگە ئىتائەت قىلىش يولىدىن تېزلا چىقىپ كەتتى؛ ئۇلار ھېچ ئىتائەت قىلمىدى. پەرۋەردىگار قاچانىكى ئۇلار ئۈچۈن باتۇر ھاكىملارنى تۇرغۇزسا، پەرۋەردىگار ھامان شۇ باتۇر ھاكىم بىلەن بىللە بولاتتى، باتۇر ھاكىمنىڭ ھايات كۈنلىرىدە ئۇلارنى دۈشمەنلىرىنىڭ قولىدىن قۇتقۇزۇپ چىقاتتى؛ چۈنكى ئۇلارنى خارلاپ ئەزگەنلەر تۈپەيلىدىن كۆتۈرۈلگەن ئاھ-زارلارنى ئاڭلىغان پەرۋەردىگار ئۇلارغا ئىچىنى ئاغرىتاتتى.
لېكىن باتۇر ھاكىم ئۆلۈپ كېتىشى بىلەنلا، ئۇلار ئارقىسىغا يېنىپ، يات ئىلاھلارغا ئەگىشىپ، ئۇلارنىڭ قۇللۇقىغا كىرىپ، ئۇلارغا باش ئۇرۇشۇپ، ئۆزلىرىنى ئاتا-بوۋىلىرىدىنمۇ زىيادە بۇلغايتتى؛ ئۇلار نە شۇ قىلمىشلىرىدىن توختىمايتتى، نە ئۆز جاھىل يولىدىن ھېچ يانمايتتى».
بۇ ئايەتلەردىن كۆرۈشكە بولىدۇكى، «ھاكىملار» بىرىنچىدىن «كرىزىس كوزىرى» ئىدى، يەنى خەلق خۇدانىڭ ياردىمىنى تىلەپ، نالە-پەرياد كۆتۈرگىنىدە ئۇ ئۇلار ئۈچۈن تۇيۇقسىز تۇرغۇزىدىغان ئادەملەر ئىدى. ئىبرانىي تىلىدا بۇ ئادەملەر «شافات»لار دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ سۆزنىڭ مەنىسى ئادەتتە «ھۆكۈم چىقارغۇچى» ياكى «سوراقچى» دېگەن مەنىنىمۇ بىلدۈرىدۇ. ئۇلارنىڭ رولىنىڭ بىر قىسمى، شۈبھىسىزكى، ھەرخىل قانۇنىي ئىشلار ۋە سوت-دەۋالارنى ھەل قىلىش ۋە شۇنىڭدەك ئون ئىككى قەبىلىگە چېتىشلىق قارارلارنى چىقىرىشتىن ئىبارەت ئىدى («1سام.» 16:7).
ئىككىنچىدىن، «باتۇر ھاكىملار» پادىشاھلاردەك ئەمەس ئىدى، بەلكى خەلق ئارىسىدىكى ئاددىي پۇقرا ئىدى؛ ھاكىملىق ئىشى بىلەن بىر يەرگە بارسا، ئىشى تۈگىگۈچە پەقەت ئاددىي ئۆي ۋە يېمەك-ئىچمەكلىكلا كېرەك بولاتتى. باشقا تەرەپتىن ئېيتقاندا «ھاكىم» «ئاقساقاللار ئارىسىدىكى ئاقساقال» ئىدى. «ھاكىملار» ئۆز ھاكىملىقىنى ئوغۇللىرىغا ئۆتكۈزۈپ، ھېچقانداق «سۇلالە» بەرپا قىلغان ئەمەس. كېرەك بولغاندا خۇدا خەلق ئارىسىدىن يېڭى بىر ھاكىمنى تۇرغۇزغان. شۇنىڭ ئۈچۈن خەلق ھەردائىم خۇدانىڭ ئىلتىپاتىغا قاراپ، ئۇنىڭ ئۆزلىرىگە مۇۋاپىق يېتەكچى تۇرغۇزۇشى ئۈچۈن ئۇنىڭغا تايىنىشى لازىم ئىدى.
ياقۇپ پەيغەمبەرنىڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرىدا بەرگەن بېشارىتىدىن ئىسرائىلنىڭ ئاخىردا پادىشاھلىق بىر خەلق بولىدىغانلىقى، شۇنداقلا شۇ پادىشاھلىقنىڭ ئاخىرىدا قۇتقۇزغۇچى-مەسىھگە تەۋە بولىدىغانلىقى ئېنىق كۆرۈنىدۇ دېمەك، مەسىھ ئۆزى ئاخىرقى پادىشاھ بولىدۇ؛ «يار.» 10:49نى كۆرۈڭ: ــ «شاھانە ھاسا يەھۇدادىن كېتىپ قالمايدۇ،
يەھۇدانىڭ پۇشتىدىن قانۇن چىقارغۇچى (ياكى «ئىدارە قىلغۇچىنىڭ تۇتقان تايىقى») ئۆكسۈمەيدۇ،
تاكى شۇ ھوقۇق ئىگىسى كەلگۈچە كۈتىدۇ؛
كەلگەندە جاھان خەلقلىرى ئۇنىڭغا ئىتائەت قىلىدۇ».
خۇدا مۇسا پەيغەمبەر تاپشۇرغان «قانۇن شەرھى» دېگەن كىتابتا خۇدا ئىسرائىلغا «سىلەرنى پادىشاھلىق بولغان خەلق قىلىمەن» دېگەندەك ۋەدە قىلىدۇ. بۇ بېشارەت ۋە شۇنداقلا «ھاكىملىق دەۋرى»نىڭ زۆرۈرىيىتىنىڭ سەۋەبى توغرۇلۇق «سامۇئىل» 1- ۋە 2- كىتابنىڭ «قوشۇمچە سۆز»ىدە توختىلىمىز.
خۇدانىڭ مۇشۇ كىتابتا ئايان قىلىنغان مەقسىتى (1)
تەۋرات ۋە ئىنجىلنى ئوقۇغۇچىلار باشقا ئادەملەردىن كۆپ جەھەتلەردە زور ئارتۇقچىلىقلارغا مۇيەسسەر بولىدۇ ــ ئۇلاردىن بىرى تارىخ توغرۇلۇق چۈشەنچىلەرنى ئۆزلەشتۈرۈشتىن ئىبارەتتۇر.
تارىخشۇناسلارنىڭ ئارىسىدا داۋام قىلىنىۋاتقان بىرخىل تالاش-تارتىش بار. بىرىنچى كۆزقاراش: ــ تارىخنىڭ «يۆنىلىشى» بار («ئىنسانىي دۇنيا مەلۇم تۈپ پرىنسىپ بويىچە كەينىگە قايتماي، دەۋرلەنمەي «ئىلگىرىلەيدۇ»»)؛ ئىككىنچى كۆزقاراش: ــ تارىخ «دەۋرىيلىك» بولىدۇ (يەنى، گەرچە ئىمپېرىيەلەر پەيدا بولۇپ يوقاپ تۇرسىمۇ، ھېچقانداق تۈپ ئۆزگىرىشلەر ياكى «ئىلگىرىلەش»لەر بولمايدۇ). تەۋرات ھەم ئىنجىلدا ئايان قىلىنغانكى، مەلۇم جەھەتتىن شۇ ئىككى كۆزقاراشنىڭ ھەر ئىككىسى توغرىدۇر. ئەمەلىيەتتە، تارىخنىڭ ئىككى «تارىخىي ئېقىن»ى بار. ئۇلاردىن بىرى «نىجاتلىق ئېقىنى» ــ يەنى، خۇداغا ئېتىقاد قىلىپ، ئۇنىڭ مەڭگۈ مۇددىئا-مەقسەتلىرىگە باغلانغانلارنىڭ تارىخىي ئېقىنى. ئىككىنچىسى، ئېتىقادسىز ئىنسانلارنىڭ تارىخىي ئېقىنى ــ ئۇلار گۇناھنىڭ قۇللۇقى ھەم ئۆزلىرىنىڭ چىرىكلىكى تۈپەيلىدىن تۈگىمەس بىر دەۋرىيلىككە چۈشۈپ، ئۇنىڭغا ئەسىر بولۇپ قالغان بولىدۇ. كىيىم-كېچەكلىرىدە ئۆزگىرىشلەر بولسىمۇ، پەن-تېخنىكىدا «ئىلگىرىلەشلەر» بولسىمۇ، ئەمما گۇناھ ۋە چىرىكلىك قاتارلىق تۈپ ھادىسلەر خۇددى ئۆردەككە سۇ يۇقمىغاندەك شۇ پېتى قېلىۋېرىدۇ. ئىنسان راكېتانى ئاي شارىغا يەتكۈزەلسىمۇ، ئۆز مىجەزىنى باشقۇرالمايدۇ.
«نىجاتلىق تارىخىي ئېقىنى»نىڭ تۈپ پرىنسىپى خۇدانىڭ ئىبراھىمغا: «مەن ساڭا بەخت-بەرىكەت ئاتا قىلىمەن... سەن ئارقىلىق يەر يۈزىدىكى بارلىق ئائىلە-قەبىلىلەر بەخت-بەرىكەت تاپىدۇ!» دېگەن ۋەدىسىدە ئايان قىلىنىدۇ («يار.» 1:12-3). خۇدانىڭ بۇ مەقسىتىنىڭ ھەم ئۇزۇن ۋاقىت داۋامىدا ئاجايىب ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇشى ئىبراھىمنىڭ خۇدانىڭ چاقىرىقىغا قۇلاق سېلىپ، ئىمان-ئىشەنچنىڭ بىرىنچى قەدەملىرىنى بېسىشى بىلەن باشلىنىدۇ. خۇدا ئىبراھىمدىن ئىسھاقنى، ئىسھاقتىن ياقۇپنى، ياقۇپتىن ئىسرائىل خەلقىنى چىقىرىدۇ؛ ئۇ ئۆزىنىڭ پاك-مۇقەددەس خاراكتېرىنى ئىسرائىلغا ۋەھىي بىلەن ئايان قىلىدۇ؛ ئىسرائىلدىن مەسىھ چىقىدۇ ۋە مەسىھدىن بارلىق ئىنسانلار ئۈچۈن نىجات ھەم مەڭگۈلۈك ھايات چىقىدۇ.
ئوقۇرمەننىڭ قولىدىكى تەۋراتنىڭ «باتۇر ھاكىملار» دېگەن قىسمىدا بىز بۇ ئىككى «تارىخىي ئېقىن»نى كۆرىمىز؛ ھالبۇكى، گۇناھ ۋە چىرىكلىكنىڭ دەۋرىيلىكى ئەڭ كۆرۈنەرلىك بولىدۇ. ئىسرائىلنىڭ تارىخىدا بىز شۇ «دەۋرىيلىك»نى پەۋقۇلئاددە بىر شەكىلدە كۆرىمىز: ــ
(ئا) ئىسرائىل گۇناھلىرى تۈپەيلىدىن مەلۇم بىرخىل زۇلۇمغا ئۇچرايدۇ.
(ئە) ئىسرائىل پەرۋەردىگار ئالدىدا گۇناھىدىن يېنىپ ئۇنىڭغا: «بىزنى قۇتقۇزغايسەن» دەپ نىدا قىلىپ پەرياد كۆتۈرىدۇ.
(پ) پەرۋەردىگار ئۇلارنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن بىر قۇتقۇزغۇچى «باتۇر ھاكىم»نى تۇرغۇزىدۇ.
(ب) ئىسرائىل يەنە بىر قېتىم گۇناھقا، بولۇپمۇ بۇتپەرەسلىك گۇناھىغا چۈشۈپ كېتىدۇ.
(ت) «دەۋرىيلىك» يەنە باشلىنىدۇ. ئىسرائىل يەنە بىر قېتىم زۇلۇمغا ئۇچرايدۇ. مۇشۇ قېتىملىق زۇلۇم بىرىنچى قېتىمقىسىدىن ئېغىرراق بولىدۇ. ئۇ ئۇلارنىڭ زېمىنىنىڭ باشقا مىللەتلەر تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنىشىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇشى مۇمكىن. يۇقىرىدا نەقىل كەلتۈرگەن ئايەتلىرىمىزدە (11:2-23دە) بۇ «دەۋرىيلىك» يەكۈنلىنىدۇ.
ئەمەلىيەتتە ئىسرائىلنىڭ تارىخىدا شۇ «گۇناھلىق دەۋر» قايتا-قايتا تەكرارلىنىدۇ. ئوقۇرمەن «باتۇر ھاكىملار» دېگەن كىتابدا ئۇنىڭ يەتتە قېتىم قايتىلانغىنىنى بايقايدۇ. خۇدانىڭ بۇ ئىشلاردا تۈپ مەقسىتى روسۇل پاۋلۇسنىڭ «رىملىقلارغا» يازغان خېتىدىكى: «چۈنكى يارىتىلغان كائىنات خۇدانىڭ لەنىتى ئاستىدا قېلىپ، بىمەنىلىككە چۆكتۈرۈلدى. بۇ، كائىناتنىڭ ئۆز ئىختىيارى بىلەن ئەمەس، بەلكى ئۇنى چۆكتۈرگۈچىنىڭ ئىرادىسى بىلەن بولدى ۋە شۇنداق ئۈمىدى بىلەن بولدىكى، كائىنات ئۆزىمۇ چىرىكلىشىشى بولغان قۇللۇقىدىن قۇتقۇزۇلۇپ، خۇدانىڭ پەرزەنتلىرىگە بېغىشلىنىدىغان شان-شەرەپكە تەۋە بولغان ھۆرلۈككە ئېرىشتۈرۈلۈشتىن ئىبارەت ئىدى. چۈنكى پۈتكۈل كائىناتنىڭ ھازىرغىچە نالە-پەرياد كۆتۈرۈپ، تۇغۇت تولغىقىنىڭ ئازابىنى بىرلىكتە تارتىۋاتقانلىقىنى بىلىمىز» دېگەن سىرلىق بايانىدا تەسۋىرلىنىدۇ («رىم.» 20:8-22).
پەقەت ئىنسانلار ئۆز قابىلىيىتىدىن، يەنى ئۆز-ئۆزىنى گۇناھنىڭ قۇللۇقىدىن قۇتقۇزۇشىدىن ئۈمىدىنى ئۈزگەن بولسا، ئاندىن مەسىھدە بولغان نىجاتنى قوبۇل قىلىشقا تەييار بولىدۇ. شۇ چاغقىچە بۇ «دەھشەتلىك دەۋرىيلىك» داۋاملىشىۋېرىدۇ. مانا بۇ «باتۇر ھاكىملار» دېگەننىڭ تۈپ خەۋىرىدۇر؛ خۇدا ئىنساننىڭ «مېنى قۇتقۇزغايسەن» دېگەن نالە-پەريادىنى كۈتىدۇ؛ مەسىھ كەلگۈچە گۇناھتىن تامامەن قۇتۇلۇش يولىنىڭ بولمايدىغانلىقىنى ئۇقىمىز.
خۇدانىڭ شۇ كۈنلەردە ئىسرائىلغا قاراتقان ۋاقىتلىق مەقسىتى «باتۇر ھاكىملار»دا تۆت قېتىم قايتلانغان بىر بايانىدا پۇرىتىلىدۇ: ــ
«شۇ كۈنلەردە ئىسرائىلدا ھېچ پادىشاھ بولمىدى؛ ھەركىم ئۆز نەزىرىدە ياخشى كۆرۈنگەننى قىلاتتى» (5:17، 1:18، 1:19، 25:21). «شۇ كۈنلەردە» دېگەن ئىبارە بىزگە شۇنى ئۇقتۇرىدۇكى، «باتۇر ھاكىملار» دېگەن كىتاب پۈتۈلگەن ۋاقىتلاردا ئىسرائىلدا پادىشاھلىق بار ئىدى؛ سامۇئىل پەيغەمبەرنىڭ شۇ مەزكۇر خاتىرىلەرنىڭ مۇئەللىپى بولۇش ئېھتىمالىقى بار. ئىسرائىلنىڭ ھالىتى پادىشاھ بولغاندا ياخشىراق بولىدۇ؛ ھالبۇكى، ئۇلار يەنە بېشىدىن كۆپ ئاچچىق ئىشلارنى كەچۈرىدۇ؛ شۇنىڭ بىلەن ئۇلار پادىشاھ مۇكەممەل بولمىسا، ئىشىمىز يەنىلا چاتاق بولىدىكەن، دەپ بىلىپ يېتىدۇ! بۇ جەريانلار ئارقىلىق ئۇلارنىڭ ئارزۇ-ئۈمىدلىرى يەنىلا پەقەت «مۇكەممەل پادىشاھ» سۈپىتىدە بولغان مەسىھگىلا باغلىنىدۇ؛ مەسىھنىڭ پادىشاھ بولىدىغانلىقى توغرىسىدا «يار.» 10:49دە بېشارەت بېرىلىدۇ. بۇ ئىشلار توغرۇلۇق «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدە ھەمدە «سامۇئىل» ۋە «پادىشاھلار» دېگەن كىتابلاردىكى «كىرىش سۆز» ۋە «قوشۇمچە سۆز»لەردە يەنە توختىلىمىز.
ئوقۇرمەننىڭ ھاياتىدىكى «گۇناھ دەۋرىيلىكى» «ھاكىملار»دا خاتىرىلەنگەندەك بولمىسۇن، ئۇنىڭ خۇداغا نىدا قىلىشى بىلەن ئۆزىنىڭ «نىجاتلىق تارىخى» باشلانسۇن!
كىتابنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە مەزمۇنى: ــ
(1) ئىسرائىلنىڭ دائىم گۇناھقا مۇرەسسە قىلىشى؛ خۇدانىڭ ئۇلارغا بولغان ساداقەتلىكى (1-2-بابلار)
(2) «گۇناھنىڭ دەۋرىيلىكى» داۋاملىشىدۇ؛ خۇدانىڭ «قۇتقۇزغۇچى ھاكىملار»ى ــ ئوتنىئەل، ئەخۇد، شامگار، دەبوراھ بىلەن باراق، گىدېئون، تولا، يائىر، ئېلون، ئىبزان، ئابدون ۋە شىمشون (3-16-بابلار)
(3) ئىسرائىل تېخىمۇ بۇزۇقچىللىققا پاتىدۇ: ــ
(ئا) شىمالىي تەرەپتىكى بۇتپەرەسلىك («دان»دا)
(ئە) جەنۇبىي تەرەپتىكى بۇزۇقچىلىق («بىنيامىن»دا) (17-21-بابلار)
••••••••
قوشۇمچە سۆز
كىتابنىڭ مەقسىتى (2)
خۇدانىڭ ئىسرائىل بىلەن باغلىغان ئەھدىسىگە بولغان ساداقەتلىكىنىڭ نامايەندىسى
كىرىش سۆزىمىزدە بىز مەزكۇر كىتابنىڭ تۈپ مەقسىتىنى، يەنى ئىسرائىلنىڭ گۇناھنىڭ قۇللۇقىدا بولغانلىقىنى، شۇنداقلا ئۇلارنىڭ قۇتقۇزغۇچى-مەسىھگە بولغان مۇتلەق موھتاجلىقىنى (ھەم بىزنىڭكىنى، ئەلۋەتتە) ئايان قىلىشتىن ئىبارەت بولىدۇ، دەپ بايان قىلغانىدۇق.
مۇشۇ سەھىپىلەردە خۇدانىڭ ئۆز خەلقى بىلەن باغلىغان ئەھدىسىگە مۇتلەق ساداقەتلىكى بىرىنچىدىن، ئۇلار ئۆزىگە ئىتائەتمەن بولسا بەخت-بەرىكەت ئاتا قىلىشى بىلەن، ئىككىنچىدىن، ئىتائەت قىلمىسا ئۇلارنى قەدەممۇ-قەدەم جازالىشى بىلەن، ئۈچىنچىدىن، ئۇلاردا ھەقىقىي توۋا بولسا ئۇلارنى كەچۈرۈم قىلىپ ئەسلىگە كەلتۈرۈشى بىلەن ئېنىق كۆرۈنىدۇ. باشقا «قوشۇمچە سۆزلەر»دە بىز خۇدانىڭ ئىسرائىل بىلەن بولغان ئەھدىسىدە ئۇنىڭ «جازا-تەربىيىسىنىڭ بەش باسقۇچى» بارلىقىنى كۆرسەتكەنىدۇق. بىز تۆۋەندە ئوقۇرمەنلەر ئۈچۈن بۇلارنى يەنە بايان قىلىمىز: ــ
خۇدانىڭ ئىسرائىل بىلەن تۈزگەن ئەھدىسى ــ «خۇدانىڭ جازا-تەربىيىسىنىڭ بەش باسقۇچى»
(خۇدا ئىسرائىل بىلەن تۈزگەن ئەھدىدىكى «جازا-تەربىيىنىڭ بەش باسقۇچى»نىڭ تەپسىلاتلىرى مۇسا پەيغەمبەر ئارقىلىق بېرىلگەن، «لاۋ.» 14:26-26 ۋە «قان.» 28-بابتا تېپىلىدۇ).
قىسقىچە قىلىپ ئېيتقاندا، خۇدا ئىسرائىلغا، ئۆزۈمگە ئىتائەتمەن بولساڭلار، سىلەرگە مېھىر-شەپقەت كۆرسەتكۈچى ۋە قوغدىغۇچى بولىمەن، دەپ كۆپ يەرلەردە ئېنىق ۋەدە قىلغان. بىراق ئۇلار ئەكسىچە ئىتائەتمەن بولمىغان بولسا، ئۇنىڭ جازا-تەربىيىسى تەدرىجىي بېشىغا چۈشىدۇ. بۇ جازا-تەربىيىنىڭ بەش باسقۇچىنى تۆۋەندىكىدەك يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ. ئىتائەتسىزلىكى ئېغىرلاشقانسېرى جازا-تەربىيىمۇ ئېغىرلىشىپ بارىدۇ: ــ
(1) ۋابا-قىزىتمىنىڭ چۈشۈشى، دۈشمەنلەرنىڭ «ئىشىك ئالدىدا» تۇرۇشى، دۈشمەنلەر ئالدىدا ئاسانلا مەغلۇپ بولۇشى («لاۋ.» 14:26-17).
(2) يامغۇر ئاز، ھوسۇلنىڭ ناچار بولۇشى («لاۋ.» 18:26-20).
(3) ياۋايى يىرتقۇچ ھايۋانلارنىڭ كۆپىيىشى، ئۇلارنىڭ ئىنسانلارغا ۋە ماللارغا ھۇجۇم قىلىشى (بۇنىڭ كۆچمە مەنىسى بەلكىم دۆلەت ئىچىدىكى مۇقىمسىزلىق، تەرتىپسىزلىك ۋە قانۇنسىزلىقنىمۇ كۆرسىتىدۇ) («لاۋ.» 21:26-24).
(4) شەھەرلەرنىڭ مۇھاسىرىگە ئېلىنىشى، قەھەتچىلىك، ئۇلارنىڭ دۈشمەنلەر ۋە ياقا يۇرتلۇقلارنىڭ ئالدىدا بويسۇندۇرۇلۇشى ۋە شۇلارنىڭ قاتتىق باشقۇرۇش تۈزۈمى ئاستىدا ياشىشى («لاۋ.» 25:26-27).
(5) دۈشمەنلەرنىڭ ئۆچ ئېلىشى، قايتىدىن شەھەرلەرنى قورشىۋېلىشى، شەھەرلەر ۋە يەر-زېمىننىڭ ۋەيران بولۇشى، سۈرگۈن بولۇشى، سۈرگۈن بولغىنىدا ۋەھىمە ئاستىدا ياشىشى («لاۋ.» 27:26-39).
«باتۇر ھاكىملار»دىكى خاتىرىلەردىن ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئۆزى بۇ تەدرىجىي جازالار ئارقىلىق ئىسرائىلغا ۋە يەھۇداغا كۆرسىتىلگەن ئاگاھ-بېشارەتلەرنى بايقىيالايدۇ. ھالبۇكى، بەشىنچى باسقۇچ، يەنى «سۈرگۈن قىلىنىش» بولسا پەقەت ئىسرائىلنىڭ تېخىمۇ كۆپ ئىتائەتسىزلىك ۋە ئاسىيلىقىدىن كېيىن كېلىدۇ. ئىسرائىل قەتئىي توۋا قىلمىغاچقا، سۈرگۈن بولۇشىغىچە شۇنچە ئۇزۇن مۇددەتنىڭ بېرىلىشى بىزگە پەرۋەردىگارنىڭ سەۋر-تاقىتىنىڭ ئۇلۇغلۇقىغا چوڭ بىر ئىسپات بولۇشى كېرەكتۇر.
گىدېئوننىڭ تارىخىدىن ئېلىنغان بەزى ساۋاق-ئىبرەتلەر
گىدېئون باتۇر ھاكىملار ئىچىدە روسۇل پاۋلۇس ئىنجىلدا بايان قىلغان ئىككى زۆرۈر روھىي پرىنسىپنى نامايان قىلغان ئاجايىب ئۈلگە ئىدى.
بىرىنچى پرىنسىپ: ــ «بەلكى خۇدا دانالارنى خىجالەتكە قالدۇرۇش ئۈچۈن بۇ دۇنيادىكى ئەخمەق سانالغانلارنى تاللىۋالدى؛ كۈچلۈكلەرنى خىجالەتكە قالدۇرۇش ئۈچۈن بۇ دۇنيادىكى ئاجىز سانالغانلارنى تاللىۋالدى؛ ئۇ يەنە بۇ دۇنيادىكى قەدىرسىزلەرنى، پەس كۆرۈلىدىغانلارنى تاللىۋالدى، «يوق بولغان نەرسىلەر»نى مەۋجۇت شەيئىلەرنى يوققا چىقىرىۋېتىش ئۈچۈن تاللىۋالدى. ئۇنىڭ مەقسىتى خۇدا ئالدىدا ھېچ ئەت ئىگىسى ماختانماسلىق ئۈچۈندۇر... شۇنىڭدەك تەۋراتتا پۈتۈلگەندەك: «پەخىرلىنىپ ماختىغۇچى بولسا رەبدىن پەخىرلىنىپ ماختىسۇن!»» («1كور.» 27:1-29، 31).
خۇدا ئىسرائىلنى مىدىيانلاردىن قۇتقۇزۇش ئۈچۈن تاللىغان كىشى ئىشەنچى كامىل، ئۆزى باتۇر، ئەزىمەت كىشى ئەمەس ئىدى؛ ئۇ بەلكى «مىدىيانىيلارنىڭ بۇلاڭچىلىقىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن شاراب كۆلچىكى ئىچىدە بۇغداي تېپىۋاتقان»، «ئاجىز سانالغان»، «پەس كۆرۈلىدىغان» بىر ئادەم ئىدى. ئۇ يەنە ئۆزى توغرۇلۇق «ئى رەب، مەن ئىسرائىلنى قانداق قۇتقۇزالايمەن؟ مېنىڭ ئائىلەم بولسا ماناسسەھ قەبىلىسى ئىچىدە ئەڭ نامرىتى، ئۆزۈم ئاتامنىڭ جەمەتىدە ئەڭ كىچىكىدۇرمەن» ــ دەيدۇ. خۇدا ئۇنىڭغا ئائىلىسىدىكى «بائال» دېگەن بۇتقا ئاتالغان قۇربانگاھنى ئۆرۈپ، يېڭى بىر قۇربانگاھ ياساپ، ئۇنىڭدا ئائىلىسىدە مەخسۇس قۇربانلىققا ساقلانغان بىر تورپاقنى قۇربانلىق قىلىشنى ئەمر قىلغاندىن كېيىن، ئۇ بۇ ئىشنى يوشۇرۇنچە قىلىدۇ. ھالبۇكى، خۇدا ئۇنىڭ شۇنداق قىلغىنىنى ئۆزىگە ئىتائەت قىلىش دەپ قوبۇل قىلىپ، ئۇنىڭ ئاتىسىنىڭ ۋاسىتىسى بىلەن گىدېئوننىڭ ئېتىقادىنى كۈچلەندۈرىدۇ (11:6-32).
گىدېئون دادىللىق بىلەن ئىسرائىلنى قوشۇن بولۇشقا چاقىرغاندىن كېيىن خۇدا «قوي تېرىسى ۋە شەبنەم» ئالامەتلىرى ئارقىلىق يەنە ئۇنىڭ ئىمان-ئىشەنچىنى رىغبەتلەندۈرىدۇ (36:6-40). ئاندىن ئۇ قوشۇننىڭ سانىنى 32000دىن 300گە ئازايتىشى بىلەن ئۇنىڭ ئىمان-ئىشەنچىنى سىنايدۇ. ئاۋۋال خۇدا گىدېئونغا: «بارلىق قورقۇپ كەتكەنلەر ئۆيگە قايتسۇن» دېگەن ئەمرنى تاپشۇرۇشى بىلەن 22000 ئادەم ئۆيگە قايتىپ كېتىدۇ؛ 10000ى قالىدۇ. ئاندىن ئۇ ئۇلارغا «سۇ بويىغا چۈشۈپ سۇ ئىچسۇن» دېگەن پەرمان چىقىرىدۇ. پەقەت «ئىت سۇ ئىچكەندەك تىلى بىلەن يالاپ سۇ ئىچكەنلەر» خۇدا تەرىپىدىن مىدىيانىيلارنىڭ ساناقسىز قوشۇنى بىلەن سوقۇشۇشقا بېكىتىلىدۇ!
دەرۋەقە، نۇسرەت قازانغاندىن كېيىن ئىسرائىل بۇ نۇسرەتتىن «پەخىرلىنىپ ماختىغاندا» ئۆزىنى ئەمەس، بەلكى «رەبدىن پەخىرلىنىپ داڭلايدىغان» بولىدۇ! بەرھەق، شان-شەرەپ گىدېئوننىڭكى ئەمەس، خۇدانىڭكى ئىدى!
ئىككىنچى پرىنسىپ: (تۆۋەندىكى سۆزلەردە تېپىلىدۇ) ــ (خۇدا ئىبراھىم پەيغەمبەرگە ئېيتىلغان) ««سېنى نۇرغۇن قوۋمنىڭ ئاتىسى قىلدىم» دەپ يېزىلغىنىدەك، ئىبراھىم ھەممىمىزنىڭ ئاتىسىدۇر. دەرھەقىقەت، ئۇ ئۆلۈكلەرنى تىرىلدۈرىدىغان، مەۋجۇت بولمىغان نەرسىلەرنى بار دەپ مەۋجۇت قىلىدىغان، ئۆزى ئېتىقاد باغلىغان خۇدا ئالدىدا ھەممىمىزنىڭ ئاتىسى بولدى» («يار.» 4:17، «رىم.» 17:4). بەرھەق، خۇدا بولسا «ئۆلۈكلەرنى تىرىلدۈرىدىغان، مەۋجۇت بولمىغان نەرسىلەرنى بار دەپ مەۋجۇت قىلىدىغان» خۇدادۇر. مانا بۇ ئىككىنچى پرىنسىپتىن ئىبارەتتۇر.
مۇشۇ يەردە خۇدا ئىبراھىمغا سۆزلىگەن ۋاقتىدا، گەرچە ئىبراھىم ۋارىسلىق نۇقتىسىدىن بالىسىز بولسىمۇ، خۇدا يەنىلا ئۇنىڭغا «سېنى نۇرغۇن قوۋمنىڭ ئاتىسى قىلدىم» دەيدۇ. كىمدە ھەقىقىي ئىمان-ئىشەنچ بولسا، مەيلى بارلىق كۆرۈنۈشلەر ۋە ئەھۋاللار خۇدانىڭ دېگىنىنىڭ ئەكسى بولسىمۇ، ئۇ يەنىلا ئۇنىڭ دېگىنىنى ھەقىقەت دەپ ھېسابلايدۇ. گىدېئون ئۆزىنى ئاجىز ھەم كېرەكسىز دەپ كۆرەتتى (دەرۋەقە ئۆزىمۇ شۇنداق ئىدى)؛ ھالبۇكى، پەرۋەردىگارنىڭ پەرىشتىسى ئۇنىڭغا سۆز قىلغاندا، ئۇ ئۇنى «ئەي جاسارەتلىك پالۋان، پەرۋەردىگار سەن بىلەن بىللىدۇر!» دەپ چاقىردى (12:6). ئىبراھىم خۇدانىڭ: «سېنى ئاتا قىلدىم» دېگەن سۆزىنى چىن كۆڭلىدىن (ئاللىقاچان ئەمەلگە ئاشۇرۇلغاندەك) قوبۇل قىلىشى بىلەن خۇدانىڭ بۇ سۆزى ئەمەلگە ئاشۇرۇلدى؛ ئاخىرىدا يەھۇدىي ۋە ئەرەبىي خەلقلەر ئۇنىڭدىن چىقتى. ئوخشاش يولدا، خۇدانىڭ سۆزىنى قوبۇل قىلغاچقا، گىدېئونمۇ قورقۇنچاق بىر يىگىتتىن ئەزىمەت ۋە باتۇر يېتەكچىگە ئايلاندۇرۇلدى.
گىدېئوننىڭ تارىخىدىن يەنە كۆپ قىممەتلىك ساۋات-ئىبرەتلەرنى ئۆگەنگىلى بولىدۇ؛ مۇشۇ يەردە بىز پەقەت ئۇنىڭ پادىشاھلىق ئورنىنى قوبۇل قىلىشنى رەت قىلغانلىقى ئۈستىدىلا توختىلىمىز (23:8). بۇ ئىشتا ئۇ ھەقىقەتەن خۇدانىڭ «ھاكىملار» دەۋرىگە بولغان ئىرادىسىنى بىلىپ يەتكەنىدى. خۇدانىڭ خالىغىنى شۇكى، خەلققە پادىشاھ بېكىتىلىشتىن ئىلگىرى، ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ ھەقىقىي ھۆكۈم سۈرگۈچىسىنىڭ ئۇنىڭ ئۆزى ئىكەنلىكىنى ئوبدان بىلىپ يېتىشىدىن ئىبارەت ئىدى («1سام.» 1:8-9، 16:11-25نىمۇ كۆرۈڭ). (ئېتىقادچىلار جامائەتلىرىمۇ مۇشۇنداق «ئۆزى ئۈچۈن پادىشاھ ئىزدەش» دېگەن ئازدۇرۇشلاردىن ساقلىنىشى كېرەك؛ دېمەك، جامائەتلەر ئىچىدە ھەممە ئادەمگە ھەممە ئىشتا نېمىنى قىلىش كېرەك، دەپ ئەمر قىلىدىغان مەلۇم بىر كىشىنى تىكلىمەسلىكى ياكى يولغا قويماسلىقى كېرەك؛ چۈنكى خۇدانىڭ «يېڭى ئەھدىسى»دە، ئۇنىڭ ئىرادىسى شۇكى، ھەربىر ئائىلە ھەم ئايرىم شەخس ئۆز مەسئۇلىيەتچانلىقى بىلەن ۋىجدانىغا قاراپ ئۆزىگە كېرەكلىك قارارلىرىنى ئۆزلىرى چىقارسۇن، دېگەنلىكتۇر).
ئەمدى گىدېئون پادىشاھلىق ئورنىنى رەت قىلغاندىن كېيىن، ئۆزىنى كاھىن قىلىپ تىكلەپ ئۆزىگە «بىر ئەفود ياساش»قا ئېزىپ كەتكىنى نېمىدېگەن پاجىئەلىك ئىش-ھە! (بۇ «ئەفود»نىڭ تەپسىلاتلىرى توغرۇلۇق «مىس.» 14:25-26 ۋە ئىزاھاتلارنى كۆرۈڭ). كېيىن، شۇ «تور-تۇزاق»تىن، يەنى كاھىنلىق ئورنىنى ئىزدەشتىن (27:8) ئۆز ئائىلىسىدە چىققان ئۆزئارا ھەسەتخورلۇقلار پۈتكۈل ئۆيىدىكىلەرنى دېگۈدەك ھالاكەتكە ئېلىپ باردى («ھاك.» 9-باب).
«باتۇر ھاكىملار»دىكى تارىخ توغرۇلۇق:
26:11 «يەنە كېلىپ، ئىسرائىل ھەشبون ۋە ئۇنىڭغا قاراشلىق يېزا-قىشلاقلاردا، ئاروئەر ۋە ئۇنىڭغا قاراشلىق يېزا-قىشلاقلاردا ھەمدە ئارنون دەرياسىنىڭ بويىدىكى بارلىق شەھەرلەردە ئۈچ يۈز يىل ماكان تۇتۇپ ئولتۇرغان ۋاقىتلاردا، نېمىشقا سىلەر شۇ يەرلەرنى قايتۇرۇۋالمىدىڭلار؟» (يەفتاھنىڭ سۆزى).
يەفتاھنىڭ ئىسرائىل قانائان زېمىنىنى ئىشغال قىلىپ تۇرغان ۋاقىتنى «ئۈچ يۈز يىل» دەپ ئېيتىشى (بەلكىم تەخمىنىي بىر سان بولۇشى مۇمكىن) «باتۇر ھاكىملار»نىڭ ھۆكۈم سۈرگەن دەۋرىنىڭ تەخمىنەن 350 يىل ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ (يەفتاھ ھۆكۈم سۈرگەن ۋاقتىدىن سامۇئىل پەيغەمبەرنىڭ ۋاقتىغىچە بەلكىم تەخمىنەن 50 يىل بولۇشى مۇمكىن). يەفتاھ ھۆكۈم سۈرۈپ، ئىككىنچى يىلىدىن سۇلايمان سەلتەنىتىنىڭ تۆتىنچى يىلىغىچە بولغان 144 يىلنى، ۋە «مىسىردىن چىقىش»تىن ھەشبوننى ئىشغال قىلغۇچە بولغان 38 يىلنى بۇ 300 يىلغا قوشقاندا، ئۇنداقتا ئومۇمىي ۋاقىت 482 (38+300+144) يىل بولىدۇ. «1پاد.» 1:6دە سۇلايمان سەلتەنىتىنىڭ تۆتىنچى يىلى، يەنى پادىشاھ مۇقەددەس ئىبادەتخانىنى خۇداغا ئاتاپ بېغىشلىغان يىلى دەل «ئىسرائىللار مىسىردىن چىققاندىن كېيىنكى 480-يىلى ئىدى» دېيىلىدۇ؛ بۇ ئىككى سان بىر-بىرىگە بەك يېقىن.
ئىسرائىللار قانائان زېمىنىغا كىرگەندىن تارتىپ «ھاك.» 26:11دىكى ۋاقىتقىچە جەمئىي 319 يىل بولىدۇ؛ بىراق ئاممونىيلار ئىسرائىلنىڭ زېمىنىنى ئىشغال قىلىپ ئۇلارغا زۇلۇم سالغان 18 يىلنى شۇ ساندىن چىقىرىۋەتكەندە 301 يىل بولىدۇ. شۇنداق ھېسابلانغاندا، يەفتاھ ئېيتقان تەخمىنىي سان «300 يىل» توغرا چىقىدۇ؛ شۇنىڭ بىلەن ئاممونىي پادىشاھنىڭ خاتالىقى پاش قىلىنىدۇ.
خۇدا بۇيرۇسا بىز كەلگۈسىدە مۇقەددەس كىتابتىكى يىلنامىلەرنى تەپسىلىي جەدۋەللەشتۈرۈپ چىقارماقچىمىز.
ھازىرچە «باتۇر ھاكىملار» تارىخىنىڭ يىلنامىلىرىنى تۆۋەندىكى جەدۋەلدىكىدەك دەپ ئويلايمىز: ــ
ئىسرائىل دەۋرى ۋە ھۆكۈم سۈرگۈچى |
يىل سانى |
|
«مىسىردىن چىقىش» ۋە چۆل-باياندا يۈرۈشلەر - مۇسا پەيغەمبەرنىڭ يېتەكچىلىكىدە |
40 |
|
قانائان زېمىنىنى ئىشغال قىلىش جەريانى - يەشۇئا پەيغەمبەرنىڭ يېتەكچىلىكىدە |
7 |
|
زېمىننىڭ تەقسىم قىلىنىشىدىن كۇشاننىڭ زۇلۇم سېلىشىغىچە (يەشۇئا پەيغەمبەر) |
10 |
|
كۇشاننىڭ زۇلۇم سېلىشى (2-باب، 8-ئايەت) |
8 |
|
ئوتنىيەلنىڭ ھۆكۈم سۈرۈشى؛ ئامان-تىنچلىق كۈنلەر |
40 |
|
موئابنىڭ زۇلۇم سېلىشى |
18 |
|
ئەھۇدنىڭ ھۆكۈم سۈرۈشى؛ ئامان-تىنچلىق كۈنلەر |
80 |
|
يابىننىڭ زۇلۇم سېلىشى |
20 |
|
ئوتنىيەلنىڭ ھۆكۈم سۈرۈشى؛ ئامان-تىنچلىق كۈنلەر |
40 |
|
مىدىياننىڭ زۇلۇم سېلىشى |
7 |
|
گىدېئوننىڭ ھۆكۈم سۈرۈشى؛ ئامان-تىنچلىق كۈنلەر |
40 |
|
ئابىمىلەك «پادىشاھ»نىڭ ھۆكۈم سۈرۈشى |
3 |
|
تولانىڭ ھۆكۈم سۈرۈشى |
23 |
|
يائىرنىڭ ھۆكۈم سۈرۈشى |
22 |
|
|
جەمئي 358 |
|
ئىئوردان دەرياسىنىڭ ئىككى تەرىپى |
|
|
غەربىي - فىلىستىيلىكلەر |
شەرقىي |
|
(1) ئەھدە ساندۇقىدىن مەھرۇم بولۇشى |
(1) ئاممونىيلارنىڭ زۇلۇم سېلىشى |
|
(2) شىمشوننىڭ ئەمەللىرى، سامۇئىل پەيغەمبەرنىڭ چىقىشى |
(2)يەفتاھنىڭ ھاكىم بولۇشى |
|
(3) فىلىستىيلەرنىڭ مەغلۇپ قىلىنىشى؛ سامۇئىلنىڭ ھۆكۈم سۈرۈشى |
(3) ئىبزاننىڭ ھاكىم بولۇشى |
|
(4) ئەھدە ساندۇقىنىڭ قايتۇرۇلۇشى |
(4) ئېلوننىڭ ھاكىم بولۇشى |
|
|
(5) ئابدوننىڭ ھاكىم بولۇشى |
جەمئىي 59 |
سائۇلنىڭ ھۆكۈم سۈرۈش (سامۇئىل پەيغەمبەرنىڭ ھاكىم بولغاندىن كېيىنكى 20 يىل) |
20 |
|
داۋۇتنىڭ ھەبروندا ھۆكۈم سۈرۈشى |
7 |
|
داۋۇتنىڭ يېرۇسالېمدا ھۆكۈم سۈرۈشى |
33 |
|
سۇلايماننىڭ مۇقەددەس ئىبادەتخانىنى بېغىشلىشىغىچە ھۆكۈم سۈرۈشى |
3 |
|
يىللارنىڭ ئومۇمىي سانى («پادىشاھلار (1)» 1:6 بىلەن سېلىشتۇرۇڭ) |
480 |
ئوقۇرمەن كۆرەلەيدۇكى، 4:10دە پۇرىتىلغاندەك، «باتۇر ھاكىملار»دىن بەزىلىرى زامانداش بولۇپ ئوخشاش ۋاقىتتا ئىسرائىلنىڭ باشقا-باشقا قىسمى ئۈچۈن مەسئۇل بولغان.
يەفتاھنىڭ ئىچكەن قەسىمى ــ ئۇ ھەقىقەتەن ئۆز قىزىنى قۇربان قىلدىمۇ؟ (29:11-40)
(40-29:11) يەفتاھ «ئۇنىڭ ئۈستىگە قىلغان قەسىمىنى بەجا كەلتۈردى». يەفتاھ ئۆز قىزىنى قۇربانلىق قىلغانمۇ-يوق؟ ياكى بۇ سۆزلەرنىڭ باشقا مەنىسى بارمۇ؟
يەفتاھ ھەقىقەتەن ئۆز قىزىنى خۇداغا كۆيدۈرمە قۇربانلىق سۈپىتىدە سۇنغان، دەپ قارايدىغان ۋە شۇنداق قارىمايدىغان ئالىملار بار. «قۇربانلىق قىلمىغان» دەپ قارايدىغانلار يەفتاھ ئەمەلىيەتتە قىزىنى مۇقەددەس چېدىرغا مۇناسىۋەتلىك خۇدانىڭ خىزمىتىگە ئاتاپ بېغىشلىغان، دەپ قارايدۇ. ئۇلارنىڭ مۇشۇ كۆزقاراشتا بولۇشى تۆۋەندىكىدەك مۇناسىۋەتلىك سەۋەبلىرى بار: ــ
(1) مۇقەددەس چېدىردا ئىشلەيدىغان، ئۆزلىرىنى خۇداغا ئاتاپ بېغىشلىغان بىر تۈركۈم قىز-ئاياللار بولغان بولۇشى مۇمكىن («مىس.» 8:38، «1سام.» 22:2)
(2) «ئىنسان قۇربانلىقى» مۇسا پەيغەمبەرگە تاپشۇرۇلغان قانۇن بويىچە ئوچۇق مەنئى قىلىنغان، شۇنداقلا خۇداغا «يىرگىنچلىك ئىش» دەپ قارالغان («لاۋ.» 21:18، 2:20-5، «قان.» 31:12، 10:18)
(3) يەفتاھنىڭ بۇ قەسەمنى قىلغان ۋاقتى دەل «پەرۋەردىگارنىڭ روھى ئۇنىڭ ئۈستىگە چۈشكەن» ۋاقىتتىن كېيىن ئىدى (30:11-31). قەسەم دەرۋەقە مۇقەددەس روھنىڭ تەسىرى بىلەن قىلىنغان بولسا، ئۇنداقتا ئۇنىڭ ھېچقانداق ئىنسان قۇربانلىقىنى سۇنۇشقا قەسەم قىلىشى قەتئىي مۇمكىن ئەمەس بولاتتى. بۇ كۆزقاراشنىڭ ئەكسىچە قاراشتا بولغانلار 30-ئايەت ۋە 31-ئايەتنىڭ ئارىسىدا مەلۇم بىر ۋاقىت بار، دەپ قارايدۇ؛ لېكىن ئەينى تېكىستتە بۇنداق ۋاقىتنىڭ ھېچقانداق سايىسى كۆرۈنمەيدۇ.
(4) بۇ تېكىستلەردە پەقەت يەفتاھنىڭ قىزىنىڭ «قىزلىقى ئۈچۈن ماتەم تۇتۇۋېلىش»ى تەكىتلىنىدۇ. ئەگەر مۇقەددەس چېدىرغا شۇ يول بىلەن بېغىشلانغان بولسا، ئۇنداقتا ئۆي-ئوچاقلىق، بالىلىق بولۇشقا مۇيەسسەر بولالمايتتى.
(5) مەزكۇر كىتابنىڭ مۇئەللىپى يەفتاھنىڭ ئۆز قىزىنى كۆيدۈرمە قۇربانلىق قىلغانلىقى توغرۇلۇق بىۋاسىتە ھېچيەردە خاتىرىلىگەن ئەمەس.
(6) يەفتاھنىڭ ئاممونىيلارنىڭ پادىشاھىغا ئېيتقان مەنتىقىلىك سۆزلىرى ئۇنىڭ ئېغىر-بېسىق، سالماق بىر شەخس ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ. ئۇ قارام، تەنتەك ئادەم ئەمەس ئىدى.
ھالبۇكى باشقا ئالىملار، تېكىست بىزگە يەفتاھ توغرۇلۇق پەقەت: «ئۇنىڭ (دېمەك، قىزىنىڭ) ئۈستىگە قىلغان قەسىمىنى بەجا كەلتۈزىدى» دېگەن ئىنتايىن ئاددىي، بىۋاسىتە خەۋەر يەتكۈزىدۇ، دەپ ئويلايدۇ. شۇ قارىشىچە، گەرچە مۇساغا چۈشۈرۈلگەن مۇقەددەس قانۇن بويىچە ئىنسان قۇربانلىقى قەتئىي بولمايدۇ (يۇقىرىقى (3)-سەۋەبنى كۆرۈڭ) دېگەن بولسىمۇ، «باتۇر ھاكىملار»نىڭ كۈنلىرىدە كاھىنلار ۋە لاۋىيلار خەلققە مۇقەددەس قانۇننى ئۆگىتىش ۋەزىپىسىدە («مال.» 7:2) خېلى مەسئۇلىيەتسىزلىك قىلىپ خەلقنى تولىمۇ غەپلەتتە قالدۇردى. شۇڭا «شۇ كۈنلەردە ئىسرائىلدا ھېچ پادىشاھ بولمىدى؛ ھەركىم ئۆز نەزىرىدە ياخشى كۆرۈنگەننى قىلاتتى» (5:17، 1:18، 1:19، 25:21). ئىنجىلدا يەفتاھ ئىمان-ئېتىقادى تۈپەيلىدىن تەرىپلىنىدۇ («ئىبر» 32:11). شۇنىڭ بىلەن بۇ ئالىملارنىڭ پىكرى مۇنداق: ئۇ ھەقىقەتەن «ئۇنىڭ (دېمەك، قىزىنىڭ) ئۈستىگە قىلغان قەسىمىنى بەجا كەلتۈردى»، قىزنى قۇربانلىق قىلدى. شۇنداق قىلىشى سەمىمىيلىك بىلەن چىن كۆڭلىدىن بولغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ ئۇنداق قىلغىنى خۇدا ئالدىدا توغرا بولمىدى. شۇڭا (بۇ ئالىملارنىڭ پىكرىچە) «باتۇر ھاكىملار»نى يازغان تارىخچىنىڭ بۇ ئىشلارنى خاتىرىلەشتىكى مەقسىتى: «شۇ كۈنلەردە ئىسرائىلدا ھېچ پادىشاھ بولمىدى؛ ھەركىم ئۆز نەزىرىدە ياخشى كۆرۈنگەننى قىلاتتى» دېگەن پاكىتنى تەكىتلەش ئۈچۈن ئىدى.
«باتۇر ھاكىملار» دېگەن كىتابنىڭ «رۇت» دېگەن كىتاب بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى
«باتۇر ھاكىملار»دا خاتىرىلەنگەن چۈشكۈنلۈك ھەم پاجىئەلەردىن ئىسرائىل خەلقىنىڭ ھەممىسىنى قاراڭغۇلۇق ۋە زۇلمەت-غەپلەت ئىچىدە ياشاۋاتقان، دەپ خۇلاسىگە كېلىشىمىز مۇمكىن. شۇنىڭ ئۈچۈن بىز «باتۇر ھاكىملار» دېگەن تارىخ بىلەن زامانداش بولغان «رۇت» دېگەن خاتىرىدىكى گۈزەل تارىخنى ئوقۇغىنىمىزدا، كۆڭلىمىز كۆتۈرۈلىدۇ. چۈنكى «رۇت» دېگەن تارىختا بىر ئائىلە ئىچىدە بولغان ئۆزئارا مېھىر-مۇھەببەت، ساداقەتلىك ۋە ھۆرمەت-ئىززەتنى كۆرەلەيمىز. مۇشۇ تارىخ بىزگە خۇدانىڭ كەلگۈسىدە ئىسرائىلغا نىسبەتەن نېمە پىلانلىرى بارلىقىنى كۆرسىتىدۇ. «رۇت»تىكى «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدە مەزكۇر ئىككى كىتابنىڭ مۇناسىۋىتى ئۈستىدە توختىلىمىز.