تەۋرات 1-قىسىم


«يارىتىلىش»نىڭ تەپسىرى



كىرىش سۆز


تەۋراتنىڭ بۇ قىسمى خۇدانىڭ ئالەمنى ئاپىرىدە قىلغانلىقى ۋە ئۇنىڭ ئالەمنى يارىتىشتىكى مەقسەتلىرى توغرىسىدا يېزىلغان قىممەتلىك خاتىرىدۇر. بۇ بىزنىڭ خۇدانى ۋە ئىنسانلارنى چۈشىنىشىمىزگە نىسبەتەن بىزنى قىممەتلىك ئاساسلار بىلەن تەمىنلەيدۇ. مەزكۇر كىتابنى بىز قىسقارتىپ «يارىتىلىش» ياكى «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى» دەپمۇ ئاتايمىز.


بۇ كىتابتا، كونكرېت ھالدا (1) خۇدانىڭ ھەرقايسى ماددىي شەيئىلەر، ھايۋاناتلار، شۇنداقلا ئاخىرىدا ئىنساننى ياراتقانلىقى؛ (2) خۇدانىڭ ئىنساننى يارىتىشىدا، ئىنسان مەن بىلەن سىرداش-دوستلۇق مۇناسىۋەتتە بولسۇن دېگەن مۇددىئا-نىشانلىرى؛ (3) ئىنساننىڭ گۇناھ سادىر قىلىشى بىلەن شۇ دوستلۇق مۇناسىۋەتنىڭ ئۈزۈلگەنلىكى؛ (4) خۇدانىڭ مۆلچەرلىگۈسىز بەدەل تۆلەپ ئىنساننىڭ ئۆزى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى ئەسلىدىكى مەقسىتىدىكىدەك ئەسلىگە كەلتۈرۈش جەريانىنىڭ باشلىنىشى قاتارلىقلار خاتىرىلىنىدۇ.

شۇڭا «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى» كىتابىنى ھەرقايسى جەھەتلەردىكى «باشلىنىشلار بايان قىلىنغان كىتاب» دېيىشكىمۇ بولىدۇ.


شۇنىڭ بىلەن بىز ئۇشبۇ كىتابتىن: ــ ئالەمنىڭ يارىتىلىشى، بولۇپمۇ ئىنساننىڭ يارىتىلىشى توغرۇلۇق بىردىنبىر ھەقىقىي خاتىرىنى؛ خۇدانىڭ «ئىنساننى ئۆز سۈرەت-ئوبرازىدا، ئۆزىگە ئوخشاش قىلىپ» يارىتىشىنىڭ مەقسەتلىرىنى؛ ئىنساننىڭ گۇناھقا پېتىشىنى؛ خۇدانىڭ ئىنسانلارنىڭ گۇناھى تۈپەيلىدىن ئىنسانلارنىڭ ئۈستىگە چۈشۈرگەن بىرىنچى جازاسىنى، شۇنداقلا گۇناھتىن قۇتقۇزىدىغان نىجاتى توغرۇلۇق ۋەدىسىنى؛ ئىنسانلارنىڭ تۇنجى گۇناھنى سادىر قىلغاندىن كېيىن تېزلا ھەرتۈرلۈك بۇزۇقچىلىق ۋە بۇتپەرەسلىككە پېتىپ قالغانلىقىنى؛ خۇدانىڭ پۈتكۈل ئىنسانلارغا چۈشۈرگەن ئىككىنچى ئېغىر جازاسىنى، يەنى نۇھ پەيغەمبەرنىڭ دەۋرىدە يەر يۈزىگە ئەۋەتكەن توپاننى؛ ئىنسانلارغا چۈشۈرگەن ئۈچىنچى ئېغىر جازاسىنى، يەنى ئىنسانلارنىڭ تىلىنى «بابىل مۇنارى»دا خىلمۇ-خىل قىلىپ بۆلۈۋەتكىنىنى ۋە شۇنداقلا تىلنى بۆلۈۋېتىش ئارقىلىق شەيتاننىڭ ئىنسانلارغا قاراتقان ۋەسۋەسلىرىنى چەكلىگەنلىكىنى؛ ئىبراھىمنىڭ بۇتپەرەسلىكتىن ئايرىلىپ، يەككە يىگانە پەرۋەردىگارغا ئىبادەت قىلىشقا چاقىرىلغانلىقىنى؛ ئىبراھىمغا ھەرخىل سىناق-قىيىنچىلىقلار ئارقىلىق ئۆگىتىلگەن ئاجايىب ساۋاقلارنى؛ ئىسمائىل ۋە ئىسھاقنىڭ تۇغۇلۇشى ۋە ئۇلارنىڭ تارىخىنى؛ ئەساۋ ۋە ياقۇپنىڭ تۇغۇلۇشى ۋە ئۇلارنىڭ تارىخىنى؛ يۈسۈپنىڭ تۇغۇلۇشى ۋە ئۇنىڭ تارىخىنى تاپالايمىز.


خۇدادىن قورقىدىغان بارلىق مۆمىن بەندىلەر تەۋراتنىڭ بۇ بىرىنچى قىسمىنىڭ مۇئەللىپىنى مۇسا پەيغەمبەرنىڭ ئۆزى دەپ ئېتىراپ قىلىدۇ. ھالبۇكى، ئۇشبۇ تارىختا خاتىرىلەنگەن بارلىق ۋەقەلەر مۇسا پەيغەمبەر دۇنياغا كېلىشتىن بىر-ئىككى مىڭ يىل ئىلگىرى يۈز بەرگەنىدى. ئۇنداقتا، بۇ تارىخ مۇسا پەيغەمبەرگە قانداق يولدا تاپشۇرۇلغان؟ «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى»دىن شۇنى بايقايمىزكى، كىتابتا ئاۋۋال خۇدانىڭ ئالەمنى يارىتىشى تەسۋىرلىنىدۇ، ئاندىن ئون بىر «ئايرىم تارىخ» بايان قىلىنىدۇ. ھەربىر تارىخىي قىسىم «تۆۋەندە پالانچى-پۈكۈنچىنىڭ دەۋرلىرى... (خاتىرىلىنىدۇ)» ياكى «تۆۋەندە پالانچى-پۈكۈنچىنىڭ تارىخى... (خاتىرىلىنىدۇ)» دېگەندەك سۆزلەر بىلەن باشلىنىدۇ. مۇشۇ يەردىكى «دەۋر» ياكى «تارىخ» ئىبرانىي تىلىدا «تولىدوت» دېگەن سۆز بىلەن ئىپادىلىنىدۇ؛ شۇنىڭ بىلەن بۇ ئون بىر قىسىم بەزىدە «ئون بىر تولىدوت» دەپمۇ ئاتىلىدۇ.


قەدىمكى زامانلاردا تارىخلارنىڭ كۆپىنچىسى ساپال ياكى تاش تاختايلارغا خاتىرىلىنەتتى. ئەگەر تارىخ بەك ئۇزۇن بولۇپ كەتسە، بىرنەچچە تاختايلار ئىشلىتىشكە توغرا كېلەتتى؛ شۇنداق بولغاچقا، تاختايلارنىڭ تەرتىپىنى ساقلاش ئۈچۈن ھەربىر تاختايدىكى ئاخىرقى جۈملە كېيىنكى تاختاينىڭ بېشىدا تەكرارلىناتتى. «ئون بىر تولىدوت»تا بىز دەل مۇشۇنداق نۇسخىلارنى بايقايمىز. دېمەك، بىر «تولىدوت»تىكى ئاخىرقى سۆزلەر كېيىنكى «تولىدوت»نىڭ بېشىدا قايتىلىنىدۇ. شۇڭا، «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى»نىڭ تارىخلىرى ئەسلىدە تاش ياكى ساپال تاختايلار ئۈستىگە پۈتۈلگەن، دېگەن خۇلاسىگە كېلىمىز. خۇدانىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشلىرى بىلەن مۇسا پەيغەمبەر شۇ تاختايلارغا ئىگە بولۇپ، مۇقەددەس روھنىڭ يوليورۇقى ۋە كۆرسەتمىلىرى بىلەن شۇ تاختايلاردىكى تارىخلارنى تەرتىپكە كەلتۈرۈپ، ئۇلارنى بىر كىتاب قىلىپ جەم قىلغان، دەپ قارايمىز. شۇنىڭ ئۈچۈن مۇسا پەيغەمبەرنىڭ «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى» كىتابىغا نىسبەتەن رولى شۇ بولدىكى، ئۇ بۇ كىتابنىڭ رەسمىي مۇئەللىپى ئەمەس، بەلكى خۇدانىڭ ۋەھىيسىگە ئەگىشىپ، يۈز بەرگەن ۋەقەلەرنى «توپلاپ رەتلىگۈچى» ياكى «مەزكۇر توپلامنىڭ مۇھەررىرى» بولغان. ئۇنىڭ مۇشۇ تارىخلارنى توپلىغان ۋاقتى تەخمىنەن مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 1475-يىلى بولۇشى مۇمكىن.


«تولىدوتلار» بولسا تۆۋەندىكىدەك: ــ


 مۇقەددىمە: ــ ئالەمنىڭ يارىتىلىشى (1:1-3:2)


1-تولىدوت (تارىخ): ــ «ئاسمان-زېمىننىڭ تولىدوتى» (4:2-26:4)

2-تولىدوت (تارىخ): ــ «ئادەمئاتىنىڭ تولىدوتى» (1:5-8:6)

3-تولىدوت (تارىخ): ــ «نۇھنىڭ تولىدوتى» (9:6-29:9)

4-تولىدوت (تارىخ): ــ «نۇھنىڭ ئوغۇللىرىنىڭ تولىدوتى» (1:10-9:11)

5-تولىدوت (تارىخ): ــ «شەمنىڭ تولىدوتى» (10:11-26)

6-تولىدوت (تارىخ): ــ «تەراھنىڭ تولىدوتى» (27:11-11:25)

7-تولىدوت (تارىخ): ــ «ئىسمائىلنىڭ تولىدوتى» (12:25-18)

8-تولىدوت (تارىخ): ــ «ئىسھاقنىڭ تولىدوتى» (19:25-29:35)

9-تولىدوت (تارىخ): ــ «ئەساۋنىڭ تولىدوتى» (1:36-8)

10-تولىدوت (تارىخ): ــ «ئېدوملارنىڭ ئاتىسى ئەساۋنىڭ تولىدوتى (ئۇنىڭ ئىككىنچى تولىدوتى)» (9:36-1:37)

11-تولىدوت (تارىخ): ــ «ياقۇپنىڭ تولىدوتى» (2:37-26:50)


مەزمۇن: ـ

مەزمۇن جەھەتتىن بۆلسەك بۆلۈنمىلەر تۆۋەدىكىدەك بولىدۇ: ــ 


1. مۇقەددىمە: ــ ئالەمنىڭ يارىتىلىشى (1:1-25:2)

2. گۇناھنىڭ ئالەمدە پەيدا بولۇشى (1:3-24)

3. ئادەمئاتىنىڭ ئەۋلادلىرى (1:4-32:5)

4. نۇھ پەيغەمبەر، توپان بالاسى (1:6-29:9)

5. نۇھنىڭ ئەۋلادلىرى؛ دۇنيادىكى بارلىق ئەل-مىللەتلەرنىڭ نەسەبنامىسى

 (-1:10)

6. بابىل مۇنارى؛ خۇدانىڭ ئىنساننىڭ تىلىنى قالايمىقانلاشتۇرۇۋېتىشى (9-1:11)

7. ئىبراھىمنىڭ چاقىرىلىشى ۋە ئۇنىڭ تەرجىمىھالى (10:11-11:25)

8. ئىبراھىمنىڭ ئەۋلادلىرى ــ ئىسمائىل ۋە ئىسھاق (12:25-28:45)

9. ياقۇپنىڭ جەمەتى؛ ئۇلارنىڭ يۈسۈپنىڭ ۋاسىتىسى بىلەن ئاچارچىلىقتىن قۇتۇلۇپ، مىسىرغا چۈشۈشى ۋە شۇ يەردە ئولتۇراقلىشىشى (1:46-26:50)


«ئالەمنىڭ يارىتىلىشى»دا ئوقۇرمەنلەرگە تۇنجى قېتىم خۇدانىڭ ماھىيىتى، خاراكتېرى ۋە يوللىرى توغرىسىدىكى يېڭى مۇھىم ھەقىقەتلەر تونۇشتۇرۇلغانلىقى ئۈچۈن بۇ مۇھىم تېمىلار ئۈستىدە ئادەتتىكىدىن سەل ئۇزۇنراق «قوشۇمچە سۆز» قوشتۇق. لېكىن بۇ قوشۇمچە سۆزلىرىمىز ئوقۇرمەنلەرگە بۇ تېمىلار توغرۇلۇق پۈتۈنلەي تەپسىلىي ئۇچۇر تەمىنلىيەلىشى ناتايىن. بىز پەقەت ھەر تېمىدا بايقىغىنىمىزنى ۋە ئويلىرىمىزنى ئېيتىپ بېرىمىز؛ بۇ ئويلىرىمىزنى ئوقۇرمەنلەرنىڭ مۇقەددەس كىتابنى داۋاملىق تەكشۈرۈپ-ئىزدىنىشلىرىگە ياردىمى بولسىكەن دەپ ئۈمىد قىلىمىز.



••••••••



قوشۇمچە سۆز



«خۇدا» دېگەن نام ئىبرانىي تىلىدا («ئەلوھىم») دەپ ئېلىنىدۇ


ئىبرانىي تىلىنىڭ مۇنداق قىزىق ئىككى ئالاھىدىلىكى بار. بىرىنچى، بەزى سۆزلەر پەقەت كۆپلۈك شەكلىدە ئىپادىلىنىدۇ. ئىبرانىي تىلىدا «سۇلار» («مايىم») دېگەن كۆپلۈك شەكىللا بار؛ «سۇ» دېگەن بىرلىك شەكىل يوق. «ئاسمانلار» («شامايىم») دېگەن كۆپلۈك شەكىللا بار؛ «ئاسمان» دېگەن بىرلىك شەكىل يوق. ئىبرانىي تىلىدا ئادەتتە «خۇدا» دېيەلمەيدۇ، «خۇدالار» («ئەلوھىم» ياكى «ئېلوھىم») دېيىلىدۇ، لېكىن مەنىسى يەنىلا «خۇدا»دۇر. «خۇدا» «بىرلىك شەكىل»دە ئىپادىلەنسە، «ئەل» دېيىلىدۇ، مەسىلەن «ئەل-شاداي» (ھەممىگە قادىر خۇدا). بۇ شەكىل ئاز ئۇچرايدۇ. 


ئىككىنچىدىن، ئىبرانىي تىلىدا «كۆپلۈك»نى بىلدۈرىدىغان ئىككى خىل «قوشۇمچە» بار. بىرىنچى قوشۇمچە «-وت» بولۇپ، «ئىككى»نى بىلدۈرىدۇ؛ ئىككىنچى قوشۇمچە «-ىم» ياكى «-ھىم» بولۇپ، «ئۈچ» ياكى «ئۈچتىن كۆپ»نى بىلدۈرىدۇ. ئۇيغۇر تىلىدىكى «كىتاب» دېگەن سۆزنى تۈرلەپ كۆرسەتسەك ئۇنىڭ شەكىللىرى مۇنداق بولاتتى: ــ

«كىتاب» ــ بىرلا كىتاب

«كىتابوت» ــ ئىككى كىتاب

«كىتابىم» ــ ئۈچ ياكى ئۈچتىن كۆپ كىتاب.

ئىبرانىي تىلىدا «خۇدا» بىرلىك شەكلىدە ئىپادىلەنسە، «ئەل» دېيىلىدۇ. بىز بۇنى ئادەتتە «ئىلاھ» ياكى «تەڭرى» دەپ تەرجىمە قىلدۇق.

ئەمددى يەنە «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى» 1:1نى كۆرەيلى: ــ «مۇقەددەمدە خۇدا ئاسمانلار بىلەن زېمىننى ياراتتى»

دەرۋەقە، «خۇدا» دېگەن سۆز مۇشۇ يەردە ئىبرانىي تىلىدىكى «ئەلوھىم» دېگەن سۆزنىڭ تەرجىمىسى. يۇقىرىدا دېگىنىمىزدەك، «ئەلوھىم» «كۆپلۈك»، يەنى «ئۈچ، ياكى ئۈچتىن كۆپ» شەكىلدە ئىپادىلىنىدۇ. شۇنداق بولسىمۇ، ئۇنىڭ بىلەن مۇناسىۋەتلىك پېئىل بولسا «بىرلىك شەكلى»دە ئىپادىلىنىدۇ. شۇنىڭ بىلەن مۇقەددەس كىتابنىڭ: ــ «مۇقەددەمدە خۇدا ئاسمانلار بىلەن زېمىننى ياراتتى» دېگەن بىرىنچى جۈملىسىدە «خۇدا» دېگەن سۆز «ئۈچ ياكى ئۈچتىن كۆپ» دېگەن شەكىلدە، يەنى «ئەلوھىم» دېگەن شەكىلدە ئىپادىلىنىدۇ، لېكىن پېئىل («ياراتتى») بولسا «بىرلىك شەكلى»دە ئىپادىلىنىدۇ. «ياراتتى» دېگەن پېئىل «ئىككىلىك شەكلىدە» ياكى «كۆپلۈك شەكلىدە» ئۇچرىمايدۇ.

ئىبرانىي تىلىدا ئەگەر بۇ جۈملىنىڭ ئىگىسى خۇدا «بىرىنچى شەخس» بىلەن ئىپادىلەنسە، ئۇنداقتا «ياراتتى» دېگەن پېئىل «ياراتتۇق» دېيىلمەي، يەنىلا «ياراتتىم» دېيىلەتتى.


دېمەك، مۇقەددەس كىتابنىڭ بىرىنچى جۈملىسىدە خۇدا كۆپلۈك شەخستە بولسىمۇ، بىرلا شەخستەك ئىش كۆرىدۇ، دېگەن ئۇقۇم پۇرىتىلىدۇ. كۆپ ئالىملار بۇ ئۇقۇمغا ئاساسەن خۇدا «ئۈچنىڭ بىرلىكى» ياكى «ئۈچ بىر گەۋدە»، دەپ چۈشەندۈرىدۇ. گەرچە شۇنداق بىر ئىپادە مۇقەددەس يازمىلاردا بىۋاسىتە تېپىلمىسىمۇ، بۇ ھەقىقەتنى تەۋراتتا ھەم ئىنجىلدا روشەن كۆرسىتىلگەن بىر تەلىم، دەپ ئىشىنىمىز.


تەۋراتتا خاتىرىلەنگەن خۇدانىڭ ھەرقانداق ئىش-ھەرىكەتلىرىدە «ئەلوھىم» دېگەن نام ئىشلىتىلگەن بولسا، شۇ ئايەتلەرنىڭ ھەممىسىدە دېگۈدەك خۇدانىڭ ھەرىكىتى «بىرلىك شەكلى»دىكى پېئىل بىلەن ئىپادىلىنىدۇ.



پەرۋەردىگار دېگەن نام (ئىبرانىي تىلىدا «ياھۋەھ»)

تەۋراتتا «پەرۋەردىگار» دەپ تەرجىمە قىلىنغان سۆزنىڭ ئىبرانىي تىلىدىكى تەلەپپۇزى «ياھۋەھ» دەپ ئېلىنىشى مۇمكىن. «مىسىردىن چىقىش» دەۋرىدە مۇسا پەيغەمبەرگە ئاتا قىلىنغان ۋەھىي بويىچە بۇ نامنىڭ مەنىسى «ئەزەلدىن بار بولغۇچى»، «مەڭگۈلۈك بولغۇچى» ياكى «ئۆزۈم باردۇرمەن» دېگەندەك بولىدۇ («مىس.» 15:3). «ياھۋەھ» دېگەن نام «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى» 4:2دە بىرىنچى قېتىم ئىشلىتىلگەن. خۇدا ھەر قېتىم ئىنسان بىلەن ئەھدە بېكىتكەن چاغلىرىدا ياكى ئىنسان بىلەن يېقىن مۇناسىۋەتتە سۆزلىگەن چاغلىرىدا ئاساسەن شۇ نام كۆرۈلىدۇ؛ سەۋەبى شۈبھىسىزكى، شۇ نام ئۇنىڭ ئۆزگەرمەس ماھىيىتىنى، ئۈزۈلمەس كۆيۈمچانلىقىنى ۋە ئۆزگەرمەس مېھرىبانلىقىنى، شۇنىڭدەك ئۇنىڭ ھەردائىم ھەربىر ۋەدە سۆزلىرىدە تەۋرەنمەي چىڭ تۇرىدىغانلىقىنى تەكىتلەيدۇ. پارسچە «پەرۋەردىگار» دېگەن بۇ سۆز شۇ مەنىگە ئەڭ يېقىن كېلىشى مۇمكىن، چۈنكى پەرۋەردىگار دېگەن سۆزنىڭ پارس تىلىدىكى مەنىسى «خەۋەر ئالغۇچى» «پەرۋىش قىلغۇچى» دېگەنلىك بولىدۇ. بەزى ئالىملار ئۇنى يەنە «دائىم بولغۇچى» دەپمۇ تەرجىمە قىلىدۇ.

بەزىدە شېئىرلاردا «ياھۋەھ» دېگەن نام «ياھ» دەپ قىسقارتىلىپ ئېلىنىدۇ.



كىم يارىتىش جەريانىنى كۆرگەن؟ 

خۇدادىن باشقا ھېچكىم يارىتىش جەريانىنىڭ بىرىنچى باسقۇچىغا گۇۋاھچى بولغان ئەمەس، ئەلۋەتتە. «ئاسمان-زېمىن»نى ياراتقاندىن كېيىن ئاندىن پەرىشتىلەر گۇۋاھچى بولغان («ئايۇپ» 7:38). ئادەم خۇدانىڭ ئاخىرقى ياراتقىنى ئىدى. ئۇنداقتا، مۇسا پەيغەمبەر مەزكۇر كىتابتىكى «يارىتىلىش بايانلىرى»نى نەدىن ئالدى؟

جاۋاب شۇكى: ــ (1) خۇدا بۇلارنىڭ مەلۇماتلىرىنى ئادەمئاتىمىزغا تاپشۇرغان، ئاندىن ئۇ ئەۋلادلىرى ئۈچۈن خاتىرىلىگەن، ياكى (2) خۇدا بۇ خەۋەرلەرنى بىۋاستە ۋەھىي بىلەن مۇساغا تاپشۇرغان.

«يارىتىلىش خاتىرىلىرى»نىڭ راستتىنلا خۇدانىڭ بىۋاسىتە ۋەھىيلىرى ئىكەنلىكىنى ئايان قىلىدىغان كۆپ ئىسپاتلار بار. تۆۋەندە «يارىتىلىش خاتىرىسى»دە بولغان «يەتتە»لەر» توغرۇلۇق ئىزاھاتلىرىمىزنى كۆرۈڭ.



خۇدانىڭ ئالەمنى يارىتىش جەريانىدا بىر «ئارىلىق» بولغانمۇ؟

2-1:1 «مۇقەددەمدە خۇدا ئاسمانلار بىلەن زېمىننى ياراتتى. ئۇ چاغدا يەر بولسا شەكىلسىز ۋە قۇپقۇرۇق ھالەتتە بولدى؛ قاراڭغۇلۇق چوڭقۇر سۇلارنىڭ يۈزىنى قاپلىدى...».

تەۋراتشۇناسلارنىڭ ئىككىنچى ئايەتنىڭ بىرىنچى قىسمىنىڭ مەنىسى توغرۇلۇق ئاساسەن ئىككى خىل پىكرى بولۇپ كەلمەكتە. بۇ پىكىرلەرنى توۋەندىكىدەك ئىخچاملايمىز: ــ

(1-پىكىر) «1- ۋە 2-ئايەتلەر ئاساسەن ئالەمنىڭ يوقلۇقتىن يارىتىلىشىنى تەسۋىرلەيدۇ».

شۇنىڭ بىلەن ئۇلار ئىككىنچى ئايەتنىڭ بىرىنچى قىسمىنى «ئۇ چاغدا يەر بولسا شەكىلسىز ۋە قۇپقۇرۇق ھالەتتە بولدى» ۋە شۇنداقلا «قاراڭغۇلۇق چوڭقۇر سۇلارنىڭ يۈزىنى قاپلىغانىدى» دەپ چۈشىنىدۇ. باشقىچە ئېيتقاندا، بىرىنچى ۋە ئىككىنچى ئايەت ئاساسەن خۇدانىڭ يارىتىش جەريانىنى باشلىغان چاغدىكى يەر-زېمىننىڭ ئەسلىدىكى «خام ئەشيا»سىنىڭ دەسلەپكى شەكلىنىڭ بايان قىلىنىشىدۇر. بۇ پىكىرگە ئاساسەن، يارىتىلىش بىرىنچى كۈنى 1-ئايەت ھەم 2-ئايەتتە ئېيتىلغان ئىشلارنى ۋە 3-5-ئايەتتىكى ئىشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

(2-پىكىر) «شەكىلسىز ۋە قۇپقۇرۇق ھالەت» ھەم «قاراڭغۇلۇق» دېگەن ئىبارىلەر مەلۇم بىرخىل ئاپەتنىڭ ئاقىۋىتىنىڭ بايانىدۇر».

بۇ پىكىر بويىچە ئىككىنچى ئايەتنىڭ بىرىنچى قىسمىنى «ئۇ چاغدا يەر بولسا شەكىلسىز ۋە قۇپقۇرۇق ھالەتتە بولدى» ۋە شۇنداقلا «قاراڭغۇلۇق چوڭقۇر سۇلارنىڭ يۈزىنى قاپلىدى» دەپ چۈشەندۈرىدۇ، شۇنداقلا 1-ئايەت ھەم 2-ئايەتتىكى ئىشلار ئارىسىدا ۋاقتى نامەلۇم بولغان بىر ئارىلىق بار. مۇقەددەس يازمىلاردىكى «شەكىلسىز ۋە قۇپقۇرۇق ھالەت» (ئىبرانىي تىلىدا «توخۇ ۋابوخۇ») دېگەن ئىبارە ئۇچرىغان باشقا يەرلەردىن بۇنداق پىكىرگە ئىسپات كەلتۈرۈلىدۇ. مەسىلەن، «يەش.» 11:34 ۋە «يەر.» 23:4دە دەل بۇ ئىبارە ئىشلىتىلىپ، خۇدانىڭ جازاسىنىڭ ئاقىۋىتىنى كۆرسىتىدۇ. ئىبارىدىكى بىرىنچى سۆز («توخۇ» ــ «قۇرۇق» ياكى «بىكار») تەۋراتتا يىگىرمە قېتىم ئىشلىتىلىدۇ. بۇ يىگىرمە قېتىمنىڭ ھەممىسىدە سەلبىي مەنىدە ئىشلىتىلىدۇ. شەيتاننىڭ ئالەم ئاپىرىدە بولغاندا ئىسيان كۆتۈرگەنلىكى توغرۇلۇق ۋەھىيلەر («يەش.» 4:14-23 ۋە «ئەز.» 11:28-16)گە قارىغاندا، مۇشۇ يەردىمۇ «شەكىلسىز ۋە قۇپقۇرۇق» ۋە «چوڭقۇر سۇلارنى قاپلىغان قاراڭغۇلۇق» دېگەن ھالەتلەر دەل شۇ ئىسياننىڭ نەتىجىسى دېگەن كۆزقاراش مەنتىقىغە تولىمۇ ئۇيغۇن بولىدۇ. يەنە كېلىپ، ئادەمئاتىمىز ئېرەم باغدا تۇرغۇزۇلغان ۋاقتىدا ۋەزىپىسى: «ئىشلەپ، پەرۋىش قىلىش» ئىدى (15:2). ئىبرانىي تىلىدا ئىككىنچى سۆز «ۋابوخۇ» بولسا، «پەرۋىش قىلىش» «كۆزەت قىلىش» ياكى «قاراۋۇل بولۇش» دېگەن مەنىنى ئۆز ئىچىگە ئالغاچقا، مەلۇم دۈشمەننىڭ يېقىنلا يەردە ئىكەنلىكى پۇرۇتۇپ بېرىلىدۇ. ھالبۇكى، مۇشۇ يەردە شۇ دۈشمەننىڭ كىم ئىكەنلىكى بىۋاسىتە ئېيتىلمايدۇ.

يۇقىرىقى تېكىستتىكى ئىسپاتلارغا ئاساسەن بىز ئىككىنچى پىكىرگە مايىلمىز. ئىككىنچى پىكىردىكىلەر ئىچىدە «ئارىلىقتىكى ئاپەت»نىڭ تەپسىلاتلىرى توغرۇلۇق يەنە بەش خىل پىكىر بار. شارائىتلار يار بەرسە بۇ پىكىرلەر توغرۇلۇق ئايرىم كىتابتا مۇزاكىرە قىلماقچىمىز. ئىشەنگىنىمىزدەك ئىككىنچى كۆزقاراش توغرا بولسىمۇ، تېكىستتە ئاپەت چۈشۈرۈلۈپ، خۇدا «يارىتىش» ئىشىنى يېڭىدىن باشلىغىچە قانچىلىك ۋاقىت ئۆتكەنلىكى توغرۇلۇق مەلۇمات يوق؛ ئارىلىقتىكى ۋاقىت ئىنتايىن قىسقا بولغان بولۇشى مۇمكىن.



 «سۇلارنى ئايرىش» ـ «سۇ قاتلىمى»

«ئاندىن خۇدا: «سۇلارنىڭ ئارىلىقىدا بىر بوشلۇق بولسۇن ۋە سۇلار يۇقىرى-تۆۋەن ئىككىگە ئايرىلىپ تۇرسۇن» ــ دېدى. شۇنىڭ بىلەن خۇدا بىر بوشلۇق ھاسىل قىلىپ، سۇلارنى بوشلۇقنىڭ ئاستىغا ۋە بوشلۇقنىڭ ئۈستىگە ئايرىۋەتتى؛ ئىش ئەنە شۇنداق بولدى».


بۇ ئايەتلەرگە مۇمكىنچىلىكى بار بىر تەبىر شۇكى، خۇدا يەر-زېمىننى ياراتقاندا پۈتكۈل يەر شارىنى قاپلاپ تۇرغان سۇدىن تەركىب تاپقان چوڭ بىر قاتلام بار ئىدى. ئۇنىڭدىكى شۇ قۇياش، ئاي ۋە يۇلتۇزلارنىڭ نۇرىنى نورمال ھالەتتە يەر شارىغا ئۆتكۈزەتتى، لېكىن سۇ قاتلىمى يەر-زېمىنغا ئورنىتىلغان بىر «پارنىك»تەك بولاتتى؛ نەتىجىدە، پۈتكۈل يەر يۈزىدە، ھەتتا شىمال ۋە جەنۇبىي قۇتۇپلاردىمۇ مۆتىدىل، راھەتلىك تېمپېراتۇرىلارنى ھاسىل قىلاتتى؛ ئۇ قاتلام يەر يۈزىدىكى بارلىق جانىۋارلارنى زىيانلىق، ھاياتلىقنى ھالاك قىلغۇچى «بوشلۇق رادىياتسىيەسى»نىڭ تەسىرىدىن قوغدايتتى.


يەر شارىنىڭ ئىككى قۇتۇپىدا «تاشقا ئايلانغان» كۆپ خىل ئۆسۈملۈك ۋە جانىۋارلارنىڭ تېپىلغانلىقى شۇ قۇتۇپلارنىڭ ئەسلىدە ئىسسىق ياكى مۆتىدىل كىلىماتلىق ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ. ئېتىقادى بولغان كۆپ بىئولوگلارنىڭ قارىشىچە نۇھ پەيغەمبەر دەۋرىدىكى توپاننىڭ يېرىمى شۇ «سۇ قاتلىمى»نىڭ غۇلىشىدىن ھاسىل بولغان، يېرىمى يەر ئاستىدىكى ۋولقانلىق ھەرىكەتلەردىن ھاسىل قىلىنغان، دەپ قارايدۇ ــ 11:7نى كۆرۈڭ. «سۇ قاتلىمى»نىڭ غۇلىشى ۋە ئۇنىڭدىكى «بوشلۇق رادىئاتسىيەسى»نى توسىدىغان «مۇداپىئەلىك قالقان»نىڭ ئېلىپ تاشلىۋېتىلىشى توپاندىن كېيىنكى ۋاقىتتا ئىنسانىيەتنىڭ ئۆمرىنىڭ تۇيۇقسىز قىسقارغانلىقىنى چۈشەندۈرەلەيدۇ (مەسىلەن، نۇھ 950 يىل ئۆمۈر كۆرگەن (29:9)، ئىبراھىم 175 يىل ئۆمۈر كۆرگەن (7:25)، يۈسۈپ 110 يىل ئۆمۈر كۆرگەن (26:50).


يەنە بىر ئىشنى دەپ ئۆتكۈمىز بار؛ بىئولوگىيە پەنلىرى بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان ئوقۇرمەنلەر «كاربون 14 (C14) ئارقىلىق دەۋر بېكىتىش» ئۇسۇلى بويىچە، نۇرغۇن «تاشقا ئايلانغان ھايۋانلار»غا بىرنەچچە مىليون يىللىق تارىخى بار دەپ ھۆكۈم چىقىرىلىدىغانلىقىنى بىلىدۇ؛ لېكىن ئەمەلىيەتتە ئۇلار پەقەت بىرنەچچە مىڭ يىل ئىلگىرى تىرىك بولغان ھايۋانلار بولۇشى مۇمكىن؛ چۈنكى بۇلارنىڭ: «نەچچە مىلىيون يىل بولۇشى»نى ئاتموسفېرا رادىئاتسىيەسىنىڭ توپان ۋاقتىدا تۇيۇقسىز ئۆرلەپ كېتىشى ھاسىل قىلغان، خالاس.



«ئالەمنىڭ يارىتىلىشى»دىكى «يەتتە كۈن» 24 سائەتلىك كۈنلەرمۇ؟

تارىختا، ئالىملارنىڭ بەزىلىرى: «يارىتىلىشتىكى «يەتتە كۈن» 24 سائەتلىك كۈن ئەمەس، بەلكى ئۇلار سىمۋول خاراكتېرلىق بولۇپ، «يەتتە كۈن»نىڭ ھەربىرى ئۇزۇن بىر دەۋرنى ياكى ئېئوننى بىلدۈرىدۇ» دېگەن كۆزقاراشنى ئوتتۇرىغا قويۇپ كەلگەن. بۇ ئەمەلىيەتتە «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى»دىكى بايانلارنى ھازىرقى زامان پەن-تېخنىكا نەزىرىيەلىرى بىلەن، يەنى ئالەمنىڭ مىليون ياكى مىليارد (بىليون) يىللىق تارىخى بار دېگەن كۆزقاراشلار بىلەن بىرلەشتۈرۈشكە ئۇرۇنۇشتۇر. 


مۇقەددەس يازمىلاردىكى بەزى يەرلەردە «كۈن» بىرنەچچە يىللارنى بىلدۈرگىنى بىلەن (مەسىلەن، «يار.» 4:2، «قان.» 8:12، 35:32، «يەر.» 7:30 ۋە «يوئېل» 15:1، 14:3، 18:3 ۋە «پەرۋەردىگارنىڭ كۈنى»نى كۆرسەتكەن ئايەتلەر) «بىرىنچى كۈن»، «ئىككىنچى كۈن» قاتارلىق ئىبارىلەر ياكى «كەچ بىلەن سەھەر» دېگەن ئىبارىلەر بىلەن ئىشلىتىلگىنىدە (مەسىلەن، «يار.» 5:1، 8:1 قاتارلىقلار)، ئادەتتە نورمال 24 سائەتلىك كۈنلەرنى كۆرسىتىدۇ؛ شۇنىڭ ئۈچۈن بىز «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى» 1-بابتىكى «كۈن»نى ھېچقانداق باشقا مەنىدە چۈشىنىشنىڭ سەۋەبى ياكى ھاجىتى يوق، دەپ قارايمىز.



«ئۆز تۈرلىرى بويىچە» دېگەن ئىبارە


مەسىلەن: «خۇدا يەنە: «يەر ھەرخىل ئۆسۈملۈكلەرنى، ئۇرۇقلۇق ئوتياشلارنى، مېۋە بېرىدىغان دەرەخلەرنى تۈرلىرى بويىچە ئۆزىدە ئۈندۈرسۇن! مېۋىلەرنىڭ ئىچىدە ئۇرۇقلىرى بولسۇندېۋىدى، دەل شۇنداق بولدى؛ يەردىكى ئۆسۈملۈكلەرنى، يەنى ئۇرۇق چىقىدىغان ئوتياشلارنى ئۆز تۈرلىرى بويىچە، مېۋە بېرىدىغان، يەنى مېۋىلىرىنىڭ ئىچىدە ئۇرۇقلىرى بولغان دەرەخلەرنى ئۆز تۈرلىرى بويىچە ئۈندۈردى» (1:12-13).


 «ئۆز تۈرلىرى بويىچە» دېگەن ئىبارە 111224- ۋە 25-ئايەتتە كۆرۈلىدۇ. مۇشۇ ئىبارىدە كۆرسىتىلكەن ئاساسىي مەنە شۇكى، ھەربىر تۈرلۈك ئۆسۈملۈك ياكى جانىۋار خۇدا تەرىپىدىن بېكىتىلگەن ئاساسىي تەركىبى ۋە قۇرۇلمىسى بويىچە نەسلىنى قالدۇرۇپ كۆپىيىدۇ. ئىتلار جۈپلىنىپ نەسىللەنگەندىن كېيىن بەزىدە چوڭ، بەزىدە كىچىك كۈچۈكلەرنى كۈچۈكلىگىنى بىلەن، قالدۇرۇلغان نەسىللەر بەرىبىر ئىتلاردىن ئىبارەتتۇر، خالاس، باشقا بىرخىل جانىۋارلارغا ئايلاندۇرۇلغان ياكى «تەدرىجىي تەرەققىي قىلغان» ئەمەس. دۇنيادىكى ھەربىر ئىت دۇنيادىكى باشقا ئىتلار بىلەن نەسىللىنەلەيدۇ، بىراق مۈشۈك ياكى مايمۇنلار بىلەن نەسىللىنەلمەيدۇ. مەلۇم بىر تۈرلۈك ھايۋان ھەرخىل شەكىل، رەڭدە، ۋە چوڭ-كىچىك بولغىنى بىلەن بۇلار بەزى ئالىملارنىڭ ئېيتقىنىدەك «تەدرىجىي تەرەققىياتنىڭ ئىپادىلىرى» ئەمەس. ئەكسىچە نەسلىدىن-نەسلىگە ھەربىر ئىت ۋە مۈشۈك ئاساسىي گېن قۇرۇلمىسى جەھەتتە ئوپئوخشاش تۇرىۋېرىدۇ. دارۋىن تەشەببۇس قىلغان «تەدرىجىي تەرەققىيات نەزىرىيەسى» بويىچە، مەلۇم ھايۋانلارنىڭ مەلۇم بىر تۈرى مۇھىتنىڭ بېسىمى ياكى ئۆزگىرىشى بىلەن، مىليونلىغان يىللارنىڭ ئۆتۈشى بىلەن باشقا بىر ھايۋان تۈرىگە ئايلىنىدۇ؛ بىراق 250 يىلدىن بېرى پالېئونتولوگلار يەر يۈزىنىڭ بۇلۇڭ-پۇچقاقلىرىدىن كولاپ-قېزىپ چىقارغان تاشقا ئايلانغان ھايۋانلارنىڭ ئىچىدە مەلۇم تۈردىكى ھايۋاننىڭ باشقا بىرخىل ھايۋانغا ئۆزگىرىشىدىكى ئاتالمىش «ئارىلىقتىكى شەكلى»گە بىرەر مىسالمۇ تاپقان ئەمەس.


دارۋىننىڭ خۇداسىزلىقنى ئالغا سۈرمەكچى بولۇپ تەشەببۇس قىلغان «تەدرىجىي تەرەققىيات نەزىرىيەسى» توغرىسىدا سەھىپە چەكلىمىسى بولغاچقا مۇشۇ يەردە تەپسىلىي توختالمىدۇق. ھالبۇكى، ئۇنىڭ «تەدرىجىي تەرەققىيات نەزىرىيەسى» يېقىنقى يىللاردا «مەنتىقىگە ئۇيغۇن ئەمەس» دەپ قارالغان بولسىمۇ، لېكىن تەبىئىي پەنلەرنى ئاساس قىلغان ئالىي مەكتەپلەر ئۇنىڭ ئورنىغا ھېچقانداق نەرسە تاپالماي قالدى. ئۇلار ياراتقۇچى بولغان خۇداغا ئىشىنىشنىڭ ئورنىغا، 250 يىللىق نەتىجىسىز كولاپ ئىزدەشلەردىن كېيىن ئۇلار يەنىلا قارىغۇلارچە «كۈنلەرنىڭ بىرىدە» ئادەمنى قايىل قىلغۇدەك تەدرىجىي تەرەققىيات جەريانىنى كۆرسىتىدىغان مەلۇم بىرخىل ئىسپاتنى كۈتۈشنى خالايدۇ. 



ئىنسان ـ «خۇدانىڭ ئوبراز-سۈرىتى»دۇر

«ئۆز سۈرەت-ئوبرازىمىزدا، بىزگە ئوخشايدىغان قىلىپ ئىنساننى يارىتايلى» (26:1)


روشەنكى، خۇدا مۇشۇ يەردە پەرىشتىلەرگە سۆزلىگەن ئەمەس؛ چۈنكى پەرىشتىلەر ھېچقانداق نەرسىنى يارىتىش كۈچ-قۇدرىتىگە ئىگە ئەمەس؛ ئۇنىڭ ئۈستىگە، ئىنسانلار ھېچقاچان «پەرىشتىلەرنىڭ ئوبرازى» ياكى «پەرىشتىلەرنىڭ سۈرىتى» دەپ تەسۋىرلەنگەن ئەمەس.

شۇڭا «ئەلوھىم» توغرىسىدىكى ئىزاھاتىمىزدەك، مۇشۇ يەردە خۇدا («ئەلوھىم»)نىڭ «يارىتايلى» دېگەن سۆزىدىن خۇدانىڭ ئۆزىنىڭ «ئۈچ بىر گەۋدە» ئىكەنلىكىنىڭ ئېنىق بىر ئىپادىسى كۆرۈنىدۇ، دەپ ئىشىنىمىز.


ئۇنداقتا، «خۇدانىڭ سۈرەت-ئوبرازى» دېگەن ئىبارە نېمىنى كۆرسىتىدۇ؟

بۇ يەردە تىلغا ئېلىنغان «سۈرەت-ئوبراز» ۋە «ئوخشايدىغان» قىلىش بولسا جىسمانىي ئوخشاشلىقنى ئەمەس، بەلكى بىرخىل روھىي ئوخشاشلىقنى ھەم ئىچكى دۇنيادىكى ئوخشاشلىقنى كۆرسىتىدۇ. شۇڭا ياغاچ ياكى تاشتىن جانسىز بىر مەبۇد ياساپ: ــ «مانا خۇدانىڭ ئوخشىشى!» دېيىشكە قەتئىي بولمايدۇ ۋە شۇنداق قىلىش تەۋراتتا قەتئىي مەنئى قىلىنغان. چۈنكى ئۇنداق جانسىز بىر نەرسىنى «خۇدانىڭ ئوخشىشى» دېيىش تىرىك خۇداغا ھاقارەت كەلتۈرگەنلىك بولىدۇ. «خۇدانىڭ ئوبراز-سۈرىتى» ئىنساننىڭ روھىدا ۋە خاراكتېرىدا مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ. شۇڭا دەسلەپتىن تارتىپ بىز بۇ ئىشتا خۇدانىڭ مەڭگۈلۈك مۇددىئا-مەقسىتىنى كۆرۈپ يېتەلەيمىز؛ خۇدانىڭ مەقسىتى دەل «ئىنسان مېنىڭ خاراكتېرىم ۋە تەبىئىتىمدە بولسۇن» دېگەندىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇنىڭ ئىككى ئۇلۇغ تەرىپى بار: ــ (1) ئىنسان پۈتكۈل ئالەمگە خۇدانىڭ شان-شەرىپىنى ئەكس ئەتتۈرەلەيدىغان بولۇش. بۇنىڭدىنمۇ ئۇلۇغ تەرىپى شۇكى: (2) ئىنسان خۇدانىڭ ھەمراھلىقىدىن ھۇزۇرلىنىپ، ئۇنىڭ ئىچكى سىرلىرىغا ۋە ئويلىرىغا ئورتاق بولۇشى كېرەك. شۇڭا، شۇنداق ئېيتىشقا بولىدۇكى، خۇدانىڭ ئىنساننى يارىتىشى ئۆز كۆڭلىدىكى ئىشلارنى چۈشىنىدىغان بىر ھەمراھنى بارلىققا كەلتۈرۈش ئۈچۈن ئىدى.


خۇدانىڭ ئادەمئاتىمىزدىكى بۇ ئوبرازى ئۇنىڭ گۇناھى تۈپەيلىدىن ئىنتايىن خۇنۈكلەشكەن، بۇزۇلغان ۋە ئىنساننىڭ خۇدا بىلەن بولغان ئالاقىسىمۇ ئۈزۈلگەنىدى. گەرچە شۇنداق بولسىمۇ، ھەتتا گۇناھكار ئىنساندا يەنىلا خۇدانىڭ ئوبرازى گاھى چاغلاردا ئىپادىلىنىدۇ؛ مەسىلەن، بىر-بىرىمىزگە مېھرىبانلىق كۆرسەتسەك، تەبىئەتنىڭ كۆركەملىكىدىن ھۇزۇرلانساق ياكى ئۆزىمىز بىرەر نادىر ئەسەر ئىجاد قىلساقمۇ خۇدانىڭ تەبىئىتى قايتىدىن بىزدە بەزىدە ئەكس ئېتىدۇ.


خۇدانىڭ ئىنساندا بولغان «سۈرەت-ئوبراز»ى توغرىسىدىكى بىرنەچچە جەھەتلەرنى كۆرۈپ ئۆتەيلى. بۇ جەھەتلەرنى تولۇق شەرھلىمەكچى ئەمەسمىز، پەقەت ئوقۇرمەنلەر ئۈچۈن پايدىلىق بولغان ھەم ئويلىنىشقا ئەرزىيدىغان بىرنەچچە تېمىلارنى كۆرسەتمەكچىمىز: ــ


(ئا) خۇدا ئىنساننىڭ ئۆزىدەك مېھرىبان بولۇشىنى ھەم شۇ مېھرىبانلىقى بىلەن باشقىلارغا مېھىر يەتكۈزۈشىنى، ئۆزى نېمىدىن نەپرەتلەنسە، ئىنساننىڭمۇ شۇنىڭدىن نەپرەتلىنىشىنى خالايدۇ؛ شۇنىڭدەك خۇدا ئۆزى كۆچۈرۈمچان، سەۋر-تاقەتلىك، رەھىمدىل، كۆيۈمچان ۋە سېخى بولغىنىدەك ئىنساننىڭمۇ شۇنداق بولۇشىنى، شۇنداقلا ئۇنىڭ ئۆزىنىڭ بارلىق ياخشى خۇسۇسىيەتلىرىگە ئىنساننىڭمۇ ئىگە بولۇشىنى خالايدۇ.


(ئە) خۇدا ئىنسانلارغا «يارىتىش قابىلىيىتى»نى ئاتا قىلغان ــ بۇ «يارىتىش قابىلىيىتى» بولسا ئۆزىنىڭكىدەك «يوق»تىن ئەمەس، بەلكى خام ئەشيالاردىن ياكى خام ماتېرىياللاردىن گۈزەل نەرسىلەرنى ياساش قابىلىيىتىدىن ئىبارەت.


(ب) خۇدا ئىنسانلارغا تاللاش قابىلىيىتىنى ئاتا قىلغان (بۇنىڭدا ئىنسانلارنىڭ تاللاش دائىرىسى ئۇنىڭكىدەك كەڭ بولمايدۇ، ئەلۋەتتە).


(پ) خۇدا ئەسلىدە ئىنسانلارغا يەر يۈزىدىكى ھايۋانات ۋە ئۆسۈملۈكلەرنى ئىدارە قىلىش ئىمتىيازىنى، شۇنداقلا ئۇلاردىن خەۋەر ئېلىش ھەمدە ئۇلارنى پەرۋىش قىلىش مەسئۇلىيىتىنى ئاتا قىلدى (26:1-27). بۇنىڭدىن بىز ئىنسانلارنىڭ خۇدانىڭ پۈتكۈل ئالەمنى ئىدارە قىلىدىغانلىقىنى ۋە ئۇنىڭدىن خەۋەر ئالىدىغانلىقىنى چۈشىنەلەيمىز.


(ت) ئەر-ئايال مېھىر-مۇھەببەتلىك بولسا، خۇدانىڭ «سۈرەت-ئوبراز»ى شۇنىڭدا ئۆز ئىپادىسىنى تاپىدۇ، شۇنىڭدەك خۇدانىڭ ئۆزىدە شۇنداق بىر مېھىر-مۇھەببەتنىڭ بارلىقى ئايان قىلىنىدۇ؛ ئىنجىلدا ئېيتىلغاندەك «خۇدا ئۆزى مېھىر-مۇھەببەتتۇر» («1يۇھ.» 8:4).


ئادەمئاتىمىزنىڭ گۇناھى سەۋەبلىك ئۇنىڭ بارلىق ئەۋلادلىرىنىڭ ئۇنىڭ گۇناھلىق تەبىئىتىنى مىراس قىلىشى تۈپەيلىدىن، خۇدانىڭ ئىنساندا بولغان «سۈرەت-ئوبراز»ى تولىمۇ خۇنۈكلەشكەن ھەم بۇزۇلغان بولسىمۇ، خۇدانىڭ ئىنساندا بولغان ئۇلۇغ ۋە ئەبەدىي مۇددىئا-مەقسىتىدە ھېچقانداق ئۆزگىرىش بولغىنى يوق. خۇدانىڭ مەسىھ ئارقىلىق كەلتۈرگەن نىجاتىنىڭ مەقسىتى شۇكى، ئىنساننى ئۆزى بىلەن ئەسلىدىكى ئىناقلىق ئالاقىگە قايتۇرۇش، شۇنداقلا مۇقەددەس روھىنىڭ كۈچ-قۇدرىتى بىلەن «خۇدانىڭ سۈرەت-ئوبرازى»نى قايتىدىن يارىتىشتىن ئىبارەتتۇر. بۇ نىجاتنى مەسىھ ئۆزىگە ئىمان ئېيتقان بارلىق مەسىھىيلەر (ئەيسانى رەب دەپ تونۇغۇچىلار) ئۈچۈن بەدەل تۆلەپ تەييارلىغان، شۇنداقلا ئۇنىڭغا تەشنا بولغان بارلىق كىشىلەرگە ئاتا قىلىشقا تەييار تۇرىدۇ.



«ئالەمنىڭ يارىتىلىشى»دىكى «يەتتە»لەر

«ئالەمنىڭ يارىتىلىشى» دېگەن كىتابنىڭ ئىبرانىي تىلىدىكى نۇسخىسىدا «يەتتە» دېگەن رەقەم كۆپ ئۇچرايدۇ. ئوقۇرمەنلەرگە روشەنكى، مۇقەددەس كىتابتا «يەتتە» دېگەن رەقەم كۆپ قېتىم «مۇكەممەللىك» ياكى «تاماملانماق» دېگەن ئۇقۇمنى بىلدۈرگەن. ئۇنىڭ خۇدانىڭ قىلغانلىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك يەرلىرى ئاز ئەمەستۇر. بۇلارنىڭ ھەممىسىنى بۇ يەردە كۆرسىتىش مۇمكىن ئەمەس، پەقەت تۆۋەندە 1:1-2:3تىكى بىرنەچچە مىساللارنىلا كۆرسىتىمىز: ــ


(ئا) «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى»نىڭ يەتتە كۈنى بار.

(ئە) «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى»نىڭ مۇشۇ بىرىنچى قىسمىدا (1:1-2:3دە) يەتتە ئابزاس بار.

(ب) 1-ئايەتتە يەتتە سۆز بار؛ مۇشۇ جۈملىدە 28 ھەرپ، يەنى 7x4 ھەرپ بار.

(پ) 2-ئايەتتە 14، يەنى 7x2 سۆز بار؛

(ت) بۇ قىسىمنىڭ ئاساسىي مەزمۇنىنى كۆرسىتىدىغان ئۈچ ئىسىم بار، بۇلارنىڭ ھەرقايسىسىنىڭ ئىشلىتىلىش سانى يەتتىنىڭ مەلۇم ھەسسىسى بولىدۇ: (i) «خۇدا» («ئەلوھىم») دېگەن سۆز 35 قېتىم (5x7) كۆرۈنىدۇ؛ (ii) «زېمىن» دېگەن سۆز (ئەرەتس) 21 قېتىم (3x7) كۆرۈنىدۇ؛ (iii) «ئاسمان» (ياكى «ئاسماندىكى بوشلۇق») («شامايىم») 21 قېتىم (3x7) كۆرۈنىدۇ؛

(چ) يەتتە ئاساسىي ئىش توغرۇلۇق «ھاسىل قىلىنسۇن» ياكى «ھاسىل بولسۇن» دەپ ئېيتىلىدۇ.

(ج) بىرىنچى ئابزاستا «يورۇقلۇق» ۋە «كۈن» جەمئىي يەتتە قېتىم كۆرۈنىدۇ.

(خ) 2- ۋە 3- ئابزاستا «سۇلار» دېگەن سۆز يەتتە قېتىم كۆرۈنىدۇ.

(د) 5- ۋە 6-ئابزاستا ئىبرانىي تىلىدا «ھايات» دېگەن سۆز يەتتە قېتىم كۆرۈنىدۇ. 

(ر) «ياخشى كۆرۈنىدۇ» دېگەن ئىبارە يەتتە قېتىم كۆرۈنىدۇ. 

(ز) يەتتىنچى ئابزاستىكى مەركىزىي سۆز دەل «يەتتىنچى كۈن».

(ژ) يەتتىنچى ئابزاستا (يەتتىنچى كۈن توغرۇلۇق) (1:2-3دە) جەمئىي 35 سۆز بار؛ ئوتتۇرىدىكى ئۈچ ئىبارىنىڭ ھەرقايسىسىدا يەتتە سۆز بار ۋە ھەرقايسىسىدا «يەتتىنچى» دېگەن سۆز كۆرۈنىدۇ.


ئىبرانىي تىلىدىكى ھەربىر ھەرپ رەقەمنىمۇ بىلدۈرىدۇ (مەسىلەن، «ئالەف» (ئا) 1نى، «بەت» (ئە) 2نى بىلدۈرىدۇ). «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى»نىڭ بۇ بىرىنچى قىسمى (1:1-3:2)دىكى «تىزىلغان ھەرپلەر» سان دەپ قارالسا، ئۇنداقتا ئۇنىڭدا 150دىن ئارتۇق «يەتتە»گە مۇناسىۋەتلىك ئاجايىب ماتېماتىكىلىق ئەمەل كۆرۈنىدۇ. «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى»دا «يەتتە» دېگەن رەقەمنىڭ شۇنداق تىلسىمات ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى مەزكۇر يازمىنى يازدۈرغۇچىنىڭ خۇدانىڭ ئۆزى ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ، شۇنداقلا خۇدانىڭ مۇكەممەللىكى ياراتقان ئالەمدە روشەن بولىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ (يۇقىرىدا كۆرگىنىمىزدەك، «7» دېگەن رەقەم مۇقەددەس كىتابتا دائىم دېگۈدەك «مۇكەممەللىك» ياكى «تاماملىماق» دېگەن مەنىلەرنى سۈرەتلەيدۇ ياكى كۆرسىتىدۇ).



«خۇدا ئارام ئالدى»

«خۇدا ئارام ئالدى» دېگەن ئىبارە دېگەن شەرھچى ئالىملارنى سەل قايماقتۇرۇپ كەلگەن. ئىبرانىي تىلىدىكى «ئارام ئېلىش» («شابات») دېگەن سۆزنىڭ ئاساسىي مەنىسى «توختاش» دېگەن ئۇقۇمنى بىلدۈرسىمۇ، يەنىلا «ئارام ئېلىش» دېگەن مەنىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. خۇدا كېيىن ئىسرائىل خەلقىگە ھەربىر يەتتە كۈن ئىچىدە بىر كۈننى دەم ئېلىش كۈنى قىلىڭلار، دەپ ئەمر قىلغان؛ شۇ كۈنى «شابات كۈنى» دەپ ئاتالغان. لېكىن خۇدانىڭ ئۆزى ئەسلا چارچىمايدۇ ھەم ھېرىپ قالمايدۇ («يەش.» 28:40). ئۇنداقتا ئۇ قايسى جەھەتتە «ئارام ئالدى»؟

بۇ سۆز خۇدا ئۆزى ھەممە نەرسىنى ياراتقاندىن كېيىن، ئۆزىنىڭ ئىجاد قىلغانلىرىدىن «راھەتلىنىپ» ھۇزۇر ئېلىشىنى كۆرسەتكەن ئەمەسمۇ؟ تەۋرات «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى» دېگەن قىسمىنى ئوقۇغانسېرى، مەسىلەن 4:1، 10، 18، 21، 25 ۋە بولۇپمۇ 31-دە دەل شۇنداق ئىش پۇرىتىلىدۇ: ــ «خۇدا ھەممە ياراتقىنىغا قاراپ تۇردى، مانا ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئىنتايىن ياخشى ئىدى». ئىنسان «خۇدانىڭ ئوبرازى بويىچە يارىتىلغان» بولۇپ، ئۇلارمۇ بىرەر ئىجادىيەتنى بارلىققا كەلتۈرگەندىن كېيىن، ئوخشاشلا «ئارام ئالغاچ» ئۇنىڭدىن ھۇزۇرلانمامدۇ؟


«خۇدانىڭ ئاراملىقى» ئۇنىڭ جىسمانىي جەھەتتە «چارچىغىنى»دىن ئەسلىگە كېلىشى ئەمەس، بەلكى ئىبرانىي تىلىدىكى «شابات» دېگەن سۆزنىڭ مەنىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھۇزۇرلىنىشنى كۆرسىتىدۇ. «شابات»نىڭ بىرىنچى مەنىسى «توختاش»، ئۇنىڭ «ئارام» دېگەن مەنىسىمۇ بار («ئارام» ئىبرانىي تىلىدا «نۇخام» دېگەن سۆز بىلەنمۇ ئىپادىلىنىدۇ. بۇ سۆزدىن «نۇھ» دېگەن ئىسىم چىقىدۇ («يار.» 29:5نى كۆرۈڭ). ئىنجىلدا، بولۇپمۇ «ئىبرانىيلارغا» 4-بابتا، بىزگە بۇ ئۇلۇغ تېما ئۈستىدىكى تېخىمۇ كۆپرەك ۋەھىيلەر تەمىنلىنىدۇ. شۇ مەكتۇپتىكى «قوشۇمچە سۆز»، «خۇدانىڭ ئاراملىقى» ئۈستىدىكى سۆزلىرىمىزنىمۇ كۆرۈڭ.



ئىنسانلارنىڭ سىنىلىشى ــ «ھاياتلىق دەرىخى» ۋە «ياخشى بىلەن ياماننى بىلگۈزگۈچى دەرەخ»

بەزىلەر: «خۇدا ئىنساننىڭ «ياخشى بىلەن ياماننى بىلگۈزگۈچى دەرەخ»نىڭ مېۋىسىنى يېيىشىنى چەكلىگەن بولسا نېمىشقا ئۇنى ئېرەم باغنىڭ ئوتتۇرىسىغا تىكىپ قويىدۇ؟» ياكى بولمىسا «نېمىشقا خۇدا ئادەمئاتىمىز ياكى ھاۋائانىمىزنىڭ شۇ مېۋىنى يېيىشىنى توسىمىغان؟» دېگەن سوئاللارنى قويىدۇ. بۇنداق سوئال ئىمانسىزلىق نۇقتىئىنەزىرىدىن قويۇلغان بولسۇن-بولمىسۇن ئۇنىڭغا جاۋاب تېپىشقا توغرا كېلىدۇ. بىز ئاۋۋال يۇقىرىقى سوئالدىن باشقا «ئىنساننىڭ ماھىيىتى نېمە؟» ۋە «خۇدانىڭ ئىنساندا بولغان مەقسىتى نېمە؟» دېگەن ئىككى سوئالغا جاۋاب بېرىپ باقايلى.


بىز يۇقىرىدا خۇدا ئىنساننى ئۆزى بىلەن ئالاقىدە بولۇپ سىرداش بولسۇن، ۋە شۇنىڭدەك ئۆزى ئىنساننى سۆيگەندەك ئىنسانمۇ ئۆزىنى سۆيسۇن، دېگەن ئارزۇ-ئىستەك بىلەن ئۇنى ئۆز سۈرەت-ئوبرازى بويىچە ياراتقان، دېدۇق. شۇنى ئېنىق بىلىشىمىز كېرەككى، سۆيۈش ياكى مېھىر-مۇھەببەتنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى ئىشەنچ، تاللاش ۋە تايىنىشتۇر. شۇنىڭ ئۈچۈن ئېرەم باغدا ئىنساننىڭ خۇداغا بولغان ئىمان-ئىشەنچىنى ئىپادىلەيدىغان بىر ۋاسىتە بولۇشى كېرەك ئىدى؛ ئەينى چاغدا شۇ يول دەل «ياخشى-ياماننى بىلگۈزگۈچى دەرەختىن يېمەسلىك» ئىدى. دېمەك، خۇداغا ئىشىنىش-ئىشەنمەسلىكنى تاللاش يولى مەۋجۇت ئىدى؛ چۈنكى تاللاشمۇ مېھىر-مۇھەببەتنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمىدۇر. باي ۋە كۈچلۈك ئادەمنىڭ كۆڭلى مەلۇم بىر قىزغا چۈشكەن بولسا، باي بولغىنى ئۈچۈنلا قىز ئۇنىڭغا ياتلىق بولۇشقا رازى بولغىنىنىڭ نېمە ئەھمىيىتى؟ بىراۋ بىر توپ لۈكچەكنى ياللاپ بىر قىزنى قورقىتىپ، ئۆزىگە تېگىشكە مەجبۇرلىسا، بۇنداق نىكاھنىڭ نېمە ئەھمىيىتى بولسۇن؟ ياكى بىرسى سېھىرگەرلىك ئىشلىتىپ، بىر قىزنى ئۆزىنىڭ ئىرادىسى بويىچە ماشىنا ئادەمدەك كونترول قىلىۋالسا بۇنىڭمۇ نېمە ئەھمىيىتى بولسۇن؟ ئۇنداق ئەر-ئاياللىق مۇناسىۋەتتە مۇھەببەت مەۋجۇت بولاتتىمۇ؟ باي ئادەم شۇنداق قىلسا، ئەسلىدە ئۇنىڭ شۇ قىزغا نىسبەتەن ھېچقانداق ھەقىقىي مۇھەببىتى ياكى ھۆرمىتى بولمىغان بولىدۇ؛ چۈنكى ئۇ قىزنىڭ ئۆزىنى قوبۇل قىلىش ياكى رەت قىلىش ئەركىنلىكىگە يول قويمىدى. قىز ئاخىرى ئۇنىڭغا باغلانغان بولسا، قىزنىڭ مۇھەببىتى بىر يەردە تۇرسۇن، ھەتتا ئۇنىڭغا ھېچقانداق ھەقىقىي مەنىدىكى ئامراقلىقىمۇ بولمايدۇ. خۇدا ئىنساننىڭ ئۆزىنى سۆيۈشىنى خالايدۇ؛ لېكىن بۇنداق سۆيۈشنىڭ پەقەت ئۇنىڭ ئىنسانغا نېمە بەرگەنلىكى ياكى بېرەلەيدىغانلىقى ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى ئۆزىنىڭ خۇدا بولغىنى ئۈچۈن، ياراتقۇچىسى بولغىنى ئۈچۈن بولۇشىنى خالايدۇ؛ ئۇ يەنە ئىنساننىڭ ئۆزىنى سۆيۈشكە مەجبۇرلىنىدىغان بىرخىل ماشىنا ئادەمدەك بولۇشىنى خالىمايدۇ. شۇنىڭدەك، ئىنساننىڭ ئېرەم باغدا خۇداغا ھەقىقىي بىرخىل مېھىر-مۇھەببەت باغلىشىغا ۋە شۇ مېھىر-مۇھەببىتىنىڭ ئۆسۈشىگە ئېرەم باغدا مەلۇم ئىشىنىش ۋە تاللاش مۇمكىنچىلىكى بولۇشى كېرەك ئىدى.


بىز يەنە بايقايمىزكى، خۇدا ئىنسانغا «ياخشى بىلەن ياماننى بىلگۈزگۈچى دەرەخ»نىڭ مېۋىسىنى يېيىشنىڭ نەتىجىسى ئۆلۈم بولىدىغانلىقىنى سىناق قىلىپ ئىسپاتلاپ بەرمىگەن. خۇدانىڭ ئۇلارغا ئېسىل مېۋە-چىۋىلەرگە تولغان بىر گۈزەل باغنى تەقدىم قىلىشى ئۆزىنىڭ ئۇلارغا باغلىغان مېھىر-مۇھەببىتىنىڭ ئىشەنچلىك ئىكەنلىكىگە يېتەرلىك پاكىت بولۇشى كېرەك ئىدى. ئىنسانلار «ياخشى بىلەن ياماننى بىلگۈزگۈچى دەرەخ»نىڭ مېۋىسىدىن يېمەسلىكى ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ خۇداغا: «سېنىڭ بىزگە نېمە ئىشلارنىڭ ياخشى، نېمە ئىشلارنىڭ يامان ئىكەنلىكىنى پەرقلەندۈرۈشتە ساڭا تايىنىمىز» دەپ ئۆز مۇھەببىتىنى ئىپادىلىشى كېرەك ئىدى؛ قىسقىسى، ئىنساندا خۇداغا تولۇق تايىنىپ ياشاش پۇرسىتى بار ئىدى. ئەكسىچە، ئادەمئاتىمىزنىڭ شۇ مېۋىنى يېيىشى ــ نېمە ئىشلارنىڭ ياخشى، نېمە ئىشلارنىڭ يامان ئىكەنلىكىنى بېكىتىشتە خۇداغا تايانماي ياشاشنى خالايدىغانلىقىنى ئېلان قىلغىنىغا باراۋەردۇر. خۇدا بىر مەزگىلدىن كېيىن سىناش دەرىخىنى باغدىن ئېلىپ كېتىشى مۇمكىن ئىدى؛ لېكىن بۇ توغرىسىدا بىزگە كىتابتا ھېچقانداق مەلۇمات يوق.


ئىككىنچى دەرەخ، يەنى سىرلىق «ھاياتلىق دەرىخى» توغرۇلۇق خۇدا ئادەمئاتىمىزغا ھېچقانداق ئايرىم بىر ئەمر بەرمىگەنىدى؛ لېكىن باغچىدىكى بارلىق دەرەخلەرنىڭ مېۋىسى توغرۇلۇق: «خالىغىنىڭچە يېسەڭ بولىدۇ» دېگەنىدى. شۇڭا ئادەمئاتىمىز «ھاياتلىق دەرىخى»نىڭ مېۋىسىنىمۇ باغچىدىكى باشقا دەرەخلەرنىڭ مېۋىسىنى يېگەندەك يېسەم بولىدۇ، دەپ چۈشىنىشى كېرەك ئىدى. لېكىن ئادەمئاتىمىز ۋە ھاۋائانىمىز باغچىدىن ھەيدىۋېتىلگەندە، پەرۋەردىگار مۇنداق دەيدۇ: «مانا، ئادەم بىزلەردىن بىرىگە ئوخشاپ قالدى، ياخشى بىلەن ياماننى بىلدى. ئەمدى قولىنى ئۇزىتىپ ھاياتلىق دەرىخىدىن ئېلىپ يەۋېلىپ، تا ئەبەدگىچە ياشاۋەرمەسلىكى ئۈچۈن ئۇنى توسۇشىمىز كېرەك». شۇنىڭدىن بىلىمىزكى، ئۇ ھاياتلىق دەرىخىدىن يېمىگەن. 


ئادەمئاتىمىز شۇ دەرەختىن يېگەن بولسا، ئۇنىڭ «ئەبەدكىچە ھايات قالىدىغىنى»نى بىلدۇق. بۇنداق بىباھا ئىلتىپاتنى پەقەت بىرنەچچە مىڭ يىلدىن كېيىن رەب ئەيسا مەسىھ ئۆز سۆزى بىلەن ئىنسانلارغا ئاچقان: ــ


«ئەرشتىن چۈشكەن ھاياتلىق نېنى ئۆزۈمدۇرمەن؛ كىمدەكىم بۇ ناندىن يېسە، ئەبەدىلئەبەدكىچە ياشايدۇ. مەن بېرىدىغان شۇ نان بولسا مېنىڭ ئەت-تېنىمدۇر، پۈتكۈل دۇنيادىكىلەر ھاياتقا ئىگە بولسۇن دەپ، مەن ئۇنى ئاتىماقچىمەن» («يۇھ.» 51:6).


ئۇ شۈبھىسىزكى، ئېرەم باغدىكى «ھاياتلىق دەرىخى»نىڭ مېۋىسى ئىدى ــ ئۇ ئىنسانغا مەڭگۈلۈك ھاياتنى يەتكۈزىدىغان مېۋە (نان)دۇر. بۇ ئىش ئارقىلىق خۇدا توغرۇلۇق ئاجايىب بىر ئىشنى ئۆگىنىمىزكى، ــ خۇدا بەزى ۋاقىتلاردا ئۆزىنى يوشۇرىدۇ. ئۇ «ھاياتلىق دەرىخى» توغرۇلۇق بىۋاسىتە ھېچقانداق ئەمر بەرمىگەن ــ لېكىن ئادەمئاتىمىز دەرەخنىڭ نامىغا يوشۇرۇنغان مەنە توغرىسىدا چوڭقۇر ئويلانغان بولسا، شۈبھىسىزكى، ئۇنىڭدىن يېگەن بولاتتى. خۇدا بىزنىڭ ئۆزىنى ئىختىيارەن تاللىۋېلىشىمىزنى خالايدۇ. خۇدانىڭ ئەيسا مەسىھدە بولغان شان-شەرىپى ۋە ھاياتى بولسا، روھىي تەلپۈنۈشى بار ۋە روھىي كۆزلىرى ئوچۇق ئادەملەرگە روشەن ئاشكارىلانغانىدى؛ لېكىن باشقىلار ئۇنى پەقەت پەلەستىننى كېزىپ يۈرىدىغان، سەرگەردان بىر ياغاچچى دەپلا بىلدى؛ ئۇنىڭ مۇتلەق غورىگىل تۇرمۇشتا بولۇپ، ئۆزلىرىنىڭ ئۇنى پادىشاھ قىلماقچى بولغان سىياسىي پىلانلىرىنى مۇتلەق رەت قىلغانلىقى مۇشۇنداق كىشىلەرگە نىسبەتەن يەشكۈسىز بىر تېپىشماق ئىدى. خۇدا كۆزلىرىنى ئاچقان، مەسىھنى ھەقىقىي سالاھىيىتىدە كۆرگەن كىشى دەرھەقىقەت بەختلىكتۇر!



«ئادەمئاتا بىلەن ئايالى ھەر ئىككىسى يالىڭاچ بولسىمۇ، ھېچ ئۇيالمايتتى» (25:2)

بىر ئاجايىب ئىش شۇكى، ئادەمئاتىمىز ۋە ھاۋائانىمىز «ياخشى بىلەن ياماننى بىلگۈزگۈچى دەرەخ»تىن يېگەندىن كېيىن ئۇلار دەرھال ئۆزلىرىنىڭ يالىڭاچ ئىكەنلىكىنى سەزدى ۋە ئۇيىلىپ كەتتى. بۇ يەردە شۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك بىر سوئال پەيدا بولىدۇ: «ئۇلار بۇ ئىشتىن ئىلگىرى يالىڭاچ بولسىمۇ نېمىشقا نومۇس قىلمىدى؟».

بىز يۇقىرىدا ئىنساننىڭ خۇدانىڭ سۈرەت-ئوبرازى بولغانلىقى ئۈستىدە ئازراق توختالدۇق. زەبۇردا قىزىق بىر بايان تېپىلىدۇ: ــ


«پەرۋەردىگارغا تەشەككۈر-مەدھىيە قايتۇر، ئى جېنىم!

ئى پەرۋەردىگار خۇدايىم، ئىنتايىن ئۇلۇغسەن؛

شانۇ-شەۋكەت ۋە ھەيۋەت بىلەن كىيىنگەنسەن؛

يورۇقلۇقتا لىباستەك پۈركەنگەنسەن،

ئاسمانلارنى چېدىر پەردىسى كەبى يېيىپ قويغانسەن» («زەبۇر» 1:104-2).


بۇ باياندىن شۇنى پەرەز قىلالايمىزكى، ئىنسان «خۇدانىڭ سۈرەت-ئوبرازى»دە بولغاچقا، بىرخىل نۇر ئۇلارنىڭ تېنىگە كېيىم-كېچەكتەك ئورالغان، شۇنىڭ بىلەن ئۇلارنىڭ تېنى پارلاپ تۇرغان بولۇشى مۇمكىن. ئۇلار گۇناھ سادىر قىلغاندا بۇ «نۇرلۇق كىيىم» يوقىلىپ، ئۇلار ئۇياتقا قالدى.

ھازىر بولسا گۇناھ ئىنسان تەبىئىتىدە يىلتىز تارتىپ كەتتى. ئادەمئاتىمىز ۋە ھاۋائانىمىزنىڭ يالىڭاچ يۈرۈشى ئەسلىدە پاك ئىش بولغان بولسىمۇ، ئۇلار گۇناھ ئۆتكۈزگەندىن كېيىن، خەلقئالەم ئالدىدا بەدىنىنى ئوچۇق قويۇش ھېچقايسى ۋاقىتتا خۇدانىڭ ئىرادىسى بولغان ئەمەس.

«سەن ئۇنىڭ (مەنئى قىلىنغان مېۋە)دىن يېگەن كۈنۈڭدە جەزمەن ئۆلىسەن» (17:2)


ئادەمئاتىمىز گۇناھ قىلغاندىن كېيىن ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرۈپ 930 يىل ياشىغان (3:5-5)؛ شۇڭا «يېگەن كۈنۈڭدە جەزمەن ئۆلىسەن» دېگەن سۆزنىڭ مەنىسى نېمە؟ بەزى ئالىملار ئايەتتە كۆرسىتىلگەن «كۈن»نى بىر مىڭ يىل دەپ قارايدۇ («2پېت.» 8:3). شۇنىڭدا گۇمان يوقكى، ئادەمئاتىنىڭ جىسمانىي ئۆلۈمى ئۇنىڭ گۇناھىنىڭ نەتىجىسى ئىدى ــ دەرۋەقە يەر يۈزىدىكى بارلىق ئۆلۈم-يېتىملار ئۇنىڭ گۇناھى ئارقىلىق پەيدا بولدى («رىم.» 12:5) ــ ھالبۇكى، «جەزمەن ئۆلىسەن» دېگەن سۆزدە كۆرسىتىلگەن ئۆلۈم بولسا، شۈبھىسىزكى، بىرىنچىدىن روھىي جەھەتتىكى ئۆلۈم، ئىككىنچىدىن جىسمانىي ئۆلۈمدىن ئىبارەتتۇر. گۇناھ قىلىش بىلەن ئادەمئاتىمىز ۋە ھاۋائانىمىزنىڭ روھلىرى ئۆلدى، «خۇداغا نىسبەتەن ئۆلدى»، يەنى ئۇلار خۇدادىن ئايرىلدى. بۇ ئەڭ قورقۇنچلۇق، ھەقىقىي ئۆلۈمدۇر؛ ئۇنىڭ ئاخىرقى مەنزىلى ياكى مېۋىسى دوزاختۇر. «يۇھ.» 21:5-25، «ئەفەسۇسلۇقلار» 1:2، 5، «كولوسسىلىكلەر» 13:2، «ۋەھ.» 1:3نى كۆرۈڭ. دېمەك، گۇناھ سەۋەبىدىن ئىنساننىڭ روھىدا مەۋجۇت بولغان، خۇدا بىلەن ئالاقىدە ياشاش ئىمكانىيىتى ئۈزۈلدى. ئادەمنىڭ روھى خۇدا بىلەن ئەركىن ئالاقە باغلاشنىڭ ئورنىغا، ئۆز تېنىدىكى ۋە كاللىسىدىكى ئارزۇ-ھەۋەسلىرىگە ئەسىر بولۇپ قالدى. ئىنسانلار شۇ دەرىجىدە شەخسىي ئارزۇ-ئىستەكلىرىگە ئىشتىياق باغلاپ بېقىندى بولغانكى، نۇھ پەيغەمبەرنىڭ دەۋرىدە خۇدا: «ئىنسان ئەتتۇر» دەپ بايان قىلغانىدى («يار.» 3:6). دېمەك، ئىنسان ئۆز جىسمانىي ئارزۇ-ھەۋەسلىرىنىڭ ئىسكەنجىسىگە پۈتۈنلەي چۈشۈپ قالغانىدى ــ ئىنساندا ھېچقانداق روھىي ھاياتنىڭ ئىزناسى قالمىغانىدى.

ئوقۇرمەنلەر يۇقىرىدا كۆرسىتىلگەن ئايەتلەردىن كۆرەلەيدۇكى، مەسىھنىڭ دۇنياغا كېلىشتىكى مەقسىتى ئىنسانلارنى ئۆز روھىي ئۆلۈمىدىن ئويغىتىشتىن ئىبارەتتۇر.



ئادەمئاتا ۋە ھاۋائانىمىز گۇناھ قىلغاندىن كېيىن خۇدانىڭ ئۇلارغا ئېيتقان سۆزلىرى ۋە قىلغان مۇئامىلىسى؛ خۇدانىڭ ئۇلارغا تېرىلەردىن كىيىم قىلىپ كىيدۈرۈشى

ئادەمئاتىمىز گۇناھ قىلغاندىن كېيىن بىزنىڭ ئويلىغىنىمىز بەلكىم ئاسماندىن چاقماق-گۈلدۈرماما چۈشۈپ، خۇدا ياكى پەرىشتىنىڭ دەھشەتلىك ئاۋاز بىلەن ئۇنىڭ تېگىشلىك جازاسىنى جاكارلىغانلىقى بولۇشى مۇمكىن. بىراق ئادەمنى ھەيران قالارلىق ئىش شۇكى، پەرۋەردىگار ئۆزى ئۇلارغا يېقىنلىشىپ، ئۇلارغا مۇلايىم تەلەپپۇزدا سۆز قىلىدۇ (دەرۋەقە 3-بابتىن بىلىمىزكى، ئۇنىڭ ئىلگىرى ئۇلارنىڭ يېنىغا كېلىپ سۆزلىشىش ئادىتى بولغان). بۇنى كۆرگەن ئادەمئاتىمىز، ھاۋائانىمىز مۆكۈنۈۋالىدۇ. بىز كېيىنكى ئىشقا يەنە ھەيران قالىمىز؛ چۈنكى خۇدا ئادەمنى چاقىرىپ: «سەن نەدە؟» دەپ سورايدۇ. خۇدادىن قورققۇچى ھەممە ئادەم خۇدانىڭ بارلىق ئىشلارنى بىلىدىغانلىقىنى، ھېچقانداق سوئال سوراشنىڭ ھاجىتى يوقلۇقىنى ئوبدان بىلىدۇ! لېكىن خۇدانىڭ شۇ سوئالى ئادەمئاتىمىزغا ئۆتكۈزگەن گۇناھىنى ئۆزلۈكىدىن ئېتىراپ قىلىشقا پۇرسەت تەمىنلەيدۇ. ئۇ بۇ پۇرسەتتىن پايدىلانمايدۇ، بەلكى ئۆزىنىڭ يالىڭاچ ئىكەنلىكىنى ۋە ئۇيات بولىدىغانلىقىنى ئېتىراپ قىلىدۇ. ئارقىدىنلا ئۇ: «سەن... يېگەنمۇ؟» دېگەن يەنە بىر سوئالنى سورايدۇ. خۇدانىڭ بىرىنچىدىن ھاۋائانىمىزدىن ئەمەس، بەلكى ئادەمئاتىمىزدىن بۇ سوئالنى سورىشىدىكى سەۋەب، ئادەمئاتىمىز بۇ ئىشتا ھەقىقىي گۇناھكار ئىدى؛ ھاۋائانىمىز شۇ ئىشتا ئالدىنىپ ئازدۇرۇلغۇچى ئىدى («1تىم.» 14:2نى كۆرۈڭ)، لېكىن ئادەمئاتىمىز گۇناھ قىلغاندا نېمە قىلىۋاتقىنىنى ئۆزى ئېنىق بىلەتتى.


خۇدانىڭ ئىككىنچى سوئالىغا قارىتا ئادەمئاتا ئۆز جاۋابكارلىقىنى ئۆز ئۈستىگە ئالماي: ــ «سەن ماڭا ھەمراھ بولۇشقا بەرگەن ئايال دەرەخنىڭ مېۋىسىدىن ماڭا بەرگەنىدى، مەن يېدىم» دەپ جاۋاب بېرىدۇ. ئادەمئاتىمىزدىن تارتىپ تا ھازىرغىچە ئىنسانلار باشقا كىشىلەرنى ئەيىبلەش ياكى دۆڭگەپ قويۇش ئارقىلىق ئۆز مەسئۇلىيىتىدىن قېچىپ كەلمەكتە. ئادەمئاتىمىز ئاۋۋال ئايالىنى، ئاندىن ھەتتا ئەسلىدە ھاۋائانىمىزنى ئۇنىڭغا ئاتا قىلغان خۇدانىڭ ئۆزىنىمۇ ئەيىبلەيدۇ. ئەر كىشىگە نىسبەتەن ئايال كىشى ئەڭ قىممەتلىك سوۋغاتتۇر، لېكىن ئادەمئاتىمىزنىڭ سۆزىدىن قارىغاندا، ئۇ بۇ نۇقتىنى پۈتۈنلەي ئۇنتۇپ كەتكەنىدى. خۇدا بۇنداق مەسئۇلىيەتتىن ئۆزىنى قاچۇرۇشنى بىر دەقىقىمۇ قوبۇل قىلالمايدۇ، ئەلۋەتتە. ئۇ كېيىن ھاۋائانىمىزغا گۇناھىنى ئېتىراپ قىلىشقا پۇرسەت بېرىدۇ، لېكىن ئۇمۇ مەسئۇلىيىتىدىن قېچىپ: «يىلان مېنى ئالداپ ئازدۇرسا، مەن يەپ ساپتىمەن» دەيدۇ.


خۇدانىڭ ئىنسانلاردىن گۇناھىنى ئېتىراپ قىلىشىنى ئىزدىگەنلىكىدىن شۇ ھەقىقەتنى كۆرىمىز: ــ ئىنسان نېمە گۇناھ سادىر قىلغان بولۇشىدىن قەتئينەزەر، خۇدا ئالدىدا ئۇنىڭغا يۈزلىنىپ باھانە كۆرسەتمەي، تولۇق تونۇپ يەتكەن بولسا، ئۇنداقتا خۇدا گۇناھنىڭ مەسىلىسىنى بىر تەرەپ قىلىپ نىجاتىنى يەتكۈزىدۇ. ئىنسانلار خۇدانىڭ رەھىمى ۋە شاپائىتىگە ئېرىشىشتىكى بىردىنبىر شەرت مۇتلەق سەمىمىيلىكتۇر. خۇدا ئۆز ئالدىدا پۈتۈنلەي سەمىمىيلىك بىلەن گۇناھلىرىغا يۈزلەنگەن ھەرقانداق كىشىنى ئۆزگەرتەلەيدۇ؛ ئۇنداق شارائىتلاردا ئۇنىڭ ياردىمىنىڭ ھېچقانداق چېكى يوقتۇر: ــ

«ئۆز گۇناھلىرىنى يوشۇرغان كىشى روناق تاپماس؛

بىراق ئۇلارنى تونۇپ ئىقرار قىلىپ، توۋا قىلغان كىشى رەھىم-شەپقەتكە ئېرىشەر» («پەند.» 13:28).


خۇدا ئاخىرىدا دىققىتىنى يىلانغا قارىتىپ سۆزلەيدۇ؛ لېكىن ئۇ ئۇنىڭدىن ھېچقانداق سوئال سورىمايدۇ. ھەممىمىزگە ئايانكى، يىلان ئىبلىسنىڭ ئاغزى بولغاچقا، ئۇنىڭغا توۋا قىلىشقا ھېچقانداق پۇرسەت يوقتۇر. ئۇنىڭ ئورنىدا ئۇنىڭغا بىر لەنەت ئوقۇلىدۇ؛ لەنەتنىڭ مەزمۇنى ئادەمئاتىمىز ۋە ھاۋائانىمىزنىڭ ئاڭلىشى ئۈچۈن نىجات توغرۇلۇق بىر ۋەدىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. بۇ قىممەتلىك ۋەدىنى ھازىر كۆرەيلى: ــ

«پەرۋەردىگار خۇدا يىلانغا مۇنداق دېدى: ــ 

«سەن بۇ قىلغىنىڭ ئۈچۈن،

 سەن ھەممە مال-چارۋىلاردىن،

دالىدىكى بارلىق ھايۋاناتلاردىن بەكرەك لەنەتگە قالىسەن؛

قورسىقىڭ بىلەن بېغىرلاپ يۈرۈپ،

ئۆمرۈڭنىڭ بارلىق كۈنلىرىدە توپا يەيسەن.

ۋە مەن سەن بىلەن ئايالنىڭ ئارىسىغا، 

سېنىڭ نەسلىڭ بىلەن ئايالنىڭ نەسلىنىڭ ئارىسىغا ئۆچمەنلىك سالىمەن،

ئۇ سېنىڭ بېشىڭنى دەسسەپ زەخىملەندۈرىدۇ،

 سەن قوپۇپ ئۇنىڭ تاپىنىنى چېقىپ زەخىملەندۈرىسەن»» (14:3-15)


بىز بۇ لەنەتنىڭ تەپسىلاتلىرىنى بىر-بىرلەپ كۆرەيلى: ــ


(ئا) «سەن ھەممە مال-چارۋىلاردىن،

دالىدىكى بارلىق ھايۋاناتلاردىن بەكرەك لەنەتگە قالىسەن؛

قورسىقىڭ بىلەن بېغىرلاپ يۈرۈپ،

ئۆمرۈڭنىڭ بارلىق كۈنلىرىدە توپا يەيسەن»

مۇشۇ ئايەتلەردىن قارىغاندا، شەيتاننىڭ ۋەكىلى بولغان يىلان ئەسلىدە تىك ھالەتتە يۈرىدىغان بولۇشى مۇمكىن. ھەرقانداق يىلاننىڭ ئىسكىلىتلىرىدىكى ئۇمۇرتقىسىنىڭ يېنىدا تۆت كىچىك ئۇستىخان بار. «تەدرىجىي تەرەققىيات»نى تەشەببۇس قىلغۇچىلار: ــ بۇ ئەسلىدە پۇت ئىدى، «تەدرىجىي تەرەققىيات جەريانىدا يوقاپ كەتكەن» دەپ قارايدۇ؛ لېكىن يوقاپ كېتىشى «تەدرىجىي تەرەققىيات» ئارقىلىق ئەمەس، بەلكى خۇدانىڭ لەنىتى بىلەن بولغان. «توپا يېيىش» دېگەن سۆزلەر نومۇسقا قالغان ھالەتنى تەسۋىرلەيدۇ. يىلانلارنىڭ ئوزۇقى توپا ئەمەس، لېكىن ئۇلارنىڭ يېگەن نەرسىلىرىگە ھامان توپا ئارىلىشىپ كېلىدۇ.


(ئە) يىلان (ۋە شەيتان) بىلەن ئايالنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى ئۆچمەنلىك: ــ

«سەن بىلەن ئايالنىڭ ئارىسىغا ... ئۆچمەنلىك سالىمەن». ئايال كىشىلەر بىلەن يىلانلارنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى ئۆچمەنلىك ھەممىگە ئاياندۇر؛ لېكىن شەيتاننىڭ قىز-ئاياللارغا پەۋقۇلئاددە ئۆچى باردۇر. بۇنىڭ سەۋەبىنىڭ بىر قىسمى ئايەتنىڭ كېيىنكى قىسمىدا تېپىلىدۇ: ــ


(ب) «شەيتاننىڭ نەسلى» بىلەن «ئايالنىڭ نەسلى»نىڭ ئوتتۇرىسىدىكى ئۆچمەنلىك: ــ

«مەن ... نەسلىڭ بىلەن ئايالنىڭ نەسلىنىڭ ئارىسىغا ئۆچمەنلىك سالىمەن».

«ئايالنىڭ نەسلى» دېگەننىڭ تىلغا ئېلىنىشى ئىنتايىن قىزىق بىر ئىش. بارلىق مۇقەددەس يازمىلاردا ئىنسانلارنىڭ نەسەبنامىلىرى كۆرسىتىلگەندە ھەركىشىنىڭ كېلىپ چىقىشى دائىم دېگۈدەك ئاتىسىنىڭ ئىسمى بىلەن خاتىرىلىنىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن پەقەت مۇشۇ يەردە تېپىلغان «ئايالنىڭ نەسلى» دېگەن ئىبارە ئىنتايان سىرلىقتۇر. ئايالنىڭ نەسلى ئايەتنىڭ كېيىنكى قىسمىدا شەيتاننى مەغلۇپ قىلغۇچى بولۇپ كۆرۈنىدۇ ــ ئۇ قۇتقۇزغۇچى-مەسىھ بولۇشى كېرەك، ئەلۋەتتە.

ھالبۇكى، تەۋرات دەۋرىدە بۇ بېشارەتنىڭ تەپسىلاتلىرى پەقەت بىرنەچچە مىڭ يىلدىن كېيىن يەشايا ۋە يەرەمىيا پەيغەمبەر تەرىپىدىن چۈشەندۈرۈلىدۇ («يەشايا» 14:7، «يەر.» 22:31) ئاندىن ئىنجىلدا «ۋەھىي» 12-بابتا تېخىمۇ ئېنىقلاشتۇرۇلىدۇ؛ شۇ يەردە «ئايالنىڭ نەسلى» ئاۋۋال مەسىھنىڭ ئۆزى ئاندىن ئۇنىڭ خىزمەتكارلىرى ئىكەنلىكى دېيىلىدۇ.

ئەگەر «ئايالنىڭ نەسلى» مەسىھ بولسا، ئۇنداقتا «يىلاننىڭ نەسلى» بەلكىم «مەسىھنىڭ رەقىبى»، يەنى «دەججال»نى كۆرسىتىشى كېرەك.


(پ) شەيتان بىلەن «ئايالنىڭ نەسلى» ئوتتۇرىسىدا بولىدىغان كۈرەش: ــ

بۇ كۈرەش تولىمۇ كەسكىن بولىدۇ. «ئۇ سېنىڭ بېشىڭنى دەسسەپ زەخىملەندۈرىدۇ» ــ دېمەك، «ئايالنىڭ نەسلى» شەيتانغا ئادەم يىلاننىڭ بېشىنى دەسسەپ يانجىشتەك ئەجەللىك بىر زەربە بېرىدۇ. «سەن قوپۇپ ئۇنىڭ تاپىنىنى چېقىپ زەخىملەندۈرىسەن» ــ شۇ ئىنسان ئۆزى ئازاب تارتىدۇ، چۈنكى يىلان بۇرۇلۇپ ئۇنىڭ تاپىنىنى چاقىدۇ ياكى تاپىنىغا سانجىيدۇ.


قەدىمدىن تارتىپ خۇدادىن قورققۇچى ئادەملەر خۇدانىڭ يىلانغا ئېيتقان سۆزلىرىنى قۇتقۇزغۇچى، يەنى شەيتاننى مەغلۇپ قىلغۇچىنىڭ دۇنياغا كېلىشى توغرۇلۇق ۋەدىسى دەپ قاراپ كەلگەن. لېكىن قۇتقۇزغۇچى بۇ كۈرەشتە ئازاب تارتىدۇ. ئىنجىلدا شەيتان بىلەن مەسىھنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى كۈرەش كرېستتە يۈز بەرگەن، دەپ ئېلان قىلىنىدۇ. شۇ يەردە مەسىھنىڭ تاپىنى دەرۋەقە «يانجىلدى»، «چېقىلدى» ياكى «سانجىلدى» ــ رىملىق لەشكەرلەر بولقىنىڭ زەربىسى بىلەن يوغان مىخنى سوقۇپ ئىككى پۇتىنىڭ ئوشۇقىغا سانجىدى؛ ئەمما خۇداغا مىڭ شۈكرى، مەسىھ شۇ يەردە شەيتاننىڭ ئۈستىدىن ئەخلاق ۋە روھىي جەھەتتە زور غەلىبە قازاندى («1يۇه.» 8:3، «كول.» 15:2).



خۇدانىڭ ئادەمئاتىمىز ۋە ھاۋا ئانىمىزنى كىيىندۈرۈشى

ئادەمئاتىمىز ۋە ھاۋا ئانىمىز گۇناھ قىلغاندىن كېيىن ئۆزلىرىگە ئەنجۈر يوپۇرماقلىرىنى كىيىم قىلىپ ياسىغانىدى. روشەنكى، بۇ ئىش خۇدا ئالدىدا توغرا ئەمەس؛ چۈنكى «پەرۋەردىگار خۇدا ئادەمئاتا بىلەن ئۇنىڭ ئايالىغا تېرىلەردىن كىيىم قىلىپ كىيدۈرۈپ قويدى» دەپ ئوقۇيمىز. شۈبھىسىزكى، بۇ ئادەمئاتىمىز ۋە ھاۋا ئانىمىزغا ۋە شۇنىڭدەك بىزگىمۇ ئىنتايىن مۇھىم بىر دەرسنى ئۆگىتىدۇ. گۇناھنىڭ ئاقىۋەتلىرىنى يېپىش ئۈچۈن پاك ۋە گۇناھسىز بىر ھايات قۇربانلىق قىلىنىشى كېرەك ــ مۇشۇ يەردە گۇناھسىز بىر ياكى بىرقانچە ھايۋان قۇربانلىق بولغان بولسا كېرەك ــ بولمىسا بۇ «تېرىلەر» نەدىن كېلىدۇ؟ پەقەت خۇدا ئۆزىلا ئىنسانلارنىڭ گۇناھلىرىنى ياپالايدۇ ــ ئىنسانلارنىڭ ئەقىل-پاراسىتى ۋە تىرىشىپ-تىرمىشىپ سىڭدۈرگەن ئەجىرلىرىنىڭ «ئەنجۈر يوپۇرماقلىرى»دەك خۇدا ئالدىدا تولىمۇ ئەھمىيىتى يوق. شۇنداقتىمۇ نۇرغۇن ئىنسانلار تېخىچە شۇ ئىشنى قىلىشقا ئىنتىلمەكتە ــ بارلىق دىنىي پائالىيەتلىرىنىڭ ھەممىسى خۇدا ئالدىدا پەقەت «ئەنجۈر يوپۇرماقلىرى»، خالاس. نۇرغۇن كىشىلەر ئۆزلۈكىدىن ئەجىر سىڭدۈرسەك ئۈنۈملۈك بولىدۇ، دەپ خىيال قىلىدۇ ــ بۇددىستلار بولسۇن، مۇسۇلمانلار بولسۇن، خرىستىيانلار بولسۇن، ئۇلار دۇئالار، روزا تۇتۇشلار، مەسچىتتە ناماز ئوقۇشلار، بۇتخانىدا چوقۇنۇشلار، چېركاۋدا دۇئا قىلىشلار، سادىقە بېرىش، مۇقەددەس يازمىلارنى يادلاش قاتارلىقلار مۇكەممەل ھايات بولىدۇ، ئۇ خۇدانىڭ كەچۈرۈمىگە ئېرىشتۈرەلەيدۇ، دەپ ئويلايدۇ. بۇنداق ئوي پۈتۈنلەي خام خىيالدۇر. لېكىن «مۇكەممەل ھايات» قايسى دىنىي ئۆلچەم بىلەن ئۆلچىنىشتىن قەتئىينەزەر، ئىنسانلار بۈگۈندىن باشلاپ تولۇق ھەققانىي، مۇكەممەل ھايات ئۆتكۈزىمەن دېسىمۇ ۋە شۇنداق قىلسىمۇ (ھېچقانداق ئادەم خۇدانىڭ مۇقەددەس روھىسىز ھەقىقىي مۇكەممەل ھاياتنىڭ نېمە ئىكەنلىكىنى چۈشىنىپ يېتەلمەيدۇ؛ مانا بۇ ھەقىقەتتۇ!) لېكىن بۇنداق قىلىش قانداقمۇ ئۆتكەن ھاياتىنىڭ بىرەر گۇناھىنى ياپالىسۇن؟ ئادەمئاتىمىز ۋە ھاۋائانىمىز ئۆزلىرىنى خۇدا ئالدىدا تۆۋەن تۇتۇپ، ئەنجۈر يوپۇرماقلىرىنى سېلىپ تاشلىدى. خۇددى ئادەمئاتىمىز خۇدا تەرىپىدىن كىيدۈرۈلگەندەك (چۈنكى خۇدا ئۆزى ئۇلارنى كىيىندۈرگەن) ئىنسانلار خۇدانىڭ شاپائىتىنى ھەقسىز بىر سوۋغات سۈپىتىدە قوبۇل قىلىشى بىلەن گۇناھلاردىن قۇتقۇزۇلىدۇ («ئەف.» 5:2، 8). ئادەمئاتىمىز ۋە ھاۋائانىمىز شۇ كىيىم-كېچەكنى كەمتەرلىك بىلەن قوبۇل قىلغىنى ئۈچۈن خۇدانىڭ كەچۈرۈمىگە ئېرىشكەن، دەپ قارايمىز. بىراق بۈگۈن قوبۇل قىلىش كېرىكى ھايۋانلارنىڭ تېرىلىرى ئەمەس، بەلكى مەسىھنىڭ ئۆزىنىڭ ھەققانىيلىقىدىن ئىبارەتتۇر («رىم.» 22:3، 26، 6:4-9، «ئەف.» 24:4، «تىت.» 5:3، «ۋەھ.» 8:19).



9:4 نېمىشقا قابىلنىڭ ھەدىيەسى قوبۇل قىلىنمىدى؟ 

قابىلنىڭ سوۋغىتى رەت قىلىنىپ، ھابىلنىڭ قوبۇل قىلىنغىنى دەسلەپتە بەلكىم ئادەمنى تولىمۇ ئويلاندۇرىدىغان ئىش بولۇشى مۇمكىن. ھالبۇكى، ئىنجىلدىكى ئىككى يازما مۇشۇ ئىشنى يورۇتىدۇ: ــ 


«ئېتىقادى بولغاچقا ھابىل قابىلنىڭكىدىنمۇ ياخشى بىر قۇربانلىقنى خۇداغا ئاتىغان؛ ئېتىقادى بولغاچقا، خۇدا ئۇنىڭ ئاتىغانلىرىنى تەرىپلەپ، ئۇنىڭغا ھەققانىي دەپ گۇۋاھلىق بەردى. گەرچە ئۆلگەن بولسىمۇ، ئېتىقادى بىلەن ئۇ يەنىلا بىزگە گەپ قىلماقتا» («ئىبر.» 4:11)

«چۈنكى سىلەر دەسلەپتىن ئاڭلاپ كېلىۋاتقان خەۋەر مانا دەل شۇكى، بىر-بىرىمىزگە مېھىر-مۇھەببەت كۆرسىتىشىمىز كېرەكتۇر. رەزىل بولغۇچىدىن بولغان، ئىنىسىنى ئۆلتۈرگەن قابىلغا ئوخشاش بولماسلىقىمىز كېرەك؛ ئۇ نېمىشقا ئىنىسىنى قەتل قىلدى؟ ئۇنىڭ ئۆزىنىڭ قىلغانلىرى رەزىل، ئىنىسىنىڭ قىلغانلىرى ھەققانىي بولغانلىقى ئۈچۈن شۇنداق قىلغان» («1يۇھ.» 11:3-12).


«ئىبرانىيلارغا»دىكى شۇ ئايەت بىزگە ھابىلنىڭ قۇربانلىقىنى «ئېتىقاد بىلەن» ئېلىپ كەلگەنلىكىنى ئايان قىلىدۇ. ئېتىقاد ۋە ئىشەنچ خۇدانىڭ سۆز-كالامىنى ئاڭلاش ۋە قوبۇل قىلىش بىلەن بارلىققا كېلىدۇ (مەسىلەن، «رىم.» 17:10، «يەش.» 1:53نى كۆرۈڭ). ئۇنداقتا، ھابىل خۇدانىڭ «ئېتىقاد ئېلىپ كەلگەن» قايسى سۆزىنى ئاڭلىغان؟ ئادەمئاتا ئوغۇللىرى قابىل بىلەن ھابىلغا خۇدانىڭ ئۆزلىرىنىڭ ئۇياتىنى يېپىش ئۈچۈن گۇناھسىز ھايۋاننىڭ تېرىلىرى بىلەن كىيدۈرگەنلىكى توغرۇلۇق بىرەر خەۋەرنى ئېيتىپ بەرگەنمۇ، ياكى خۇدا ئۇلارغا بىۋاسىتە بىرەر سۆزنى قىلغانمۇ؟ ھېچبولمىغاندا، ھابىلدا ئېتىقاد بولغان بولسا، ئۇنداقتا خۇدا ئۇلارغا ئۆزىگە يېقىنلىشىش ئۈچۈن قۇربانلىق قىلىش كېرەكلىكى توغرۇلۇق ۋەھىي يەتكۈزگەن، دەپ جەزملەشتۈرەلەيمىز.


قابىل ئۈچۈن چوڭ مەسىلە شۇكى، ئۇ دېھقان ۋە باغۋەن ئىدى؛ قۇربانلىققا كېرەك بولغان قويلارنىڭ ئىگىسى ئۇنىڭ ئىنىسى ھابىل ئىدى. قابىل تەكەببۇرلۇقىدىن ئىنىسىدىن قۇربانلىققا قوي سوراشنى خالىمايتتى؛ شۇنىڭ ئورنىدا ئۇ ئۆز بېغىدىكى مەھسۇلاتلاردىن ئېلىپ كېلىدۇ. مۇشۇ ئايەتلەردىن ئېنىقكى، خۇدا ئۇنىڭ سوۋغىتىنى پەقەت قوبۇل قىلمايلا قالماي، بەلكى قابىلنىڭ ئۆزىمۇ خۇداغا ياقمىدى: «خۇدا قابىل ۋە ئۇنىڭ سۇنغىنىغا قارىمىدى». مۇناسىۋەتلىك ئايەتلەردىن كۆرۈنۈپ تۇرىدۇكى، قابىلنىڭ پوزىتسىيىسى پەقەت ھاكاۋۇرلۇق ئىدى؛ خۇدا ئۇنىڭ سوۋغىتىنى رەت قىلغاندىن كېيىن خۇدانىڭ سەمىمىي گەپلىرىگە قۇلاق سېلىشنىڭ ئورنىدا ئۇ ئىنتايىن غەزەپلىنىدۇ. مۇشۇنىڭدىن بىز ئۇنىڭ كۆڭلىدىكى خىياللىرىنى ئاڭلىغاندەك بولىمىز: «مانا بۇ سوۋغات تىرىشىپ-تىرمىشىپ چىقارغان ئۆز ئەجرىمدۇر! ئاجايىب بىر ھەدىيەدۇر! ئەسلىدە خۇدانىڭ ماڭا رەھمەت ئېيتىشىغا توغرا كېلەتتى!».


قابىلدا ۋە ھابىلدا ئىككى يول بىزگە كۆرۈنىدۇ («يەھ.» 11-ئايەتتىكى «قابىلنىڭ يولى»نى كۆرۈڭ). بىرىنچى يولنى «دىنىي يول»، ئىككىنچى يولنى «ئېتىقاد يولى» دېيىشكە بولىدۇ. مۇشۇ يەردە «دىنىي يول» دېگىنىمىز، بىر ئىنسان ئۆزىنىڭ تىرىشىش-تىرمىشىشلىرى ۋە ئوي-خىياللىرى بىلەن خۇدانى رازى قىلماقچى بولغان يول. پۈتكۈل دۇنيا بويىچە كۆپ ئادەملەر قابىل ئويلىغاندەك: «مەن كۆپ دۇئالارنى قىلغىنىم ئۈچۈن، ھەر ھەپتە مەسچىتكە (ياكى بولمىسا چېركاۋغا ياكى بۇتخانا قاتارلىقلارغا) بارغىنىم ئۈچۈن، كەمبەغەللەرگە كۆپ سادىقە بەرگىنىم ئۈچۈن، مۇقەددەس يازمىلارنى (تەۋرات بولسۇن، زەبۇر بولسۇن، ئىنجىل بولسۇن، قۇرئان بولسۇن، بۇددا «نوملىرى» بولسۇن) يادلىغىنىم ئۈچۈن خۇدا مېنى قوبۇل قىلىپ، گۇناھلىرىمنى كەچۈرۈم قىلىدۇ» دەپ ئويلاپ يۈرىدۇ. بىراق تەۋرات-ئىنجىل بويىچە، گۇناھنى بىر تەرەپ قىلىدىغان بىردىنبىر ئىش ــ قۇربانلىقتۇر. خۇدانىڭ نىجاتى سوۋغات بولۇپ، مەسىھنىڭ ئۆزىدە ئۇ كېرەك بولغان قۇربانلىقنى تەمىنلىگەن. ئېتىقادى بار ئادەملەر ئۇنىڭ بۇ توغرۇلۇق سۆز-كالامىنى قوبۇل قىلىپ، خۇشاللىق بىلەن ئۇنىڭ سوۋغىتىنى قۇچاقلايدۇ. ھابىل بولسا بۇ يولغا، يەنى خۇدانىڭ شاپائىتىنى قوبۇل قىلىدىغان ئېتىقادلىق يولغا ۋەكىل بولىدۇ. ھالبۇكى، بەزىلەر ھەتتا قابىلدەك ئۆزلىرىنىڭ ئەجىرلىرى ئۈچۈن خۇدا مېنى تەرىپلىشى كېرەك، دەپ ئويلايدۇ.


«چۈنكى سىلەر شەپقەت بىلەنلا ئىشەنچ ئارقىلىق قۇتقۇزۇلدۇڭلار. بۇ ئىش ئۆزۈڭلاردىن كەلگەن ئىش ئەمەس، بەلكى خۇدادىن كەلگەن ئىلتىپات، ــ ئۇ زادىلا ئادەملەرنىڭ ئەمەل-ئەجرىدىن كەلمەيدۇ، بۇ ھەم ھېچكىمنىڭ ماختانماسلىقى ئۈچۈندۇر» («ئەف.» 8:2-9).


ئاخىردا قابىل ئىنىسىنى ئۆلتۈرگىنى ئۈچۈن خۇدانىڭ ئۇنىڭغا چۈشۈرگەن جازاسى توغرۇلۇق ئازراق توختىلىمىز. ئادەمئاتا ۋە ھاۋائانا گۇناھ قىلغاندىن كېيىن، خۇدا شاپائەت بىلەن ئۇلارغا گۇناھلىرىنى تونۇپ يېتىش پۇرسىتىنى بەرگەنىدى، ۋە ئۇ شۇنداق پۇرسەتنى ھەتتا قابىلغىمۇ يەتكۈزۈپ: «ئىنىڭ نەدە؟» دەپ سورايدۇ. شۇنداقتىمۇ قابىل پۇرسەتنى رەت قىلىپ، خۇدا ئالدىدا تۇرۇپمۇ يالغان سۆزلەيدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن خۇدا ئۇنىڭغا شۇنداق «يېنىك جازا» بەردىمۇ؟ نېمىشقا ئۇ نەق مەيداندا ئۆلتۈرۈلمەيدۇ؟


جازانىڭ تەپسىلاتلىرىدىن: «سەن ئەمدى قولۇڭدىن ئىنىڭنىڭ قېنىنى قوبۇل قىلغىلى ئاغزىنى ئاچقان يەردىن قوغلىنىپ لەنەتكە ئۇچرايسەن. سەن يەرگە ئىشلىسەڭمۇ ئۇ بۇنىڭدىن كېيىن ساڭا قۇۋۋىتىنى بەرمەيدۇ، سەن يەر يۈزىدە سەرسان بولۇپ، سەرگەردان بولىسەن» دەپ ئوقۇيمىز. 


يەر-تۇپراق ئادەمئاتىمىزنىڭ گۇناھى تۈپەيلىدىن ئاللىقاچان لەنەتكە ئۇچرىغان بولۇپ، ئادەمئاتىمىزغا: «سەن تۇپراققا يانغۇچە ئارىلىقتا يۈز-كۆزۈڭ تەرگە چۆمگەندىلا نان يەيسەن» دېگەندەك، تېرىقچىلىق تەسلىشىپ كەتكەنىدى. ئەمدى قابىلغا بولسا نەگىلا بارسا تېرىقچىلىق ھەسسىلەپ تەسلىشىپ كېتەتتى. ئۇنىڭ خۇداغا: «كىملا مېنى تېپىۋالسا، ئۆلتۈرۈۋېتىدۇ!» ــ دېگەنلىكى ئەجەبلىنەرلىك ئەمەس (شۇ چاغدا يەر يۈزىدە بەلكىم پەقەت ئۈچ ئىنسان ياشايتتى ــ لېكىن قابىل كەلگۈسىدە ئىنسانلارنىڭ كۆپىيدىغىنىنى كۆزدە تۇتۇپ سۆزلەيدۇ ــ 28:1، 16:3، 3:5-5نى كۆرۈڭ). كىممۇ قابىلنىڭ ئۆز يېنىدا خالايدۇ دەيسىز؟! ئۇ نەگىلا بارسا تۇپراق شۇ ھامان تۇغماس بولۇپ كېتەتتى! شۇنىڭ ئۈچۈن خۇدا باشقىلارنىڭ قابىلنى ئۆلتۈرمەسلىكى ئۈچۈن ئۇنىڭ پېشانىسىگە مەلۇم بىر بەلگە قويىدۇ. بىراق ئۇ قەيەرگە بارسا ئۇلار ئۇنى دەرھال ئارىسىدىن ھەيدىۋېتىدۇ. شۇنداق قىلىپ قابىل گۇناھنىڭ ئاقىۋىتىنى كۆرسىتىدىغان بىرخىل «ماڭغۇن ئاگاھ» ياكى «سەرگەردان تەشۋىقاتچى»، پۈتكۈل يەر-زېمىنغا خۇدانىڭ ئادىللىقى ۋە مۇقەددەسلىكى، گۇناھنى جازالايدىغانلىقى توغرۇلۇق «خالىس» جاكارچى، گۇۋاھچى ياكى خەۋەرچى بولۇپ قالىدۇ.


6-باب ــ «خۇدانىڭ ئوغۇللىرى ئىنسانلارنىڭ قىزلىرىنى ... ئۆزلىرىگە خوتۇن قىلىشقا باشلىدى» ــ بۇ نېمىنى كۆرسىتىدۇ؟

«ۋە شۇنداق بولدىكى، ئىنسانلار يەر يۈزىدە كۆپىيىشكە باشلىغاندا، شۇنداقلا قىزلارمۇ كۆپلەپ تۇغۇلغاندا، خۇدانىڭ ئوغۇللىرى ئىنسانلارنىڭ قىزلىرىنىڭ چىرايلىقلىقىنى كۆرۈپ، خالىغانچە تاللاپ، ئۆزلىرىگە خوتۇن قىلىشقا باشلىدى».


تېكىستتىكى ئىزاھاتىمىزدا ئېيتقىنىمىزدەك، «خۇدانىڭ ئوغۇللىرى» ھەققىدە ئۈچ خىل چۈشەنچە بار: ــ


1. ئىنسان ئەمەس، بەلكى ئەرشتىكى بىر خىل زات، پەرىشتە ياكى روھتىن ئىبارەت (بەزى ئالىملار شۇ ئىبارىنى جىن-شەيتانلارنى كۆرسىتىدۇ، دەپ قارايدۇ).

2. دەرىجىدىن تاشقىرى ئادەم بولۇپ، پادىشاھ ياكى ھۆكۈمدار.

3. قابىلنىڭ خۇداسىز ئەۋلادلىرىدەك ئەمەس، بەلكى خۇدا يولىدا ماڭىدىغان شېتنىڭ ئەۋلادلىرىدۇر.


بىز مۇتلەق بىرىنچى كۆزقاراشتا بولىمىز. چۈنكى 2- ياكى 3-پىكىردە ئېيتىلغاندەك «خۇدانىڭ ئوغۇللىرى» دېگەن ئىبارە شېتنىڭ ئىخلاسمەن ئەۋلادلىرى ياكى بولمىسا يەر يۈزىدىكى ئۇلۇغ زاتلارنى كۆرسەتكەن بولسا، ئۇنداقتا ئۇلارنىڭ «ئىنسانلارنىڭ قىزلىرىنىڭ چىرايلىقلىقىنى كۆرۈش»ى ئاندىن «خالىغانچە تاللاپ، ئۆزلىرىگە خوتۇن قىلىش»ىنىڭ زادى نېمە خاتالىقى ياكى يامانلىقى بولاتتى؟! چۈنكى ئەينى تېكىستتە: «رەزىل ئادەملەرنىڭ قىزلىرى» توغرۇلۇق گەپ يوق، پەقەت «ئىنسانلارنىڭ قىزلىرى» دېيىلىدۇ ــ دېمەك، ئاددىي قىز-ئاياللارنىلا كۆرسىتىدۇ. شۇڭا «خۇدانىڭ ئوغۇللىرى» دېگەنلىك بىر تۈركۈم پەرىشتىلەرنى كۆرسىتىدۇ، دەپ قارايمىز («ئايۇپ» 6:1، 1:2، 7:38، «زەبۇر» 1:29، 6:89نى كۆرۈڭ). مۇشۇ پەرىشتىلەر قىز-ئاياللارنىڭ گۈزەللىكىنى كۆرۈپ، ئۇلار بىلەن جىنسىي مۇناسىۋەت ئۆتكۈزۈشنى ھەۋەس قىلغان ۋە شۇنداق قىلىش ئۈچۈن خۇدا ئۆزلىرىگە بېكىتكەن خىزمەت ئورنىنى تاشلاپ («يەھ.» 6-ئايەت)، مەلۇم بىر ئىنسانىي، جىسمانىي شەكىلگە كىرگەن. تېكىستتىن قارىغاندا ئۇلارنىڭ ئەۋلادلىرى «پالۋان-باتۇرلار» ياكى «كۈچلۈك ئىسيانچى»لار، بىنورمال گىگانتلار ئىدى. «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى»نىڭ مۇئەللىپى مۇنداق ۋەقەنىڭ يۈز بېرىشى پەقەت بىر قېتىملا ئەمەس دەپ پۇرىتىدۇ؛ چۈنكى ئۇ كېيىنكى ۋاقىتلاردىمۇ باشقا گىگانتلار تۇغۇلغان، دەپ خاتىرىلەيدۇ: ــ «شۇ كۈنلەردە (ۋە شۇنداقلا كېيىنكى كۈنلەردىمۇ)، خۇدانىڭ ئوغۇللىرى ئىنسانلارنىڭ قىزلىرىنىڭ يېنىغا بېرىپ، ئۇلاردىن بالىلارنى تاپقىنىدا، گىگانتلار يەر يۈزىدە پەيدا بولدى. بۇلار بولسا قەدىمكى زامانلاردىكى داڭلىق پالۋان-باتۇرلار ئىدى» (4-ئايەت). بۇ بەلكىم مۇقەددەس يازمىلاردىكى باشقا يەرلەردە تىلغا ئېلىنغان، توپاندىن كېيىن تۇغۇلغان گىگانتلارنى كۆرسىتىدۇ؛ مەسىلەن، «چۆل.» 33:13، «قان.» 20:2-21، 11:3، «2سام.» 15:21-22نى كۆرۈڭ.


ئىنجىلدا، روسۇل يەھۇدا بۇ ۋەقەنىڭ مەزمۇنىنى گۇماننى يوقاتقان ھالدا ئېنىق قىلىدۇ: ــ 

«ۋە سىلەر شۇنىمۇ بىلىسىلەركى، ئەسلىدىكى ئورنىنى تۇتماي، بەلكى ئۆز ماكانىنى تاشلاپ كەتكەن پەرىشتىلەرنى رەب ئۇلۇغ قىيامەت كۈنىنىڭ سورىقىغىچە مەڭگۈ كىشەنلەپ مۇدھىش قاراڭغۇلۇقتا سولاپ ساقلىماقتا. سودوم ۋە گوموررا ۋە ئۇلارنىڭ ئەتراپىدىكى شەھەرلەردىكىلەرمۇ شۇ ئوخشاش يولدا، يەنى شۇ پەرىشتىلەرگە ئوخشاش ئۇچىغا چىققان بۇزۇقلۇققا ۋە غەيرىي شەھۋەتلەرگە بېرىلىپ كەتكەن، كېيىنكى دەۋرلەر ئۇلارنىڭ ئاقىۋىتىدىن ئىبرەت ئالسۇن ئۈچۈن مەڭگۈلۈك ئوت جازاسىغا ئۆرنەك قىلىنىپ كۆيدۈرۈلگەن».


بۇ ئايەتلەرنىڭ ئاخىرقى قىسمىدا ئاۋۋال بەچچىۋازلىق شەھۋانىي ھەۋەسلەرگە بېرىلگەن «سودوم ۋە گوموررا ۋە ئۇلارنىڭ ئەتراپىدىكى شەھەرلەردىكىلەر» تىلغا ئېلىنىدۇ؛ ئاندىن سودومدىكىلەرنىڭ «شۇ ئوخشاش يولدا، يەنى شۇ پەرىشتىلەرگە ئوخشاش ئۇچىغا چىققان بۇزۇقلۇققا ۋە غەيرىي شەھۋەتلەر (گرېك تىلىدا: «غەيرىي ئەتلەر»)گە بېرىلىپ كەتكەن»لىكى كۆرسىتىلىدۇ. خۇدا پەرىشتىلەرنىڭ ھېچقاچان «غەيرىي شەھۋەتلەر («غەيرىي ئەتلەر»)گە بېرىلىشى»نى ئىرادە قىلغان ئەمەس؛ ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش، ھەرگىز ئەر كىشىلەرنىڭ ئايال كىشىلەر بىلەن نورمال ئەر-ئاياللىق مۇناسىۋەتنى خالىماي، باشقا ئەر كىشىلەرگە ھەۋەس قىلغۇچى بولۇشىنى ئىرادە قىلغان ئەمەس.


«2پېت.» 4:2 ۋە مۇشۇ يەردە، «يەھۇدا» 6-ئايەتتىن قارىغاندا، ئالەمنىڭ دەسلىپىدە خۇداغا قارشى شەيتان بىلەن بىرگە ئىسيان كۆتۈرگەن پەرىشتىلەر بىلەن سېلىشتۇرغاندا، مۇشۇ پەرىشتىلەر ئېغىرراق جازاغا ئۇچرىغان («ۋەھ.» 3:12-4تىكى ئىزاھاتلىرىمىزنى كۆرۈڭ). ئاشۇ ئىسيان كۆتۈرگۈچى پەرىشتىلەر (ھازىرقى جىنلار) بۈگۈن دۇنيانى كېزىپ، ئىنسانلارنى ئېزىقتۇرۇپ، خۇدانىڭ مۆمىن بەندىلىرىنىڭ روھ-قەلبىلىرىگە جەڭ قىلىپ يۈرمەكتە؛ «يەھۇدا» 6-ئايەتتە تىلغا ئېلىنغان پەرىشتىلەرنى بولسا: «رەب ئۇلۇغ قىيامەت كۈنىنىڭ سورىقىغىچە مەڭگۈ كىشەنلەپ مۇدھىش قاراڭغۇلۇقتا سولاپ ساقلىماقتا». ئۇلارغا نېمىشقا (سولانمىغان جىنلار بىلەن سېلىشتۇرغىنىدا) ئېغىرراق جازا بېرىلىدۇ؟ شۈبھىسىزكى، ئاددىي سەۋەبى شۇ بولۇشى كېرەككى، مۇشۇ پەرىشتىلەر خۇدانىڭ گۇناھ ئۈستىدىن يۈرگۈزگەن بىرنەچچە جازالىرىغا ــ (1) ئالەمنىڭ دەسلىپىدە، شەيتاننى جازالاپ ئەرشتىن ھەيدىۋەتكىنىگە؛ (2) ئادەمئاتىمىز ۋە ھاۋائانىمىز گۇناھ قىلغاندىن كېيىنكى جازالىغىنىغا؛ (3) ھابىلنى ئۆلتۈرگەن قابىلنىڭ ئۈستىگە چۈشۈرگەن جازاسىغا گۇۋاھ بولۇپ تۇرۇقلۇق، يەنىلا خۇدا ئالدىدا گۇناھ قىلغىنى ئۈچۈن ئۇلارنىڭ خۇدا ئالدىدىكى جاۋابكارلىقى كۆپرەك بولاتتى.


ئەلۋەتتە، بەزىلەر بۇ پىكرىمىزنى ئاڭلاپ رەب ئەيسانىڭ ئىنسانلارنىڭ تىرىلىشى توغرۇلۇق: «ئۆلۈمدىن تىرىلگەندىن كېيىن، ئىنسانلار ئۆيلەنمەيدۇ، ئەرگە تەگمەيدۇ، بەلكى خۇدانىڭ ئەرشتىكى پەرىشتىلىرىگە ئوخشاش بولىدۇ» («مات.» 30:22) دېگەن مۇبارەك سۆزلىرىنى نەقىل كەلتۈرۈپ قارشى چىقىدۇ. دېمەك، پەرىشتىلەر ھېچبولمىغاندا ئۆيلەنمەيدۇ ۋە ئۇلارنىڭ جىنسىيىتى يوق. لېكىن ئۇلارنىڭ خالىسىلا جىنسىيەتكە ئىگە بولۇش ئىمكانىيىتى يوق ئەمەس. دېگەنلىرىمىز دەل مۇشۇ. «ئالەمنىڭ يارىتىلىشى»دا بايان قىلىنغان بۇ پەرىشتىلەر خۇدا بېكىتكەن تەرتىپتىن ياكى تۈزۈمدىن ھالقىپ چىقتى ۋە شۇنىڭ بىلەن جازالاندى. ئۇلار روسۇل يەھۇدا تەسۋىرلىگەن سودومدىكى ئادەملەرگە ئوخشاش «بۇزۇقلۇققا ۋە غەيرىي شەھۋەتلەرگە بېرىلىپ كەتكەن... مەڭگۈلۈك ئوت جازاسىغا ئۆرنەك قىلىنىپ كۆيدۈرۈلگەن».


بۇ ۋەقەدىن كېيىن ئىنسانلارنىڭ قەلبلىرى تېخىمۇ رەزىللىك بىلەن تولۇپ كەتكەندەك قىلىدۇ: ــ «پەرۋەردىگار ئىنساننىڭ ئۆتكۈزۈۋاتقان رەزىللىكى يەر يۈزىدە كۆپىيىپ كەتكەنلىكىنى، ئۇلارنىڭ كۆڭلىدىكى نىيەتلىرىنىڭ ھەرقاچان يامان بولۇۋاتقىنىنى كۆردى».



27-25:9 نۇھ پەيغەمبەرنىڭ شەم، ھام ۋە يافەت توغرۇلۇق بېشارەتلىك سۆزلىرى

نۇھ پەيغەمبەر ئۆز ئۈزۈمزارلىقىنىڭ شارابىنى ئىچىپ مەست بولغاندىن كېيىن ئۇنى كۆرگەن ئوغلى ھام ئاكىلىرى شەم بىلەن يافەتنىڭ يېنىغا بېرىپ، ئاتىسىنى مازاق قىلغان ھالدا شۇ ئەھۋالنى ئۇلارغا ئېيتقان، دەپ خاتىرىلىنىدۇ. ئۇلار ئىككىيلەن بولسا ھۆرمەت بىلەن ئەدىيالنى ئېلىپ كەينىچە مېڭىپ، ئاتىسىنى يېپىپ قويىدۇ. نۇھ پەيغەمبەر ئويغىنىپ، نېمە ئىشلارنىڭ يۈز بەرگىنىنى بىلىپ، تۆۋەندىكى بېشارەتنى ئېلان قىلدى: ــ


«نۇھ شارابنىڭ كەيپىدىن ئويغىنىپ، كەنجى ئوغلىنىڭ ئۆزىگە نېمە قىلغىنىنى بىلىپ: ــ

قانائانغا لەنەت بولغاي!

 ئۇ قېرىنداشلىرىنىڭ قۇلىنىڭ قۇلى بولسۇن، ــ دەپ قارغىدى.

ئۇ يەنە: ــ 

شەمنىڭ خۇداسى بولغان پەرۋەردىگارغا تەشەككۈر-مەدھىيە كەلتۈرۈلگەي!

قانائان شەمنىڭ قۇلى بولسۇن.

خۇدا يافەتنى ئاۋۇتقاي!

ئۇ شەمنىڭ چېدىرلىرىدا تۇرغاي،

قانائان بولسا ئۇنىڭ قۇلى بولغاي! ــ دېدى».


بىرىنچى سوئال، يامان ئىش قىلغىنى ھام بولغاندىن كېيىن، نېمىشقا تۇنجى ئوغلى قانائان لەنەتكە قالدى؟


خۇدانىڭ ھۆكۈملىرى «چوڭقۇر تىلسىمات دېڭىزلاردەكتۇر» («زەب.» 6:36)؛ دەرۋەقە بىز پانىي دۇنيادا بولغىنىمىزدا ئۇلارنىڭ سەۋەبلىرى ياكى ئەھمىيىتىنى تولۇق تونۇپ يېتەلمەيمىز؛ لېكىن ھامنىڭ كۆپ ئوغۇللىرى ئارىسىدىن پەقەت قانائانلا لەنەتكە قالغان، دېگەن پاكىتتىن ھامنىڭ يامان ئىش قىلىشىدا ئوغلى قانائاننىڭ تەسىرى بار ياكى ئاتىسىنى مازاق قىلىشقا قۇتراتقۇچى شۇ قانائاندۇر، دەپ پەرەز قىلساق ئېھتىمالغا يېقىنراق بولۇشى مۇمكىن (بەزى ئالىملار ئىككىنچى بىر پىكىردە بولۇپ، قانائان ھامنىڭ ئەڭ ئامراق ئوغلى، شۇڭا ھامنى جازالاش ئۈچۈن نۇھ قانائاننىڭ كەلگۈسىگە لەنەت ئوقۇيدۇ، دەپ قارايدۇ).


«قۇلنىڭ قۇلى» ــ بۇ ئىبارە ئەڭ تۆۋەن قۇللۇق ياكى تۆۋەن خىزمەتنى كۆرسىتىدۇ.

نۇھ پەيغەمبەر پەرۋەردىگارنى «شەمنىڭ خۇداسى» دەپ تەسۋىرلەيدۇ. دېمەك، شەم ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى خۇدا بىلەن يېقىن مۇناسىۋەتتە بولىدۇ. شەمنىڭ نەسلىدىن «ئېبەر» دېگەن زات تۆرىلىدۇ؛ «ئېبەر» ــ مەنىسى بەلكىم «(دەريادىن) ئۆتكۈچى»، شۇڭا ئېبەر بەلكىم تۇنجى «ئىبرانىي» بولۇشى مۇمكىن. ئېبەرنىڭ نەسلىدىن ئىبراھىم، ئىسھاق، ياقۇپ ئاندىن ياقۇپتىن ئىسرائىل دېگەن خەلق چىققان؛ ئىسرائىل خۇدا ئۆزىنى شەيتاننىڭ زۇلمىتىدە قالغان دۇنياغا تونۇشتۇرۇشقا تاللىۋالغان ۋاسىتىچى ئىدى. نۇھنىڭ ئوقۇغان لەنىتى بويىچە، قانائاننى كېيىن «شەمنىڭ قۇلى» دەپ بېكىتكەن. بۇ ئىش ئىسرائىلنىڭ كېيىنكى تارىخىدا ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان (مەسىلەن، «2تار» 1:8-8نى كۆرۈڭ).

نۇھنىڭ بېشارىتىدە يافەت توغرۇلۇق «خۇدا يافەتنى ئاۋۇتقاي!» ئاندىن «ئۇ شەمنىڭ چېدىرلىرىدا تۇرغاي» دەيدۇ. كېيىن مەدەنىيەت كۆپرەك تەرەققىي قىلغان ئەللەر، بولۇپمۇ ياۋروپادىكى ئەللەرنىڭ كۆپىنچىسى يافەتتىن چىققان. يافەتنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ ئارىسىدا بابىل، گرېك (يۇنان) ۋە رىم ئىمپېرىيەلىرىدىكىلەر بولغان. بۇ ئىمپېرىيەلەر ئاشۇرنىڭ زېمىنىنى ئېگىلىپلا قالماي، بەلكى پەلەستىن زېمىنىنى ئىشغال قىلغان ۋە شۇنداقلا قانائاننىڭ ئەۋلادلىرىنى ئۆز قۇللۇقىغا سالغان. نۇھنىڭ يافەت توغرۇلۇق بېشارىتى كېيىن يەنە روھىي جەھەتتىمۇ ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان ــ چۈنكى ئىنجىل دەۋرىدە خۇش خەۋەرنى ئاۋۋال قوبۇل قىلغانلارنىڭ كۆپىنچىسى يافەتتىن چىققان خەلقلەر بولغان.


«ھام» دېگەن سۆز «قارا» دېگەن مەنىدە. شۇڭا ئافرىقىدىكى كۆپ قارا تەنلىك خەلقلەر دەرۋەقە ھامنىڭ ئەۋلادلىرىدىن بولۇشى مۇمكىن. لېكىن بەزىلەرنىڭ نۇھ پەيغەمبەرنىڭ بۇ بېشارىتىدىن پايدىلىنىپ، «خۇدانىڭ ئىرادىسى» دەپ باھانە قىلىپ قارا تەنلىك خەلقلەرنى («ھامنىڭ ئەۋلادلىرى» دەپ) قۇللۇققا سېلىشى مۇتلەق چوڭ گۇناھ بولىدۇ. چۈنكى بېشارەتتە ھام ئۆزى ياكى قانائاندىن باشقا ئەۋلادلىرىدىن ھەتتا بىرىمۇ تىلغا ئېلىنغان ئەمەس. 



10-باب ـ «ئەللەرنىڭ نەسەبنامىسى» ــ بۇ ئەللەر ھازىر نەدە ياكى نەگە كەتكەن؟

بۇ بابتىكى «ئەللەرنىڭ نەسەبنامىسى»دا يەر يۈزىدىكى بارلىق ئەللەرنىڭ ئەجدادلىرى خاتىرىلىنىدۇ. بۇ تىزىملانغان خەلقلەرنىڭ ھازىرقى خەلقلەر ياكى ئەللەر بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلىرىدىن بەزىلىرى مەلۇم، بەزىلىرى نامەلۇم. مەلۇم بولغانلىرى توغرۇلۇق تۆۋەندە ئازراق توختىلىمىز: ــ

(ئوقۇرمەنلەر بۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك خەرىتىنىسىمۇ كۆرسۇن)


2:10 «يافەتنىڭ ئوغۇللىرى: ــ گومەر، ماگوگ، ماداي، ياۋان، تۇبال، مەشەك ۋە تىراس».

گومەر ــ «كىممەرلەر»نىڭ ئەجدادى. گېرمانىيە بىلەن مۇناسىۋەتلىك.

ماگوگ ــ جەنۇبىي رۇسىيە ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تۈزلەڭلىك رايونلىرىدىكى بىر خەلق. «ماگوگ»نىڭ «سكىتلار» بىلەن مۇناسىۋىتى بار بولۇشى مۇمكىن؛ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھازىرقى خەلقلەردىن بەزىلىرى، شۈبھىسىزكى، ماگوگدىن چىققان («ئەزاكىيال» 38-39-بابلارنى كۆرۈڭ).

ماداي ــ «مېدىيالار» (ھازىرقى «كۇردلار») ھەمدە ھىندىستاندىكى بەزى خەلقلەرنىڭ ئەجدادى.

ياۋان ــ گرېكلەر (يۇنانلار)نىڭ ئەجدادى

تۇبال ــ «قارا دېڭىز»غا مۇناسىۋەتلىك بەزى قەبىلىلەرنىڭ ئەجدادى. كېيىنچە بۇلارنىڭ رۇسىيەنىڭ قەدىمكى پايتەختى، يەنى توبولسك شەھىرى بىلەن مۇناسىۋىتى بولغان بولۇشى مۇمكىن.

مەشەك ــ «مۇشكۇلار» دېگەن قەدىمكى خەلقنىڭ ئەجدادى. بۇلار رۇسىيەنىڭ ھازىرقى پايتەختى موسكۋا ۋە ئەرمىنىيەدىكى موشقى تاغلىرى بىلەن مۇناسىۋىتى بولۇشى مۇمكىن.

تىراس ــ قەدىمكى «تراكىيلار» ياكى «ئەترۇسكىيلار» ياكى بۇلار ئىككىسىنىڭ ئەجدادى. بۇ خەلقلەردىن بەزىلىرى كېيىن «فېنېكىيلەر» بىلەن مۇناسىۋىتى بار بولدى.


3:10 «گومەرنىڭ ئەۋلادلىرى: ئاشكىناز، رىفات ۋە تورگاماھ»

ئاشكىناز ــ ھىندى-گېرمانلارنىڭ شىمالىي قەبىلىلىرىنىڭ ئەجدادى ۋە بەلكىم يەنە «سكىتلار»نىڭ بىر قىسمىنىڭ ئەجدادى بولۇشى مۇمكىن. ئېھتىمالغا يېقىنكى، ھازىرقى تۈركلەر سكىتلاردىن چىققان.

رىفات ــ شىمالىي سۇرىيەدە ۋە شەرقىي تۈركىيەدە ياشىغان بىر قەبىلىنىڭ ئەجدادى.

تورگاماھ ــ شەرقىي تۈركىيەنىڭ چېگرىسىدىكى «تابال»غا يېقىن بولغان بىر قەبىلىنىڭ ئەجدادى


4:10 «ئېلىشاھ، تارشىش، كىتتىيلار بىلەن دودانىيلار»

ئېلىشاھ ــ سېپرۇستا ھەم بەلكىم كرېتتە ئولتۇراقلاشقان بىر قەبىلىنىڭ ئەجدادى. ئۇلار كېيىن «ئوتتۇرا دېڭىز»نىڭ بويىدىكى باشقا يەرلەردە ئولتۇراقلاشقان.

تارشىش ــ «ئوتتۇرا دېڭىز»نىڭ بويلىرىدىن ئىسپانىيەگىچە ۋە ئەنگلىيەدىمۇ ئولتۇراقلاشقان بىر خەلق بولدى.

كىتتىيلار ــ سېپرۇستا ئولتۇراقلاشقان يەنە بىر خەلق.

دودانىيلار ــ گرېكلەر ۋە «رودا» دېگەن ئارال بىلەن مۇناسىۋەتلىك بىر خەلق.


6:10 «ھامنىڭ ئوغۇللىرى كۇش، مىسىر، پۇت ۋە قانائان»

«ھام» دېگەننىڭ مەنىسى «قارا» بولغاچقا، مۇمكىنلىكى باركى، ئافرىقىدىكى خەلقلەرنىڭ كۆپىنچىسى ھامدىن چىققان بولۇشى مۇمكىن. تۆۋەندە كۆرىمىزكى، ھامنىڭ ئەۋلادلىرىدىن بىرنەچچىسى دەرۋەقە ئافرىقىدا ئولتۇراقلاشقان.

كۇش ــ ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى ئېفىئوپىيەدە (نۇبىيادا) ئولتۇراقلاشقان

مىسىر ــ مىزرائىم ــ ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى ئۈستۈن مىسىر ۋە ئاستىن مىسىردا ئولتۇراقلاشقان (ئىبرانىي ۋە ئەرەب تىللىرىدا «مىزرائىم» دېگەن سۆز «ئىككى مىسىر» دېگەننى بىلدۈرىدۇ).

پۇت ــ ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى لىبىيەدە (نۇبىيادا) ۋە سومالىيەدە ئولتۇراقلاشقان

قانائان ــ ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى پەلەستىندە ئولتۇراقلاشقان، ئاندىن «قانائانىيلار» دېگەن يەتتە قەبىلە بولغان.


7:10 «كۇشنىڭ ئوغۇللىرى سېبا، ھاۋىلاھ، سابتا، رائاماھ ۋە سابتىكاھ؛ رائاماھنىڭ ئوغۇللىرى شېبا ۋە دىدان ئىدى»

سېبا ــ ئۈستۈن مىسىردا، نىل دەرياسىغا يېقىن ئولتۇراقلاشقان بىر قەبىلە

ھاۋىلاھ ــ (مەنىسى «قۇملۇق» ياكى «قۇملۇق تۈزلەڭلىك») ــ جەنۇبىي ئەرەبىستاندا ئولتۇراقلاشقان بىر قەبىلە

سابتا ــ پارس قولتۇقىنىڭ بويلىرىدا ئولتۇراقلاشقان بىر قەبىلە

رائاماھ ــ غەربىي جەنۇبىي ئەرەبىستاندا ئولتۇراقلاشقان بىر قەبىلە

سابتىكاھ ــ پارس قولتۇقىنىڭ شەرقىي تەرىپىدىكى «سامۇداكى» دېگەن جايدا ئولتۇراقلاشقان بىر قەبىلە

شېبا ــ غەربىي جەنۇبىي ئەرەبىستاندىكى بىر قەبىلە بولدى؛ كېيىن «سابىيلار» پادىشاھلىقىنى قۇرغان؛ ئۇلارنىڭ ئايال پادىشاھى كېيىن دانالىق ئىزدەپ سۇلايمان پادىشاھنى يوقلاپ بارغان («1پاد.» 10-باب). 

دىدان ــ شىمالىي ئەرەبىستاندا ئولتۇراقلاشقان بىر قەبىلە


8:10 «كۇشتىن يەنە نىمرود تۆرەلگەن؛ ئۇ يەر يۈزىدە ناھايىتى كۈچتۈڭگۈر ئادەم بولۇپ چىقتى» ــ «نىمرود» دېگەن ئىسىمنىڭ مەنىسى «ئاسىيلىق قىلغۇچى» دېگەنلىك بولىدۇ. ئۇ توغرۇلۇق ئېيتىلغان سۆزلەرنىڭ ھەممىسىنى سەلبىي جەھەتتە چۈشىنىش كېرەك. ئۇنىڭدىن خۇدانىڭ خەلقىگە دۈشمەن بولغان ئىككى شەھەر ۋە ئىمپېرىيە چىققان ــ يەنى بابىل (خۇداغا قارشىلىقىنى بىلدۈرگەن بابىل مۇنارى قۇرۇلغان جاي) ۋە نىنەۋە (ئاسۇرىيە ئىمپېرىيەسىنىڭ پايتەختى)، ئۇلار تۆۋەندىكىدەك: ــ 


9:10 «ئۇ پەرۋەردىگار ئالدىدا كۈچتۈڭگۈر ئوۋچى بولدى؛ شۇڭا «پالانچى بولسا، پەرۋەردىگارنىڭ ئالدىدا نىمرودتەك، زەبەردەس ئوۋچى ئىكەن!» دەيدىغان گەپ پەيدا بولدى» ــ بۇنىڭ مەنىسى ئىزاھاتلىرىمىزدا كۆرسىتىلگەندەك، نىمرود «ئوۋچى» مۇشۇ يەردە بەلكىم ھايۋانلارنى ئەمەس، ئىنسانلارنى ئوۋلايدىغانلىقىنى كۆرسىتىشى مۇمكىن، ۋە شۇنداقلا ئۇنىڭ نامى ھەتتا ئەرشكىمۇ يەتتى. بىزدە ھېچقانداق گۇمان يوقكى، نىمرود دېگەن كىشى كەلگۈسىدىكى «دەججال»نى سۈرەتلىگەن بىر خىل «بېشارەتلىك رەسىم»دۇر. چۈنكى كەلگۈسىدە دەججال (قايتىدىن قۇرۇلىدىغان) بابىل شەھىرىنىڭ پادىشاھى بولىدۇ.


10:10 «ئۇنىڭ پادىشاھلىقى شىنار زېمىنىدىكى بابىل، ئەرەك، ئاككاد ۋە كالنەھ دېگەن شەھەرلەردە باشلانغانىدى» ــ بۇرۇنقى يەھۇدىي ئۆلىمىلار (راببىلار)نىڭ ھەممىسى: «پەرۋەردىگار ئالدىدا كۈچتۈڭگۈر ئوۋچى بولدى» دېگەن سۆزلەر ئۇنىڭ خۇداغا قارشى تۇرغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ، دەپ قارايتتى. چۈنكى نىمرود كېيىن بەرپا قىلغان شەھەرلەر، جۈملىدىن بابىل شەھىرى خۇدا ۋە ئۇنىڭ خەلقىگە قارشى چىققان، شۇنداقلا خۇداغا قارشى چىقىشنىڭ سىمۋولى بولۇپ قالغان.


12-11:10 «ئۇ بۇ زېمىندىن ئاشۇر زېمىنىغا چىقىپ نىنەۋە، رەھوبوت-ئىر، كالاھ، ۋە نىنەۋە ۋە كالاھنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى رەسەن دېگەن شەھەرلەرنىمۇ بىنا قىلدى (بۇلار قوشۇلۇپ «كاتتا شەھەر» بولدى)» ــ ئاشۇر (ئاسۇرىيە ئىمپېرىيەسىنى تەسىس قىلغۇچى) شەمنىڭ ئەۋلادى ئىدى (22-ئايەت).

ئاشۇر نىنەۋە، رەھوبوت-ئىر، كالاھ، ۋە رەسەن دېگەن تۆت شەھەر بىرلىشىپ بىر چوڭ كاتتا شەھەر، يەنى «نىنەۋە شەھەرى» بولدى.


13:10 «مىسىرنىڭ ئەۋلادلىرى لۇدىيلار، ئانامىيلار، لەھابىيلار، نافتۇھىيلار» ــ بۇ تۆت خەلق نىل دەرياسى دېلتىسىدىن تارتىپ، شىمالىي ئافرىقىغىچە ئولتۇرقلاشقان.


14:10 «پاتروسىيلار، كاسلۇھىيلار (فىلىستىيلەر كاسلۇھىيلاردىن چىققان) ۋە كافتورىيلار»

پاترۇسىيلار ۋە كاسلۇھىيلارمۇ ئۈستۈن مىسىردا ۋە كرېتتە ئولتۇراقلاشقان. «فىلىستىيلەر» كېيىن شۇ يەردىن چىقىپ پەلەستىننىڭ غەربىي تەرىپىدە ئولتۇراقلاشقان. كافتورىيلار كرېتكە ئاندىن «ئوتتۇرا دېڭىز»دىن يىراق بولغان، بىزگە ھازىر نامەلۇم رايونلاردىمۇ ئولتۇراقلاشقان بولۇشى مۇمكىن.


18-15:10 «قانائاندىن تۇنجى ئوغۇل زىدون تۆرىلىپ، كېيىن يەنە ھەت تۆرەلگەن. ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى بولسا يەبۇسىيلار، ئامورىيلار، گىرگاشىيلار، ھىۋىيلار، ئاركىيلار، سىنىيلار، ئارۋادىيلار، زەمارىيلار ۋە خاماتىيلار ئىدى. شۇنىڭدىن كىيىن، قانائانىيلارنىڭ قەبىلىلىرى ھەر تەرەپكە تارقىلىپ كەتتى»

 ــ زىدوندىن فېنېكىيلەر چىققان. بۇ خەلق قەدىمكى زاماندىكى يىراق يۇرتلارغا بارغان جاھانكەزدى دېڭىزچىلار ئىدى. شۇنداق ئىسپاتلارمۇ باركى، فېنېكىيلەر ھەتتا جەنۇبىي ئامېرىكىغا ۋە «تىنچ ئوكيان»دىكى يىراق ئاراللارغىمۇ يېتىپ بارغان.

ھەتتىن «ھىتتىيلار» چىققان. ئۇلارنىڭ ئۆز ئىمپېرىيەسى بار ئىدى. ئىمپېرىيەسى غۇلىغاندىن كېيىن ھىتتىيلار شەرقتىكى يىراق رايونلارغا كۆچۈپ كەتكەن. ئۇلار «سىنىيلار» بىلەن بىرلىشىپ ھازىرقى خەنزۇ، موڭغۇل ۋە ياپون مىللەتلىرى بولۇپ قالغان، ئاندىن ھەتتا شۇ يەردىن «بېرىنگ بوغۇزى»دىن ئۆتۈپ شىمالىي ئامېرىكىدىكى «ئىندىئانلار» بولغان بولۇشى مۇمكىن. بۇ خەلقلەرنىڭ قالغان قىسمىنىڭ ھەممىسى پەلەستىن، لىۋان ۋە سۇرىيەنى ئىگىلىگەن قەبىلىلەر بولۇپ قالغان. ئىسرائىللار ئاخىردا ئۇلارنى شۇ يەرلەردىن ھەيدەپ چىقىرىپ، خۇدا ئۆزلىرىگە مىراس قىلىشقا بېكىتكەن بۇ زېمىنىغا ئىگە بولغان.


22-21:10 «شەممۇ ئوغۇل پەرزەنتلىك بولدى؛ شەم بولسا يافەتنىڭ ئاكىسى، ئېبەرلەرنىڭ ئاتا-بوۋىسى بولدى. شەمنىڭ ئوغۇللىرى ئېلام، ئاشۇر، ئارفاخشاد، لۇد، ئارام...»

«ئېلام» دېگەننىڭ مەنىسى «يۇقىرىقى جايلار». ئېلامدىن بولغان خەلق بابىلنىڭ شەرقىدە ياشىغان بولۇپ، ھارىرقى ئىراندىكى خەلق-مىللەتلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك.

«ئاشۇر» ــ ئاسۇرىيلەر دېگەن خەلق بولغان.

«ئارفاخشاد» ــ نىنەۋە شەھىرىنىڭ شىمالىي شەرقىدە ياشىغان، «كالدىيلەر» بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇشى مۇمكىن.

«لۇد» ــ تىگرىس (دىجلە) دەرياسىغا يېقىن ياشىغان «لۇدبۇ» خەلقى بولغان بولۇشى مۇمكىن.

«ئارام» ــ سۇرىيەنىڭ شىمالىي تەرەپلىرىدە ۋە بابىلنىڭ شىمالىدىكى ۋە شەرقىدىكى تۈزلەڭلىكلەردە ياشىغان خەلق بولغان.


23:10 «ئارامنىڭ ئوغۇللىرى ئۇز، ھۇل، گەتەر، ماش ئىدى». 

بۇ قەبىلىلەر توغرۇلۇق مەلۇمات ئاز. ئۇلار باشقا شەرقىي خەلقلەرنىڭ ئەجدادلىرى بولغان بولۇشى مۇمكىن. «ھۇل»نىڭ ئەرمىنىيە بىلەن، «گەتەر»نىڭ ئافغانىستان بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى كۆرسىتىدىغان ئازراق ئىسپات بار.


24:10 «ئارفاخشادتىن شېلاھ تۆرەلدى، شېلاھتىن ئېبەر تۆرەلدى».

«ئېبەر» ــ مەنىسى بەلكىم «(دەريادىن) ئۆتكۈچى». «ئىبرانىي» دېگەن سۆز بەلكىم بۇ سۆزدىن چىققان.


25:10 «ئېبەردىن ئىككى ئوغۇل تۆرەلگەن بولۇپ، بىرىنىڭ ئىسمى پەلەگ ئىدى، چۈنكى ئۇ ياشىغان دەۋردە يەر يۈزى بۆلۈنۈپ كەتكەنىدى؛ پەلەگنىڭ ئىنىسىنىڭ ئىسمى يوقتان ئىدى».

«پەلەگ» دېگەن سۆزنىڭ تەلەپپۇزى «بۆلۈنۈش»كە يېقىندۇر. «ئۇ ياشىغان دەۋردە يەر يۈزى بۆلۈنۈپ كەتكەنىدى» ــ ئۈچ ئىمكانىيەت بار: (ئا) بۇ سۆزلەر بابىل مۇنارىدىكى ۋەقەدە، خۇدانىڭ تىلنى بۆلۈشى بىلەن ئەللەرنىمۇ بۆلگەنلىكىنى، شۇنداقلا «يەر يۈزىدىكىلەر بۆلۈنۈپ كەتكەن»لىكىنى كۆرسىتىدۇ؛ (ئە) يەر-زېمىننىڭ بۆلۈنۈپ كەتكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ («يارىتىلىش» 9:1 بويىچە يەر-زېمىن ئەسلىدە بىرلا قۇرۇقلۇق ئىدى؛ ئاندىن كېيىن چوقۇم مەلۇم ۋاقىتتا ھازىرقى ئاسىيا، ياۋروپا، ئافرىقا، ئامېرىكا ۋە ئانتاركتىكا قىتئەلىرىگە بۆلۈنۈپ كەتكەن. دۇنيا خەرىتىسىگە قارىسىڭىز، بۇ يەتتە قىتئەنىڭ شەكىللىرىنى بىر-بىرىگە «جىپسىلاشتۇرما رەسىم»دەك جىپسىلەشكە بولىدۇ، شۇڭا ئەسلىدە بىر پۈتۈن بولغان بولسا كېرەك؛ (ب) يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان ئىككى ئىمكانىيەتنىڭ تەڭ يۈز بەرگەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. بىز بىرىنچى ياكى ئۈچىنچى پىكىرگە مايىلمىز.

«يوقتان» ئەرەبىستاندىكى بىر قەبىلە بولدى.


29-26:10 «يوقتاندىن ئالموداد، شەلەف، خازارماۋەت، يېراھ، ھادورام، ئۇزال، دىكلاھ، ئوبال (ياكى «ئېبال»)، ئابىمائەل، شېبا، ئوفىر، ھاۋىلاھ، يوباب تۆرەلدى» ــ بۇلارنىڭ ھەممىسى ئەرەبىستاندىكى قەبىلىلەر بولدى.


32-30:10 «ئۇلارنىڭ ئولتۇرغان جايلىرى بولسا مېشادىن تارتىپ، سەففار دېگەن رايوننىڭ شەرق تەرىپىدىكى تاغقىچە سوزۇلاتتى. يۇقىرىقىلار بولسا شەمنىڭ ئوغۇللىرى بولۇپ، ئۆز قەبىلىسى ۋە تىللىرى بويىچە قوۋم بولۇپ ئۆز زېمىنلىرىدا ئولتۇراقلاشقانىدى. يۇقىرىدىكىلەر نۇھنىڭ ئەۋلادلىرى بولۇپ، ئۇلار ئۆز نەسەبلىرى ۋە قوۋملىرى بويىچە خاتىرىلەنگەن. توپاندىن كېيىنكى يەر يۈزىدىكى بارلىق قوۋملار ئۇلارنىڭ ئىچىدىن تارقالغان». بۇ نەسەبنامىنىڭ خۇلاسىسىدۇر. ئايرىم-ئايرىم بولغان ئەل-قەبىلىلەرنىڭ سانى جەمئى يەتمىشتۇر.



خۇدانىڭ «بابىل مۇنارى»دىكى ۋەقەدە بولغان مەقسىتى

خۇدا نېمە مەقسەت بىلەن ئەل-يۇرتلارنىڭ تىللىرىنى بىر-بىرىدىن ئايرىۋەتكەن؟

ئىزاھاتىمىزدا ئېيتقىنىمىزدەك، ئەللەرنىڭ يەردە «ئاسمانلارغا تاقاشقۇدەك بىر مۇنار ياسايلى» دېگەن ئىشى بىرىنچىدىن «خۇدانىڭ ئىرادىسىگە خىلاپلىق قىلايلى» دېگەندەك مەغرۇرلۇقنىڭ بىر خىل ئىپادىسى ئىدى. چۈنكى خۇدا ئەسلىدە «سىلەر جۈپلىشىپ كۆپىيىپ، يەر يۈزىنى تولدۇرۇڭلار» (1:9) دېگەنىدى. ئۇلار: «ئۆزلىرىنى تارىلىپ كېتىشتىن ساقلاش ئۈچۈن»، يەنى مۇنار سېلىش ئارقىلىق كۆپ خەلقلەرنى ئۆزلىرىگە مايىل قىلىش ئۈچۈن چوڭ مۇنارنى قۇرغان، شۇنىڭ بىلەن خۇدانىڭ ئەمرىگە خىلاپلىق قىلغان. 


ئىككىنچىدىن، ئۇلارنىڭ بۇ مۇنار ئارقىلىق ئاسماندىكى روھلار (جىن-شەيتانلار) بىلەن ئالاقە قىلىپ، پالچىلىق قىلىش مەقسىتى بار ئىدى. مۇشۇنداق پالچىلىق ياكى مۇنەججىملىك خۇدانىڭ ئىرادىسىگە خىلاپ ئىدى («قان.» 9:18-12). شۇ ئىككى سەۋەبتىن ئۇ مۇنارنى خۇدانىڭ يولىغا قارىمۇقارشى بولغان، دېيىشكە بولىدۇ.


مۇنارنىڭ ئاقىۋىتى ۋە نەتىجىسى شۇنداقكى: «بۇ ئۇلارنىڭ ئىشىنىڭ باشلىنىشىدۇر! بۇندىن كېيىن ئۇلارنىڭ نىيەت قىلغان ھەرقانداق ئىشىنى ھېچ توسۇۋالغىلى بولمايدۇ» دېيىلىدۇ. بۇنىڭغا خۇدا ئەلۋەتتە يول قويمايدۇ. ئىنسانلارنىڭ بۇنداق كۈچلۈك بولۇپ كېتىشى ئاخىرقى ھېسابتا ئۆزلىرىگە خەۋپ كەلتۈرىدۇ؛ نىمرودتەك رەزىل نىيەتلىك بىر ئادەملەر كۆپ بىلىم ياكى ئىلىم-پەننى ئۆزلەشتۈرسە، نەتىجىدە ئۇ شۇ بىلىمنى ئىشلىتىپ بارلىق ئىنسانلارنى ئۆزىگە بېقىندۈرۈپ كونترول قىلىۋالىدۇ.


شۇڭا خۇدا «ئۇلارنىڭ تىلىنى باشقا-باشقا قىلىپ قالايمىقانلاشتۇرۇۋېتىدۇ». خۇدانىڭ ئۇلارنىڭ تىلىنى بۆلۈشى ئۇلارنىڭ ھەمكارلىشىپ ئىشلەش مەقسىتىنى توساپلا قالماي، بەلكى كېيىن نىمرودتەك زالىم بىر مۇستەبىتنىڭ بارلىق ئىنسانىيەتنى ئۆز ئىلكىگە ئېلىۋېلىشىغا مۇستەھكەم توسالغۇ بولىدۇ. چۈنكى ھاكىممۇتلەقلىك قانچىلىك كۈچلۈك بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ئۇنىڭ باشقا تىلدا سۆزلەيدىغانلارنى كونترول قىلىشى چەكلىمىگە ئۇچرايدۇ. پەقەت چەكلىمە بولغاندىلا ئۇ ئۇلارنىڭ بىر-بىرى بىلەن بولغان ئالاقىلىشلىرىنى ۋە شۇنداقلا ئۇلارنىڭ ئوي-پىكىرلىرىنى تىزگىنلىيەلمەيدۇ. شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى، شۇ چاغدىن تارتىپ «تىل توسالغۇسى» ئىنسانىيەتنى تولۇق بىر مۇستەبىتلىكتىن قوغداپ كەلمەكتە.

شۇنداقتىمۇ بەزى ئادەملەر ھازىرقى زامان كومپيۇتېر تېخنىكىسىدىن پايدىلىنىپ، «تەرجىمە پروگراممىلىرى»نى تۈزۈشى بىلەن خۇدا قويغان «تىل توسالغۇسى»نى بىلەر-بىلمەس بۇزماقچى بولۇۋاتىدۇ. يەنە بەزىلىرى بۈگۈنكى كۈنلەردە ھەتتا «يېڭى ئىنسانلارنى يارىتايلى» دەپ لابوراتورىيەلىرىدە ئىنساننىڭ تۆرەلمە ھۈجەيرىلىرىنى تەجرىبە ئوبيېكتى قىلىشقىمۇ پېتىنىۋاتىدۇ. دېمەك: «بۇ ئۇلارنىڭ ئىشىنىڭ باشلىنىشىدۇر! بۇندىن كېيىن ئۇلارنىڭ نىيەت قىلغان ھەرقانداق ئىشىنى ھېچ توسۇۋالغىلى بولمايدۇ» دېگەننى قايتىدىن دېيىشكە توغرا كەلمەمدۇ؟ شۇڭا خۇدانىڭ پۈتكۈل يەر يۈزىدىكىلەرگە ئاخىرقى ھۆكۈم-جازالىرىنىڭ چۈشىدىغان كۈنى بىزگە يىراق ئەمەس، دېسەك خاتا بولمايدۇ.



ئىبراھىمنىڭ ھاياتىدىن ئېلىشقا بولىدىغان بەزى ساۋاقلار ۋە ئىبرەتلەر


ئىنجىلدا، روسۇل پاۋلۇس ئىبراھىم توغرۇلۇق «ئۇ ئېتىقادچى بولغان بىزلەرنىڭ ئاتىمىزدۇر» دەيدۇ («رىم.» 16:4؛ يەنە «گال،» 29:3نى كۆرۈڭ). خۇدا ئىشلارنى شۇنداق بېكىتىپ ئورۇنلاشتۇرغاندىن كېيىن، ئۇنىڭ ھاياتىدىن ئېتىقاد توغرۇلۇق نۇرغۇن ياخشى دەرسلەرنى ئۆگىنىشىمىز مۇمكىن، دەپ ئويلىساق خاتا بولمايدۇ. تۆۋەندە شۇ دەرسلەردىن بەزىلىرىنى كۆرىمىز.


(1) شاپائەت، ئېتىقاد، ئىتائەتمەنلىك ـ 1:12-9

دەسلەپتە خۇدانىڭ ئىبراھىم (ئەسلىدە ئابرام»)غا بولغان چاقىرىقىغا سەپسېلەپ قارايلى. «روس.» 2:7-3تىن شۇنى كۆرىمىزكى، خۇدا ئىبراھىمنى ئۇ ھاران شەھىرىدە تۇرۇشتىن ئىلگىرى، يەنى كالدىيەنىڭ ئۇر شەھىرىدە تۇرغىنىدا چاقىرغانىدى؛ شۇ ئايەتتە «ئاتىمىز ئىبراھىم تېخى مېسوپوتامىيە رايونىدا تۇرۇۋاتقاندا، يەنى ھاران شەھىرىگە كۆچۈپ ماكانلىشىشتىن ئىلگىرى، شان-شەرەپنىڭ ئىگىسى خۇدا ئۇنىڭغا ئايان بولۇپ: «سەن ئۆز يۇرتۇڭ ۋە ئۇرۇق-جەمەتىڭدىن ئايرىلىپ چىقىپ، مەن ساڭا كۆرسىتىدىغان يەرگە بارغىن» دېگەنىدى» دېيىلىدۇ. 

«ئالەمنىڭ يارىتىلىشى» 1:12دە «پەرۋەردىگار ئابرامغا مۇنداق دېگەنىدى: ــ

سەن ئۆز يۇرتۇڭدىن، ئۆز ئۇرۇق-قېرىنداشلىرىڭدىن ۋە ئۆز ئاتا جەمەتىڭدىن ئايرىلىپ، مەن ساڭا كۆرسىتىدىغان زېمىنغا بارغىن» دەپ خاتىرىلىنىدۇ. «روسۇللارنىڭ پائالىيەتلىرى»دىكى ئايەت بويىچە، شۇ گەپلەر ئىبراھىمغا دېيىلگەن گەپلەر ئۇ ھاراندا ئەمەس، بەلكى ئۇر شەھىرىدە تۇرۇۋاتقان ۋاقتىدا دېيىلگەن.

«ھاران» ئەسلىدە ئىبراھىمنىڭ «يۇرتى» ئەمەس ۋە ئۇنىڭ «ئۇرۇق-قېرىنداشلىرى» ياكى «ئاتا جەمەتى»نىڭ كۆپىنچىسى ھاراندا تۇرغان ئەمەس، بەلكى ئۇردا تۇرغانىدى. شۇڭا خۇدانىڭ چاقىرىقىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن ئىبراھىم ئۇردىن يولغا چىقماقچى بولىدۇ. ھالبۇكى، مۇقەددەس يازمىلاردا: «تەراھ بولسا ئوغلى ئابرامنى، نەۋرىسى لۇت (ھاراننىڭ ئوغلى)نى ۋە كېلىنى، يەنى ئابرامنىڭ ئايالى ساراھنى ئېلىپ، قانائان زېمىنىغا بېرىش ئۈچۈن كالدىيلەرنىڭ ئۇر شەھىرىدىن چىقتى؛ بىراق ئۇلار ھاران دېگەن جايغا يېتىپ كەلگەندە، شۇ يەردە ئولتۇراقلىشىپ قالدى» دەپ خاتىرىلىنىدۇ. 

بۇنىڭدىن تۆۋەندىكىلەرنى بايقاشقا بولىدۇ: ــ


(ئا) ئىبراھىمنىڭ ئۇردىن چىقىشىدا قانچىلىك راھەت-پاغارەتنى تاشلاپ كەتكەنلىكىنى ھازىر تەسەۋۋۇر قىلىشىمىز تەس. ئارخېئولوگلارنىڭ قېدىرىپ تەكشۈرۈشىدىن مەلۇم بولۇشىچە، ئۇر شەھىرى كەڭ-ئازادە، ناھايىتى باياشات، تۇرمۇشى راھەتلىك بىر شەھەر ئىكەن. ئۇلاردا ھازىرقى زاماندەك ئۆيلەرنى ئىسسىتىدىغان بىرخىل پار سىستېمىسىمۇ بار ئىدى. قەدىمكى زاماندا سېپىللىق شەھەرلەرگە خاس بولغان ئامان-ئېسەنلىكتە تۇرۇشنى ھەممە ئادەم خالايتتى؛ لېكىن ئىبراھىم بۇ ئامان-ئېسەنلىكنى تاشلاپ سەپەرلەردە يۈرۈپ، چېدىرلاردا تۇرۇشنى تاللىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە، شۇ كۈنلەردە «خەرىتە» دەيدىغان نەرسە مەۋجۇت ئەمەس ئىدى؛ سەپەر ئۇنىڭغا نىسبەتەن پۈتۈنلەي نامەلۇم بىر ئىش ئىدى. يولدا قانداق خەۋپ-خەتەرلەرنىڭ ئۇنى كۈتۈپ تۇرۇۋاتقىنىنى ھېچكىم بىلمەيتتى. قاراقچىلار ۋە باندىتلار شۈبھىسىزكى ئاز ئەمەس ئىدى.


(ئە) روشەنكى، ئىبراھىم خۇداغا ئىتائەت قىلىشنى تاللىغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇ تولۇق ئىتائەت قىلمىدى. چۈنكى ئۇ «ئاتا جەمەتى»دىن تېخى پۈتۈنلەي ئايرىلمىغانىدى. كۆرۈنۈپ تۇرۇپتىكى، ئاتىسى ئەمەلىيەتتە خۇدانىڭ ئىبراھىمنى قانائانغا چاقىرىغىنىنى ئاڭلاپ، شۇ چاقىرىقنى ئۆز تەشەببۇسىغا ئايلاندۇرۇپ: «بىز قانائانغا بارايلى» دېگەن. بىز 11-بابتىن: «تەراھ بولسا ئوغلى ئابرامنى، نەۋرىسى لۇت (ھاراننىڭ ئوغلى)نى ۋە كېلىنى، يەنى ئابرامنىڭ ئايالى ساراھنى ئېلىپ، قانائان زېمىنىغا بېرىش ئۈچۈن كالدىيلەرنىڭ ئۇر شەھىرىدىن چىقتى» دەپ ئوقۇيمىز. بىراق ئۇلار يېرىم يولدا، يەنى ھاراندا توختاپ قېلىپ، قانائانغا بارمىدى. ئىبراھىم خۇدانىڭ چاقىرىقىغا ئەگىشىش ئۈچۈن چېدىر بىلەن تەڭ يۈرۈشى كېرەك ئىدى؛ لېكىن ئاتىسىنىڭ: «ھاران شەھىرىدە ئامان ئېسەن بولىمىز» دېگەندەك گېپى بىلەن، ئۇ چېدىر تۇرمۇشىنى تاشلاپ، يەنە سېپىللىق شەھەردە تۇردى. شۇنىڭ بىلەن ئىبراھىم خۇدانىڭ چاقىرىقىغا تولۇق ئەمەل قىلماي ئاتىسى بىلەن شۇ يەردە توختاپ قالدى. ئۇلار ئاللىقاچان 1000 كىلومېتر يول باسقان بولۇپ، قانائانغا بارىدىغان يولنىڭ يەنە 800 كىلومېترى قالغانىدى. تەراھ ئىبراھىمنى كېچىكتۈرۈپ قويدى. قىزىقكى، «تەراھ» دېگەن ئىسىمنىڭ مەنىسى «كېچىكتۈرۈش» دېگەن مەنىسى بار ئىدى.


(ب) خۇدا ئىبراھىمنى «قىسمەن ئېتىقاد»ى ياكى تەخىر قىلغىنى ئۈچۈن ئۇنىڭدىن ۋاز كەچمەيدۇ؛ چۈنكى ئۇ پەلەستىنگە يېتىپ بارغاندا پەرۋەردىگار يەنە بىر قېتىم ئۇنىڭغا كۆرۈنىدۇ. ئاتا ئۆز بالىسىنىڭ ئايىغى چىقىپ تۇنجى قەدىمىنى باسقىنىنى كۆرۈۋاتقانلىقىنى تەسەۋۋۇر قىلايلى؛ خۇدا مۇشۇ يەردە «ئېتىقادلىق بالىسى» ئىبراھىمنىڭ بىرىنچى قەدىمىنى كۆرۈۋاتقان ئەمەسمۇ؟ شۇنىڭ بىلەن پەرۋەردىگار ئۇنى ئەيىبلىمەيدۇ، بەلكى ئۇنىڭ بۇيرۇلغان سەپىرىنى ئاياغلاشتۇرغىنىدا ئۇنىڭغا ئايان بولۇشى بىلەن ئۇنىڭدىن خۇش بولغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ.


(پ) 5:12دىن ئىبراھىم ئاخىرىدا ھاراندىن كۆچۈپ كەتكىنىدە «... ئىنىسىنىڭ ئوغلى لۇتنى ئېلىپ ...كەتتى» دەپ ئوقۇيمىز. ئۇ نەۋرى ئىنىسى لۇتنىڭ ئۆزى خالاپ ئۆزىگە ئەگىشىپ ماڭغىنىنى توسىيالمايتتى، ئەلۋەتتە، لېكىن ئۇنى بىللە ئېلىپ ماڭغاچقا، ئۇ خۇدانىڭ ئەمرىدىن ھالقىپ كېتىپ، ئۇنىڭ ئۈچۈن جاۋابكارلىقنى ئۆز ئۈستىگە ئالىدۇ. كېيىن بۇ ئىش بەزى چاتاقلارنى تۇغدۇرىدۇ (13-باب). 



3-1:12 خۇدانىڭ ئىبراھىم بىلەن بولغان ئەھدىسى

«سەن ئۆز يۇرتۇڭدىن، ئۆز ئۇرۇق-قېرىنداشلىرىڭدىن ۋە ئۆز ئاتا جەمەتىڭدىن ئايرىلىپ، مەن ساڭا كۆرسىتىدىغان زېمىنغا بارغىن.

شۇنداق قىلساڭ مەن سېنى ئۇلۇغ بىر خەلق قىلىپ،

ساڭا بەخت-بەرىكەت ئاتا قىلىپ،

نامىڭنى ئۇلۇغ قىلىمەن؛

شۇنىڭ بىلەن سەن ئۆزۈڭ باشقىلارغا بەخت-بەرىكەت بولىسەن؛

كىملەر ساڭا بەخت-بەرىكەت تىلىسە مەن ئۇلارنى بەرىكەتلەيمەن،

كىمكى سېنى خورلىسا مەن چوقۇم ئۇنى لەنەتكە قالدۇرىمەن؛

سەن ئارقىلىق يەر يۈزىدىكى بارلىق ئائىلە-قەبىلىلەرگە بەخت-بەرىكەت ئاتا قىلىنىدۇ!»


بىز مۇشۇ يەردە ئەھدىنىڭ بارلىق تەپسىلاتلىرى ئۈستىدە سەھىپە چەكلىمىسى بىلەن تەپسىلىي توختالمايمىز. بىز پەقەت خۇدانىڭ ئىبراھىمنىڭ ئىتائەت قىلىشى ئارقىلىق ئۇنىڭ بىلەن بولغان ئەھدىسىنىڭ: «سەن ئارقىلىق يەر يۈزىدىكى بارلىق ئائىلە-قەبىلىلەر بەخت-بەرىكەت ئاتا قىلىنىدۇ!» دېگەن نەتىجىسى ئۈستىدە ئازراق توختىلىمىز. بۇ بەخت-بەرىكەتنىڭ پۈتكۈل دۇنياغا كېلىشىنىڭ بىرىنچى باسقۇچى ئىسرائىل خەلقى ئارقىلىق بولدى، چۈنكى خۇدا ئۇلار ئارقىلىق ئۈچ جەھەتتىن ئۆزىنى ئايان قىلدى، يەنى: ــ (ئا) ئۆزىنىڭ ھەقىقىي بىردىنبىر خۇدا ئىكەنلىكىنى، «بۇتلار»نىڭ ھېچنەرسە ئەمسلىكىنى؛ (ئە) بارلىق قانۇن-ئەقىدىلىرىدە ئۆز پاك-مۇقەددەس ماھىيىتىنى (پ) كۆرسەتكەن كارامەت-مۆجىزىلىرىدە ھەممىگە قادىر بولغان قۇدرىتىنى (ب) پەيغەمبەرلەرنىڭ سۆزلىرى ئارقىلىق نىجات-شاپائەتلىك مەقسەت-مۇددىئالىرىنى ئايان قىلدى.


بەخت-بەرىكەتنىڭ ئىككىنچى باسقۇچى، يەنى ھەممىدىن مۇھىم باسقۇچى مەسىھ-قۇتقۇزغۇچىنىڭ كېلىشىدىن ئىبارەت ئىدى.


بىز يەنە شۇنىڭغا ئىشىنىمىزكى، خۇدانىڭ شۇ ئەھدىدە ئىبراھىمنىڭ ئۆزى ۋە ئەۋلادلىرى توغرۇلۇق: «كىملەر ساڭا بەخت-بەرىكەت تىلىسە مەن ئۇلارنى بەرىكەتلەيمەن، كىمكى سېنى خورلىسا مەن چوقۇم ئۇنى لەنەتكە قالدۇرىمەن» دېگەن ۋەدىسىنىڭ ئۆزى كۆپ ئەل-يۇرتلارنىڭ ۋە شەخسلەرنىڭ تارىخىنىڭ سىرلىرىنى ئاچىدىغان ئاچقۇچتىن ئىبارەتتۇر. قايسى ئەل-يۇرتلار يەھۇدىي خەلقىنى قوبۇل قىلىپ ئۇلارغا مېھرىبانە مۇئامىلە كۆرسەتكەن بولسا، شۇ ئەل-يۇرت راۋاج تاپقان؛ ئەمما قايسى ئەل-مىللەتلەر ئۇلارغا زىيانكەشلىك يەتكۈزگەن ياكى ئۇلارنى قەستلىگەن بولسا، ئاخىر بېرىپ ئوخشاش يولدا يوقاپ كېتىدۇ ياكى ئازابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئىبراھىمنىڭ «روھىي ئەۋلادلىرى»، يەنى مەسىھكە ئېتىقاد قىلغۇچىلارنىڭ مەسىھنىڭ خۇش خەۋىرىنى ئەركىنلىك بىلەن تارقىتىشىغا يول قويغان ئەل-يۇرت بولسا روناق تاپقان؛ لېكىن قايسى ئەل-يۇرت خۇش خەۋەرنىڭ جاكارلىنىشىنى توسماقچى بولۇپ ئېتىقادچىلارنىڭ جامائەتلىرىگە زىيانكەشلىك قىلغان بولسا، زىيان تارتىپ كەلمەكتە. 



(2) ئىبراھىمنىڭ مىسىرغا چۈشۈشى 10:12-20

ئىبراھىمنىڭ «مىسىرغا چۈشۈشى»دە ئۇچرىغان ئاۋارىچىلىككە (پىرەۋننىڭ ساراينى ئېلىپ كېتىشىگە) قارىغاندا، ئۇنىڭ مىسىرغا چۈشۈشى توغرا بولغانمۇ ياكى توغرا بولمىغانمۇ؟ خۇدانىڭ ئۇنىڭغا ئېيتقان تۇنجى سۆزى: «مەن ساڭا كۆرسىتىدىغان زېمىنغا بارغىن» (1:12) دېگەنگە قارىساق، خۇدا كۆرسەتكەن «زېمىن» «قانائان زېمىنى» ئىكەنلىكى ئىبراھىمغا ئېنىق بولۇشى كېرەك ئىدى. زېمىندا ئاچارچلىق بولغاندا خۇدا ئۇنىڭغا بىۋاسىتە يوليورۇق بەرگەنلىكى توغرۇلۇق تېكىستتە گەپ يوق؛ ئىبراھىم خۇدادىن يول سورىغانمۇ-سورىمىغانمۇ، بۇ توغرۇلۇقمۇ گەپ يوق. لېكىن ھېچ بولمىغاندا، خۇدا ئىبراھىمغا شۇ زېمىننى ئالاھىدە كۆرسىتىپ باشلىغانىكەن، ئىبراھىمنىڭ: «خۇدا مۇشۇ زېمىندا بارلىق موھتاجلىقلىرىمنى تەمىنلەپ بېرىدۇ، دېگەن ئىشەنچتە بولۇشى مەنتىقىغە تولىمۇ ئۇيغۇن ئىدى. بۇ ئىشقا قارىغاندا، خۇدا ئىبراھىمغا بۇ ئىش بىلەن ئۇنىڭغا بىرىنچى سىناقنى قويغان بولۇشى مۇمكىن.

مىسىر زېمىنىغا كىرىش ئۈچۈن بېكىتىلگەن چېگرا «مىسىر ئېقىنى»دىن ئۆتۈشى كېرەك ئىدى؛ ئىبراھىم چېگرىدىن ئۆتۈشى بىلەن ئۆزىنىڭ «خۇدا بېكىتكەن زېمىن»دىن چىقىپ كەتلەنلىكى ئۆزىگە ئېنىق بولغان بولسا كېرەك.

شۇڭا (زېمىندا ئاچارچىلىق بولغاچقا) شۇنداق خۇلاسىگە كېلىمىزكى، ئىبراھىمدا «خۇدانىڭ ماڭا بېكىتكەن زېمىندا مەن ئۈچۈن كېرەك بولغاننى تەمىنلەيدۇ» دېگۈدەك ئىشەنچ كەم بولغان. ئۇنىڭدىن سىرت بىز يەنە تۆۋەندىكى ئىشلارنىمۇ بايقايمىز: ــ

(ئا) مىسىرغا چۈشكەندىن كېيىن ئىبراھىمنىڭ: «بىرسى ساراينى مەندىن تارتىۋالارمىكىن» دېگەن ئەنسىرەشلىرى ئۇنىڭ خۇدانىڭ ئۆزىگە قىلغان بەخت-بەرىكەت توغرۇلۇق ۋەدىلىرىگە، جۈملىدىن «سېنى ئۇلۇغ بىر ئەل قىلىمەن» دېگەن ۋەدىسىگە تېخىچە تولۇق ئىشەنمىگەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ؛ چۈنكى بىرسى ئايالىنى ئىگىلىۋالسا ئۇ بالىسىز بولۇپ قالاتتى، ئەلۋەتتە؛ لېكىن خۇدا «بالىلىق بولىسەن» دېگەن ۋەدىنى قىلغان.


(ئە) خۇدا دەرۋەقە ئۇنى كۆپ بەرىكەتلىدى؛ ئۇنىڭ ئايالى ئاتمىش ياشتىن ئاشقان بولسىمۇ، ئەر كىشىلەرنىڭ كۆڭلى ئۇنىڭغا چۈشۈشى مۇمكىن ئىدى.


(ب) ئىبراھىمنىڭ سارايغا ئېيتقان سۆزلىرى ساراينىڭ بىخەتەرلىكى توغرۇلۇق ئەمەس، پەقەت ئۆزىنىڭ بىخەتەرلىكى توغرۇلۇق بولغان (13-ئايەت). لېكىن ئۇ كۆپ ئۆتمەيلا باشقا بىرخىل پوزىتسىيەنى كۆرسىتىدۇ، لۇتقا كۆيۈنۈپ ئۇنىڭ ئۈچۈن ئۆز جېنىنى تەۋەككۈل قىلىشقا رازى بولىدۇ (14-باب).


(پ) ئۇنىڭ پىرەۋنگە بولغان سۆزلىرى «يېرىم راست» (ساراي ئۇنىڭ بىر ئاتىدىن بولغان سىڭلىسى ئىدى ــ 12:20نى كۆرۈڭ) بولسىمۇ، شۇنداقتىمۇ ئۇنىڭ ئېيتقانلىرىنى يالغان دەپ ھېسابلاش كېرەك.


(ت) ئىبراھىمنىڭ شۇنداق ئىشەنچسىزلىك تەرەپلىرى بار بولسىمۇ، خۇدا ئۇنىڭدىن ھېچ ۋاز كەچمەيدۇ؛ چۈنكى خۇدا ئىبراھىمنىڭ ئېتىقادى تۈپەيلىدىن ئاللىقاچان ئۇنى بەرىكەتلەشكە ۋە قوغداشقا ۋەدە قىلغانىدى. پىرەۋن ئۆز ئوردىسىدىكىلەرگە چۈشكەن ۋابالارنىڭ ساراينىڭ سەۋەبىدىن چۈشكەنلىكىنى تونۇپ يېتىدۇ (17-ئايەت). ئاخىر بېرىپ پىرەۋن ساراينىڭ ۋەجىدىن ئىبراھىمغا بەرگەن سوۋغاتلارمۇ ئۇنىڭغا مەنسۇپ بولىۋېرىدۇ (1:13-2)!


(3) ئىبراھىمنىڭ مۆمىنلىكى؛ خۇدانىڭ تەربىيىلىك جازالىرى؛ لۇت بىلەن بولغان ماجىرا ــ 13-باب

مىسىردىن قايتقاندىن كېيىن ئىبراھىم ئەسلىدە قانائاندىن مىسىرغا يولغا چىققان جايغا قايتىپ بارىدۇ (3-ئايەت). بۇ ئىشنىڭ ئۆزى بىزگە ئۇنىڭ مىسىرغا چۈشكەنلىكىنىڭ خاتا بولغانلىقىنى تونۇپ يەتكەنلىكىگە ئىسپات بېرىدۇ.


گەرچە لۇت ئۇنىڭدىن ياش بولسىمۇ، لۇتنىڭ پادىچىلىرى ماجىرا چىقارماقچى بولغاندا، ئۇ ئۇلار ياكى لۇت بىلەن ھېچ تالاش-تارتىش قىلمايدۇ؛ بۇنىڭ بىر سەۋەبى، ئۇ لۇت بىلەن قېرىنداش بولغاچقا، زېمىندىكى بۇتپەرەسلەر ئالدىدا تالاش-تارتىش قىلىشنى شەرمەندىلىك ئىش دەپ بىلگەن (7-8-ئايەت). خۇدا ئۇنىڭغا ئاللىقاچان بۇ زېمىننى «ساڭا بېرىمەن» دەپ ۋەدە قىلغانىدى؛ شۇنىڭ بىلەن ماجىرا بولغاندا ئىبراھىم لۇتقا: بۇ يەردىن كۆچۈپ كەتكىن، دەپ بۇيرۇشقا ھوقۇقلۇق ئىدى، دەپ ئويلىشىمىز مۇمكىن. بىراق ئىبراھىم خۇدانىڭ ۋەدىسى بويىچە بۇ زېمىن بەرىبىر مېنىڭكى دەپ تولىمۇ خاتىرجەم ھالدا لۇتقا: ــ قايسى يەردە تۇراي دېسەڭ، شۇ يەرگە بارغىن، دەپ تولۇق تاللاش ھوقۇقىنى لۇتقا بېرىدۇ. لۇت ھەم باياشاتلىق ھەم ئامان-ئېسەنلىكنى بىرىنچى ئورۇنغا قويۇپ سودوم تەرەپتىكى يەرلەرنى تاللاپ: «سودوم خەلقى رەزىل ئادەملەر بولۇپ، پەرۋەردىگارنىڭ نەزىرىدە تولىمۇ ئېغىر گۇناھكارلار ئىدى» دېگەن بىلەن كارى بولمىدى. ئاخىر بېرىپ ئۇ بۇ چوڭ خاتالىق ئۈچۈن بەدەل تۆلەيدۇ.


دەرۋەقە لۇت ئىئوردان دەرياسىنىڭ تۈزلەڭلىكىنى تاللىغاندىن كېيىن، پەرۋەردىگار ئىبراھىمغا ئۆزى ئېيتقان سۆزىنى قايتىلاپ: «سەن كۆرۈۋاتقان بارلىق زېمىنلار (جۈملىدىن لۇت تاللىغان جايلار!) سېنىڭكى» دەيدۇ. ئىبراھىمنىڭ بۇ ئىشتا بولغان پوزىتسىيىسى مۇقەددەس كىتابتىكى «مۆمىن» دېگەن مۇھىم سۆزنىڭ مەنىسىنى بىزگە ناھايىتى ياخشى سۈرەتلەپ بېرىدۇ. يەنە بۇ توغرۇلۇق «چۆل-باياۋاندىكى سەپەر» 3:12، «زەبۇر» 9:25، «مات.» 5:5، 29:11، «1تىم.» 25:2نىمۇ كۆرۈڭ.


(4) «روھىي ئۇرۇش»؛ مەلكىزەدەك ـ 14-باب

لۇت سودوم شەھىرىدە تۇرۇپ ئۇلارنىڭ ئاۋارىچىلىكلىرىگە چېتىلىپ قالغان بولسىمۇ، ئىبراھىم ئۇ توغرۇلۇق «كارىم يوق» «خوپ بولدى!» دېمەيدۇ، بەلكى ئۇنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن ئاز بىر قىسىم ئادەملەرنى (جەمئىي 300 ئادەمنى) باشلاپ يولغا چىقىدۇ. ئۇلار پۈتۈن كېچە يۈز كىلومېتر يول باسقاندىن كېيىن خۇدا ئۇلارغا غەلىبە ئاتا قىلىدۇ.

ئىبراھىم قايتىپ بېرىشى بىلەنلا سىرلىق زات مەلكىزەدەك تەرىپىدىن قارشى ئېلىنىدۇ. مەلكىزەدەكنىڭ سالاھىيىتى توغرۇلۇق ئىنجىلدىكى «ئىبرانىيلارغا»دا (7-بابلاردا) بىرقەدەر تەپسىلىي بايان قىلىنغاچقا، بىز شۇ جايدىكى «قوشۇمچە سۆز»دە ئۇنىڭ ئۈستىدە توختىلىمىز. ئۇ «نان بىلەن شاراب ئېلىپ ئالدىغا چىقتى» ــ بۇ ئىش بىزگە رەب ئەيسا مەسىھنىڭ «مۇقەددەس زىياپەت» ياكى «رەبنىڭ زىياپىتى»نى بېكىتكەنلىكىنى ئەسلىتىدۇ («مات.» 26:26-28، «لۇقا» 16:22-20).


ئىبراھىم مەلكىزەدەكنىڭ بەرىكەتلىشى بىلەن كۈچلەندۈرۈلگەن بولۇپ، سودوم پادىشاھىنىڭ ئولجىلاردىن ئىنئام ئالغىن دېگەن تەشەببۇسىنى رەت قىلىدۇ. رەت قىلىشىنىڭ سەۋەبى شۈبھىسىزكى، ئۇ بۇ رەزىل ئادەم بىلەن ھېچقانداق ئالاقىدە بولۇشنى خالىمايتتى. ئۇنىڭ بۇ رەت قىلىشى سودومنىڭ پادىشاھىنى رەنجىتكەن بولۇشى مۇمكىن، شۇنىڭ بىلەن بۇ ئىشتىن كېيىن پەرۋەردىگار ئىبراھىمغا «قورقما» دەپ تەسەللى بېرىدۇ (1:15).

ئىبراھىم ئۆز-ئۆزىگە: «سودوم پادىشاھى بىلەن ئالاقەم بولمىسۇن» دېگەن چەكلىمىنى (ھېچقانداق ئىنئام ئالمايمەن دېگەندەك) ئۈچ دوستى ئانەر، ئەشكول ۋە مامرەگە قويمايدۇ. چۈنكى ئۇلار پەرۋەردىگارغا ئېتىقاد قىلغۇچىلاردىن بولمىغاچقا، ئىبراھىم ئۆزىگە قويغان قاتتىق تەلەپنى ئۇلارغا قويمايدۇ. ئۇلار خالىسا ئولجىدىن تېگىشلىك بىر ئىنئامنى ئالسا بولىدۇ، دېيىلىدۇ (24-ئايەت).


(5) ھەققانىيلىق خۇدانىڭ مېھىر-شەپقىتى ۋە ئىنساننىڭ ئېتىقادى ئارقىلىق بولىدۇ ــ 15-باب

ئىزاھاتلىرىمىزدا ئېيتقىنىمىزدەك، پەرۋەردىگارنىڭ ئىبراھىمغا 1:15دە ئېيتقان سۆزلىرىنى ئىككى تەرەپتىن، يەنى «مەن ئۆزۈم قالقىنىڭ ۋە زور ئىنئامىڭدۇرمەن» ياكى «مەن ئۆزۈم قالقىنىڭ، ساڭا زور ئىنئام بەرگۈچىدۇرمەن» دەپ چۈشىنىشكە بولىدۇ. ئىبراھىم، شۈبھىسىزكى، بۇ باياننى ئىككىنچى مەنىدە چۈشىنىدۇ. لېكىن تەۋراتتىكى باشقا يەرلەردىن، يەنى «قانۇن شەرھى» 9:10، «زەب.» 5:16، 26:73، 5:142، «يەر.» 16:10، 19:51، «يىغ.» 24:3 ۋە ئىنجىلدىكى ھەقىقەتلەردىن، مەسىلەن «يۇھ.» 23:17، 26، «1كور.» 2:1، «2پېت.» 4:1 ۋە كۆپ باشقا يەرلەردىن خۇدانىڭ بۇ بايانىنى يۇقىرىقى بىرىنچى مەنىسى بويىچە، يەنى ئەڭ مۇھىم مەنىسى بويىچە: «خۇدا دەل ئۆزىنى ئۆز پەرزەنتلىرىگە تەقدىم قىلماقچى» دەپ چۈشىنىشىمىز كېرەك.


بىراق خۇدا ئىبراھىمنىڭ چۈشەنگىنى بويىچە ئۇنىڭغا جاۋاب بېرىدۇ ۋە ئۇنىڭغا بىر ئوغۇل پەرزەنت ئاتا قىلىشقا ۋەدە بېرىدۇ. ئىبراھىمنىڭ پەقەت سارايدىن ئىبارەت بىرلا ئايالى بولغاچقا، ئۇ شۈبھىسىزكى، خۇدا ماڭا باشقا ھېچبىرى ئارقىلىق ئەمەس، بەلكى شۇ بىردىنبىر ئايالىم ئارقىلىقلا پەرزەنت كۆرگۈزىدۇ، دەپ چۈشەنگەن بولسا كېرەك. خۇدا بۇ قېتىم ئۇنىڭغا «سېنىڭ نەسلىڭمۇ يۇلتۇزلاردەك كۆپ بولىدۇ» دەپ ۋەدە قىلغان. پەرزەنت توغرۇلۇق بىرىنچى قېتىملىق ۋەدىسىدە «سېنىڭ نەسلىڭنى يەردىكى توپىدەك كۆپ قىلىمەن» دېيىلگەنىدى (16:13). مۇشۇ يەردە ئىبراھىمنىڭ ئىككى خىل نەسلى، بىرسى «توپا»دەك، يەنى پانىي دۇنياغا تەۋە بولغان نەسلى (ئىسرائىل)، يەنە بىرسى «ئەرشتىن» بولغان نەسلى (يەنى «مەسىھدىن تۇغۇلغان» جامائەتتىكى بارلىق ئېتىقادچى مۆمىن بەندىلەر) بولىدۇ، دەپ پۇرىتىلغانلىقىغا نەزىرىمىزنى ئاغدۇرۇشىمىز كېرەك («رىملىقلارغا» 1:4نى كۆرۈڭ).


قانداقلا بولمىسۇن، بىر ئىش بىزگە روشەنكى، ئىبراھىمنىڭ خۇداغا باغلىغان ئېتىقادى تۈپەيلىدىن خۇدا ئۇنى ھەققانىي دەپ ھېسابلىدى. خۇدا بۇ دەۋردە ئۆزى ئەۋەتكەن مەسىھىنى ئۇلارنىڭ گۇناھلىرىنىڭ كەچۈرۈم قىلىنىشى ئۈچۈن ئۆلۈمدىن تىرىلدۈرگەنلىكىگە ئېتىقاد باغلىغانلارنىڭ ھەممىسىنى ھەققانىي دەپ ھېسابلايدۇ («رىم.» 22:4-25، 8:10-9).


قەدىمكى زامانلاردا ئەھدىلەر ئىنتايىن مۇھىم ئىدى. شۇڭا خۇدا ئۆزىنىڭ ئىبراھىمغا ئېيتقان سۆزىنى مۇتلەق جەزملەشتۈرۈش ئۈچۈن ئۇنىڭ بىلەن ئەھدە تۈزىدۇ. ئەھدە بىلەن ۋەدىنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى پەرق بولسا ئۆزئارا ئېيتىلىدىغان قەسەمدىدۇر. شۇ كۈنلەردە كۆپ ئەھۋالدا قەسەم بۇقا، قوي ياكى ئۆچكە ئېلىپ ئۇلارنى سويۇپ، ھەربىر ھايۋاننى ئىككى بۆلەككە بۆلۈپ، ئاندىن بىر-بىرىگە قەسەم ئىچمەكچى بولغانلار شۇ ھايۋاننىڭ ئىككى بۆلىكىنىڭ ئارىلىقىدىن بىللە تەڭ ئۆتۈشى ئارقىلىق ئىپادىلىنەتتى. شۈبھىسىزكى، ئۇلارنىڭ ئۆزئارا قىلغان قەسىمى: «مەن بۇ قەسەمگە ئەمەل قىلمىسام، خۇدا مېنى مۇشۇ ھايۋانلارغا قىلىنغىنىدەك قىلسۇن ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق قىلسۇن!» دېگەندەك بولاتتى («يەر.» 13:34-20نى كۆرۈڭ). شۇڭا ئىبراھىم خۇدانىڭ ئۆزى بىلەن ئەھدە تۈزمەكچى بولغانلىقىنى بىلىپ، ئېنەك، ئۆچكە، قوچقار، كەپتەر ۋە پاختەكنى سويىدۇ، جەسەتلىرىنى ئىككى دۆۋە قىلىپ قويىدۇ. ئاندىن ئۇ خۇدانىڭ ئۆزى بىلەن ئەھدە تۈزۈشكە كېلىشىنى كۈتىدۇ. شۇ ئىسسىق كۈندە ئۇ ئۆزىنى ئۇيقۇدىن ساقلىشى ۋە قۇربانلىقلارنىڭ گۆشىنى قاغا-قۇزغۇنلاردىن ساقلاش ئۈچۈن ئۇلارنى قوغلاپ تۇرۇشى كېرەك ئىدى. ئاخىر بېرىپ كەچ كىرگەندە ئۇ ئۇخلاپ قالىدۇ. ئۇنى قورقۇنچلۇق، دەھشەتلىك بىرخىل قاراڭغۇلۇق باسىدۇ، قاراڭغۇلۇق بەلكىم ئۆز ئەۋلادلىرى كەلگۈسىدە مىسىردا كۆرىدىغان زۇلۇمنى ئالدىنئالا كۆرسىتىدىغان بېشارەت بولۇشى مۇمكىن (13-14-ئايەت). لېكىن ئۇ ئۇيقۇسىدىن ئويغانغاندا خۇدانىڭ ئۆزىلا (ئىس-تۈتەك چىقىپ تۇرغان بىر ئوتدان بىلەن يالقۇنلۇق بىر مەشئەل كۆرۈنۈشىدە) «گۆشلەرنىڭ ئوتتۇرىسىدىن ئۆتۈپ كېتىۋاتقان»لىقىنى كۆرىدۇ. بۇ ئىشلارغا قارىغاندا، خۇدا بۇ ئەھدىسىنى جەزملەشتۈرگىنىدە ئىبراھىمدىن ئىلتىپاتىنى قوبۇل قىلىشقا ئىمان-ئىشەنچتىن باشقا ھېچنېمە تەلەپ قىلمىغانىدى! بۇ شۈبھىسىزكى، ئىنجىلدىكى «يېڭى ئەھدە»گە ئالدىنئالا بېشارەت بېرىدۇ؛ يېڭى ئەھدىدە خۇدا خەلقىگە قايتا-قايتا: «مەن قىلىمەن...، مەن قىلىمەن،...، مەن قىلىمەن،...» دەيدۇ («يەر.» 31:31-34، «ئەز.» 26:36-32). بىزگە بىردىنبىر كېرەك بولغان ئىش قوبۇل قىلىشتىن ئىبارەت، خالاس!


(6) خۇدا ۋەدە قىلغان ئىشنى كۈتۈش ــ «ئىنساننىڭ ئۆز ئەقلىدىن چىققان پىلانى» ـ ھەجەر (16-باب)

ھالبۇكى، ئىبراھىم خۇدا ۋەدە بەرگەن پەرزەنتنى كۈتىدۇ، كۈتىدۇ. خۇدانىڭ ۋەدىسىدىن ھېچقانداق نەتىجە چىقمايدۇ. ئون يىل ئۆتىدۇ. خۇدانىڭ ۋەدىلىرىنى كۈتۈش بەلكىم ئىنسانلار ئۇچرايدىغان سىناقلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ قىيىنلىرىدىن بىرى بولۇشى مۇمكىن. ئاخىرىدا ئايالى ساراي «ئوبدان بىر ئەقىل-تەدبىر» تاپىدۇ. خۇدانىڭ پىلانلىرىنىڭ ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇشى ئۈچۈن بىز تاپقان «ياخشى ئەقىللىرىمىز»نىڭ ياردىمى كېرەك بولامدۇ؟! ھالبۇكى، ئىبراھىم ئاخىرىدا ساراينىڭ كۆرسەتكەن ئەقىلىگە قوشۇلۇپ، ساراينىڭ دېدىكىنى توقاللىققا ئالىدۇ. شۇ دەۋرلەردىكى قانۇنلار بويىچە بىرسىنىڭ ئايالى تۇغماس بولسا، كېنىزەك ياكى توقالدىن تۇغۇلغان بالىلار تۇغماس ئايالنىڭ بالىسى ھېسابلىناتتى (مەسىلەن، «يار.» 2:30-13نى كۆرۈڭ).


ھەجەر ھامىلىدار بولىدۇ. ئۇ خۇدانى تېخى تونۇمايدىغىنى ئۈچۈن تەكەببۇرلىشىپ، ساراينى مازاق قىلىدۇ. شۈبھىسىزكى، ئۇ ئىبراھىمغا ئامراق بولۇپ، ساراينىڭ ئورنىنى باسالايمەن، دەپ ئويلىغانىدى. ساراي خاپا بولۇپ بۇ كۆڭۈلسىزلىك ئۈچۈن ئېرىنى ئەيىبلەپ: ــ «ماڭا چۈشكەن بۇ خورلۇق سېنىڭ بېشىڭغا چۈشسۇن!» دەيدۇ. ئۇ توغرىمۇ؟ توغرا، دەپ قارايمىز؛ چۈنكى ئادەمنىڭ ئۆيىدىكى ئىشلارغا ئائىت بارلىق قارارلاردا ئەر كىشى ئائىلە باشلىقى سۈپىتىدە مەسئۇلىيەتنى ئۆز ئۈستىگە ئېلىشى كېرەك. ئەسلىدە بۇ ئىش ساراينىڭ ئەقلى بولسىمۇ، ئېرى ئۇنىڭغا قوشۇلغانىدى.


ھازىرقى پۈتكۈل دۇنياغا تەسىر يەتكۈزۈۋاتقان ئەڭ دەھشەتلىك جېدەل-ماجىرىلاردىن بىرى بولغان، ئىسھاقتىن چىققان يەھۇدىي خەلقى بىلەن ئىسمائىلدىن چىققان ئەرەبلەر ئوتتۇرىسىدىكى جېدەل دەل بۇ كىچىككىنە ئۆيدىكى زىددىيەت بىلەن باشلاندى، شۇنداقلا خۇداغا تولۇق ئىشىنىشتىن يېنىش بىلەن باشلاندى، دېگىلى بولىدۇ.


ئىبراھىم ھەجەرنى ساراينىڭ قولىغا تاپشۇرغاندا، ساراي ئۇنى شۇنچە قاتتىق خارلايدۇكى، ھەجەر قېچىپ كېتىدۇ. بۇ قاتتىق مۇئامىلە، يەنى ھەجەرنى ئۆيدىن ھەيدىۋېتىش خۇدانىڭ نەزىرىگە توغرا ئىشمۇ؟ جاۋابىمىز شۇكى، بۇ توغرا ئەمەس، ئەلۋەتتە. چۈنكى پەرۋەردىگارنىڭ پەرىشتىسى ئۇنى ئايال خوجايىنىنىڭ يېنىغا قايتۇرىدۇ (9-ئايەت)! ئىبراھىم بىلەن سارايمۇ ئەسلىدە ئۇنداق مەسئۇلىيەتسىزلىك قىلماسلىقى كېرەك ئىدى؛ ئۇلار ھەجەرگە بولغان رەھىمسىز مۇئامىلىسى ئۈچۈن جاۋابكار بولۇشنى ئۆگىنىشى كېرەك؛ خۇدانىڭ بارلىق خەلقىمۇ شۇنى ئۆگىنىشى كېرەك.


ھەجەر چۆل-باياۋانغا قاچقاندا نېمە ئوي-خىيالدا بولدى؟ ھامىلىدار بولغان ئىلاجسىز بىر قىزنى چۆل-باياۋانغا ھەيدىۋېتىدىغان رەھىمسىز كىشىلەرنى تەستىقلەيدىغان خۇدا قانداق بىر خۇدادۇر؟ دۇنيانى چۈشىنىش نېمىدېگەن تەس! خۇدا ئەگەر شۇنداق خۇدا بولسا ئۇنى چۈشىنىش دۇنيانى چۈشىنىشتىن تېخىمۇ تەس بولاتتى!


كۈتۈلمىگەندە، ھەجەر «پەرۋەردىگارنىڭ پەرىشتىسى»نىڭ ئاۋازىنىڭ ئەرشتىن ئۆزىگە سۆزلەۋاتقىنىنى ئاڭلايدۇ! ئوقۇرمەنلەر «تەبىرلەر»دىكى «پەرۋەردىگارنىڭ پەرىشتىسى»نىڭ سالاھىيىتى توغرۇلۇق سۆزلىرىمىزنى كۆرسۇن. شۇ يەردە بايان قىلغىنىمىزدەك، بۇ ئۇلۇغ زات ئىنسان بولۇشقا دۇنياغا كېلىپ تۇغۇلۇشىدىن ئىلگىرى نىجات مەقسەتلىرىدە ئىنسانلارغا پەرىشتە شەكلىدە ئايان بولغان، خۇدانىڭ ئوغلى بولغان قۇتقۇزغۇچى-مەسىھدىن باشقا ھېچبىرى ئەمەس، دەپ ئىشىنىمىز. لېكىن «ئىبرا.» 7:13دە ئېيتىلغاندەك «ئەيسا مەسىھ تۈنۈگۈن، بۈگۈن ۋە ئەبەدىلئەبەدگىچە ئۆزگەرمەيدۇ!» ــ ئۇ ئەزەلدىن، ھازىر ۋە كەلگۈسىدە ھەردائىم «ياخشى پادىچى» بولىدۇ («يۇھ.» 10-باب، «لۇقا» 3:15-7، 10:19). ئۇ مۇشۇ يەردە ھەجەرنى «تاپىدۇ»، ئۇنىڭغا سوئال قويىدۇ. بۇ ئىشتا مىسىرلىق دېدەك بولغان بۇ بىچارە قىزغا بەلكىم پۈتۈن ئۆمرىدە بىرسىنىڭ ئۆز ھالىغا ھەقىقىي كۆيۈنۈشى، ئۇنىڭ نېمە قىلىۋاتقىنىغا قىزىقىشى تۇنجى قېتىم بولۇۋاتقان بولۇشى مۇمكىن ئىدى. خۇدا ئۇنىڭغا ئۆزى ۋە بالىسىدىن خەۋەر ئېلىشقا، ھەتتا بالىسىدىن «ئۇلۇغ بىر ئەل» چىقىرىشقىمۇ ۋەدە قىلىدۇ. ھېچكىم خۇدانىڭ ھەجەرگە قىلغان ۋەدىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرغانلىقىغا گۇمان قىلالمايدۇ، ئەلۋەتتە؛ ئەرەب ئەللىرى بولسا دەرۋەقە بۈگۈن 250 مىليون نوپۇسقا ئىگە ناھايىتى «ئۇلۇغ بىر ئەل». ئىسمائىل «ياۋا ئېشەك كەبى بىر ئادەم بولىدۇ؛ ئۇنىڭ قولى ھەر ئادەمگە قارشى ئۇزىتىلىدۇ، شۇنىڭدەك ھەر ئادەمنىڭ قولى ئۇنىڭغا قارشى ئۇزىتىلىدۇ؛ ئۇ قېرىنداشلىرىنىڭ ئۇدۇلىدا ئايرىم تۇرىدۇ» (ياكى «شەرق تەرىپىدە تۇرىدۇ») دېگەندەك بولىدۇ؛ ئۇنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ كۆپىنچىسى ئوخشاش مىجەزدە بولۇپ كەلمەكتە.


بۇ ئەرەب مىللىتىنى باشقا مىللەتلەرگە قارىغاندا گۇناھكارراق دېگەنلىك ئەمەس، ئەلۋەتتە. دۇنيادىكى بارلىق ئەل-مىللەتلەرنىڭ ھەربىرىنىڭ ئۆزىگە تۇشلۇق «گۇناھكار تەبىئىتى» باردۇر (مەسىلەن، «تىت.» 12:1نى كۆرۈڭ) ــ ۋە ھەممىمىز خۇدانىڭ مەسىھدە بولغان نىجاتىغا تولىمۇ موھتاجمىز.


بۇ ئىشلار يۈز بەرگەندىن كېيىن ھەجەرنىڭ ئۆزىگىلا خاس بولغان، خۇدانى چاقىرىدىغان: «مېنى كۆرگۈچى تەڭرى!» دېگەن نامنى قويۇشى ئەجەبلىنەرلىك ئىش ئەمەس (13-ئايەت).


بۇ بارلىق ئىشلاردا روشەن بىر خاتالىق بولغىنى بىلەن، ئىبراھىم خۇدا ئىسمائىلنى مېنىڭ ۋارىسىم سۈپىتىدە قوبۇل قىلسا ئىدى، دېگەن ئۈمىدنى ساقلاپ كېلىدۇ. لېكىن 17-بابتىن كۆرگىنىمىزدەك، خۇدا ئۇنىڭ ئۈمىدىدەك قىلمايدۇ؛ ئىسمائىل چوڭ بولۇۋاتقان ئون ئۈچ يىلدا خۇدا ئىبراھىمغا نىسبەتەن سۈكۈت قىلىدۇ (16:16-1:17)؛ شۇنچىلىك ئۇزۇن ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن ئۇ قايتا ئۇنىڭغا سۆز قىلىشقا باشلايدۇ (17-باب).


(7) تەۋرەنمەس، مۇتلەق ئىمان-ئىشەنچ ــ بىر ئاتىنىڭ ئېتىقادى

 (17-باب)

كۆرگىنىمىزدەك، خۇدا ئەسلىدە ئىبراھىمنى ئۆز شاپائىتى بىلەن چاقىرغاندىن كېيىن، گەرچە ئۇ «يېرىم يولدا» ئۇزۇن ۋاقىتتا ئاتىسى بىلەن ھاراندا تۇرۇپ قالغان بولسىمۇ، خۇدا ئۇنىڭدىن ۋاز كېچىپ تاشلىۋەتمىدى. مۇشۇ پەيتتە، «ئېتىقاد يولى»نىڭ يېرىمىدا، خۇدا يەنىلا ئۇنىڭدىن ۋاز كەچمەيدۇ. گەرچە ئىسمائىل ئىبراھىمنىڭ «تىرىشىش-تىرمىشىشلىرى» بىلەن تۇغۇلغان بولسىمۇ، گەرچە بۇ ئىشتىن ئائىلىسىدە كۆڭۈلسىزلىك ۋە ئىناقسىزلىق پەيدا بولغان بولسىمۇ، ئۇ يەنىلا ئىسمائىلغا ۋارىسلىق قىلىدىغان ئوغلۇم دەپ ئىشەنگەن ياكى ئۈمىد قىلىپ، ئېتىقاد يولىدا يەنە «ئوتتۇرىدا» توختىغان بولسىمۇ، خۇدا يەنىلا ئۇنىڭ ئىمان-ئېتىقادىنى كامالەتكە يەتكۈزمەكچى بولىدۇ. ئۇزۇن مۇددەتلىك سۈكۈتتىن كېيىن ئۇنىڭغا: «مەن قادىر تەڭرىدۇرمەن. سەن مېنىڭ ئالدىمدا مېڭىپ، كامىل بولغىن» دەيدۇ.


خۇدا ئىزدەيدىغان ئۇنداق «كامالەت»نىڭ (ئىبرانىي تىلىدا «تامام» دېيىلىدۇ) ئەڭ مۇھىم تەرىپى ئېتىقاد جەھەتتىكى كامالەتتۇر. ھەرقانداق ئادەم خۇدانى «ھەممىگە قادىر» دەپ بىلمىسە كامىل بولالمايدۇ؛ لېكىن بىز ئۇنى ھەقىقەتەن ھەممىگە قادىر دەپ بىلسەك، ئۇنداقتا ئۇ ھەممە ئىشنى قىلالايدۇ، جۈملىدىن ئېتىقادىمىز ۋە يۈرۈش-تۇرۇشلىرىمىزنى كامالەتكە يەتكۈزەلەيدۇ، دەپ ئىشىنىمىز كېرەك.


ئىبراھىم خۇدانىڭ يەنە ئۇنىڭ بىلەن سۆزلەشكىنىدىن خۇشال بولۇپ ئۆزىنى يەرگە ئېتىپ سەجدىدە دۈم ياتىدۇ. خۇدانىڭ كېيىنكى سۆزلىرى ئۇنى بەك تەئەججۈپلەندۈرىدۇ. چۈنكى گەرچە ئۇ ۋارىس جەھەتىدە ئوغۇل پەرزەنتسىز بولسىمۇ، خۇدا ئۇنىڭ ئىسمىنى ئۆزگەرتىپ: «سېنىڭ ئىسمىڭ بۇنىڭدىن كېيىن ئابرام («ھۆرمەتلىك ئاتا») ئاتالمايدۇ، بەلكى ئىسمىڭ ئىبراھىم («كۆپ ئەل-مىللەتلەرنىڭ ئاتىسى») بولىدۇ؛ چۈنكى مەن سېنى نۇرغۇن ئەل-مىللەتلەرنىڭ ئاتىسى قىلدىم» دەيدۇ. مۇشۇ يەردە ئېتىقاد ۋە خۇدانىڭ سۆزى توغرۇلۇق تولىمۇ ئاساسىي ھەقىقەتنى كۆرىمىز ــ خۇددى روسۇل پاۋلۇس ئېيتقىنىدەك: «خۇدا مەۋجۇت بولمىغان نەرسىلەرنى بار دەپ مەۋجۇت قىلىدۇ» («رىم.» 17:4). ئېتىقادى بار بولغانلار خۇدانىڭ سۆزلىرىنىڭ نەتىجىسىنى تېخى كۆرمىگەن بولسىمۇ، ئۇلارنى رېئاللىق دەپ قوبۇل قىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن ئىبراھىم يېڭى ئىسمىنى ھېچ ئىككىلەنمەي قوبۇل قىلىدۇ ۋە ئۆيىگە قايتقىنىدا شۇنىڭغا ئاساسەن خۇدانىڭ شۇ چاغدا ئۆزى بىلەن تۈزگەن ئەھدىسىنىڭ بەلگىسى بولغان سۈننەتنى بارلىق ئەركەك كىشىلەرنىڭ تېنىدە ۋۇجۇدقا چىقىرىدۇ. ئۇنىڭ يېڭى ئىسمىنى ئاڭلىغانلارنىڭ ئىچىدە ئۇنى «ساراڭ» دەپ چاقىرغانلارمۇ ئاز ئەمەس بولغان بولۇشى مۇمكىن ئىدى. لېكىن روسۇل پاۋلۇس مۇقەددەس روھنىڭ ۋەھىيى بىلەن بۇ ئەھۋالنى تەسۋىرلەپ، ئىبراھىمنىڭ ئېتىقادى شۇنچە كۈچلۈككى، ئۆز تېنىدىكى ئاجىزلىققا، يەنى جىسمانىي جەھەتتىن ئوغۇل پەرزەنت كۆرۈش ئۈمىدىنىڭ يوقلۇقىغا سالماقلىق بىلەن قارىغان ۋە شۇنىڭ بىلەن ئوغۇل پەرزەنت كۆرمىگىنىدە، بۇ ئىشنىڭ پەقەت خۇدانىڭ ئۇلۇغلۇقىنى تېخىمۇ ئايان قىلىدىغانلىقىغا ئىشەنگەن، دەپ بىزگە مۇنداق چۈشەندۈرىدۇ: ــ «ئۇ يۈز ياشقا يېقىنلاپ، تېنىنى ئۆلگەندەك ھېسابلىسىمۇ، شۇنداقلا ئايالى ساراھنىڭمۇ بالىياتقۇسىنى ئۆلدى دەپ قارىسىمۇ، يەنىلا ئېتىقادتا ئاجىزلاشمىدى؛ خۇدانىڭ ۋەدىسىگە نىسبەتەن ئېتىقادسىزلىق قىلىپ ھېچ ئىككىلەنمىدى، ئەكسىچە ئۇ ئېتىقادى ئارقىلىق كۈچەيتىلدى ۋە خۇدانى ئۇلۇغلىدى، «ئۇ نېمىنى ۋەدە قىلغان بولسا شۇنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش قۇدرىتىگە ئىگىدۇر» دەپ تولۇق ئىشەندۇرۇلدى. شۇنىڭ بىلەن بۇ «ئۇنىڭ ھەققانىيلىقى ھېسابلاندى»» («رىم.» 19:4-22). مۇشۇ يەردە خۇدانىڭ ۋەدىسى چوقۇم ساراي ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ، دەپ ئېنىقلاشتۇرۇلىدۇ. ئىبراھىم شۇ خەۋەرنى ئاڭلاپ، ئىمانىدىن ۋە خۇشاللىقىدىن كۈلۈپ كېتىدۇ (17-ئايەت)؛ لېكىن ئۇ يەنىلا ئىسمائىل ئۈچۈن دۇئا قىلىدۇ ۋە دۇئاسى ئىجابەت قىلىنىدۇ. ئۇ ئۆزىگە ئەمر قىلىنغىنى بويىچە قىلىشقا ئۆيىگە قايتىدۇ.


بۇ يەردە شۇنى كۆرسىتىپ ئۆتۈش ئارتۇقلۇق قىلمايدۇكى، سۈننەت ئۆتكۈزۈش ئۈچۈن سەككىزىنچى كۈنى ئەڭ مۇۋاپىق پەيتتۇر. تىبابەتچىلىك ئىلمى بويىچە سەككىزىنچى كۈنى ئوپېراتسىيە قىلىش ياللۇغلىنىش ئېھتىمالىقى ئەڭ تۆۋەن ۋە ئازابى ئەڭ يېنىك چاغ بولىدۇ. ئىبراھىمدىن تارتىپ يەھۇدىي خەلقى ئوغۇللىرىنى شۇ كۈنى سۈننەت قىلىپ كەلمەكتە.

ساراينىڭ ئىسمىمۇ سارايدىن («مېنىڭ مەلىكەم») ساراھقا («مەلىكە») ئۆزگەرتىلىدۇ. بۇنىڭ ئەھمىيىتى شۇكى، شۇ ۋاقىتتىن تارتىپ ساراينىڭ «مەلىكە»لىك سالاھىيىتى پەقەت ئىبراھىم تەرىپىدىنلا ئەمەس، بەلكى ھەممە ئادەم تەرىپىدىن ئېتىراپ قىلىنىدۇ.


(8) خۇدانىڭ ئىبراھىمنىڭ ئوغۇل پەرزەنت كۆرۈشى توغرۇلۇق ۋەدىسىنى يەنە قايتىلىشى ــ ئىبراھىمنىڭ ھەقىقىي پەيغەمبەرلىك سالاھىيىتى، يەنى خۇدانىڭ ئويلىرىنى، ئىرادىسىنى چۈشىنىپ دۇئا قىلىشى ـ 18-باب

ئۇزۇن ئۆتمەيلا، پەرۋەردىگار يەنە ئىبراھىمغا ئۆزىنى ئايان قىلىدۇ. بۇ قېتىمقى ئايان بولۇش ئۇنىڭغا ئىسھاق («كۈلكە»)نىڭ دۇنياغا كېلىش ۋاقتىنىڭ يېقىنلاشقانلىقىنى ئۇقتۇرۇش ھەم بۇ «يوقلاش» ئارقىلىق ساراھنىڭ ئېتىقادىنى كۈچلەندۈرۈش ۋە پەيغەمبەر دېگەننىڭ ھەقىقىي مەنىسىنى (چۈنكى ئىبراھىم دەرۋەقە پەيغەمبەر ئىدى) كۆرسىتىش ئۈچۈن بولىدۇ.


پەرۋەردىگار بۇ قېتىم ئۆزىنى ئىبراھىمغا ئايان قىلغىنىدا، ئىككى ھەمراھنى باشلاپ كېلىپ، ئۆزىنى ئىنسان قىياپىتىدە كۆرسىتىشنى تاللايدۇ. كېيىن ئۇنىڭ ئىككى ھەمراھىنىڭ پەرىشتىلەر ئىكەنلىكى مەلۇم بولىدۇ (15:19). ئىبراھىم ئاۋۋال ئۇلارنى پەقەت ئاددىي مېھمانلار دەپ ئويلاپ قالىدۇ («ئىبر.» 2:13نى كۆرۈڭ)؛ لېكىن كېيىنكى پاراڭدا پەرۋەردىگار ئىبراھىمغا: «مەن كېلەر يىلى مۇشۇ ۋاقىتتا قېشىڭغا جەزمەن قايتىپ كېلىمەن، ۋە مانا ئۇ ۋاقىتتا ئايالىڭ ساراھنىڭ بىر ئوغلى بولىدۇ» دەپ ئېيتقان چاغقىچە ئىبراھىم ئاللىقاچان بۇ ئۈچىنىڭ ئارىسىدىكى خوجايىننىڭ كىم ئىكەنلىكىنى بىلىپ يەتكەنىدى. ساراھ ئىشەنچسىزلىكى ئۈچۈن ئەيىبلىنىدۇ، ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ياشانغان بولسىمۇ (90 ياشقا كىرگەن) ئوغۇل پەرزەنت تۇغۇشقا كېرەك بولغان جىسمانىي كۈچكە ئىگە بولىدىغانلىقىغا ئېتىقادتا كۈچلەندۈرۈلىدۇ («ئىبر.» 11:11).


رەب سودوم شەھىرىگە قاراپ يولغا چىقىدۇ، ئەمما يولدا كېتىۋېتىپ: «مەن قىلىدىغان ئىشىمنى ئىبراھىمدىن يوشۇرسام بولامدۇ؟ چۈنكى ئىبراھىمدىن ئۇلۇغ ۋە كۈچلۈك بىر ئەل چىقىدۇ ۋە شۇنىڭدەك يەر يۈزىدىكى بارلىق ئەل-مىللەتلەر ئۇ ئارقىلىق بەخت-بەرىكەتكە مۇيەسسەر بولىدىغان تۇرسا؟ چۈنكى مەن ئۇنى بىلىپ تاللىغانمەن؛ ئۇ چوقۇم ئۆز بالىلىرىنى ۋە ئۇنىڭ ئۆيىدىكىلەرنى ئۆزىگە ئەگەشتۈرۈپ، ئۇلارغا پەرۋەردىگارنىڭ يولىنى تۇتۇپ، ھەققانىيلىقنى ۋە ئادالەتنى يۈرگۈزۈشنى ئۆگىتىدۇ. بۇنىڭ بىلەن مەنكى پەرۋەردىگار ئىبراھىم توغرۇلۇق قىلغان ۋەدەمنى ئەمەلگە ئاشۇرىمەن» دەيدۇ.


مۇشۇ يەردە، خۇدانىڭ سۆزلىرىدىن پەيغەمبەر دېگەن سۆزنىڭ ھەقىقىي مەنىسى نامايان بولىدۇ؛ پەيغەمبەر بولغۇچى پەقەت «كەلگۈسى ئىشلارنى ئالدىنئالا ئېيتقۇچى»لا ئەمەس، بەلكى خۇدا ئۆز سىرلىرى ھەققىدە ئۇنىڭ بىلەن سۆزلىشىدىغان، خۇدانىڭ كۆڭلى، ئوي-مۇددىئالىرى ۋە ئارزۇ-نىشانلىرىنى چۈشىنەلەيدىغان، شۇنداقلا بۇ ئارزۇ-نىشانلىرىنى ئۆزىنىڭكى قىلىدىغان ئادەمنى كۆرسىتىدۇ. كۆرىمىزكى، خۇدا دەرۋەقە شۇنداق ئادەملەرنى ئىزدىمەكتە؛ ئۇنىڭ بارلىق دەۋرلەردە ئىنسانلارغا بولغان چاقىرىقىنىڭ جەۋھىرى دەل مۇشۇ سىرداشلىقتىن ئىبارەتتۇر.


شۇنىڭ بىلەن خۇدا ئۆزىنىڭ: «سودوم بىلەن گوموررا توغرىسىدىكى داد-پەرياد» (يەنى سودوم بىلەن گوموررا تەرىپىدىن خورلانغان ۋە زۇلۇم يېگەنلەردىن كۆتۈرۈلگەن داد-پەرياد)نى تەكشۈرۈش مەقسىتىنى ئايان قىلىدۇ؛ ئەھۋال دەرۋەقە شۇ داد-پەرياد بويىچە بولسا ئۇ ئۇلارنى جازالايدۇ. ئىبراھىم دەرھال نەۋرى ئىنىسى لۇتنى ئويلايدۇ ۋە ئۇنىڭ ئۈچۈن دۇئا-تىلاۋەت قىلىشقا كىرىشىدۇ ــ ھەتتا بۇنداق دۇئا-تىلاۋەت قىلىۋېرىشقا ئۆز ھاياتىنى تەۋەككۈل قىلىپ خۇدانىڭ غەزىپىنى توسىماقچى بولۇپ، خۇدانىڭ ماڭىدىغان يولىنى توساپ تۇرىدۇ. ئۇ لۇت ۋە ئائىلىسىدىكىلەرنى چوقۇم ھەققانىي ئادەملەر، شۇنداقلا شەھەردە ئۇلارغا ئوخشاش باشقا ھەققانىيلار بولسا كېرەك دەپ ئويلاپ: «سەن خۇدا ئەڭ ئادىل سوراقچى بولغاچقا، ئۇلارنىڭ ۋەجەدىن شەھەرنى ئايىشىڭ كېرەك» دېگەندەك ئىلتىجا قىلىدۇ. دەسلىپىدە «ھەققانىيلارنىڭ سانى» ئەللىك دەپ دۇئا قىلىدۇ؛ ئاخىرى ئونغا چۈشىدۇ. قايسى شەھەر زادى شۇنچە رەزىل، ئۇنىڭدا پەقەت ئونلا ھەققانىي كىشى بار؟ ئەمەلىيەتتە، سودوم دەل مۇشۇنداق رەزىل بىر شەھەر ئىدى. ئىبراھىم رەب مېنىڭ ئىلتىجايىمنى ئاڭلىدى دەپ بىلىپ، ئۆيىگە قايتىدۇ.


(9) لۇتنىڭ قۇتۇلۇشى ـ روھىي دەرسلەر ــ 19-باب

ئىبراھىم لۇتتىن ئايرىلغاندىن كېيىن، لۇت سودوم تەرەپتىكى زېمىندا تۇرۇشنى تاللىغاندا: «لۇت بولسا تۈزلەڭلىكتىكى شەھەرلەرنىڭ ئارىسىدا تۇردى؛ ئۇ بارا-بارا چېدىرلىرىنى سودوم شەھىرى تەرەپكە يۆتكىدى» دەپ خاتىرىلىنىدۇ (12:13). لېكىن ھازىر ئۇ شەھەر ئىچىدە ئولتۇراقلاشقانىدى؛ شۇنداق بولۇپلا قالماي، ئۇ يەنە جەمئىيەتنىڭ «مۆتىۋەرلىرى» ئارىسىدا بولدى؛ چۈنكى ئۇ مۇھىم ئەرباب دەپ ھېسابلىنىپ، «دەرۋازىدا ئولتۇرغانلار»دىن، يەنى شەھەرنىڭ ئاقساقاللىرىدىن بىرى بولغان. «قازانغا يولۇقساڭ قارىسى يۇقار، يامانغا يولۇقساڭ يالىسى» دېگەن تەمسىل لۇتنىڭ ئائىلىسىنىڭ كېيىنكى ئىشلىرىغا بەكمۇ ماس كېلىدۇ.


پەرۋەردىگار ئىبراھىمنى يوقلىغاندا، ئۇنىڭغا ھەمراھ بولغان ئىككى پەرىشتە كەچ كىرگەندە سودوم شەھىرىگە يېتىپ كېلىدۇ. لۇت ئۇلارغا مېھماندوستلۇق كۆرسەتكەنلىكى سەۋەبىدىن خۇدا شەھەرگە چۈشۈرىدىغان بالايىئاپەتتىن قۇتقۇزۇلۇپ قالىدۇ. لۇت شەھەرنىڭ ئەخلاق جەھەتتە چۈشكۈنلۈكىنى ئوبدان بىلگەچكە، (شۇ پەرىشتىلەرنى ئادەتتىكى ئىنسانلار دەپ بىلىپ) كوچىدا قونۇپ قالسا، ئۇلارنىڭ بىخەتەرلىكىدىن ئەنسىرەپ، ئۆيىگە كىرىشكە زورلايدۇ.


سودومدىكى ئەر كىشىلەر ئىككى مېھمان توغرۇلۇق خەۋەر تاپقاندا غەيرىي جىنسىي ھەۋەسلىرىگە ئەگىشىپ ئىشىك ئالدىغا بېسىپ كېلىدۇ. شۇنداق غەيرىي ھەۋەسلەر (بەچچىۋازلىق) خۇدا ياراتقان تەرتىپكە روشەن خىلاپ ۋە تەۋراتتا ھەم ئىنجىلدا ئېغىر گۇناھ ھېسابلىنىدۇ («لاۋىيلار» 22:18، «رىم.» 26:1-27، «1كور.» 9:6). شۇنداق گۇناھلار تۈپەيلىدىن سودوم، گوموررا ۋە ئىئوردان دەرياسى بويىدىكى تۈزلەڭلىكتىكى باشقا ئۈچ شەھەر ۋەيران قىلىنغان، دېگەن خۇلاسىگە كېلىشىمىز مۇمكىن. ئەمما ئەزاكىيال پەيغەمبەر بىزگە تېخىمۇ چوڭقۇر، تۈپ سەۋەبىنى كۆرسىتىدۇ: «مانا، مۇشۇ سىڭلىڭ سودومنىڭ قەبىھلىكى ــ ئۇ ۋە قىزلىرىنىڭ تەكەببۇلۇقى، نانلىرى مول، ئەندىشىسىز ئازادىلىك كۈنلىرىدە ئاجىز-نامراتلارنىڭ قولىنى ھېچ كۈچەيتمىگەنلىكى ئىدى» («ئەز.» 49:16). قايسى يەردە خۇدانىڭ ياخشىلىقى بىلەن ئىنسانلار باياشات كۈن كەچۈرسە (ئۇلار ئۆزىنىڭ شۇ باياشاتلىقىنىڭ خۇدادىن كەلگەنلىكىنى بىلسۇن، بىلمىسۇن) باياشاتلىقىنى پەقەت ئۆز ھەۋەسلىرىنى ۋە نەپسىلىرىنى قاندۇرۇش ئۈچۈنلا ئىشلىتىپ، كەمبەغەللەرنىڭ ۋە مېيىپلارنىڭ ھاجەتلىرىدىن چىقمىغان بولسا، شۇنداق جەمئىيەت دائىم ھەرخىل غەيرىي ھەۋەسلەرگە چۈشۈپ، پۈتۈنلەي بۇزۇقچىلىق ۋە چۈشكۈنلۈكتە قالىدۇ. ئاندىن ئۇلار مۇشۇ يەردە خاتىرىلەنگەندەك خۇدانىڭ بىۋاسىتە جازالىرىغا ئۇچرايدۇ؛ ياكى بولمىسا ئۇلارنىڭ جەمئىيىتى ئىچىدىن چىرىپ ئىقتىسادىي ۋە سىياسىي جەھەتلەردە تۈگىشىپ گۇمران بولىدۇ.


ئېنىقكى، گەرچە لۇت ناتونۇش مېھمانلارنى ئۆيىگە تەكلىپ قىلىپ، شۇنداقلا ئۇلارغا باشپاناھ بولماقچى بولۇپ، يۈكسەك پەزىلىتىنى كۆرسەتكەن بولسىمۇ، مېھمانلارنى قوغدايمەن دەپ ئۆزىنىڭ ئىككى قىزىنى ئۇ پوخۇر شەھۋەتپەرەسلەرگە تۇتۇپ بەرمەكچى بولغىنى تولىمۇ ئەخلاقسىزلىق ۋە قورقۇنچاقلىقتىن باشقا نەرسە ئەمەس.


شۇئان پەرىشتىلەر ئۆز سالاھىيىتى ۋە قۇدرىتىنى ئايان قىلىپ شۇ بىر توپ لۈكچەكلەرنى كور قىلىپ قويىدۇ. لېكىن شۇ چاغدا ئىنتايىن قورقۇنچلۇق ئەھۋالنى كۆرىمىز. كور قىلىنىپ ئۇرۇلغان شۇ ئادەملەر رەزىل ئەمەللىرىمىز تۈپەيلىدىن خۇدانىڭ جازالىرىغا ئۇچرىدۇق دەپ ئېنىق بىلىپ تۇرۇپ، يەنىلا قورقماي «دەرۋازىنى ئىزدەپ، ھالىدىن كەتتى»! بۇ ئىش بىزگە شۇنداق قاتتىق ئاگاھلاندۇرۇش بېرىدۇكى ــ ئادەملەر گۇناھقا بېرىلىپ كەتسە، ئاخىرىدا ھەتتا دوزاخنىڭ ئۆزىدە تۇرغاندىمۇ شۇ گۇناھقا تېخىمۇ ئەسىر بولۇپ ئۇنىڭغا يەنىلا ھەۋەس قىلىدۇ، مەڭگۈ قانائەتلەنمەيدۇ. مۇشۇنداق ئادەملەر توۋا قىلىش ئىمكانىيىتىدىنمۇ ھالقىپ كەتكەن بولىدۇ.


لۇتنىڭ بولغۇسى كۈيئوغۇللىرى ئۇنىڭ «شەھەردىن چىقىپ كېتىشىمىز كېرەك» دېگەن مېھىر-شەپقەتلىك ھەم جىددىي سۆزلىرىنى چاقچاق دەپ قاراپ رەت قىلىدۇ. گەرچە دەل شۇ كۈنى كېچىدە ئۆز ئۆيى بۇزۇق ئادەملەرنىڭ ھۇجۇم قىلىش ئوبيېكتى بولغان بولسىمۇ ۋە مۇشۇنداق بۇزۇقچىلىق قاپلىغان يەردە تۇرىۋەرسە ئۆز ئائىلىسىدىكىلەرنىڭ ئەخلاقىي خەتەردە قالىدىغانلىقىنى بىلىپ تۇرسىمۇ، لۇت يەنىلا ئۇ يەردىن قېچىشقا ئىككىنىلىپ قالىدۇ (16-ئايەت). مانا بۇ دەل راھەت-پاراغەت تۇرمۇشنىڭ خەتەرلىك جايىدۇر! ئۇنىڭ ئايالىنىڭ تېخىمۇ كەتكۈسى يوق ئىدى، ئۇ پەرىشتىنىڭ ئاگاھىغا قۇلاق سالماي شۇ رەزىل دۇنياغا نەپسى تارتىشىپ كەينىگە قاراپ «تۇز تۈۋرۈكى»گە ئايلىنىپ ھەممىمىزگە مەڭگۈلۈك ئاگاھ بولۇپ قالدى («لۇقا» 32:17).


بۇ بارلىق ۋەقەلەردىن كېيىن، لۇتنىڭ زوئار شەھىرىدە تۇرۇشنى خالىغىنىنى قانداق چۈشىنىمىز؟! ئۇ پەرىشتىنىڭ تاغقا قېچىپ بارغىن دېگىنىنى رەت قىلىدۇ، بەلكى خۇدا ھالاكەتكە بۇيرۇغان بەش شەھەردىن بىرىدە تۇرۇشنى خالايدۇ (17-23-ئايەت). ئۇ ئۆز ئۆيىگە ھۇجۇم قىلغان شەھەردىكى ئادەملەرگە چۈشۈرۈلگەن جازالارغا، شۇنداقلا ئۆز ئايالىغا چۈشكەن جازاغا ئۆز كۆزى بىلەن گۇۋاھچى بولغان؛ تولىمۇ روشەنكى، خۇدا ئۆزىگە رەھىم قىلىپ، ئۇنى قۇتقۇزۇشقا ئۆز پەرىشتىلىرىنى ئەۋەتكەن؛ لېكىن ئۇ يەنىلا تاغ باغرىدا تۇرسا خۇدانىڭ ئۆزى ۋە ئىككى قىزىنى قوغدىيالىشىدىن گۇمانلانغان! راھەت-پاغارەتكە كۆنۈپ قالغان ئادەملەرنىڭ مەنتىقسىزلىقى ۋە باھانىلىرى مانا شۇنداق بولىدۇ! ئادەمنى تېخىمۇ ھەيران قالدۇرغىنى شۇكى، خۇدا ئۇنىڭ: «ئۇ كىچىك شەھەر ئەمەسمۇ؟! جېنىم شۇ يەردە ئامان قالىدۇ!» دېگەن غەپلەتلىك مەنتىقسىز ئىلتىماسىغا ئىجازەت قىلىدۇ.

ئاندىن تېخىمۇ مەنتىقسىز ئىش قىلىپ، خۇدا ئۇنىڭغا ئامان-ئېسەنلىكتىن ۋەدە قىلىپ زوئار شەھىرىنى ئاياپ قويغان بولسىمۇ، ئۇ باشقا تۆت شەھەرنىڭ بەربات قىلىنغىنىنى كۆرگەندىن كېيىن شۇ يەردە تۇرىۋېرىشتىن قورقۇپ، خۇدا ئەسلىدە ئۇنىڭغا كۆرسەتكەن تاغغا چىقىپ ئاشۇ يەردە تۇرىدۇ. 


ئۇ ۋە ئۇنىڭ ئىككى قىزى تاغدا تۇرغاندا ناھايىتى شەرمەندە ئىشتىن بىرى يۈز بېرىدۇ؛ يەنى، ئىككى قىزى ئۇنى مەست قىلىپ ئۇنىڭ بىلەن ياتىدۇ. مۇقەددەس كىتابتا مۇشۇ ئىش ھېچقانداق يوشۇرۇن ئەمەس، بەلكى ئەينەن خاتىرىلەنگەن. بىز بۇ نومۇسسىز ئىشتىن لۇتنىڭ ئىككى قىزىنىڭ سودومدىن ئىبارەت بۇ ئەخلاقتا چۈشكۈنلەشكەن جايدىن مۇشۇنداق ئىپلاسلىقنى ئۆگەنگەنلىكىنى كۆرۈۋالالايمىز. ئۇنىڭ ئۈستىگە، ئۆز ئاتىسى تەرىپىدىن ئۆزى ۋە ئىككى مېھماننى قوغداش ئۈچۈن شەھۋەتپەرەس بىر توپ لۈكچەكلەرگە «قۇربانلىق قوزىلار» بولۇشقا سۇنۇلغان ئىككى قىزنىڭ شۇنداق بىر ئاتىغا شۇنداق بىھۆرمەتلىك كۆرسىتىشى ئادەمنى ھەيران قالدۇرىدىغان ئىشمۇ ئەمەس. شۇنىڭ بىلەن ئۇلار ئۇنىڭ بىلەن ياتىدۇ. مەقسىتى ئەمەلىيەتتە شەھۋانىي ھەۋەسى ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى كەلگۈسىدىكى بىخەتەرلىككە ئېرىشىش ئۈچۈن ئىدى ــ چۈنكى ئۇلارنىڭ ئېرى يوق بولۇپ، ئۈمىدى مۇشۇنداق قىلىقلىرى ئارقىلىق ئاتىسى ئۆلگەندىن كېيىن ياشانغاندا ئۆزلىرىدىن خەۋەر ئالىدىغان ئوغۇل پەرزەنت كۆرۈشتىن ئىبارەت ئىدى.


ئىككى ئوغلىدىن بولغان ئەۋلادلىرى ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن موئاب ۋە ئاممون دېگەن ئىككى مىللەت بولىدۇ؛ ئۇلار ئىسمائىلدەك ئىسرائىلغا دۈشمەنلەر بولىدۇ.

ئىبراھىم ئىئوردان تۈزلەڭلىكىگە قاراپ، شەھەرلەر كۆيۈپ ئۇلاردىن ئىس-تۈتەك ئۆرلەپ كەتكىنىنى كۆرگەندە نېمە ئويلىدىكىن تاڭ؟ خۇدا مېنىڭ دۇئايىمنى ئاڭلىمىغان ئوخشايدۇ، دەپ ئويلىغانمىدۇ؟ ئەمەلىيەتتە، ئەھۋال دەل ئەكسىچە ئىدى (29:19). خۇدانى شۇنىڭ ئۈچۈن مەدھىيەلەيمىزكى، ئۇنىڭ دۇئالىرىمىزغا بولغان جاۋابلىرى دەل تىلەك قىلغىنىمىزدەك جاۋابلار بىلەن توختىمايدۇ؛ ئۇ بەلكى دائىم دۇئايىمىزدىكى تۈپ مەنىنى ئاڭلاپ ئەڭ مۇۋاپىق، ئەڭ ئەۋزەل يولدا ئىجابەت قىلىدۇ!


(10) فىلىستىيەدە تۇرۇش ــ كونا ئادەتلەرنى ئاخىرى تاشلاش؛ خۇدانىڭ باشقىلار ئۈچۈن دۇئا قىلغۇچى ئادەمگە بەرگەن جاۋابى ـ 20-باب

مۇشۇ بابتا ئىمان-ئىشەنچى كۈچلۈك ئىبراھىمدەك ئادەمدە غەلىتە بىر ئىچكى داۋالغۇشنى بايقايمىز ــ يەنە بىر قېتىم ياقا يۇرتقا كەلگەندە ئۆزىنى قوغداش ئۈچۈن ئۇ يەنىلا ساراھنىڭ سالاھىيىتى توغرۇلۇق يالغان گەپ ئېيتىدۇ. ئېنىقكى، بۇ ئىبراھىمنىڭ يامان قىلىقى «كونا ئادىتى» ئىدى، مىسىردا تۇرغان ۋاقتىدا شۇ ئىشتىن تولۇق توۋا قىلمىغاچقا، بۇ يامان ئادەت ئۇنىڭدا بىر تەرەپ قىلىنغان ئەمەس. شۇنىڭ ئۈچۈن خۇدا ئۇنى گەراردا مىسىردىكى ئەھۋالغا ئوخشاپ كېتىدىغان ئەھۋالغا ئۇچراشقا ئورۇنلاشتۇرىدۇ؛ ئىبراھىم قايتىدىن ئۆزىنىڭ شۇ قىلىقىغا يۈزلىنىشكە مەجبۇرلانغاندا، يالغانچىلىقتىن پاناھ ئىزدەشتىن ئاخىرىدا توۋا قىلىشى بىلەن ئازاد بولىدۇ. 


مىسىردا يۈز بەرگەندەك، يەرلىك پادىشاھ ئابىمەلەك ساراھنىڭ چىرايلىقلىقىنى كۆرۈپ ئۇنى ئوردىسىغا ئېلىپ كېتىدۇ. لېكىن ئۇ (يەنە مىسىرنىڭ پادىشاھىدەك) ساراھنى ئىبراھىمغا قايتۇرۇپ بەرگۈچە خېلى ئاۋارىچىلىككە ئۇچرايدۇ. خۇدا ئابىمەلەككە ئىبراھىم پەيغەمبەردۇر، دېگەن؛ لېكىن شۇ پاكىتتىن ئېنىقكى، پەيغەمبەرلەر ھەممىلا ئىشنى بىلىپ كەتمەيدۇ! چۈنكى ئىبراھىم ئەسلىدە گەراردا ھېچكىم خۇدادىن قورقمايدۇ، دەپ ئويلىغان؛ ئەمەلىيەتتە ئەھۋال دەل ئەكسىچە ئىدى، ئابىمەلەك خۇدادىن خېلى قورقاتتى (6:20). يەنە بىر ئىش ئېنىقكى، ئابىمەلەك ساراھنى ئالغاندىن كېيىن ھەقىقىي ئەھۋالنى بىلگۈچە خېلى ۋاقىت كېتىدۇ؛ چۈنكى ساراھنىڭ سەۋەبىدىن بىرخىل كېسەللىك گەراردىكى ئاياللارغا تارقىلىدۇ، ۋە شۇ ئىشنىڭ يۈز بېرىشى ئۈچۈن مەلۇم ۋاقىت ئۆتۈشى كېرەك ئىدى. يەنە ئېنىقكى، خۇدا ئىبراھىمنىڭ شۇ ۋاقىتلاردا خېلى ئەنسىرەش ۋە غەم-غۇسسە قىلىشىغا يول قويدى!


پەرزەنت كۆرۈش ئىبراھىم ئۈچۈن ئەڭ كۈچلۈك ئارزۇ قىلغان ئىش ئىدى، ئەلۋەتتە. بىراق شۇ ئىشتىن كېيىن، ئۇ ئارزۇ قىلغىنىنى ئۆزى ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى ئابىمەلەكنىڭ ئاياللىرى ۋە گەراردىكى ئاياللار ئۈچۈن تىلىشى كېرەك ئىدى. شۈبھىسىزكى، شۇنداق دۇئا قىلىش كېرەكلىكى ئۆز قەلبىگە سىناق بولدى. ئاندىن بۇ ئىشتىن ئۇزۇن ئۆتمەيلا ساراھ ئۆزى ھامىلىدار بولىدۇ (1:21).


(11) ھەجەر ۋە ئىسمائىلنىڭ ئىبراھىمنىڭ ئۆيىدىن ئايرىلىپ كېتىشى ــ «روھ» ۋە «ئەت» ــ 21-باب

ئىبراھىمنىڭ ئائىلىسىدە بولغان ئارامسىزلىق ئىبراھىم ئىسھاقنى ئەمچەكتىن ئايرىش تەبرىكلەش زىياپىتىنى ئۆتكۈزمەكچى بولغاندا ئەۋجىگە چىقىدۇ. ئىسمائىل ئىسھاقنى مازاق قىلىدۇ (شۇ چاغدا ئىسھاق پەقەت ئۈچ ياشقا كىرگەن بولسا كېرەك). «مازاق قىلىش» دېگەن سۆزنىڭ يەنە «بوزەك قىلىش» دېگەن مەنىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئېلىشى مۇمكىن. ساراھ بۇ ئىشلارنى كۆرگەندە، ئىسمائىلنىڭ شۇ پوزىتسىيىسىدىن ئۆز ئوغلىنىڭ جېنىغا تەھدىت بار دەپ چۈشىنىپ، ئىبراھىمنى ئىسمائىل ۋە ئانىسىنى ئۆيدىن ھەيدەشكە دەۋەت قىلىدۇ. ئىلگىرى، ئىبراھىم خۇدادىن ھېچ يول سورىماي ۋە خۇدانىڭ ئۆزىگە بولغان ۋەدىسىنى ئېسىدە تۇتماي، ئايالىنىڭ سۆزلىرىگە قۇلاق سالغاچقا، چوڭ خاتالىق ئۆتكۈزگەنىدى. لېكىن خۇدا ھازىر ئۇنىڭغا ئايالىڭنىڭ سۆزلىرىگە قۇلاق سالغىن، ئۇنىڭدا مەقسەتلىرىم بار دەپ بۇيرىيدۇ. ئىبراھىم كۆزى قىيمىغان ھالدا ئەمما خۇدا ئىسمائىل ئۈچۈن قىلغان دۇئالىرىمنى ئاڭلىدى دەپ بىلىپ (20:17)، ئۇ ھەجەر بىلەن ئىسمائىلنى بىرئاز يول تەييارلىقى بىلەن يولغا سالىدۇ (كېيىن ئۇ ئىسمائىلغا كۆپرەك تەمىنات-سوۋغاتلارنى تەقدىم قىلىدۇ ــ 6:25نى كۆرۈڭ).


بۇنداق مۇئامىلە قاتتىق قوللۇقتەك كۆرۈنسىمۇ، ئىبراھىمنىڭ بۇ توغرۇلۇق بولغان ئىشەنچى توغرا چىقىدۇ ــ خۇدا دەرۋەقە ھەجەر ۋە ئىسمائىلدىن خەۋەر ئالىدۇ. لېكىن بۇ ئىشتا خۇدا ھەجەرنىڭ ئىمان-ئىشەنچىنى سىنىماي قويمايدۇ. ھەجەر يولدىن ئېزىپ كەتكەن بولۇشى مۇمكىن؛ ئۇ بەلكىم يۇرتۇم مىسىرغا قايتايمۇ، قايتمايمۇ دەپ ئىككىلىنىپ قالىدۇ (بەئەر-شېبا مىسىرغا ماڭىدىغان يول ئۈستىدە). تۇلۇمدىكى سۇ تۈگەپ قالغاچقا، ئۇ ئۈمىدسىزلەنگەنىدى. شۇ چاغدا ئۇ بىرىنچى قېتىم چۆل-باياۋاندا ئېزىپ قېلىپ، مېنى ھەممە ئادەم ئۇنتىدى، پۈتۈنلەي تۈگەشتىم دېگەن چاغدا خۇدانىڭ ئۆزىگە: «ئىسمائىلنى ئۇلۇغ بىر ئەل قىلىمەن» دېگەن ۋەدىسىنى ئېسىدىن چىقارغان ياكى ئۇنىڭغا ئىشەنمىگەن (7:16-11). ئۇ ھازىر پەقەت مەنلا ئەمەس، ئىسمائىلمۇ ئۆلۈپ كېتىدۇ، دەپ ئويلايدۇ ۋە شۇ سەۋەبتىن يىغلايدۇ. خۇدانىڭ پەرىشتىسى ئۇنىڭغا: «خۇدا ئوغۇلنىڭ يىغا ئاۋازىنى ياتقان يېرىدىن ئاڭلىدى» دەيدۇ. خۇدا ئۇنىڭكىنى ئەمەس، ئىسمائىلنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلىغان بولغاچقا، مۇشۇ سۆزلەردە ھەجەرنىڭ ئىشەنمەسلىكىگە سەمىمىي بىر تەنبىھ باردۇر. ئۇنىڭ ئۈستىگە، ئۇلارنىڭ يېنىدا بۇلاق بار ئىدى، لېكىن خۇدا ھەجەرنىڭ كۆزلىرىنى ئۇنى كۆرۈشتىن قالدۇرغان (19-ئايەت). خۇدانىڭ پەرىشتىسى قايتىدىن ئىسمائىل توغرۇلۇق ئۇنىڭغا «مەن ئۇنى ئۇلۇغ بىر ئەل-مىللەت قىلىمەن» دەيدۇ. خۇدانىڭ ئالدىدا «ئۇلۇغ» دېگەن سۆز پەقەت سانى، بايلىقلىرى ياكى كۈچ-ھوقۇقى جەھەتتىنلا ئەمەس، بەلكى روھىي جەھەتتىن، ئەمەللەر ۋە ئېتىقاد جەھەتتىنمۇ بولۇشى كېرەك، شۇڭا كەلگۈسىدە ئەرەب خەلقى ئاخىرقى زاماندا مەسىھنى تونۇپ ئۇنىڭ نىجاتىنى جاكارلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ، دەپ قارايمىز.


ئىسمائىل ۋە ئانىسى بۇلاقتىن سۇ ئىچكەندىن كېيىن، «خۇدا ئۇنىڭ (ئىسمائىل) بىلەن بىللە» دەپ ئوقۇيمىز. شۇڭا ئەينى ۋاقىتتا ئىسمائىلنىڭ ئىبراھىمنىڭ ئىسھاقتىن بولغان نەسلىگە ياكى ئىسرائىل خەلقىگە دۈشمەن بولغانلىقىغا ئىشەنمەيمىز؛ لېكىن ئىسمائىلنىڭ ئەۋلادلىرى بولغان ئەرەبلەردىن كۆپ ئادەملەر بۈگۈنكى كۈنلەرگىچە ئىسرائىلغا دۈشمەنلىك قىلىپ كېلىۋاتىدۇ. ھالبۇكى، قايتىلايمىزكى، ئەرەبلەردىن كۆپ ئادەملەر كېيىن مەسىھگە ئىشىنىپ، مۇشۇ پوزىتسىيىسىدىن توۋا قىلىدۇ، دەپ ئىشىنىمىز.

بۇ ۋەقەلەر يەنە «گالاتىيالىقلارغا» 21:4-31دە تەمسىل سۈپىتىدە ئىشلىتىلىدۇ.


(12) ئىبراھىم ۋە ئىسھاقنىڭ ئىمان-ئېتىقادىنىڭ سىنىلىشى ــ ئىسھاقنى قۇربانگاھنىڭ ئۈستىگە قويۇشى ـ 22-باب

ئىسمائىل كېتىپ، ئون نەچچە ياكى يىگىرمە نەچچە يىل ئۆتكەن بولۇشى مۇمكىن. ئىسھاق چوپچوڭلا بىر يىگىت بولۇپ قالدى. ئۇ ئىبراھىمنىڭ «بىردىنبىر يېگانە ئوغلى» (2-ئايەت) بولۇپلا قالماي، بەلكى شۇنچە كۆپ يىل ئۆتۈپ ئاتا قىلىنغىنى ئۈچۈن ئاتىسىنىڭ قانچىلىك ئامراق ئىكەنلىكىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولىدۇ. لېكىن خۇدا ئىبراھىمنى: «سەن ئوغلۇڭنى، يەنى سەن سۆيىدىغان يالغۇز ئوغلۇڭ ئىسھاقنى ئېلىپ، مورىيا يۇرتىغا بېرىپ، شۇ يەردە، مەن ساڭا ئېيتىدىغان تاغلارنىڭ بىرىنىڭ ئۈستىدە ئۇنى كۆيدۈرمە قۇربانلىق سۈپىتىدە سۇنغىن» دەپ چاقىرغاندا ئۇنىڭدا ھېچقانداق ئىككىلىنىش، تالاش-تارتىش، ئاغرىنىش ياكى يالۋۇرۇپ ئۆتۈنۈش بولمىدى. ئۇ خۇداغا: «مانا مەن!» دېگەن جاۋابنى بەرگەندىن كېيىن، ئۇنىڭ ھەربىر قەدىمىدە ئىتائەت قىلىشتىن باشقا ھېچقانداق ئىش بولمىدى. ئىبراھىمنىڭ شۇنداق ئىخلاسمەن ئىنكاسىدىن شۇنى ئېيتالايمىزكى، خۇدا ئىبراھىمغا ئېيتقاندەك «سەن مېنىڭ ئالدىمدا مېڭىپ، كامىل بولغىن» دېگەن ئەمرنى بىزگە ئېيتقان بولسا، ئۇنداقتا ئۇ ھەممىگە قادىر بولغاچقا، ئىبراھىمدا ھاسىل قىلغىنىدەك ئوخشاش ئىتائەتمەن ھەم ئۆزىگە تولۇق تايانغان بىر قەلبنى بىزدىمۇ ھاسىل قىلالايدۇ، ئەلۋەتتە. ئەمدى رەب ئەيسا مەسىھ دەرۋەقە بىزگىمۇ ئوخشاش يولدا: «ئەرشتىكى ئاتاڭلار مۇكەممەل بولغىنىدەك، سىلەرمۇ مۇكەممەل بولۇڭلار» دەپ بۇيرۇيدۇ («مات.» 48:5). بىز خۇدانى تولىمۇ مۇكەممەل، شۇنداقلا ئۇنى ئۆز ئاتىمىز دەپ بىلسەك، ئۇنداقتا شۇنداق ئەمرگە ئەمەل قىلىش مۇمكىن بولىدۇ، دەپ قەتئىي ئىشىنىمىز. 


ئىبراھىم ئىسھاقنى «قۇربانلىق قىلىش»قا «مانا مەن!» دەپ جاۋاب بېرىش بىلەن تەڭ كۆڭلىدە: گەرچە ئىسھاقنى سويۇپ «كۆيدۈرمە قۇربانلىق» قىلساممۇ خۇدا ئۇنى ئۆلۈمدىن تىرىلدۈرمەي قالمايدۇ» دېگەندەك ئىشەنچ بارلىقىنى بايقايمىز. چۈنكى ئۇ يىگىتلىرىگە: «سىلەر ئېشەك بىلەن مۇشۇ يەردە تۇرۇپ تۇرۇڭلار. مەن بالام بىلەن ئۇ يەرگە بېرىپ، سەجدە قىلىپ، ئاندىن قېشىڭلارغا يېنىپ كېلىمىز» دەيدۇ (5-ئايەت).


خۇدا ئەلۋەتتە ھەرگىز ئۆزى ياراتقان جان ئىگىلىرىدىن ئۆزىنىڭ پەزىلەتلىرىگە مۇۋاپىق بولمىغان تەلەپنى قىلمايدۇ، دەپ ئىشىنىمىز. شۇنىڭدەك، تەۋرات ۋە ئىنجىلدىكى ۋەھىيلەرگە ئاساسەن يەنە شۇنى بايان قىلىمىزكى، خۇدا ئۆزى قىلىپ باقمىغان ياكى ئۆزى خالىمايدىغان ئىشنىمۇ ھەرگىز ياراتقان جان ئىگىلىرىدىن تەلەپ قىلمايدۇ. شۇڭا مۇشۇ يەردە ئىبراھىم ئۆز ئوغلىنى قۇربانلىق قىلىشقا چاقىرىلدى؛ خۇدا ئۆزى شۇنداق ئىش قىلىپ باققانمۇ؟ ئىنجىلغا ئاساسەن جاۋابىمىز، «قىلغان!» ئەلۋەتتە. لېكىن ئىبراھىمغا ئاخىردا شۇ ئىشنى تولۇق ئادا قىلىش (گەرچە قەلبىدە ئۇ شۇنداق قىلىشقا تەييار تۇرغان بولسىمۇ) ھاجەت بولمىدى؛ لېكىن خۇدا ئەمەلىيەتتە دەل شۇ ئىشنى ئۆزى ئۈستىگە ئالدى. خۇدا بۇ ئىشنى قىلغان يەر بولسا دەل ئىبراھىم ئىسھاقنى ئېلىپ بارغان جاي بولۇپ، يەنى دەل مورىيا تېغى ئىدى. كېيىن سۇلايمان يېرۇسالېمدىكى مۇقەددەس ئىبادەتخانىنى شۇ تاغدا قۇردى («2تار.» 1:3)؛ ئەيسا مەسىھ ئىبادەتخانا قۇرۇلغان تاغنىڭ شىمالىي تەرىپىدە كرېستلەندى.


مۇقەددەس ئىنجىلدىن، مەسىھنىڭ قۇربانلىق بولۇشى ئۇنىڭ جىسمانىي جەھەتتىكى ئۆلۈمى بولۇپلا قالماي، يەنە گۇناھلىرىمىزنى ئۆزىگە ئېلىپ كۆتۈرۈپ، ئاتىسىنىڭ مۇقەددەس ھۇزۇرىدىن «ئۈزۈلۈش»نى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، دەپ بىلىمىز («زەبۇر» 1:22، «ماتتا» 46:27)؛ ئاندىن ئۇ ئۈچ كۈندىن كېيىن تىرىلدى.


ئىبراھىم «ئوت ۋە پىچاق» كۆتۈرگەندەك (6-ئايەت)، مەسىھنىڭ قۇربانلىقى ئاتا تەرىپىدىن ئۆتكۈزۈلدى؛ «ياغاچ» بولسا ئوغۇلغا يۈدۈپ قويۇلغان (6-ئايەت) ئاندىن ئوغۇل ياغاچقا «باغلانغان» (9-ئايەت). ئىسھاق ئاتىسىدىن «كۆيدۈرمە قۇربانلىق بولىدىغان قوزا قېنى؟» دەپ سورىغاندا، ئۇنىڭغا: «ئەي ئوغلۇم، خۇدا ئۆزى ئۆزىگە كۆيدۈرمە قۇربانلىق قوزىنى تەمىنلەيدۇ» دەپ ئېيتىلىدۇ. بۇ باياننى «خۇدا ئۆزى ئۆزى ئۈچۈن كۆيدۈرمە قۇربانلىق قوزىنى تەمىنلەيدۇ» ياكى «خۇدا كۆيدۈرمە قۇربانلىق قوزا ئۈچۈن ئۆزىنى تەمىنلەيدۇ» دەپ چۈشەنسەكمۇ بولىدۇ. خۇدا ئىسھاقنىڭ ئورنىغا قۇربانلىق تەمىنلىگەندە ئۇ قوزا ئەمەس، بەلكى قوچقار تەمىنلەيدۇ. ئىبراھىم پەيغەمبەر بولغاچقا، ئۇنىڭ «قوزا» توغرۇلۇق سۆزلىرى چوقۇم مۇتلەق ھالدا ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ، شۇڭا «قوچقار»نى بۇ سۆزلىرىنىڭ دەل ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇشى، دەپ قارىمايمىز. دېمەك، «قوزا» تېخى كەلمىدى. بىر مىڭ سەككىز يۈز يىل كېيىن چۈمۈلدۈرگۈچى يەھيا پەيغەمبەر رەب ئەيسا كەلگەندە ئۇ توغرۇلۇق: «مانا، پۈتكۈل دۇنيانىڭ گۇناھلىرىنى ئېلىپ تاشلايدىغان خۇدانىڭ قوزىسى!» دېگەن خەۋەرنى جاكارلايدۇ («يۇھ.» 29:1). شۇنىڭ بىلەن ئىبراھىم ئىسھاقنى «قۇربانلىق قىلىش»ىدا پەقەت خۇداغا ئېتىقاد، ئىمان-ئىشەنچ ۋە مۇھەببەت باغلاشنىڭ نېمە ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپلا قالماي، بەلكى ئۆزىنىڭ ۋە ئىسھاقنىڭ شەخسەن ئەمەللىرىدە تارىختىكى ئەڭ ئۇلۇغ ئىش، يەنى مەسىھنىڭ كرېستتە قۇربانلىق قىلىنىشىنى نامايان قىلىدۇ. 


«مانا، ... مۈڭگۈزلىرى چاتقالغا چىرمىشىپ قالغان بىر قوچقار!». شۇنداق بىر قوچقارنىڭ تۇيۇقسىز پەيدا بولۇشى، شۇنىڭدەك، قوچقارنىڭ پەقەت مۈڭگۈزىلا چاتقالغا چىرمىشىپ، تېنىنىڭ باشقا جايلىرى زىيان-زەخمەتكە ئۇچرىماي، قۇربانلىققا لايىق بولۇشى ئىنتايىن كارامەت ئىش ئىدى. شۇڭا: «كىشىلەر: «پەرۋەردىگارنىڭ تېغىدا تەمىنلىنىدۇ» دېگەن بۇ سۆز بۈگۈنگە قەدەر ئېيتىلىپ كېلىۋاتىدۇ» دېيىلىدۇ. بىز بار-يوقىمىزنىڭ ھەممىسىنى خۇداغا تاپشۇرغانىكەنمىز، ئۇ بىزگە كېرەك بولغاننى مولچىلىق بىلەن تۆكىدۇ، دەپ جەزم قىلالايمىز؛ سېخىلىق جەھەتتە بارلىق سوۋغات بەرگۈچىلەر ئىچىدە سېخى بەرگۈچى بولغان خۇدادىن ھېچكىم ئېشىپ كېتەلمەيدۇ!


(13) ساراھنىڭ ئۆلۈمى ـ 23-باب

مۇقەددەس يازمىلارنىڭ بۇ قىسىمدا سەل غەلىتە بىر پاكىت بايقىلىدۇ. 2-ئايەتتە ساراھ ئۆلگەندىن كېيىن «ئىبراھىم بېرىپ ساراھ ئۈچۈن ماتەم تۇتۇپ يىغا-زار قىلدى» دەپ ئوقۇيمىز. بۇ باياندىن ئىبراھىمنىڭ شۇ چاغدا ئايالىدىن ئايرىم تۇرغانلىقى كۆرۈنىدۇ. قەدىمكى يەھۇدىي «راببى»لار (ئۆلىمىلار) ئىبراھىمنىڭ ئىسھاقنى ساراھنىڭ يېنىدىن ئېلىپ كېتىپ ئۇنى قۇربانلىق قىلىشقا تەييار بولغانلىقى ساراھ ئۈچۈن چىدىغۇسىز ئىش بولغاچقا، ئۇ ئۇنىڭدىن رەنجىپ ئايرىلىپ كەتكەن، دەپ قارايتتى. بەزىلەر ھەتتا ساراھ ئۇنىڭدىن ئاجراشقان، دەپ قارايتتى. بىز بۇنداق كۆزقاراشلار ئورۇنلۇق دەپ قارايمىز؛ بۇنداق ئىش بولمىغان بولسا، قانداقمۇ 2-ئايەتتىكى باياننى چۈشەندۈرەلەيمىز؟

ئەھۋال دەرۋەقە شۇنداق بولغان بولسا، ئۇنداقتا 22-باب، 23-باب ۋە 24-بابتىكى بارلىق ئىش-ۋەقەلەر تۆۋەندىكى ئاجايىب بىرخىل بېشارەتلىك سېلىشتۇرمىغا چۈشىدۇ: ــ



 «يارىتىلىش»

(تەۋرات دەۋرى) 

ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇشى

(ئىنجىل دەۋرى)

22-باب: ئىبراھىم ئىسھاقنى مورىيا تېغىدا قۇربانلىق قىلىدۇ

ئاتا ئوغۇلنى مورىيا تېغىدا «قۇربانلىق قىلىدۇ»

بىر جەھەتتىن ئېيتقاندا ئىسھاق «تىرىلىدۇ»

ئوغۇل ھەقىقەتەن ئۆلۈمدىن تىرىلىدۇ

23-باب: ساراھ «ئوغۇلنىڭ ئۆلۈمى» تۈپەيلىدىن (ئېتىقادسىزلىق قىلىپ) ئىبراھىمدىن ئايرىلىدۇ

ئىسرائىل («خۇدانىڭ ئايالى» («يەشايا» 1:50، 6:54، «ئەزاكىيال» 16-بابنى كۆرۈڭ) «ئوغۇلنىڭ ئۆلۈمى» تۈپەيلىدىن (ئېتىقادسىزلىق قىلىپ) خۇدادىن ئايرىلىدۇ

24-باب: « ئىبراھىم قۇلىنى ئوغلى ئۈچۈن قىز تېپىشقا يىراق يۇرتقا ئەۋىتىدۇ 

ئاتا قۇلى (مۇقەددەس روھ)نى ئوغلى ئۈچۈن يات ئەللىكلەردىن قىز (جامائەت) تېپىشقا ئەۋىتىدۇ


 بىز تۆۋەندە 24-بابتىكى تېما توغرۇلۇق توختىلىمىز.


مۇشۇ يەردە 23-بابتىكى يەنە بىر ئىش توغرۇلۇق پەقەت بىر ئېغىز سۆزىمىز بار: ــ گەرچە خۇدا ئىبراھىمغا «پۈتكۈل قانائان زېمىنىنى ساڭا تەقدىم قىلىمەن» دەپ ۋەدە قىلغان بولسىمۇ، ئۇ يەر يۈزىدە تۇرغان ۋاقتىدا ئۇنىڭ زېمىندىن بىردىنبىر ئىگىلىگەن يېرى پەقەت ساراھنى دەپنە قىلىش ئۈچۈن ئۆزى پۇل تۆلەپ سېتىۋالغان كىچىككىنە بىر پارچە يەرلىك ئىدى. لېكىن تىرىلىش كۈنىدە بۇنىڭ ھەممىسى (دېمەك، قانائان زېمىنى) ئۇنىڭكى بولىدۇ، ئەلۋەتتە («مار.» 26:12). شۇ ئىشلاردىن ئىبراھىمنىڭ ھاياتىدىكى يەنە بىر پرىنسىپنى كۆرىمىزكى، خۇدادىن بىۋاسىتە بىر ئەمر كەلمىسە، ئۇ ۋەدە قىلىنغان زېمىندىن ھېچبىر يەرنى ئۇرۇش يولى بىلەن تارتىۋالمايتتى؛ يۇقىرىدا 23-باب ئۈستىدە توختالغىنىمىزدەك، ئۇ بىزگە مۆمىن-كەمتەرلىكتىن چوڭ بىر ئۈلگە قالدۇرغان. شۇ يەرنىڭ ئىگىسى ئىبراھىمنىڭ پۇلىغا كۆزى قىزارغىنىنى چاندۇرمايمەن دەپ (15-ئايەت) «تۆت يۈز شەكەل كۈمۈش»نىڭ كارى چاغلىق دەيدۇ ۋە شۇ ئارقىلىق يەرگە ناھايىتى يۇقىرى باھا قويىدۇ، شۇنداقلا ئىبراھىمنى: «يۈزۈمنى ساقلىشىم كېرەك» دەپ قوبۇل قىلىدۇ، دەپ ئويلايدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئىبراھىم شۇ يەرگە جىددىي ئېھتىياجلىق بولغاچقا نېمىنى سورىسام، شۇنى بەرمەي ئامالى يوق، دەپ ئويلىغان بولسا كېرەك. ئىبراھىم دەرۋەقە تالاشمايدۇ؛ بۇ ئۇنىڭ ئاجىز بولغىنىدىن ئەمەس، بەلكى مۆمىن-كەمتەرلىكىدىن بولغان. بۇ ئىككىسىنىڭ پەرقى چوڭدۇر.


(14) «ئوغۇل ئۈچۈن قىز تېپىش» ــ 24-باب

24-باب ئىبراھىمنىڭ ئىسھاققا قىز تېپىش ئۈچۈن ئۆزىنىڭ سادىق نامسىز قۇلىنى ئەۋەتكەنلىكى توغرىسىدىكى ئاجايىب بىر خاتىرىدۇر. قۇلنىڭ نامسىزلىقىنىڭ ئۆزى مۇقەددەس روھنىڭ ئىنجىل دەۋرىدىكى ئاجايىب خىزمىتىنى كۆرسەتكەن كارامەت بىر «بېشارەتلىك رەسىم»دۇر. رەببىمىز مۇقەددەس روھ توغرۇلۇق تەلىم بەرگەندە «لېكىن ئۇ، يەنى ھەقىقەتنىڭ روھى كەلگەندە سىلەرنى بارلىق ھەقىقەتكە باشلاپ بارىدۇ. چۈنكى ئۇ ئۆزلۈكىدىن سۆزلىمەيدۇ، بەلكى نېمىنى ئاڭلىغان بولسا، شۇنى سۆزلەيدۇ ۋە كەلگۈسىدە بولىدىغان ئىشلاردىن سىلەرگە خەۋەر بېرىدۇ» دەيدۇ («يۇھ.» 16-باب).


ئىبراھىمنىڭ قۇلى ئۆز نامىنى دەپ بەرمەيدۇ، ئۆزى ئۈچۈن ھېچقانداق سالاھىيەت ياكى تونۇلۇشىنى ئىزدىمەيدۇ. ئۇنىڭ بىردىنبىر مەقسىتى خوجىسى ئۆزىگە تاپشۇرغان ۋەزىپىنى ئادا قىلىشتىن ئىبارەت ئىدى؛ ئۇ ھەتتا ئۆز مەقسىتىنى ئېيتمىغۇچە، مېھماندارچىلىقنىڭ ئەقەللىي ئەدەپ-رەسمىيەتلىرىگىمۇ رىئايە قىلمايدۇ (33:24). قۇلنىڭ بۇ ئىشلىرى مۇقەددەس روھنىڭ يەر يۈزىگە چۈشۈپ ئوغۇل (مەسىھ) ئۈچۈن جامائەتنى يىغىپ، ئوغۇلنىڭ يېنىغا، ئەرشكە ئېلىپ بېرىشقا كەلگەنلىكىگە كامىل بىر بېشارەتلىك رەسىمدۇر («جامائەت» سادىق ياتلىق قىلىنغان قىزغا ئوخشىتىلىدۇ ــ «ۋەھ.» 2:21، 9، 17:22، «ئەف.» 22:5-32). قۇل بولسا ئۆز ئىگىسىنىڭ باي ئىكەنلىكىنى ۋە سەمىمىيلىكىنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن نۇرغۇن قىممەتلىك سوۋغاتلارنى ئېلىپ كېلىدۇ؛ مۇقەددەس روھ بىزگە مەسىھنىڭ ئۆلۈمدىن تىرىلىپ، خۇدانىڭ بارلىق بايلىقلىرىغا ئىگە بولغانلىقىنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن، نۇرغۇن مۆجىزىلىك روھىي سوۋغاتلارنىمۇ ئېلىپ كېلىدۇ («1كور.» 4:1-8). 


«ئۇ ئاتا-بوۋىلىرى ئارىسىدا ئۇخلىدى» «ئۇ ئاتا-بوۋىلىرىنىڭ يېنىغا كەتتى» قاتارلىق ئىبارىلەر (8:25)

«ئۇ ئاتا-بوۋىلىرى ئارىسىدا ئۇخلىدى» ۋە شۇنىڭغا ئوخشاپ كېتىدىغان نۇرغۇن باشقا ئىبارىلەرنى چۈشىنىش ئۈچۈن «تەبىرلەر»نى كۆرۈڭ.


ئىسھاق ــ مەسىھنىڭ «ئوغۇل»لۇق سالاھىيىتىنى كۆرسىتىدىغان بېشارەتلىك رەسىمدۇر

كىتابتا ئىسھاق توغرۇلۇق بايانلار ياكى تارىخلار ئانچە كۆرۈنەرلىك ئەمەسلىكىنى بايقايمىز. ئۇ نۇرغۇن ئىشلاردا پەقەت ئاتىسىنىڭ قىلغانلىرىنى قايتىلايدۇ (18:26)؛ ئۇ ئايالىنىڭ تۇغماسلىقىدا ئاتىسى ئۇچرىغان ئوخشاش سىناققا ئۇچرايدۇ (20:25-21). ئۇ ھەتتا ئاتىسىنىڭ گۇناھىنى قايتىلايدۇ! (6:26-12) شۇنىڭ بىلەن ئۇ كۆپ جەھەتلەردە مەسىھنىڭ «ئوغۇل»لۇق سالاھىيىتىگە بېشارەتلىك سۈرەت بولىدۇ ــ بولۇپمۇ ئۇنىڭ مۇكەممەل ئوغۇلدەك ئاتىسىغا تا ئۆلۈمىگىچە بويسۇنغانلىقىدا: ــ «ئوغۇل ئۆزلۈكىدىن ھېچنېمە قىلالمايدۇ، بەلكى پەقەت ئاتىنىڭ نېمە قىلىۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ، ئاندىن شۇ ئىشنى قىلىدۇ. ئاتا نېمە ئىش قىلسا، ئوغۇل ھەم شۇنداق قىلىدۇ» («يۇھ.» 19:5-20).


ئىسھاق، رىۋكاھ، ياقۇپ، ئەساۋ ــ «تۇنجىلىق ھوقۇقى» («تۇنجى ئوغۇللۇق ھوقۇق») ۋە ئىسھاقنىڭ «بەخت-بەرىكەت تىلەيدىغان خەيرلىك دۇئاسى»

ياقۇپ دېگەن ئىسىمنىڭ مەنىلىرىدىن بىرى «ئورۇن ئىگىلىۋالغۇچى» دېگەنلىك بولىدۇ. ئۇ دەرۋەقە ئىككى قېتىم ئاكىسىنىڭ ئورنىنى ئىگىلىۋالىدۇ. ئۇ ھەم «تۇنجىلىق ھوقۇقى» («تۇنجى ئوغۇللۇق ھوقۇق») ھەم ئاتىسى ئىسھاق ئاكىسى ئەساۋغا قىلماقچى بولغان «بەخت-بەرىكەت تىلەيدىغان خەيرلىك دۇئا»نى ئېلىپ كېتىدۇ.

«تۇنجىلىق ھوقۇق» دېگەن نېمە؟ ئالىملار بۇ توغرۇلۇق بىرنەچچە پىكىردە بولۇپ كەلگەن، لېكىن ئاز دېگەندىمۇ تۆۋەندىكى ئىشلار ئۇنىڭ ئىچىگە ئېلىنغان بولسا كېرەك: ــ


(ئا) تۇنجى ئوغۇل دائىم خۇداغا ئالاھىدە ئاتىلاتتى («مىس.» 29:22).


(ئە) تۇنجى ئوغۇل ئىززەت-ھۆرمەتتە دائىم ئاتا-ئانىسىغا ئەڭ يېقىن ئورۇندا تۇراتتى («ئالەمنىڭ يارىتىلىشى» 3:49).


(ب) ئاتىسىنىڭ مال-مۈلكىدىن باشقا ئوغۇللىرىدىن بىر ئۈلۈش كۆپ ئالاتتى («قانۇن شەرھى» 17:21). (بۇنىڭ بىر سەۋەبى ئاتىسى دۇنيادىن كەتكەندىن كېيىن تۇنجى ئوغۇلنىڭ پۈتكۈل جەمەتتىكى ئاجىزلار، تۇل خوتۇنلار، يېتىم-يېسىرلەردىن خەۋەر ئېلىش مەسئۇلىيىتى بار ئىدى ــ تۆۋەندىكى ئىشنى كۆرۈڭ).


(پ) تۇنجى ئوغۇل ئاتىسىنىڭ ئائىلىسىگە ئىگىدارچىلىق قىلاتتى ياكى پادىشاھلىقىنىڭ ئورنىنى باساتتى («تارىخ-تەزكىرە (23:21).


(ت) ھارۇن جەمەتىدىكىلەر كاھىن بولۇش تۈزۈمى يولغا قويۇلۇشتىن بۇرۇن، تۇنجى ئوغۇل ئۆز ئائىلىسى ئۈچۈن كاھىنلىق رولىنى ئۆز ئۈستىگە ئالاتتى (مەسىلەن، «ئايۇپ» 5:1نى كۆرۈڭ).


(چ) ھالبۇكى، ئەساۋغا تۇنجى ئوغۇل سالاھىيىتى تۈپەيلىدىن كېلىدىغان «تۇنجىلىق ھوقۇق»ى يەنە خېلى مۇھىم ۋە ئۇلۇغ بىر ئىشنى، يەنى خۇدانىڭ بىرىنچىدىن ئىبراھىمغا، ئاندىن ئەۋلادلىرىغا قىلغان روھىي ۋەدىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالاتتى. ئىبراھىمنىڭ بىرىنچى ئەۋلادى ئىسھاق ئىدى، ئەلۋەتتە. بۇ ۋەدىلەردە تۆۋەندىكى ئۈچ ئامىل بار ئىدى: (ئا) ئىبراھىمنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ پۈتكۈل پەلەستىن (قانائان) زېمىنىغا مىراسلىق قىلىشى؛ (ئە) ئىبراھىمنىڭ ئەۋلادلىرى ئارقىلىق بەخت-بەرىكەت پۈتكۈل دۇنياغا كېلىشى (1:12-3)؛ (ب) مەزكۇر «بەخت-بەرىكەت»نى «يار.» 15:3دىكى بېشارەتتىكى يورۇقلۇقتا تۇرۇپ چۈشەنسەك كىمدە «تۇنجىلىق ھوقۇق» بار بولسا، مەسىھ شۇ كىشى ئارقىلىق تۇغۇلۇپ دۇنياغا كېلىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن «تۇنجىلىق ھوقۇق»نىڭ ئەڭ مۇھىم قىسمى ئىسھاق ئىگە بولغان مال-مۈلۈك ئەمەس (گەرچە بۇ مال-مۈلۈك ئاز بولمىسىمۇ ــ 12:26-14نى كۆرۈڭ)، بەلكى خۇدانىڭ كەلگۈسىدە ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدىغان ۋەدەلىرىدىن ئىبارەت ئىدى. لېكىن ئەساۋ ئۆزىگە نىسبەتەن نامەلۇم كەلگۈسىنى خالىماي ياكى ئۇنىڭغا ئىشەنمەي، بەلكى «كۆز ئالدىدىكى ئەينىيەت»نى تاللىۋېلىپ، ياقۇپنىڭ سۇنغان پۇرچاق شورپىسىنى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى «تۇنجىلىق ھوقۇق» بىلەن تېگىشىۋېتىدۇ؛ ئۇ شۇ يول بىلەن «تۇنجىلىق ھوقۇق»نى كۆزىگە ئىلمايدۇ (34:25، «ئىبرانىيلارغا» 16:12-17). ياقۇپ ئېتىقادلىق ئادەم بولغاچقا، «تۇنجىلىق ھوقۇقى»نى بەك ئەزىزلەيدۇ؛ ھالبۇكى، ئۇ ئەساۋنىڭ ئاجىزلىقىنى ئوبدان بىلگەچكە، شۇ ھىيلىنى ئىشلىتىپ ئۇنى قولىغا كىرگۈزىدۇ.

ياقۇپ ۋە ئەساۋ تېخى تۇغۇلمىغاندا خۇدا رىۋكاھقا «سېنىڭ قورسىقىڭدا ئىككى ئەل باردۇر، ئىچىڭدىن ئىككى خەلق چىقىپ بىر-بىرىدىن ئايرىلىدۇ، بىر خەلق يەنە بىر خەلقتىن غالىب كېلىدۇ، چوڭى كىچىكىنىڭ خىزمىتىنى قىلىدۇ» دەپ گەپ قىلغان، ئەلۋەتتە. شۇ گەپتە ھېچقانداق گۇمان يوقكى، خۇدانىڭ ئىرادىسى ياقۇپنىڭ تۇنجىلىق ھوقۇقىغا ئىگە بولۇشىدىن ئىبارەت ئىدى. لېكىن خۇدا بىر نېمىنى ۋەدە قىلغان بولسا، شۇنىڭغا ئېرىشىش ئۈچۈن ھىيلىگەرلىك ياكى ئالدامچىلىق ئىشلىتىش ھەرگىز كېرەك بولمايدۇ. روشەنكى، ياقۇپ بۇ نۇقتىنى چۈشەنمەيتتى؛ «تۇنجىلىق ھوقۇقى»غا باغلىغان ئىشەنچ ئاخىرىدا پەرۋەردىگار تەرىپىدىن تونۇلۇپ تەرىپلىنىدۇ؛ ئەمما، ئۇ خۇدانىڭ تەربىيىلىك جازالىرى بىلەن ئاۋۋال ئالدامچىلىق ۋە يالغانچىلىقنىڭ خۇداغا بولغان ئىخلاسلىق يولىدىن ئىنتايىن يىراق تۇرىدىغانلىقىنى، ئۇنىڭغا پۈتۈنلەي يىرگىنچلىكىنى ئۆگىنىشى كېرەك بولىدۇ!


ياقۇپنىڭ بىرىنچى قېتىملىق ھىيلە-مېكىر قىلىشى بىلەن «تۇنجىلىق ھوقۇقى»نى ئىگىلىگەندىن كېيىن، ئۇ ئاتىسىنىڭ خەيرلىك دۇئاسىغا ئېرىشىش ئۈچۈن تېخىمۇ كۈچلۈك بىر ھىيلە ئەگىشىپ كېلىدۇ. بۇ ئىشنى ئۇ ئانىسىنىڭ قۇترىتىشى بىلەن قىلغان، ئەلۋەتتە؛ ئانىسى «ئەي ئوغلۇم، ساڭا چۈشىدىغان لەنەت ماڭا چۈشسۇن» دېگەن. شۇنىڭ بىلەن ياقۇپ ئاكىسىنىڭ نامىنى سېتىپ كۆزى ئىنتايىن ئاجىز بولغان ئاتىسىنىڭ ئالدىغا كىرىدۇ. ئاتىسى پەقەت سىلاش ۋە ئاۋازنى ئاڭلاش ئارقىلىق ئالدىدا تۇرغاننىڭ كىم ئىكەنلىكىنى بىلەلەيتتى. ئىسھاق ئالدىنىپ ياقۇپ ئۈچۈن ئالاھىدە خەيرلىق دۇئاسى بىلەن ئۇنىڭغا بەخت-بەرىكەت تىلەيدۇ، شۇنداقلا ئۇ توغرۇلۇق بېشارەت بېرىدۇ؛ ئاندىن ياقۇپ ئۇنىڭ ئالدىدىن چىقىپ كېتىدۇ. ئەساۋ قايتىپ كەلگەندە، يالغانچىلىق ئاشكارىلىنىدۇ؛ ئىسھاق ياقۇپنىڭ ئۆزىنى ئالدىغىنىنى بىلىپ، قورقۇپ ساراسىمىغا چۈشىدۇ؛ لېكىن ئۇ ئۆزىنىڭ ياقۇپ ئۈچۈن بەخت-بەرىكەت تىلىگەن بېشارەتلىك دۇئاسىنى خۇدا ھەممە ئىشنى باشقۇرۇشى بىلەن مېنىڭ ئاغزىمدىن چىقارغان، دەپ بىلىدۇ. ھازىر ئۆزى خالىسىمۇ شۇ تىلىگەن بەخت-بەرىكەت دۇئالىرىنى ياندۇرۇۋالالمايتتى (33-ئايەت).


مۇشۇ ئىش-ۋەقەلەردىن ئۈچ ئەھۋالنى بايقىيالايمىز: ــ بىرىنچىدىن، ئىسھاق ئەساۋغا يان بېسىشى بىلەن خۇدانىڭ ياقۇپ توغرۇلۇق رىۋكاھقا: «چوڭى كىچىكىنىڭ خىزمىتىنى قىلىدۇ» دەپ ئېيتقان بېشارىتىگە قۇلاقلىرىنى يوپۇردى. روشەنكى، ئۇ خۇدانىڭ شۇ بېشارىتىنى ئېتىۋارغا ئالماي، «تۇنجىلىق ھوقۇقى»غا تەۋە بولغان بەخت-بەرىكەت تىلەشلىرىنى ياقۇپقا ئەمەس، بەلكى ئەساۋغا بېغىشلىماقچى ئىدى.


 ئىككىنچىدىن، بەزىلەر مۇشۇ بايانلاردىن ياقۇپنى ئانىسىنىڭ گېپىگە كىرىدىغان، قۇلىقى يۇمشاق ئايال مىجەزلىك، ئۆيدىن چىقمايدىغان ئادەم، ئەساۋ بولسا «باتۇر-ئەزىمەت» دەپ قارايدۇ. ئەمما باشقا يەرلەردىن ياقۇپنىڭ جاپادىن قورقمايدىغان ۋە تىرىشچان پادىچى ئىكەنلىكى ئېنىق تۇرىدۇ (7:29-10نى كۆرۈڭ)؛ ئۇ پەقەت ئوۋ ئۇۋلاشنى ياخشى كۆرمەي، ئائىلىسىنىڭ چېدىرگاھىنىڭ ئەتراپىدا پادا بېقىشنى ياخشى كۆرەتتى، خالاس (27:25)؛ ئەساۋ ئوۋغا چىقىشنى ياخشى كۆرەتتى.


ئۈچىنچىدىن، ئەگەر ياقۇپ خۇدانىڭ يوللىرىنى، خۇدانىڭ ئۆز سۆزىدە تۇرماي قالمايدىغانلىقىنى بىلىپ يەتكەن بولسا، شۇنداقلا پۈتۈنلەي خۇداغا تايانغان بولسا، ئۇنداقتا ھېچ ئالدامچىلىق ئىشلەتمەي تۇنجى ئوغۇلغا تەۋە بولغان ھوقۇق ۋە تېگىشلىك بەخت-بەرىكەتلەر بەرىبىر ئۇنىڭكى قىلىناتتى، دەپ مۇتلەق ئىشىنىمىز. ئەمما ھەركىمنىڭ خۇداغا تايانماي، ئىنسانىي ئاماللىرىغا تايىنىشىنىڭ ئاقىۋەتلىرىدىن بىرى شۇكى، ئۇ خۇدانىڭ قۇتقۇزۇش يولىدا دائىم ئايان بولىدىغان شان-شەرەپكە گۇۋاھچى بولۇش پۇرسىتىگە ھەرگىز مۇيەسسەر بولالمايدۇ.


ئەمما ياقۇپ ئۈچۈن ئالدامچىلىقىنىڭ بىرىنچى نەتىجىسى بەخت-بەرىكەت ئەمەس، بەلكى ئۆي-يۇرتىدىن قېچىپ ئايرىلىش ئىدى. قاچقاندا خۇدا ئۇنىڭغا شاپائەت كۆرسىتىپ چۈشىدە كۆرۈنىدۇ ۋە ئۇنى ھىمايە قىلىدىغانلىقىغا ۋەدە قىلىدۇ. ياقۇپ تولۇق ئىشەنمىگەچكە: «ئەگەر سەن راست ماڭا مۇشۇنداق باشپاناھ بولساڭ (خۇدا ئاللىقاچان شۇنداق ۋەدە قىلغان!)، ئۇنداقتا مەن بولسام... ئۇنداق-مۇنداق قىلىمەن» دېگەندەك ئىشەنچسىز بىرخىل قەسەمنى ئىچىدۇ.


خۇدا ئۇنىڭ ئالدامچى ماھىيىتىنى بىر تەرەپ قىلماقچى بولىدۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇنى تاغىسى لاباننىڭ ئۆيىگە ئاپىرىدۇ. لابان ياقۇپتىن تېخىمۇ ھىلىيگەر ۋە قۇۋ بىر شەخس ئىدى. شۇنداق يول بىلەن خۇدا شاپائەت قىلىپ، بىزنى كۆپ قېتىم ئۆزىمىزنىڭ ئاچچىق مېۋىسىنى تېتىشقا مەجبۇرلايدۇ، شۇنداقلا بىزگە توۋا قىلىش پۇرسىتىنى يەتكۈزىدۇ. ياقۇپ ئۈچۈن بۇ جەريان ئىنتايىن ئۇزۇن ۋە ئاچچىق بولدى؛ بۇ جەريان ئاخىر بېرىپ يىگىرمە يىل داۋاملاشتى. خۇدا نېمە قىلسا شۇنى ئىزچىل، ئۈزۈل-كېسىل قىلىدۇ!

ياقۇپنىڭ ئىككى ئاياللىق بولۇشىغا كەلسەك، بۇ ئىش يا ئۆزىنىڭ يا ئۇلارنىڭ تاللىشى ئەمەس ئىدى، دەپ ئېسىمىزگە كەلتۈرۈشىمىز كېرەك. ياقۇپنىڭ ئىككى ئايالىدىن ئەڭ ئىخلاسمىنى لېياھ ئىكەنلىكىنى بايقايمىز (ئۇنىڭ 35:29دە خاتىرىلەنگەن سۆزلىرىنى كۆرۈڭ).


«قوڭۇر رەڭ، تاغىل ۋە ئالا-چىپار قوزىلار» ــ بۇ زادى نېمە ئىش؟ (30-31-بابلار)

ياقۇپنىڭ لاباندىن ئىش ھەققى ئۈچۈن پادىلىرى ۋە مال-مۈلكىگە ئىگە بولۇش يولىنىڭ تەپسىلاتلىرى بەلكىم بىزگە سەل مۈجمەل بولسىمۇ، ئەسلىدە ياقۇپ ئىش ھەققى توغرۇلۇق لابانغا ئىنتايىن ئادىل بىر يولنى تەشەببۇس قىلغان ــ ئۇ بولسىمۇ، توختامدىن كېيىن تۇغۇلغان «تاغىل ۋە ئالا-چىپار قوزىلار»نىڭ ھەممىسى ياقۇپقا تەۋە بولىدۇ. لاباننىڭ بۇ پىلانغا بولغان ئىنكاسى پادىلىرىدىكى بارلىق شۇنداق ماللارنى ياقۇپتىن يىراق بىر جايغا ئاپىرىۋېتىشتىن ئىبارەت بولدى (پادىلىرىم ئارىسىدا شۇنداق پاخلانلار تۇغۇلمىسۇن دەپ!). لېكىن خۇدا ياقۇپنى ئىزچىل بەرىكەتلەيدۇ؛ گەرچە لابان ئالتە يىل ئىچىدە ياقۇپنىڭ ئىش ھەققىنى ئازايتماقچى بولۇپ بۇ شەرتلەرنى ئون قېتىم ئۆزگەرتكەن بولسىمۇ، خۇدا ھەربىر قېتىم لاباننىڭ يامان نىيەتلىرىنى توساپ، ياقۇپنى بەرىكەتلەيدۇ (7:31، 41). كېيىن ياقۇپ لېياھ ۋە راھىلەگە ئۆزىنىڭ «قوڭۇر رەڭ، تاغىل ۋە ئالا-چىپار ماللار»نى تاللىشى خۇدانىڭ ۋەھىيسى بىلەن بولدى، دەپ چۈشەندۈرىدۇ (10:30-12). پادىلار سۇغىرىلغىنىدا ياقۇپنىڭ «تېرەك، بادام ۋە چىنار شاخچىلىرىنى ئېلىپ، قوۋزىقىنى يوللۇق قىلىپ شىلىپ، ئاق سىزىقلار چىقىرىلغان يۇمران چىۋىقلار»نى ماللارنىڭ ئالدىغا قويۇشىنىڭ ئۇلارنى نەسىللەندۈرۈشكە بولغان تەسىرىنىڭ ئىلمىي ئاساسى بار-يوقلۇقىنى بىلمەيمىز (بار بولۇشى مۇمكىن). لېكىن بۇنداق ئاساس بولسۇن، بولمىسۇن، قايسىلا چاغدا ياقۇپنىڭ ھەققى بولۇشقا قانداق رەڭدىكى مال بېكىتىلسۇن دەل شۇنداق بالىلىغانلىقىنىڭ تۈپ سەۋەبىنى پەرۋەردىگارنىڭ بەرىكىتىدىن باشقا نەرسە ئەمەس، دەپ چۈشىنىمىز.


ياقۇپنىڭ «خۇدا بىلەن چېلىشىشى» (32-باب)

ياقۇپ بىلەن چېلىشقان سىرلىق زات خۇدادىن باشقا ھېچكىم ئەمەس، دېيىلىدۇ (28:32). ياقۇپ شۇ ئىشنى جەزملەشتۈرۈپ ئەسلىتىش ئۈچۈن شۇ يەرنىڭ ئىسمىنى «پەنۇئەل» («خۇدانىڭ يۈزى») دەپ قويىدۇ. چېلىشچى زات يەنە «ئادەم» دېيىلىدۇ (24-ئايەت).

بۇ زاتنى «پەرۋەردىگارنىڭ پەرىشتىسى»دىن باشقا ھېچكىم ئەمەس، يەنى خۇدانىڭ ئەينى ئىپادىسى بولغان مەسىھنىڭ ئۆزىدۇر، دەپ ئىشىنىمىز («ھوش.» 4:12). ئوقۇرمەنلەر ئۈچۈن شۇنى ئېيتىشىمىز كېرەككى، ئىبرانىي تىلىدا ھەم يۇنان تىلىدا «پەرىشتە» دېگەن سۆز «خەۋەرچى»، «ئەلچى» ياكى «ئەۋەتىلگۈچى» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ (ئىبرانىي تىلىدا «مالاك»، يۇنان تىلىدا «ئانجىلوس»). مەسىھ ئادەتتىكى «پەرىشتە» ئەمەس، ئەلۋەتتە، بەلكى خۇدا ئالاھىدە ئەھۋالدا ئەۋەتكەن «ئەۋىتىلگۈچى»دۇر. تەۋراتتىكى بىرنەچچە باشقا يەرلەردە بايان قىلىنغاندەك، مەسىھ يەر يۈزىگە كېلىپ تۇغۇلۇشتىن ئىلگىرى شۇ يولدا بىرنەچچە قېتىم ئايان بولغان.

«پەرۋەردىگارنىڭ پەرىشتىسى» توغرۇلۇق «تەبىرلەر»نىمۇ كۆرۈڭ.


شىمېئون ۋە لاۋىينىڭ شەكەمدىكىلەرگە بولغان مۇئامىلىسى (34-باب)

شەكەم شەھىرىنىڭ شاھزادىسى شەكەمنىڭ ياقۇپنىڭ قىزى دىناھقا بولغان مۇئامىلىسىنى كۆرگەندىن كېيىن، شىمېئون ۋە لاۋىينىڭ شەكەمدىكىلەرگە بولغان مۇئامىلىسىگە قانداق قارايمىز؟ شىمېئون ۋە لاۋىي، شۈبھىسىزكى، ئاتىسىنىڭ ئىلگىرىكى ھىيلە-مىكىرلىرىنى ئۆگەنگەن. شەكەمنىڭ قىلغانلىرىنى توغرا دېيەلمەيمىز، ئەلۋەتتە. شەكەمدىكىلەرنىڭ ئىسرائىللار بىلەن سۈلھ تۈزۈش مەقسەتلىرى جەزمەن ساپ ئاق كۆڭۈللۈكتىن بولغان ئەمەس ئىدى («بۇ تەرىقىدە ئۇلارنىڭ مال-تەئەللۇقاتى، ھەممە چارپايلىرى بىزنىڭكى بولمامدۇ؟ بىز پەقەت ئۇلارغا ماقۇل دېسەكلا، ئۇلار ئارىمىزدا تۇرىدۇ» ــ 23:34). ھالبۇكى، خۇدانىڭ خەلقىنىڭ ھەرقانداق كىشى بىلەن قىلىشقان ھەرقانداق توختام ياكى كېلىشىمى بار بولسا (مەيلى ئۇلار ئېتىقادچى بولسۇن، ئېتىقادسىز بولسۇن) ئۇنىڭدا چىڭ تۇرۇشى كېرەكتۇر (مەسىلەن، «ئەز.» 11:17-12نى كۆرۈڭ). لېكىن شىمېئون بىلەن لاۋىينىڭ شەكەم بىلەن تۈزگەن توختىمىدا ئەسلىدىلا سەمىمىيلىكى يوق ئىدى. شۈبھىسىزكى، ئىككى ئادەمنىڭ يالغۇز پۈتكۈل شەھەردىكى ئەركەك ئادەملەرنى بىراقلا ئۆلتۈرۈشى بىر خىل «دادىللىق» ياكى باتۇرلۇقنى كۆرسەتسىمۇ، ياقۇپ كېيىن بۇ ئىشقا توغرا باھا بېرىپ «رەھىمسىزلىك» دەپ ئاتايدۇ ۋە ئۇلار توغرۇلۇق بولغان بېشارەتتە ئۇلارنىڭ غەزىپىگە لەنەت ئوقۇيدۇ (5:49-7) ۋە كىنايىلىك بىلەن ئۇلارنى «قېرىنداشلار» دەپ ئاتايدۇ ــ دېمەك، ئۇلار رەھىمسىزلىكى بىلەنمۇ بىر-بىرىگە قېرىنداشتۇر.


يەھۇدانىڭ تامار بىلەن ئۆتكۈزگەن گۇناھىنىڭ تارىخىي مۇھىملىقى ــ نېمىشقا خۇدا بۇ ۋەقەنىڭ خاتىرىلىنىشىنى خالايدۇ؟ (38-باب)

يەھۇدا ۋە كېلىنى تامار ئوتتۇرىسىدىكى يۈز بەرگەن غەلىتە ۋەقە نېمىشقا يۈسۈپ توغرىسىدىكى تارىخنىڭ ئوتتۇرىسىدا سۆزلىنىدۇ؟


بىرىنچىدىن، يەھۇدانىڭ نەسىللىرى «شاھانە جەمەت» بولىدۇ، مەسىھ ئۇلارنىڭ ئۆتكۈزگەن مۇناسىۋىتىدىن بولغان بالىسى پەرەزنىڭ ئەۋلادى ئىدى.


ئىككىنچىدىن، بۇ ۋەقە ۋە دىناھقا مۇناسىۋەتلىك ۋەقە (34-باب) يەرلىك قانائانىيلارنىڭ بۇزۇق، ناپاك ئۆرپ-ئادەتلىرىنىڭ ياقۇپنىڭ ئائىلىسىگە تەسىر يەتكۈزىۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. يەھۇدا ھېچۋەقەسى يوق دەپ قانائانىي بىر پاھىشە ئايال بىلەن ياتىدۇ (ھېچ بولمىغاندا، ئۇ تامار بىلەن ياتقاندا پاھىشە ئايال بىلەن ياتتىم، دەپ ئويلىغان). تامارمۇ (قانائانلىق بىر قىز) ئۆز قىينئاتىسى بىلەن بىللە بولۇشقا شۇنداق بىر پىلاننى (ئۇمۇ «ھېچۋەقەسى يوق» دەپ) ئويلاپ چىقىدۇ. خۇدا ئۆز خەلقىنىڭ قانائانىيلارنى پەلەستىندىن ھەيدىۋەتكۈدەك كۈچكە ئىگە بولۇشىغىچە، (شۇنداقلا ئۆزى يەھۇدىي خەلقىگە ۋەدە قىلغان زېمىننى ئىگىلەتكۈچە) خەلقىنى ئۇلارنىڭ شۇ يامان تەسىرىدىن ۋە ئۆرپ-ئادەتلىرىدىن ئايرىپ تۇرۇشقا بىر تەدبىر تېپىشى كېرەك ئىدى. خۇدا تاللىغان تەدبىر بولسا خەلقىنى باشقا بىر يەرگە ۋاقىتلىق يۆتكەشتىن ئىبارەت ئىدى. شۇ يەر دەل مىسىر ئىدى؛ مىسىرلىقلار چارۋىچى خەلقنى مەنسىتمەيدىغانلىقى ئۈچۈن ئۇلار ئىسرائىللارغا ئايرىم بىر رايوننى بۆلۈپ بېرىدۇ.


ئۇنىڭ ئۈستىگە، مۇشۇ يەردە قوشۇپ ئېيتىشىمىز كېرەككى، تامارنىڭ شۇ ئىشلاردا بولغان مەقسىتى مەلۇم بىر شەھۋانىي ھەۋىسىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى ھامىلىدار بولۇش ئۈچۈن ئىدى (دەرۋەقە ئۇ ھامىلىدار بولدى). ئەگەر ئۇ ئوغۇل پەرزەنت كۆرسە: (ئا) ئۇنىڭ جەمئىيەت ئالدىدا ئانىلىق سالاھىيىتى بولاتتى؛ (ئە) يەھۇدانىڭ مال-مۈلكىدىن مىراس ئالىدىغان ئوغلى بولاتتى؛ (ب) ئۆزى ياشانغاندا شۇ ئوغۇل ئۇنىڭدىن خەۋەر ئالاتتى.



يۈسۈپ

يۈسۈپنىڭ چۈشلىرى

يۈسۈپ ـ مەسىھنى كۆرسىتىدىغان «بېشارەتلىك رەسىم»


يۈسۈپنىڭ ھاياتىدىن ئاتىلارنىڭ پەرزەنتلىرىگە يان بېسىشىنىڭ خەتەرلىك ئىكەنلىكىنى كۆرىمىز. ياقۇپنىڭ ئاتىسى ئىسھاقنىڭ ئەساۋغا بولۇشقانلىقى ۋە ئۇنىڭدىن كېلىپ چىققان ئاپەتلەر ئاتا-ئانىلارنىڭ بىرەر پەرزەنتىگە بولۇشۇشقا بولمايدىغانلىقىنى ئەسكەرتىدۇ! بىراق ياقۇپمۇ ئوخشاش خاتالىقنى ئۆتكۈزۈپ، ئوخشاشلا پاجىئەلىك ئاقىۋەتنى پەيدا قىلدى. ئاتا-ئانىلارغا شۇنداق سەمىمىي ئاگاھلاندۇرۇش بېرىلىدۇكى، پەرزەنتلىرىڭىزگە باراۋەر مۇئامىلە قىلىڭ!


«زەبۇر» 17:105-22دە يۈسۈپ توغرۇلۇق ۋەھىي بېرىلگەن: ــ 


«ئۇ ئۇلاردىن بۇرۇن بىر ئادەمنى ئەۋەتكەنىدى،

يۈسۈپ قۇل قىلىپ سېتىلغانىدى.

ئۇنىڭ پۇتلىرى زەنجىردە ئاغرىدى،

ئۇنىڭ جېنى تۆمۈرگە كىرىپ قىسىلدى؛ 

شۇنداقلا تا ئۆزىگە ئېيتىلغان ۋەھىي ئەمەلگە ئاشۇرۇلغۇچە،

پەرۋەردىگارنىڭ سۆز-كالامى ئۇنى سىناپ تاۋلىدى؛

پىرەۋن ئادەملىرىنى ئەۋەتىپ ئۇنى بوشاتقۇزدى،

قوۋملار ھۆكۈمدارى ئۇنى ھۆرلۈككە چىقاردى.

ئۇنى ئۆز ئوردىسىغا غوجىدار قىلىپ قويدى،

پۈتۈن مال-مۈلكىگە باشلىق قىلىپ تەيىنلەپ،

ئۆز ۋەزىرلىرىنى ئۇنىڭ ئىختىيارىدا بولۇپ تەربىيىلىنىشكە،

ئاقساقاللىرىغا دانالىق ئۆگىتىشكە تاپشۇردى».


دەرۋەقە، يۈسۈپ ئۆز چۈشلىرى ئارقىلىق «پەرۋەردىگارنىڭ سۆز-كالامى»غا ئېرىشمىگەن بولسا ئۇچرىغان ئاۋارىچىلىكلەر ئاز بولۇشى مۇمكىن بولاتتى! ئۇلارنىڭ مەزمۇنى دەل ئۇنىڭ ئەتراپىدا يۈز بېرىۋاتقىنىنىڭ ئەكسىچە ئىدى؛ ئۇنىڭ قېرىنداشلىرى ئۇنى ھېچقاچان ھۆرمەتلىمىدى، ئەكسىچە ئۇ ئۇلار تەرىپىدىن چەتكە قېقىلدى. ئۇلارنىڭ ئۇنى چەتكە قېقىشى ئاخىرىدا تېخىمۇ يامانلىشىپ، ئۇنى قۇللۇققا سېتىۋېتىشىگە يەتتى. شۇنداق قىلىپ، خۇدا چۈشلىرى ئارقىلىق ئۇنىڭ قەلبىنى ۋە ئېتىقادىنى سىنىدى.


مىسىردا بولسا يۈسۈپنىڭ ئىشلىرى ئىككى قېتىم ئوڭدىن كېلىپ، كېيىن ھەر ئىككى قېتىم قاملاشمىدى؛ ئاندىن ئۈمىدلىرى ئۈزۈپ تاشلاندى. ئىككىنچى قېتىمدا تۈرمىدە پىرەۋننىڭ باش ساقىيى ۋە باش ناۋايىنىڭ چۈشلىرىگە توغرا تەبىر بەرگەندىن كېيىن، ئۇ باش ساقىي مېنىڭ مېھرىبانلىقىمنى ئېسىگە كەلتۈرۈپ، چۈشىگە توغرا تەبىر بەرگىنىمدىن مېنىڭ ئالدامچى ۋە زىناخور ئەمەسلىكىمنى، بەلكى خۇدانىڭ ئادىمى ئىكەنلىكىمنى ئىسپاتلايدۇ ۋە مەن ئۈچۈن ھەرىكەت قىلىدۇ، دەپ ئۈمىد قىلدى. ھالبۇكى، مۇقەددەس يازمىلاردا شۇ چاغدىن تارتىپ پىرەۋن ھالقىلىق چۈشلەرنى كۆرگۈچە: «توپتوغرا ئىككى يىل ئۆتتى» دەپ خاتىرىلىنىدۇ. شۈبھىسىزكى، «زەبۇر» 105-كۈيدە «ئۇنىڭ جېنى تۆمۈر ئىچىگە كىردى» دەپ خاتىرىلەنگەندەك (ئىبرانىي تىلىدىكى سۆزمۇسۆز تەرجىمىسى) ئۇنىڭ ئېتىقادى شۇ ئىشتا قاتتىق سىنالدى.


بەزى ئالىملار «يۈسۈپ تولۇق پەيغەمبەر ئەمەس»، پەقەت «چۈش كۆرگۈچى» ۋە «تەبىر بەرگۈچى»، شۇنداقلا ناھايىتى ئىخلاسمەن بىر ئادەم دەپ قارايدۇ. لېكىن چۈشلەرگە دائىم توپتوغرا تەبىر بېرىشنىڭ ئۆزى پەيغەمبەرلىك خاسىيىتى ئەمەسمۇ؟ ئۇنىڭ ئۈستىگە، ئۇ پىرەۋنگە سۆز قىلغاندا «خۇدا پىرەۋنگە خاتىرجەملىك بېرىدىغان (ئامان-ئېسەنلىككە ئېلىپ بارىدىغان) بىر جاۋاب بېرىدۇ» دەيدۇ ــ بۇ سۆزلەر پەقەت پەيغەمبەرلا ئېيتىدىغان سۆزلەردۇر


كۆپ ئالىملار يۈسۈپنىڭ ھاياتىنىڭ مەسىھنىڭ يەر يۈزىدىكى ھاياتىغا ئوخشاپ كېتىدىغان يەرلىرى خېلى كۆپ، شۇنىڭ بىلەن يۈسۈپ تۆۋەندىكىدەك كۆپ جەھەتلەردە مەسىھنى ئالدىنئالا كۆرسىتىدىغان «بېشارەتلىك رەسىم» دەپ بايقايدۇ («روس.» 9:7-15دە ئىستىفان دەل مۇشۇ ئىشلارنى تىلغا ئالىدۇ): ــ


(1) يۈسۈپ مەخسۇس ئىسرائىل خەلقىنى ھەم تائىپىلەرنىمۇ قۇتقۇزۇش ئۈچۈن (5:45) قېرىنداشلىرىدىن ئايرىلغان (6:49)؛ ئاتىسى تەرىپىدىن ئىنتايىن كۆپ سۆيۈلگەن.

مەسىھ ھەم ئىسرائىل خەلقىنى ھەم تائىپىلەرنىمۇ قۇتقۇزۇش ئۈچۈن قېرىنداشلىرىدىن ئايرىلغان (مەسىلەن، «يەشايا» 1:49-3)؛ ئاتىسى تەرىپىدىن ئىنتايىن كۆپ سۆيۈلگەن.


(2) يۈسۈپنىڭ قېرىنداشلىرى ئۇنى ئۆلتۈرۈشكە قەستلەيدۇ؛ كېيىن ئۇ قۇلنىڭ باھاسىدا (20 كۈمۈش تەڭگىگە) تائىپىلەرنىڭ قولىغا سېتىۋېتىلىدۇ.

مەسىھنىڭ قېرىنداشلىرى، يەنى يەھۇدىي خەلقى ئۇنى ئۆلتۈرۈشكە قەستلەيدۇ؛ كېيىن ئۇ قۇلنىڭ باھاسىدا (30 كۈمۈش تەڭگىگە) تائىپىلەرنىڭ قولىغا سېتىۋېتىلىدۇ.


(3) يۈسۈپنىڭ تارتقان ئازاب-ئوقۇبەتلىرى قەدەممۇقەدەم ئاۋۇيدۇ. 

ئەيسا مەسىھنىڭ تارتقان ئازاب-ئوقۇبەتلىرىمۇ قەدەممۇقەدەم ئاۋۇيدۇ. 


(4) يۈسۈپ ئۇۋال قىلىنىپ، ساختا شىكايەت بىلەن جىنايەتچى دەپ بېكىتىلىدۇ.

 ئەيسا مەسىھ ئۇۋال قىلىنىپ ساختا شىكايەت بىلەن جىنايەتچى دەپ بېكىتىلىدۇ.


(5) يۈسۈپ دەھشەتلىك ھالدا ھاقارەت قىلىنىپ خارلىنىدۇ، بارلىق شۆھرەت-ئىناۋەتتىن مەھرۇم قىلىنىدۇ.

ئەيسا مەسىھ دەھشەتلىك ھالدا ھاقارەت قىلىنىپ خارلىنىدۇ، بارلىق شۆھرەت-ئىناۋەتتىن مەھرۇم قىلىنىدۇ (لېكىن مەسىھنىڭ يۈسۈپ بىلەن شۇنداق پەرقى باركى، مەسىھ ئۆزى خالاپ بۇ ئازابلىق يولنى تاللىغانىدى ــ «فىل.» 5:2-11).


(6) يۈسۈپ ئوچۇق-ئاشكارە ھالدا خۇدانىڭ ئىشلىرىدا بولۇشى بىلەن، يەنى پىرەۋنگە چۈش ئۆرۈپ بېرىشى بىلەن تۈرمىدىن قۇتۇلۇپ مەرتىۋىسى كۆتۈرۈلدى ــ ئۇ چاغدا ئۇ ئوتتۇز ياشقا كىرگەنىدى.

ئەيسا مەسىھ ئوچۇق-ئاشكارە ھالدا خۇدانىڭ ئىشلىرىدا بولغىنىدا، يەنى خۇش خەۋەرنى جاكارلاشنى باشلىغىنىدا ئوتتۇز ياشقا كىرگەنىدى. كېيىن ئۇ ئۆلۈمدىن تىرىلدۈرۈلۈپ ئەرشكە كۆتۈرۈلدى ــ ئۇ چاغدا ئۇ ئوتتۇز ئۈچ ياشتا ئىدى.


(7) يۈسۈپ كۆتۈرۈلگەندىن كېيىن پىرەۋنگە (پادىشاھلىقنىڭ ئىككىنچى ئورنىدا) باش ۋەزىر دەپ تىكلىنىدۇ.

رەببىمىز كۆتۈرۈلگەندىن كېيىن، خۇدانىڭ ئوڭ تەرىپىگە «رەب» دەپ تىكلىنىدۇ («روسۇللارنىڭ پائالىيەتلىرى» 36:2، «فىلىپپىلىقلارغا» 5:2-11).


(8) يۈسۈپ پىرەۋنگە باش ۋەزىر بولغاندا (مىسىردا تۇرغان) تائىپىلەرگە نىجات كەلتۈرىدۇ. پىرەۋن ئۇنىڭغا «زافىنات-پائانىياھ» دېگەن ئىنتايىن ئالىي نامنى قويىدۇ («دۇنيانىڭ قۇتقۇزغۇچىسى» دېگەن مەنىدە ئىكەنلىكى ئېھتىمالغا يېقىن).

رەببىمىز ئەيسا مەسىھ خۇدانىڭ ئوڭ تەرىپىدە تۇرۇپ تائىپىلەرگە نىجات كەلتۈرىدۇ. خۇدا ئۇنىڭغا ھەممە نامدىن ئۈستۈن بولغان نامنى قويىدۇ «فىلىپپىلىقلارغا» 7:2)؛ ئۇنى دەرۋەقە «دۇنيانىڭ قۇتقۇزغۇچىسى» دېگىلى بولىدۇ («يۇھ.» 42:4).


(9) پىرەۋن يۈسۈپكە «تائىپىلەردىن بولغان» بىر قىزنى خوتۇنلۇققا بېرىدۇ (45:41).

خۇدا رەببىمىزگە «تائىپىلەردىن بولغان» بىر «قىز»نى، يەنى جامائەتنى بېرىدۇ («ۋەھىي» 2:21، 9، 17:22، «ئەفەسۇسلۇقلارغا» 22:5-32).


(10) يۈسۈپنىڭ قېرىنداشلىرى ئۇنىڭ بىلەن يەتتە يىل ئازاب-ئوقۇبەتلەر ئارقىلىق ئەپلەشتۈرۈلىدۇ.

كەلگۈسىدە «مەسىھنىڭ قېرىنداشلىرى» يەنى يەھۇدىي خەلقى يەتتە يىل ئازاب-ئوقۇبەتلەر (يەنى «دەھشەتلىك ئازاب-ئوقۇبەت»، «يەر.» 7:30، «ماتتا» 21:24-22) ئارقىلىق ئۇنىڭ بىلەن ئەپلەشتۈرۈلىدۇ.


(11) يۈسۈپنىڭ چەتكە قېقىلىشى ئارقىلىق ھەم ئىسرائىل ھەم تائىپىلەر قۇتقۇزۇلىدۇ. بۇ خۇدانىڭ پىلانى ئىدى (20:50).

رەببىمىزنىڭ چەتكە قېقىلىشى ئارقىلىق ھەم ئىسرائىل ھەم تائىپىلەر قۇتقۇزۇلىدۇ. بۇ خۇدانىڭ پىلانى ئىدى («روسۇللارنىڭ پائالىيەتلىرى» 23:2).


يۈسۈپنىڭ قېرىنداشلىرىغا بولغان قاتتىق قول مۇئامىلىسى ئۇلارنىڭ گۇناھىدىن توۋا قىلغان-قىلمىغانلىقىنى ئېنىقلاش ئۈچۈن ئىدى. نەتىجىدە، ئۇ ئۇلارنىڭ توۋا قىلىپلا قالماي، بەلكى ئۇلار ئارىسىدىن رۇبەن ۋە يەھۇدا ئىككىسى ئاتىسىغا بولغان مۇھەببىتى ئۈچۈن ئۆز ئەركىنلىكىنى قۇربان قىلىپ، قېرىندىشى بەنيامىننى (بەنيامىن يۈسۈپتەك ئۇلارنىڭ بىر تۇغقان ئىنىسى ئەمەس ئىدى) قۇتقۇزۇشقا ئۆزىنى پىدا قىلىشقا تەييار تۇرىدىغىنىنى كۆرىدۇ. شۇڭا يۈسۈپنىڭ ئۇلارغا بولغان مۇئامىلىسى، گەرچە قاتتىق قوللۇق كۆرۈنسىمۇ، ئىنتايىن دانالىق بىلەن يۈرگۈزۈلگەنلىكىنى كۆرىمىز.



ياقۇپنىڭ بېشارەتلىرى (49-باب)

ئاخىرىدا بىز ياقۇپنىڭ ئون ئىككى ئوغلى توغرۇلۇق بولغان بېشارەتلىرىنىڭ قانداق يول بىلەن ئەمەلگە ئاشۇرۇلغىنىنى كۆرۈپ ئۆتىمىز: ــ 

(49-بابتىن)


رۇبەن (3-4-ئايەت)

«ئەي رۇبەن، سەن مېنىڭ تۇنجى ئوغلۇمسەن،

 كۈچ-قۇدرىتىمسەن،

كۈچۈم بار ۋاقتىمنىڭ تۇنجى مېۋىسىدۇرسەن،

سالاپەت ۋە قۇدرەتتە ئالدى ئىدىڭ،

لېكىن قايناپ تېشىپ چۈشكەن سۇدەك،

ئەمدى ئالدى بولالماسسەن؛

چۈنكى سەن ئاتاڭنىڭ كۆرپىسىگە چىقتىڭ،

شۇنىڭ بىلەن سەن ئۇنى بۇلغىدىڭ!

ئۇ مېنىڭ كۆرپەمنىڭ ئۈستىگە چىقتى!»

«سەن ئاتاڭنىڭ كۆرپىسىگە چىقتىڭ» ــ رۇبەن ئاتىسىنىڭ توقىلى بىلھاھ بىلەن بىللە ياتقىنى ئۈچۈن تۇنجىلىق ھوقۇقىدىن مەھرۇم بولىدۇ (22:35). دەل ياقۇپ بېشارەت بەرگەندەك، كېيىن ئىسرائىل ئىچىدە ھېچقانداق يېتەكچى ياكى مۆتىۋەر رۇبەن قەبىلىسىدىن چىقمايدۇ. ئۇلار ئېرىشكەن يەرلەر خۇدا ۋەدە قىلغان زېمىننىڭ ئەڭ چېتىگە جايلىشىدۇ. «ھاك.» 15:5دە رۇبەن قەبىلىسىنىڭ شۇ چاغلاردا يېتەكچىلىك جەھەتتە لاياقەتلىك بولمىغانلىقى كۆرسىتىلىدۇ.


شىمېئون ۋە لاۋىي (5-7-ئايەت)

«شىمېئون بىلەن لاۋىي قېرىنداشلاردۇر؛ ئۇلارنىڭ قىلىچلىرى زوراۋانلىقنىڭ قوراللىرىدۇر!

ئاھ جېنىم، ئۇلارنىڭ مەسلىھىتىگە كىرمىگىن!

ئى ئىززىتىم، ئۇلارنىڭ جامائىتى بىلەن چېتىلىپ قالمىغاي!

چۈنكى ئۇلار ئاچچىقىدا ئادەملەرنى ئۆلتۈرۈپ، ئۆز بېشىمچىلىق قىلىپ بۇقىلارنىڭ پېيىنى كەستى.

ئۇلارنىڭ ئاچچىقى ئەشەددىي بولغاچقا لەنەتكە قالسۇن!

غەزىپىمۇ رەھىمسىز بولغاچقا لەنەتكە قالسۇن! 

مەن ئۇلارنى ياقۇپنىڭ ئىچىدە تارقىتىۋېتىمەن،

ئىسرائىلنىڭ ئىچىدە ئۇلارنى چېچىۋېتىمەن».

ياقۇپ تىلغا ئالغان ۋەقەلەر توغرىسىدا 34-باب، بولۇپمۇ 24-31-ئايەتلەرنى كۆرۈڭ. شىمېئون ۋە لاۋىي دەل ئۇ بېشارەت بەرگەندەك «ئىسرائىل ئىچىدە تارقىتىلىدۇ»، ئۇلارنىڭ قەبىلىلىرىدىن ھېچقايسىسىنىڭ مۇقىم تېررىتورىيەسى ياكى رايونى بولمايدۇ («يەش.» 1:19). ھالبۇكى، ئاخىر بېرىپ لاۋىي قەبىلىسىنىڭ «تارقىتىلغانلىقى»نىڭ سەۋەبى بىرىنچىدىن كېيىنكى دەۋردىكى لاۋىيلارنىڭ خۇداغا كۆرسەتكەن سادىقلىقى تۈپەيلىدىن بولىدۇ («مىس.» 26:32-28، «چۆل.» 6:25-13، «قان.» 8:10-9، 6:33، «مال.» 4:2-9نى كۆرۈڭ). ئۇلارنىڭ شۇ ساداقەتلىكى تۈپەيلىدىن خۇدا ئۇلارنى ئىسرائىللارغا تەۋرات قانۇنىنى ئۆگىتىشكە، شۇنداقلا ئىبادەت ۋە ھەرخىل كاھىنلىق ۋەزىپىلەرنى ئۆتۈشكە تىكلەپ، ئۇلارنى پۈتكۈل خەلق ئىچىدە جاي-جايلارغا تارقىتىپ ئورۇنلاشتۇرغان.


يەھۇدا (8-12-ئايەت)

«ئەي يەھۇدا! سېنى بولسا قېرىنداشلىرىڭ تەرىپلەر، قولۇڭ دۈشمەنلىرىڭنىڭ گەجگىسىنى باسار.

ئاتاڭنىڭ ئوغۇللىرى ساڭا باش ئۇرار.

يەھۇدا ياش بىر شىردۇر؛

ئەي ئوغلۇم، سەن ئوۋنى تۇتۇپلا چىقتىڭ؛

ئۇ شىردەك ئوۋنىڭ يېنىدا چۆكۈپ سوزۇلۇپ ياتسا، ياكى چىشى شىردەك يېتىۋالسا، كىممۇ ئۇنى قوزغاشقا پېتىنار؟

شاھانە ھاسا يەھۇدادىن كېتىپ قالمايدۇ، يەھۇدانىڭ پۇشتىدىن قانۇن چىقارغۇچى ئۆكسۈمەيدۇ، تاكى شۇ ھوقۇق ئىگىسى كەلگۈچە كۈتىدۇ؛

كەلگەندە، جاھان خەلقلىرى ئۇنىڭغا ئىتائەت قىلىدۇ.

ئۇ تەخىيىنى ئۈزۈم تېلىغا، ئېشەك بالىسىنى سورتلۇق ئۈزۈم تېلىغا باغلاپ قويار.

ئۇ لىباسىنى شارابتا يۇيۇپ، تونىنى ئۈزۈم شەربىتىدە يۇيار.

ئۇنىڭ كۆزلىرى شارابتىن قىزىرىپ كېتەر، چىشلىرى سۈت ئىچكىنىدىن ئاپئاق تۇرار»


«ئەي يەھۇدا! سېنى بولسا قېرىنداشلىرىڭ تەرىپلەر» ــ «يەھۇدا» دېگەننىڭ مەنىسى «تەرىپلەش» ياكى «مەدھىيە»دۇر (35:29نى كۆرۈڭ). ياقۇپنىڭ سۆزلىرى ئىسرائىلنىڭ بارلىق قەبىلىلىرىگە بولغان يېتەكلىگۈچى ياكى سەلتەنەت قىلغۇچىنىڭ يەھۇدا قەبىلىسىدىن چىقىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.

«ئوۋ تۇتۇپلا چىقتىڭ» دېگەن سۆز، شۈبھىسىزكى، كەلگۈسىدە يەھۇدادىن بولىدىغان، تولۇق غەلىبە قىلىدىغان يېتەكچىلىكنى كۆرسىتىدۇ. بۇ يېتەكچىلىك بىرىنچىدىن داۋۇت ۋە سۇلايماندا بولغان، ئاندىن داۋۇتنىڭ شاھانە جەمەتىدىن بولغان، پەرۋەردىگاردىن ئەيمىنىدىغان بارلىق پادىشاھلاردا كۆرۈنگەن؛ ئاخىر بېرىپ مەسىھنىڭ ئۆزىدە ئەڭ روشەن كۆرۈنگەن.

 «شىردەك چۆكۈپ سوزۇلۇپ ياتسا ياكى چىشى شىردەك يېتىۋالسا، كىممۇ ئۇنى قوزغاشقا پېتىنار؟» ــ شىر ئوۋنى تۇتۇۋالغاندىن كېيىن، ئۇ ئاۋۋال قورسىقىنى توقلايدۇ، ئاندىن كېيىن مۇشۇ تاپتىن كۆپرەك تاماقلار چىقىدۇ، دەپ بىلىپ ئەتراپىدا سوزۇلۇپ يېتىپ قالىدۇ. ئۇنداق ئەھۋالدا كىممۇ ئۇنى قوزغاشقا پېتىنالايدۇ؟ شۇنىڭ بىلەن بۇ سۆزلەر يەھۇدانىڭ ھەم تولۇق غەلىبە قىلىدىغىنىنى، شۇنداقلا ئۇنىڭ ئالغان ئولجىدىن تولىمۇ ھۇزۇرلىنىپ ئارام ئالىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. تولۇق بېشارەتنى پۈتۈنلەي ئەمەلگە ئاشۇرغۇچى يەھۇدادىن چىقىدىغان مەسىھنىڭ ئۆزىدۇر؛ شۇنىڭ بىلەن ئۇ دەرۋەقە «يەھۇدا قەبىلىسىدىن بولغان شىر» دەپ ئاتىلىدۇ («ۋەھىي» 5:5).

«شاھانە ھاسا يەھۇدادىن كېتىپ قالمايدۇ، يەھۇدانىڭ پۇشتىدىن قانۇن چىقارغۇچى ئۆكسۈمەيدۇ، تاكى شۇ ھوقۇق ئىگىسى كەلگۈچە كۈتىدۇ؛

كەلگەندە، جاھان خەلقلىرى ئۇنىڭغا ئىتائەت قىلىدۇ».

يەھۇدا توغرۇلۇق بېشارەتنىڭ جەۋھىرىگە ئەمدى كەلدۇق.

بېشارەتنى قىسىم-قىسىملاپ تەھلىل قىلايلى: ــ


(ئا) ئىبرانىي تىلىدا «يەھۇدانىڭ پۇشتىدىن» «يەھۇدانىڭ پۇتلىرى ئارىسىدىن» دېگەن سۆزلەر بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. شۇڭا، پۈتكۈل ئىسرائىلنى ئىدارە قىلىش ھوقۇقى («شاھانە ھاسا») ۋە قانۇن چىقىرىش ھوقۇقى يەھۇدا قەبىلىسىدە بولىدۇ؛ ھالبۇكى، بېشارەت بۇ ھوقۇقنىڭ قايسى ۋاقىت يەھۇداغا ئۆتىدىغانلىقىنى كۆرسەتمەيدۇ (بېشارەتتىن 600 يىل كېيىن، يەنى داۋۇتنىڭ ۋاقتىدا ھوقۇق ئۆتىدۇ).


(ئە) ھوقۇق يەھۇدا قەبىلىسىگە ئۆتكۈزۈلگەندىن كېيىن، داۋۇتنىڭ ئەۋلادى بولغان مەسىھ كەلگۈچە شۇ قەبىلىدىن كەتمەيدۇ. ئىبرانىي تىلىدا «شۇ ھوقۇق ئىگىسى» دېگەن ئىبارە «شىلوھ» دېگەن سۆز بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. قەتئىي ئىشىنىمىزكى، بۇ سۆزنىڭ ئەڭ ياخشى تەرجىمىسىنى دەل شۇ ــ «ئەزاكىيال» 27:21دىن كۆرۈڭ.

بۇ ئەھۋال (ھوقۇق يەھۇدا قەبىلىسىدە تۇرغانلىقى) ھەتتا بابىلغا سۈرگۈن قىلىنغان ۋاقىتلاردا ۋە كېيىنكى دەۋرلەردىمۇ داۋاملاشقان. ئىسرائىلنىڭ «قالدىسى» سۈرگۈندىن پەلەستىنگە قايتىپ كەلگەندە ئۇلارغا پارس ئىمپېراتورى بېكىتكەن ۋالىي داۋۇتنىڭ ئەۋلادى بولغان زەرۇببابەل ئىدى. پەقەت ئاخىردا ھېرود (ئېدوملۇق كىشى) پادىشاھلىقنى رىم ئىمپېرىيەسىدىن «سېتىۋالغان» ۋاقتىدىلا، ئاندىن مەسىھ دۇنياغا كېلىپ تۇغۇلدى.

بۈگۈنكى كۈنلەردە بولسا، (خۇدادىن ئالاھىدە ۋەھىي كەلمىسە) يەھۇدىيلارنىڭ قايسىسىنىڭ ھەقىقىي يەھۇدا قەبىلىسىدىن كەلگەنلىكىنى ياكى باشقا ئون بىر قەبىلىنىڭ بىرسىدىن كەلگەنلىكىنى دەپ بېرىش مۇمكىن ئەمەس؛ چۈنكى ئىسرائىللارنىڭ بارلىق نەسەبنامىلىرى يوقاپ كەتكەن ياكى ۋەيران قىلىنغان.


(ب) «ئۇ (مەسىھ) كەلگەندە، جاھان خەلقلىرى ئۇنىڭغا ئىتائەت قىلىدۇ» ــ دېمەك، تائىپىلەر مەسىھنى تونۇپ قوبۇل قىلىدۇ. بېشارەتنىڭ ئۆزىدە يەھۇدىيلار ياكى ئىسرائىللارنىڭ «شىلوھ»قا تۇتىدىغان پوزىتسىيىسى ياكى ئۇلارنىڭ مەسىھنىڭ ئۇلار ئارىسىدا بولغانلىقىدىن ئىبارەت ئىمتىيازدىن مۇيەسسەر بولىدىغانلىقى ئېنىق دېيىلمەيدۇ. ئەمەلىيەتتە، ھەممىمىزگە ئايانكى، ئىسرائىل خەلقى ئومۇمەن مەسىھنى چەتكە قاقتى.

شۇڭا بېشارەتنىڭ ئەمەلگە ئاشۇرۇلغىنى تارىخىي پاكىتلاردۇر. مەسىھنى قوبۇل قىلغانلار («ئىتائەت قىلغانلار»)نىڭ كۆپىنچىسى «جاھان خەلقلىرى»، يەنى تائىپىلەردىن بولغان.

«ئۇ تەخىيىنى ئۈزۈم تېلىغا، ئېشەك بالىسىنى سورتلۇق ئۈزۈم تېلىغا باغلاپ قويار.

ئۇ لىباسىنى شارابتا يۇيۇپ، تونىنى ئۈزۈم شەربىتىدە يۇيار.

ئۇنىڭ كۆزلىرى شارابتىن قىزىرىپ كېتەر، چىشلىرى سۈت ئىچكىنىدىن ئاپئاق تۇرار».

بۇ ئايەت مەسىھنىڭ سەلتەنىتىدىن چىققان باياشاتلىقنى كۆرسىتىدۇ. ئۈزۈم تاللىرى شۇنچە كۆپ، شۇنچە ئېسىل ۋە كۈچلۈك ئۆسىدۇكى، ھەتتا بىرسى ئېشىكىنى ئۇلارغا باغلىسىمۇ چاتاق بولمايدۇ. ھەتتا ئۈزۈملەر بىلەن ئىنتايىن ئېغىرلىشىپ كەتكەن تال شۇنچە مەزمۇت تۇرىدۇكى، ئېشەكنىڭ ئۇيان-بۇيان تارتىشلىرى ئۇنىڭغا زىيان يەتكۈزمەيدۇ؛ ئۈزۈملىرىمۇ شۇنچە كۆپ بولىدۇكى، ئىگىسى ئېشەكنىڭ ئۇلارنى يەپ كېتىشىدىن قورقمايدۇ. بۇ سۆزنىڭ يەنە بىر مەنىسى بولۇشى مۇمكىنكى، بىرلا ئۈزۈم تېلى چىقارغان ئۈزۈملەر شۇنچە كۆپ بولىدۇكى، ئۇلارنى كۆتۈرۈشكە بىر ئېشەك كېرەك بولىدۇ. بېشارەتتە مەسىھنىڭ ئېشەككە مىنگىنى كۆرۈلىدۇ؛ دەرۋەقە، رەببىمىز ئەيسا مەسىھ ئاخىرقى قېتىم يېرۇسالېمغا كىرگىنىدە، ئېشەككە مىنىپ كىردى («زەك.» 9:9، «مات.» 1:21-9).

ئۈزۈملەر شۇنچە مول بولىدۇكى، مەسىھ خالىسا ئېگىنلىرىنى سۇنىڭ ئورنىدا ئۈزۈم شەربىتى (ئىبرانىي تىلىدا «ئۈزۈم قېنى»)دە يۇيىدۇ (يەنە «يەش.» 1:63-6 ۋە «ۋەھ.» 17:14-20نى كۆرۈڭ). ئۈزۈم مەھسۇلاتلىرى بولۇپلا قالماي، بەلكى ھەر تۈرلۈك سۈت مەھسۇلاتلىرىمۇ كۆپ بولىدۇ.

بۈگۈنگە قەدەر يەھۇدا قەبىلىسى ئىگىلىگەن زېمىندا دەرۋەقە ئىنتايىن كۆپ ھەم بەك ئېسىل ئۈزۈم تاللىرى باردۇر.


زەبۇلۇن (13-ئايەت)

«زەبۇلۇن دېڭىز بويىنى ماكان قىلار، ماكانى كېمىلەرنىڭ پاناھگاھى بولار، يەر-زېمىنى زىدونغىچە يېتىپ بارار».

زەبۇلۇن توغرۇلۇق ئۈچ ئىش دېيىلىدۇ: ــ


(ئا) ئۇ «دېڭىز بويىنى (ياكى دېڭىزغا يېقىن) ماكان قىلىدۇ».

(ئە) ئۇنىڭ زېمىنىنىڭ ئۆزى كېمىلەرگە ئارامگاھ بولىدۇ ياكى شۇنداق ئارامگاھ (پورت)قا يېقىن بولىدۇ.

(ب) ئۇ ئىگىلىگەن زېمىن زىدوننىڭ زېمىنىغا تۇتىشىدۇ.

گەرچە زەبۇلۇننىڭ ئىگىلىگەن زېمىنى دېڭىزنىڭ ئۆزىگە تۇتاشمىغان بولسىمۇ («يەشۇئا» 10:19-16)، چېگرىسى دېڭىزغا بەك يېقىن بولغاچقا، ئۇلار دېڭىز ئارقىلىق كۆپ سودا-سېتىق بىلەن شۇغۇللانغان. ئۇلار قىلغان سودىسىنىڭ كۆپ بىر قىسمى فېنېكىيلەرنىڭ پورتى زىدون ئارقىلىق بولغان. مەسىھنىڭ كەلگۈسىدىكى «مىڭ يىللىق سەلتەنەت»ىدە زەبۇلۇننىڭ زېمىنى دېڭىزغا تۇتىشىدۇ («ئەزاكىيال» 26:48).


ئىسساكار (14-15-ئايەت)

«ئىسساكار بەستلىك بەردەم بىر ئېشەكتۇر، ئۇ ئىككى قوتان ئارىسىدا ياتقاندۇر؛

ئۇ ئارامگاھنىڭ ياخشى ئىكەنلىكىگە قاراپ، زېمىننىڭ ئېسىللىقىنى كۆرۈپ، يۈك كۆتۈرۈشكە مۈرىسىنى ئېگىپ، ئالۋانغا ئىشلەيدىغان قۇل بولۇپ قالار».


ئىسساكار ياخشى ئىشلىيەلەيدىغان، بىراق ئەمگەكنى ئەمەس، بەلكى ئارامنى ياخشى كۆرىدىغان بەردەم بىر ئېشەككە ئوخشىتىلىدۇ. دەرۋەقە ئىسساكار ئىنتايىن كۈچلۈك بىر قەبىلە بولۇپ قالدى؛ مۇسا پەيغەمبەرنىڭ كۈنلىرىدە ئىسساكاردا جەڭگە چىقالايدىغان ئادەملەر 64300 («چۆل-باياۋاندىكى سەپەر» 25:26) ۋە كېيىن 87000 ئىدى («1تار.» 1:7-5). يەشۇئا پەيغەمبەر بولغان ۋاقتىدا ئىسساكار قەبىلىسىگە ئىنتايىن مۇنبەت يەر بولغان يىزرەئەل جىلغىسى تەقدىم قىلىنغان («يەشۇئا» 17:19-23). ھالبۇكى، قەبىلە شۇ ياخشى زېمىننى پۈتۈنلەي ئىگىلەش ئۈچۈن ئاخىرغىچە كۈرەش قىلىشقا تەييار تۇرمىدى؛ بۇ ئىش قورقۇنچاقلىقتىن ئەمەس، بەلكى ھۇرۇنلۇقتىن ئىدى. نەتىجىدە، ئۇلار ئاخىرىدا قانائانىي قەبىلىلىرىگە ھاشارچى بولۇپ ئىشلىدى.

«ئارامگاھ» بەلكىم خۇدا ئىسساكارغا ۋەدە قىلغان مىراس زېمىننىڭ ياخشى بىر قىسمىنى كۆرسەتسە كېرەك.


دان (16-18-ئايەت)

«دان ئىسرائىل قەبىلىلىرىدىن بىرى بولار، ئۆز خەلقىگە ھۆكۈم چىقىرار.

دان يول ئۈستىدىكى يىلان، چىغىر يول ئۈستىدە تۇرغان زەھەرلىك بىر يىلاندۇر.

ئۇ ئاتنىڭ تۇيىقىنى چېقىپ، ئات مىنگۈچىنى ئارقىغا موللاق ئاتقۇزار.

ئى پەرۋەردىگار، نىجاتىڭغا تەلمۈرۈپ كۈتۈپ كەلدىم!»

دان دېگەن نامنىڭ مەنىسى «ھۆكۈم» ياكى «ھۆكۈم چىقارغۇچى» ياكى «سوتچى» بولىدۇ. بېشارەتتە ئۇنىڭ ئىسمى جىسمىغا لايىق بولىدۇ، دېيىلىدۇ. شۈبھىسىزكى، بۇ شىمشوندا ئەمەلگە ئاشۇرۇلدى؛ شىمشون ئىسرائىلغا «باتۇر ھاكىم» بولغانلاردىن بىرى ئىدى، دان قەبىلىسىدىن چىققان («ھاك.» 13-16-بابلار). 

دان «ئىسرائىل قەبىلىلىرىدىن بىرى بولار» دېگەن سۆز بىزگە سەل غەلىتە كۆرۈنۈشى مۇمكىن. داننىڭ ئىسرائىلدىن بولغانلىقى كىمگە ئايان ئەمەس؟ كېيىن، ئىسرائىلنىڭ قەبىلىلىرى تىزىملانغاندا، دان قەبىلىسى دائىم دېگۈدەك ئاخىرىدا تىلغا ئېلىنىدۇ. «چۆل.» 25:10 ۋە «يەشۇئا» 40:19-48دىن، ئىسرائىلنىڭ چۆلدە سەپەر قىلغاندا دان قەبىلىسىنىڭ ئەڭ ئاخىرىدا ماڭغانلىقى كۆرۈنىدۇ. بەزىدە دان قەبىلىسى ئىسرائىل قەبىلىلىرى تىزىملىكىدىن قېلىپ قالىدۇ (مەسىلەن، «ۋەھىي» 7-بابتا) لېكىن «ئەز.» 1:48-2، 32دىن ئېنىق بىلىمىزكى، دان قەبىلىسى مەسىھنىڭ پادىشاھلىقىدا كەم بولسا بولمايدۇ. 

دان قەبىلىسىنى ئاتلىق ئەسكەرگە كەينىدىن ھۇجۇم قىلىدىغان يىلانغا ئوخشىتىش كەلگۈسىدە ئۇلار پىستىرما جەڭ قىلىدىغان خەلق بولىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. دانلارنىڭ شۇ خاراكتېردا بولغانلىقى شىمشوننىڭ مىجەزىدە ۋە ھاياتىدا ۋە كېيىن دانلارنىڭ لائىش شەھىرىگە بولغان ھۇجۇمىدىن كۆرۈلىدۇ («ھاك.» 18:18-31)؛ بۇ شەھەر كېيىن دانلارنىڭ پەيتەختى بولدى.


دان ۋە ئۇنىڭ ماھىيىتى توغرۇلۇق ئويلاش ياقۇپنى ھاياجانلاندۇرۇپ: «ئى پەرۋەردىگار، نىجاتىڭغا تەلمۈرۈپ كۈتۈپ كەلدىم!» دەپ نىدا قىلدۇرىدۇ. بۇ ئۈندەش جۈملە داننى ھەققانىي قىلىپ خۇدا بىلەن ئىناقلىققا كەلتۈرۈش ئۈچۈن ھەقىقەتەن ئۇلۇغ بىرخىل نىجاتنىڭ كېرەك بولىدىغانلىقىنى كۆرسەتسە كېرەك (دانلار كېيىن بۇتپەرەسلىككە ئىنتايىن مايىل بولۇپ قالغان ــ «ھاك.» 18-بابنى، «1پاد.» 29:12، «ئاموس» 14:8نى كۆرۈڭ). دەرۋەقە ئۇنداق ئۇلۇغ نىجاتلىق مەسىھ ئارقىلىق بارلىققا كەلتۈرۈلىدۇ («ئئىبر.» 3:2) ۋە ئۇنىڭ ئارقىلىق دان قەبىلىسى قۇتقۇزۇلۇپ مەسىھنىڭ مىڭ يىللىق پادىشاھلىقى ئىچىدە ھەققانىي قىلىنىپ كۆرۈلىدۇ («ئەز.» 1:48). 


گاد (19-ئايەت)

«گادقا بولسا، قاراقچىلار قوشۇنى ھۇجۇم قىلار؛

لېكىن ئۇ تاپان بېسىپ زەربە بېرەر».

بۇ قىسقا ئايەتتە پەقەت ئالتە سۆز بار، ئۇنىڭدا «گاد» دېگەن نام بىلەن سۆز ئويۇنى قىلىنىدۇ. ئىبرانىي تىلىدا «گاد»نىڭ مەنىسى (1) تەلەيلىك؛ (2) «قاراقچى قوشۇن» ياكى «ھۇجۇم» بولۇپ، بۇ جۈملە: «گادقا بولسا، قاراقچىلار قوشۇنى ھۇجۇم قىلىدۇ؛ لېكىن ئۇ (گاد) قوشۇن بولۇپ ئۇلارغا تاپان بېسىپ زەربە بېرىدۇ» دېگەندەك بولىدۇ. شۇنىڭ بىلەن گاد قەبىلىسى دائىم باشقا مىللەتتىن بولغان قاراقچى قوشۇنلار ۋە دۈشمەنلەر تەرىپىدىن ھۇجۇمغا ئۇچرايدۇ. ئۇنىڭ زېمىنى ئىئوردان دەرياسىنىڭ شەرقىي تەرىپىگە جايلىشىدۇ؛ شۇ يەر چۆل-باياۋاندا تۇرۇۋاتقان خەلق-مىللەتلەر تەرىپىدىن ھۇجۇمغا ئۇچرايدۇ («يەر.» 1:49). لېكىن ئۇ «ئۇلارنىڭ تاپىنىنى بېسىپ زەربە بېرىدۇ» ــ ئۇلارغا قارشى ھۇجۇم قىلىدۇ ۋە ئاخىر بېرىپ ئۇلارنىڭ ئۈستىدىن غەلىبە قازىنىدۇ. گاد قەبىلىسىنىڭ جەڭگە بولغان ماھارىتى «قانۇن شەرھى» 20:3 ۋە «تارىخ-تەزكىرە (118:5-22دە تىلغا ئېلىنىدۇ. «تارىخ-تەزكىرە (18:12-15دە بىرنەچچە گادلارنىڭ داۋۇتنىڭ ئالاھىدە تاللىۋالغان قوشۇنىنىڭ بىر قىسمى بولىدىغانلىقى تىلغا ئېلىنىدۇ. 


ئاشىر (20-ئايەت)

«ئاشىرنىڭ تامىقىدا زەيتۇن مېيى مول بولار،

ئۇ شاھلار ئۈچۈن نازۇ-نېمەتلەرنى تەمىنلەر».

ئاشىرنىڭ كەلگۈسىدىكى باياشاتلىقى مۇشۇ يەردە تەكىتلىنىدۇ (مۇسا پەيغەمبەر «قانۇن شەرھى» 24:33دىمۇ ئاشىر توغرۇلۇق بېشارەت بەرگەندە ئوخشاش ئېيتىلىدۇ). كېيىن، ئاشىر قەبىلىسى ئېرىشكەن زېمىن «ئوتتۇرا دېڭىز» بويىدا بولۇپ بۈگۈنگە قەدەر ئېسىل سۈپەتلىك زەيتۇن دەرەخلىرى بىلەن داڭقى چىققان. ئاشىر ھەتتا پادىشاھلارغا خاس مەھسۇلاتلارنى چىقىرىدۇ.


نافتالى (21-ئايەت)

«نافتالىدىن چىرايلىق گەپلەر چىقار،

 ئۇ ئەركىن قويۇۋېتىلگەن مارالدۇر».

نافتالى توغرۇلۇق كەلگۈسىدىكى ئىككى ئەھۋال كۆرسىتىلىدۇ: ــ

(ئا) ئۇ مارالدەك ئەركىن، كەڭ-ئازادىلىكتە ياشايدىغان بىر خەلق بولىدۇ؛ دەرۋەقە نافتالى قەبىلىسى يەشۇئا پەيغەمبەرنىڭ تەقدىم قىلىشى بىلەن تاغلىق بىر رايونغا مىراسلىق قىلىدۇ ۋە شۇ زېمىندا ئېرىشكەن ئەركىنلىكىنى ئەزىز بىلىپ قولىدىن بەرمەسلىك ئۈچۈن كېرەك بولغان جەڭ ماھارىتىگە ئىگە بولىدۇ («ھاك.» 1:4-24نى كۆرۈڭ).

(ئە) ئۇنىڭدىن «چىرايلىق گەپلەر چىقار» ــ گەپكە ئۇستا، پاساھەتلىك، شېئىرىي سۆز قىلالايدىغان بولىدۇ. بۇنىڭدىن بىر مىسال «ھاك.» 1:5-31دە كۆرۈلىدۇ ــ بۇ سۆزلەرنىڭ بىر قىسمى نافتالىي باراكنىڭ ئاغزىدىن چىققان).


يۈسۈپ ۋە ئۇنىڭ ئوغۇللىرى ئەفرائىم ۋە ماناسسەھ توغرۇلۇق (22-26-ئايەت)

«يۈسۈپ مېۋىلىك دەرەخنىڭ شېخىدۇر، بۇلاقنىڭ يېنىدىكى كۆپ مېۋىلىك شاختەكتۇر؛

ئۇنىڭ شاخچىلىرى تامدىن ھالقىپ كەتكەندۇر.

يا ئاتقۇچىلار ئۇنىڭغا ئازار قىلىپ، ئۇنىڭغا ئوق ئاتتى، ئۇنىڭغا نەپرەتلەندى.

ھالبۇكى، ئۇنىڭ ئوقيايى مەزمۇت تۇرار، قول-بىلەكلىرى ئەپلىك تۇرغۇزۇلار، شۇ كۈچ ياقۇپ تايانغان كۈچلۈك بولغۇچىنىڭ قوللىرىدىندۇر ــ

(ئىسرائىلنىڭ قورام تېشى، يەنى ئۇنىڭ پادىچىسى ئۇنىڭدىن چىقار!)

ئاشۇ كۈچ ئاتاڭنىڭ تەڭرىسىدىندۇر ــ (ئۇ ساڭا مەدەت بېرەر!)

يەنى ھەممىگە قادىردىندۇر ــ ئۇ سېنى بەرىكلەتلەر!

يۇقىرىدا ئاسماننىڭ بەرىكەتلىرى بىلەن،

تۆۋەندە ياتقان چوڭقۇر سۇلارنىڭ بەرىكەتلىرى بىلەن،

 ئەمچەك بىلەن بالىياتقۇنىڭ بەرىكىتى بىلەن سېنى بەرىكەتلەر!

سېنىڭ ئاتاڭنىڭ تىلىگەن بەرىكەتلىرى ئاتا-بوۋىلىرىمنىڭ تىلىگەن بەرىكەتلىرىدىن زىيادە بولدى،

ئۇلار مەڭگۈلۈك تاغ-ئېدىرلارنىڭ چەتلىرىگىچە يېتەر،

ئۇلار يۈسۈپنىڭ بېشىغا چۈشەر، يەنى ئۆز قېرىنداشلىرىدىن ئايرىم تۇرغۇچىنىڭ چوققىسىغا تېگەر»

يۈسۈپ ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى «شاخچىلىرى باغنىڭ تېمىدىن ھالقىپ كەتكەن» «مېۋىلىك دەرەخنىڭ شېخى» بولىدۇ ــ دېمەك، مېۋە-چىۋىلىرى شۇنچە مول بولىدۇكى، باغنىڭ تېمىدىن ھالقىپ ئۆتىدۇ. «چۆل-باياۋاندىكى سەپەر» 1-بابتا خاتىرىلەنگەن رويخېتى بويىچە يۈسۈپنىڭ ئادەملىرى يەھۇدانىڭكىدىن ئاز بولىدۇ؛ لېكىن «چۆل-باياۋاندىكى سەپەر» 26-بابتىكى رويخەت بويىچە ئۇلار يەھۇدانىڭكىدىن كۆپ بولىدۇ. ئۇ «بۇلاقنىڭ (ياكى «قۇدۇق»نىڭ) يېنىدا» بولىدۇ ــ دېمەك، ئۇنىڭ ئۆزىنىڭكى مۇقىم سۇ مەنبەئەسى بار بولۇپ، يامغۇرغا تايىنىشنىڭ ھاجىتى بولمايدۇ.

23-ئايەتتە يۈسۈپ ئۇچرىغان زىيانكەشلىك، يەنى ئۆز قېرىنداشلىرى، پوتىفار ۋە پوتىفارنىڭ ئايالى تەرىپىدىن ئۇچرىغان مۇئامىلىلەر شېئىرىي ئوخشىتىشلار بىلەن تەسۋىرلىنىدۇ. بىراق يۈسۈپ بۇ مۇئامىلىلەردىن ئۆتۈپ ئامان قالىدۇ ــ «ھالبۇكى، ئۇنىڭ ئوقيايى مەزمۇت تۇرار، قول-بىلەكلىرى ئەپلىك تۇرغۇزۇلار، شۇ كۈچ ياقۇپ تايانغان كۈچلۈك بولغۇچىنىڭ قوللىرىدىندۇر». ئۇ ئۇچرىغان سىناقلار ئارقىلىق ۋە پەرۋەردىگارنىڭ كۈچلەندۈرۈشلىرى بىلەن دۈشمەنلىرىنىڭ «ئوقلىرى» چەتلىتىلىپ ئۇنىڭغا تەگمىدى ۋە ئۆزىنىڭ «قول-بىلەكلىرى ئەپلىك تۇرغۇزۇلدى»؛ چۈنكى ھەقىقىي كۈچلۈك بولغۇچى ئۇنى قۇۋۋەتلەندۈردى. ئاندىن بېشارەتتە ياقۇپ مەسىھنى خۇدانىڭ ئۆز يېنىدىن چىققان «ئىسرائىلنىڭ پادىچىسى» («زەكەرىيا» 11-باب ۋە «يۇھاننا» 10-بابنى كۆرۈڭ) ۋە «ئىسرائىلنىڭ قورام تېشى» دەپ تەسۋىرلەيدۇ. تەۋراتتا ھەم ئىنجىلدا «ئىسرائىلنىڭ قورام تېشى» ياكى «قورام تاش» مەسىھنى كۆرسىتىغان سىمۋول سۈپىتىدە كۆپ يەرلەردە بايقىلىدۇ.

25-ئايەتتە ياقۇپ يۈسۈپ كەلگۈسىدە بەھرىمەن بولىدىغان بەخت-بەرىكەتنى «يۇقىرىدا ئاسماننىڭ بەرىكەتلىرى بىلەن، تۆۋەندە ياتقان چوڭقۇر سۇلارنىڭ بەرىكەتلىرى بىلەن» دەپ ئالدىنئالا ئېيتىدۇ. ئاندىن: «ئەمچەك بىلەن بالىياتقۇنىڭ بەرىكىتى بىلەن سېنى بەرىكەتلەر» دەپ ئېيتىلىدۇ ــ بۇلار بىلەن يۈسۈپ ئەڭ چوڭ قەبىلە بولىدۇ (ئەفرائىم ۋە ماناسسەھ ئىككىسى بىرلەشتۈرۈلگەندە). ئىسرائىللار «جەنۇبىي پادىشاھلىق» («يەھۇدا») ۋە «شىمالىي پادىشاھلىق» («ئىسرائىل»)غا بۆلۈنگەندىن كېيىن ئەفرائىم قەبىلىسى ئاخىرىدا شۇنچە كۈچلۈك بولىدۇكى، بەزىدە شىمالىي پادىشاھلىق ئايرىم ھالدا «ئەفرائىم» نامى بىلەنلا ئاتىلىدۇ (مەسىلەن، «2تار.» 7:25، «يەش.» 2:7نى كۆرۈڭ).

شۇنىڭ بىلەن، بېشارەت بويىچە، يۈسۈپ قارشىلىشىشقا يۈزلەنگەن ھالدا روناق تاپىدۇ.


بەنيامىن (27-ئايەت)

«بەنيامىن يىرتقۇچ بۆرىدەكتۇر؛

ئەتىگەندە ئۇ ئوۋنى يەر، كەچقۇرۇن ئۇ ئولجىسىنى تەقسىم قىلار».

بېشارەتتە بەنيامىن قەبىلىسىنىڭ جەڭگىۋار، ئۇرۇشقاق خاراكتېرى تەكىتلىنىدۇ. ئۇ كۆپ قېتىملاپ غەلىبە قازىنىدۇ: «ئەتىگەندە ئۇ ئوۋنى يەر» ۋە شۇنداق غەلىبىلىك بولغاندىن كېيىن: «كەچقۇرۇن ئۇ ئولجىسىنى تەقسىم قىلار» ــ قازانغان غەلىبىسىنىڭ ئولجا-غەنىيمىتىنى باشقىلارغىمۇ تەقسىم قىلىپ ئۇنىڭدىن ئورتاق بەھرىمەن بولىدۇ.

دەرۋەقە، بەنيامىن قەبىلىسىدىن بەزى داڭقى بار جەڭچىلەر چىقتى ــ ئەھۇد («ھاك.» 15:3-30)، سائۇل («1سام.» 1:9-15:11)، يوناتان («1سام.» 1:14-52)؛ ۋە ئىنتايىن قەيسەر، ئېتىقادى كۈچلۈك بەزى ئەر-ئاياللار ــ مەسىلەن، موردىكاي ۋە ئەستەر ئۇلاردىن چىقتى. روسۇل پاۋلۇس بەنيامىندىن چىقتى؛ ئۇنىڭ ئىسمى «سائۇل» ۋاقتىدا، ئۇ رەب ئەيسا مەسىھنى تېخى ئۇچراتمىغانىدى، توۋا قىلىشتىن ئىلگىرى، ئۇنىڭ خاراكتېرى دەرۋەقە «يىرتقۇچ بۆرىدەك» دەھشەتلىك ئىدى. لېكىن خۇداغا مىڭ تەشەككۈر، ھەربىرىمىزنىڭ كونا خاراكتېرىمىز مەسىھنىڭ نىجاتى ۋە كۈچ-قۇدرىتى بىلەن ئۇنىڭكىگە ئوخشاش مۇھەببەتلىك، مېھىر-شەپقەتلىك، رەھىمدىللىققا ئۆزگەرتىلىدۇ («رىم.» 1:11-2، «روس.» 9:26-11»، «1تىم.» 13:1نى كۆرۈڭ)!

ئامىن!


«ئۇ ئاتا-بوۋىلىرى ئارىسىدا ئۇخلىدى» «ئۇ ئاتا-بوۋىلىرىنىڭ يېنىغا كەتتى» قاتارلىق ئىبارىلەر (8:25)

«ئۇ ئاتا-بوۋىلىرى ئارىسىدا ئۇخلىدى» دېگەن ئىبارە تەۋراتتىكى «تەبىرلەر»نى كۆرۈڭ.