تەۋرات 2-قىسىم
«مىسىردىن چىقىش»نىڭ تەپسىرى
كىرىش سۆز
مەزكۇر كىتاب شەكسىز مۇسا پەيغەمبەرنىڭ ئۆز يازمىسىدۇر. كىتابتا خۇدانىڭ ئىبراھىمغا ئېيتقان: «سەن ئارقىلىق يەر يۈزىدىكى بارلىق ئائىلە-قەبىلىلەر بەخت-بەرىكەت تاپىدۇ!» دېگەن ۋەدىسىنىڭ ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇشنىڭ داۋامى خاتىرىلەنگەن. مۇشۇ ۋەدە ئاۋۋال يەھۇدىي خەلقىنىڭ «تۇغۇلۇشى»، ئاندىن ئەڭ ئاخىرىدا مەسىھنىڭ يەھۇدىي خەلقى ئارقىلىق دۇنياغا كېلىشى بىلەن ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان. «يەھۇدىي خەلقىنىڭ تۇغۇلۇشى» مەزكۇر كىتابنىڭ مۇھىم بىر تېمىسىدۇر.
ئىسرائىل خەلقى نېمىشقا «تۆت دەۋر» مىسىردا مۇساپىر بولغان؟
«يارىتىلىش»تىكى «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدىكى، 38-باب توغرۇلۇق بايانلاردىن نەقىل كەلتۈرسەك: ــ
«خۇدا ئۆز خەلقىنىڭ قانائانىيلارنى پەلەستىندىن ھەيدىۋەتكۈدەك كۈچكە ئىگە بولۇشىغىچە، (شۇنداقلا ئۆزى يەھۇدىي خەلقىگە ۋەدە قىلغان زېمىننى ئىگىلەتكۈچە) خەلقىنى ئۇلارنىڭ شۇ يامان تەسىرىدىن ۋە ئۆرپ-ئادەتلىرىدىن ئايرىپ تۇرۇشقا بىر تەدبىر تېپىشى كېرەك ئىدى. خۇدا تاللىغان تەدبىر بولسا خەلقىنى باشقا بىر يەرگە ۋاقىتلىق يۆتكەشتىن ئىبارەت ئىدى. شۇ يەر دەل مىسىر ئىدى؛ مىسىرلىقلار چارۋىچى خەلقنى مەنسىتمەيدىغانلىقى ئۈچۈن ئۇلار ئىسرائىللارغا ئايرىم بىر رايوننى بۆلەپ بەردى».
«مىسىردىن چىقىش» دېگەن كىتابتا خاتىرىلەنگەن تارىخ ئىسرائىللار مىسىردا مۇساپىر بولۇپ تۇرغان ئاخىرقى ۋاقىتلاردىن باشلىنىدۇ. بۇ ۋاقىتتا ئىسرائىللار خېلىلا كۆپىيىپ، چوڭ بىر قوۋم بولۇپ قالغانىدى ــ تەخمىنەن ئىككى مىليونغا يەتكەنىدى. مىسىرلىقلار ئۇلارغا زۇلۇم قىلىپ، ئۇلارنى قۇل قىلىپ ئىشلىتىشكە باشلىغانىدى. بۇ زۇلۇمنىڭ مەلۇم بىر سەۋەبى: «ئىسرائىللار بىزدىن كۆپ، شۇنداقلا ئۇلار كۈچلۈك بولۇپ كېتىشى مۇمكىن» دېگەن قورقۇنچتىن بولغانىدى. مىسىر پادىشاھى پىرەۋن ئىبرانىيلارنىڭ بوۋاقلىرىنى تۇغۇلۇشى بىلەنلا ئۆلتۈرۈڭلار، دەپ يارلىق چۈشۈرگەنىدى. مۇسانىڭ ئاتا-ئانىسى ئۇنىڭدىن قورقماي، يارلىققا پىسەنت قىلماي مۇسانى ئۆز ئۆيىدە يوشۇرۇن باقىدۇ. ئۈچ ئايدىن كېيىن ئۇلار قومۇش سېۋەتنى «كېمە» قىلىپ ياساپ، ئۇنى نىل دەرياسىدىكى قومۇشلۇققا يوشۇرۇپ قويىدۇ. پىرەۋننىڭ قىزى ئۇنى تاسادىپىي ئۇچرىتىپ، ئۇنى بېقىۋالىدۇ. مۇسانىڭ تارىخى، شۇنداقلا ئىسرائىلنىڭ مىسىردىن قۇتۇلۇپ چىقىش تارىخى مانا شۇنىڭدىن باشلىنىدۇ.
بۇ ۋاقىت تەخمىنەن مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 1525-يىلى ئىدى. مىسىرنىڭ شۇ چاغدىكى پىرەۋنى تۇتموس I ئىدى (1526-1512)؛ مۇسانى دەريادا لەيلەپ تۇرغان سېۋەتتىن تاپقان پىرەۋننىڭ قىزى دەل تۇتموس I-نىڭ قىزى خۇتشەپسۇت بولسا كېرەك. مۇشۇ دەۋردىكى كۆپرەك تارىخىي تەپسىلاتلار توغرۇلۇق «قوشۇمچە سۆز»ىمىزنى كۆرۈڭ.
مۇسا پادىشاھ ئوردىسىدا شاھزادە سۈپىتىدە چوڭ قىلىنىپ تەربىيە كۆرىدۇ («روس.» 22:7). لېكىن ئۇ ئۆز خەلقىنى ئۇنتۇپ قالمايدۇ. ئاخىرىدا ئۇ: خۇدا ئۆزۈمنى ۋاسىتە قىلىپ ئۆز خەلقىنى قۇللۇقتىن قۇتقۇزۇپ، ئۇلارغا ۋەدە قىلغان زېمىنغا باشلاپ كىرگۈزىدۇ، دېگەندىن خەۋەردار بولدى. ئۇنىڭ شۇ خەۋەردىن قانداق يول بىلەن خەۋەردار بولغانلىقى بىزگە نامەلۇم، لېكىن شۇنداق بولغانلىقىدا شەك يوق («روس.» 23:7-25). ھالبۇكى، ئىسرائىل خەلقى ئۇنىڭ يېتەكچىلىكى ۋە ياردىمىنى رەت قىلىدۇ («روس.» 25:7-29). نەتىجىدە، ئۇ چۆل-باياۋانغا قېچىشقا مەجبۇر بولىدۇ، ئاندىن شۇ يەردە قىرىق يىل پادىچى بولۇپ تۇرۇپ قالىدۇ. پەقەت شۇ قىرىق يىل ئۆتكەندىن كېيىنلا خۇدا قايتىدىن ئۇنىڭغا سۆز قىلىپ، ئۆز چاقىرىقى بويىچە خەلقىنى مىسىرنىڭ قۇللۇقىدىن قۇتقۇزۇشقا قايتىدىن ئەۋەتىدۇ.
خۇدانىڭ قانداق يول بىلەن ئۆز نىيەتلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرغانلىقىنى زېھىن قويۇپ ئوقۇش ھەرقاچان ئىنتايىن كۆڭۈللۈك ئىش بولىدۇ، ئۇنىڭدىن كۆپ ھېكمەتلەرنى بىلگىلى بولىدۇ. خۇدا ئىسرائىلنى قۇتقۇزۇش يولىدا مۇسا ۋە ھارۇننى، ئىسرائىل خەلقى ۋە مىسىر خەلقىنى، پىرەۋن ۋە ئۇنىڭ ئەمەلدارلىرىنى سىنايدۇ، شۇنداقلا ئۇلارنىڭ ھەربىرىگە ئۆزىگە ئىشىنىشى ۋە تايىنىشىغا قىممەتلىك پۇرسەتلەر بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۇلار بىزنىڭ ھەرقايسى دەۋرلەردە پايدىلىنىشىمىز ئۈچۈن مەزكۇر كىتابتا خاتىرىلەنگەن. بۇلارنىڭ بەزىلىرى ئۈستىدە «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدە توختىلىمىز.
شۇنىڭ بىلەن مۇسا پەيغەمبەرنىڭ ۋاسىتىسى ئارقىلىق ئىسرائىللار «خەلق بولۇشقا» تۇغۇلىدۇ؛ ئۇلار مىسىردىن قۇتقۇزۇلىدۇ، «قىزىل دېڭىز»غا چۈشۈپ بىرخىل «چۆمۈلدۈرۈلۈش»نى قوبۇل قىلىپ، خۇدانىڭ مۇقەددەس قانۇن-بەلگىلىمىلىرىنى تاپشۇرۇۋالىدۇ؛ ئۇلار خۇدانىڭ ئۆزىنىڭ ئۇلارنىڭ ئوتتۇرىسىدا، يەنى «مۇقەددەس چېدىر»دا تۇرۇشىغا مۇيەسسەر بولىدۇ؛ چۆل-باياۋاندا خۇدانىڭ سىناشلىرىغا ئۇچرايدۇ (ئاخىرىدا يەشۇئا پەيغەمبەرنىڭ يېتەكچىلىكىدە خۇدا ئۆزلىرىگە ۋەدە قىلغان قانائان زېمىنىغا باشلاپ كېلىنىدۇ). مەزكۇر «مىسىردىن چىقىش» دېگەن كىتاب خۇدانىڭ بۇ ئۇلۇغ ئىشىنىڭ خاتىرىسىدۇر.
مەزمۇن: ـ
1. ئىسرائىللارنىڭ مىسىردا قۇللۇقتا بولۇشى (1-باب)
2. مۇسا پەيغەمبەرنىڭ تۇغۇلۇشى ۋە چاقىرىلىشى (2-4-بابلار)
3. مۇسانىڭ مىسىرغا قايتىشى؛ مىسىر پادىشاھى پىرەۋننىڭ جاھىللىق
قىلىپ خۇدانىڭ ئەمرىنى رەت قىلىشى؛ خۇدا مىسىرلىقلارغا چۈشۈرگەن
ئاپەتلەر (5-11-بابلار)
4. ئۆتۈپ كېتىش ھېيتى ۋە مىسىردىن چىقىش (12-بابتىن 15-باب
21-ئايەتكىچە)
5. قىزىل دېڭىزدىن سىناي تېغىغا سەپەر قىلىش (22:15تىن 18-بابقىچە)
6. مۇقەددەس قانۇننىڭ چۈشۈرۈلۈشى ۋە ئەھدىنىڭ تۈزۈلۈشى (19-24-بابلار)
7. ئىبادەت چېدىرىنىڭ ياسىلىشى، قۇرۇلۇشنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە بەلگىلىمىلىرى
(25-31-بابلار)
8. ئىسرائىللارنىڭ بۇتلارغا بېرىلىپ ئاسىيلىق قىلىشى؛ مۇسانىڭ ئۇلار
ئۈچۈن قىلغان دۇئا-تىلاۋەتلىرى (32-34-بابلار)
9. ئىبادەت چېدىرىنىڭ ياسىلىشى (35-40-بابلار)
• • • • •
قوشۇمچە سۆز
«قوشۇمچە سۆز»دە بىز ئادەتتىكىدەك كىتابتىكى كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى بەكرەك تارتىدىغان بەزى ئىشلار ياكى چۈشىنىش تەسرەك بولغان بەزى يەرلەر ئۈستىدە توختىلىمىز.
مىسىردىكى «18-سۇلالە» ۋە ئۇنىڭ بەزى تارىخىي تەپسىلاتلىرى
مىسىردىكى «18-سۇلالە» «ھىسكوسلار» سۇلالىسىنى ئاغدۇرۇپ ئورنىنى باستى. «ھىسكوسلار» شەمنىڭ ئەۋلادلىرى بولۇپ، ئۇلار شەمنىڭ ئەۋلادلىرىدىن بولغان يەھۇدىي قەبىلىلىرىگە ئىلتىپات كۆرسەتكەن بولۇشى مۇمكىن. مىسىردىكى «18-سۇلالە»نىڭ تارىخىي تەپسىلاتلىرى مىسىردا بەزى قەدىمكى ئابىدىلەر ۋە پاپىرۇسلاردا (ئارخېئولوگلار تاپقان قەدىمكى ئورام يازمىلاردا) خاتىرىلەنگەن بولۇپ، تەپسىلاتلىرىنى «مىسىردىن چىقىش»نىڭ تارىخى بىلەن سېلىشتۇرۇش تولىمۇ ئەھمىيەتلىك بىر ئىش بولىدۇ. شۇ ئابىدىلەر ۋە پاپىرۇسلاردىن بىلىشىمىزچە، «18-سۇلالە» دەۋرىدىكى پىرەۋنلەرنىڭ ھۆكۈم سۈرگەن ۋاقىتلىرى ھەم ئۇلارنىڭ تەپسىلاتلىرى تۆۋەندىكىدەك: ــ
1. ئاقموس (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 1570-1546-يىللار). ئاقموس يەھۇدىيلارغا دوست بولغان «ھىسكوسلار»نى ئاغدۇرغان پادىشاھ ئىدى. شۇڭا ئۇ توغرۇلۇق: «ئۇ ۋاقىتلاردا يۈسۈپنى بىلمەيدىغان يېڭى بىر پادىشاھ مىسىردا تەختكە چىقتى» دەپ خاتىرىلىنىدۇ (8:1)
2. ئامەنخوتەپ I (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 1546-1526-يىللار).
ئامەنخوتەپ بەلكىم يەھۇدىي ئوغۇل بوۋاقلارنى ئۆلتۈرۈش يارلىقىنى چۈشۈرگەن پادىشاھ بولۇشى مۇمكىن (22:1).
3. تۇتموس I (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 1526-1512-يىللار). تۇتموس Iنىڭ بىرىنچى خانىشى ئۇنىڭغا «خۇتشەپسۇت» دېگەن بىر قىزنى تۇغۇپ بەردى. تۇتموس I ئۆلگەندىن كېيىن، خۇتشەپسۇتنىڭ ئانا بۆلەك بىر تۇغقان ئىنىسى (تۇتموس II) تەختكە چىققۇدەك ياشقا كىرگۈچە خۇتشەپسۇت مىسىرغا «مۇۋەققەت پادىشاھ» بولۇپ تۇردى.
ئىشەنچىمىز باركى، مۇسانى بوۋاق ۋاقتىدا دەريادىن سۈزۈۋالغان «پىرەۋننىڭ قىزى» دەل مۇشۇ خۇتشەپسۇت ئىدى. ئۇ قويغان «مۇسا» (ئىبرانىي تىلىدا «موشى») دېگەن ئىسىمنىڭ مەنىسى «سۇدىن تارتىۋالغان» ئىدى؛ ھالبۇكى، مىسىر پادىشاھلىرى (پىرەۋنلەر) پەرزەنتلىرىگە ئىسىم قويغاندا، ئادەتتە ئۆزلىرىنىڭ مەلۇم بىر بۇتىنىڭ نامىغا «موس» ياكى «موشى» دېگەن قوشۇمچىنى قوشۇپ، ئاندىن ئۇنى ئۆز پەرزەنتىنىڭ ئىسمى قىلاتتى. مەسىلەن، يۇقىرىقى «تۇتموس»نى ئالساق، «تۇت» بىر بۇتنىڭ نامى، «موشى» ياكى «موس» دېگەنلەر بولسا، «سوۋغات» ياكى «تارتۇق» دېگەنلىك بولۇپ، «تۇتموس» دېگەن ئىسىم ««تۇت» بەرگەن ئادەم» دېگەنلىك بولاتتى (ئوقۇرمەنلەر «موس» دېگەن قوشۇمچىنى مىسىر پادىشاھلىرىنىڭ نەسەبنامىسىدىن كۆپ ئۇچرىتالايدۇ). يەنە ئالايلۇق، مىسىرلىقلار قۇياشقا چوقۇناتتى. شۇڭا، «قۇياش» (مىسىر تىلىدا «را») ئۇلارنىڭ بىر بۇتى ھېسابلىناتتى؛ مىسىردا ئۆتكەن پادىشاھ «راموس» ياكى «راموسىس» دېگەننىڭ مەنىسى: «قۇياش بەرگەن» دېگەنلىك بولىدۇ.
شۇڭا كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، «مۇسا» دېگەن ئىسىم ئۇنىڭ ئىسمىنىڭ ئىككىنچى تەركىبى بولۇشى مۇمكىن. لېكىن ئىسمىنىڭ بىرىنچى تەركىبى مىسىرلىقلارنىڭ مەلۇم بىر بۇتىنىڭ نامى بولغاچقا، بۇ قىسمىنى ئېلىۋېتىپ، پەقەت «موشى» دېگەن قوشۇمچىنى ئۆز ئىسمى قىلىپ ئىشلەتكەن بولۇشى مۇمكىن.
4. تۇتموس II (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 1512-1504-يىللار).
ئىشىنىمىزكى، تۇتموس II ھۆكۈم سۈرگەن ۋاقىتلاردا «مۇسا مىسىرلىقلارنىڭ بارلىق بىلىم-ھېكمىتى بىلەن تەربىيىلىنىپ، سۆزدە ۋە ئەمەلدە ئىنتايىن قابىلىيەتلىك ئادەم بولۇپ چىقتى» («روس.» 20:7).
5. تۇتموس III (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 1504-1447-يىللار)
تۇتموس III خۇتشەپسۇتقا ئۆچ بولۇپ، ئۇنىڭ بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان ئادەملەرنى ۋە نەرسىلەرنى كۆزىدىن يوقىتىشقا ئۇرۇناتتى. مۇسا شۇ چاغلاردا شاھزادە ھېسابلانغاچقا، ئادەتتىكىدەك ئۇنىڭ مەلۇم بىر «قۇل بېشى»نى ئۆلتۈرۈشى «ھېچ گەپ ئەمەس» ئىدى؛ لېكىن مۇسا خۇتشەپسۇت بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغاچقا، قۇل بېشىنى ئۆلتۈرگەندىن كېيىن ئۇنىڭ ئەھۋالىمۇ چاتاق ئىدى. تۇتموس III خۇتشەپسۇتنىڭ ئۆلۈمىدىن كېيىن قىرىق يىل ھۆكۈم سۈردى؛ مۇسامۇ مۇشۇ ۋاقىتلاردا چۆل-باياۋاندا تۇردى.
6. ئامەنخوتەپ II (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 1447-1425-يىللار)
ئامەنخوتەپ II بەلكىم مۇسا پەيغەمبەرنىڭ: «پەرۋەردىگارنىڭ خەلقىنى قويۇپ بەرگىن» دېگەن تەلىپىنى رەت قىلغان، «مىسىردىن چىقىش»تا تەسۋىرلىنىدىغان «كۆڭلى قاتتىق، جاھىل پىرەۋن» دەل شۇ بولسا كېرەك. ئىسرائىللار ئۇ ھۆكۈم سۈرگەن ۋاقىتتا مىسىردىن چىققان بولسا كېرەك.
7. تۇتموس IV (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 1425-1417-يىللار).
تۇتموس IV مىسىرنىڭ تارىخنامىسى بويىچە ئامەنخوتەپ IIنىڭ «تۇنجى ئوغلى» ئەمەس ئىدى. ئامەنخوتەپ IIنىڭ «تۇنجى ئوغلى»نىڭ نېمە بولغانلىقى «مىسىردىن چىقىش»نى ئوقۇغان بارلىق ئوقۇرمەنلەرگە ئاياندۇر.
8. ئامەنخوتەپ III (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 1417-1379-يىللار)
ئامەنخوتەپ III ئاجىز بىر پادىشاھ بولۇپ، ئەسلىدە ئۇ ھۆكۈم سۈرگەن «قانائان زېمىنى» قولىدىن چىقىپ كەتتى. دەل شۇ ۋاقىتلاردا يەشۇئا پەيغەمبەر قانائان زېمىنىغا كىرىپ ئۇنى ئىگىلىگەنىدى.
9. ئامەنخوتەپ IV (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 1379-1361-يىللار)
ئامەنخوتەپ IV مۇ ئاجىز بىر پادىشاھ ئىدى، ئۇ سىرتتىكى ھېچقانداق ئەللەرگە تاجاۋۇز قىلمىغان؛ ئۇنىڭ دەۋرىدە «باتۇر ھاكىملار» ئىسرائىللار تۇرغان پەلەستىنگە ھۆكۈم سۈرۈشنى باشلىغانىدى.
«مىس.» 14:3-15، 3:6
خۇدانىڭ «ياھۋەھ» دېگەن ئالاھىدە نامى ـ «مەن ئۆزۈمدۇرمەن» «ئەزەلدىن بار بولغۇچىمەن»
«ياھۋەھ» دېگەن نامنى ئادەتتە «پەرۋەردىگار» دەپ تەرجىمە قىلىمىز. مۇشۇ 3:6-ئايەتتە خۇدا مۇساغا ئۆزىنى ئاشكارا قىلغاندىن كېيىن: «مەن ئىبراھىمغا، ئىسھاققا ۋە ياقۇپقا قادىر-مۇتلەق تەڭرى سۈپىتىدە كۆرۈندۈم؛ لېكىن «ياھۋەھ» دېگەن نامىم بىلەن ئۇلارغا ئاشكارا تونۇلمىدىم» دېگەن سۆزلىرىنى ئوقۇغان سەگەك ئوقۇرمەنلەر بەلكىم سەل ھەيران قېلىشى مۇمكىن. چۈنكى ئىبراھىم، ئىسھاق ۋە ياقۇپنىڭ تەرجىمىھالىنى ئوقۇغانلار بۇ ئۈچ ئاتىمىزنىڭ خۇدانىڭ نامىنىڭ «ياھۋەھ» ئىكەنلىكىنى بىلىدىغانلىقىنى بىلىدۇ (مەسىلەن، «يار.» 7:12، 8، 22:14، 22:26-25، 13:28). ئەمدى بۇ ئايەتنىڭ مەنىسى نېمە؟
ئىبراھىم، ئىسھاق ۋە ياقۇپ كەچۈرمىشلىرىدە دەرۋەقە خۇدانى كۆپرەك «ھەممىگە قادىر» دەپ تونۇغان ــ دېمەك، خۇدانىڭ كۈچ-قۇدرىتىنىڭ زور، ئۇلۇغ ئىكەنلىكىنى بېشىدىن كۆپ ئۆتكۈزگەن. ھالبۇكى، خۇدانىڭ «ياھۋەھ» دېگەن نامىنىڭ مەنىسى ئۇلارغا تېخى تولۇق ئايان بولمىغان. چۈنكى «مەن ئۆزۈمدۇرمەن» دېگەننىڭ ياكى «ئەزەلدىن بار بولغۇچىمەن» دېگەن بۇ نام خۇدانىڭ (ئا) ئۆزگەرمەس تەبىئىتىنى؛ (ئە) ئۆز ئەھدىسىگە مۇتلەق سادىق بولىدىغانلىقىنى، يەنى «ئۆز ئەھدىسىدە تۇرغۇچى خۇدا» ئىكەنلىكىنى تەكىتلەيدۇ. خۇدانىڭ خاراكتېرىنىڭ بۇ ئىككى تەرىپى پەقەت ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەنلا ئىسپاتلىنىپ كۆرسىتىلىشى مۇمكىن. مۇسا پەيغەمبەر دەل شۇ ئىشنى ئىسپاتلىغانكى، ئىبراھىم، ئىسھاق ۋە ياقۇپنىڭ دەۋرىدىن تۆت يۈز يىل كېيىنكى مۇسانىڭ دەۋرىدىمۇ خۇدانىڭ ئىبراھىم، ئىسھاق ۋە ياقۇپ بىلەن باغلىغان ئەھدىلىرى يەنىلا پۈتۈنلەي ئىناۋەتلىك بولىدۇ. ئادەملەر ئۆزىنىڭ قىلغان ۋەدىلىرىنى ئۇنتۇپ قالىدۇ ياكى ئۇنىڭغا ئەمەل قىلمايدۇ، ئەمما خۇدا ھەرگىز ئۆزى ئېيتقان بىرمۇ سۆزنى ياكى ئۆز ئالدىدا ئېتىقاد بىلەن قىلىنغان ھەرقانداق ئىلتىجانىڭ بىرمۇ سۆزىنى ئۇنتۇمايدۇ. شۇنىڭ بىلەن مۇسا ۋە شۇ دەۋردىكىلەر خۇدانىڭ خاراكتېرىنىڭ ئاتا-بوۋىلىرى كۆرمىگەن بىر تەرىپىنى بىلىپ ئىسپاتلاشقا مۇيەسسەر بولىدۇ.
22-2:3 «پەرۋەردىگارنىڭ پەرىشتىسى»
بۇ ئۇلۇغ زاتنىڭ سالاھىيىتى توغرۇلۇق ئوقۇرمەنلەر «تەربىرلەر»نى كۆرسۇن.
26-24:4
«ئەمما مۇسا سەپەر قىلىپ بىر قونالغۇغا كەلگەندە، پەرۋەردىگار ئۇنىڭغا ئۇچراپ، ئۇنى ئۆلتۈرۈۋەتمەكچى بولدى»
بۇ ئايەت، شۈبھىسىزكى، ئوقۇرمەنلەرگە ئىنتايىن غەلىتە تۇيۇلۇشى كېرەك؛ خۇدا مۇسانى چاقىرىپ ئۇنى مىسىرغا قايتقۇزغاندىن كېيىن نېمىشقا ھازىر «ئۇنى ئۆلتۈرۈۋەتمەكچى بولدى»؟
بۇ ئىشتا ئايان قىلىنىدىغان ھەقىقەت ئىنتايىن چوڭقۇر مەنىلىك ۋە ئەھمىيەتلىك بولۇپ، ھەممىمىزنىڭ خۇدادىن قورقۇش يولىنى توغرا ئىگىلىشىمىز ئۈچۈن بۇ ھەقىقەتنى تولۇق بىلىشىمىزگە توغرا كېلىدۇ؛ مۇسا پەيغەمبەر بۇ ھەقىقەتنى ئۆز خەلقىگە ئۆگىتىشتىن ئىلگىرى، ئۆزى ئۇنى بۇ دەھشەتلىك ۋە قورقۇنچلۇق يولدا ئوبدان ئۆگىنىشى كېرەك ئىدى.
مۇسا مىسىرلىق شاھزادە سۈپىتىدە بېقىپ چوڭ قىلىنغان بولسىمۇ، دەسلىپىدە ئۆز ئانىسى تەرىپىدىن ئېمىتىلگەن، ئەمچەكتىن ئايرىلغان شۇنداقلا چوڭ قىلىنىپ تەربىيە كۆرگەن (ئانىسى بۇ ئىش ئۈچۈن پىرەۋننىڭ قىزى تەرىپىدىن ئىش ھەققى ئالاتتى! ــ «مىس.» 9:2-10). شۇڭا مۇسا ئۆز ئانىسىدىن، يەھۇدىي خەلقىنىڭ ئىبراھىمنىڭ ئەۋلادلىرى ئىكەنلىكىنى، شۇڭا يەھۇدىي خەلقىنىڭ خۇدا ئىبراھىمغا ئەھدە بىلەن بېرىشكە ۋەدە قىلغان زېمىنغا مىراسخورلار ئىكەنلىكىنى ئاڭلاپ بىلگەن بولسا كېرەك؛ ۋە يەنە شۇ ئەھدىنىڭ ھۆرمىتىنىڭ بەلگىسى ۋە سىمۋولى سۈپىتىدە ئىسرائىلدا تۇغۇلغان ھەربىر ئوغۇل بالا سەككىزىنچى كۈنىدە سۈننەت قىلىنىشى كېرەك، دەپ ئۆگەنگەن بولسا كېرەك.
«مىسىردىن چىقىش» 4-بابتىن كۆرۈنىدۇكى، مۇسا پەيغەمبەر ئوغۇللىرىدىن بىرىنى (بەلكىم ئىككىنچى ئوغلى ئەلىئېزەرنى) سۈننەت قىلماي، خۇداغا ئىتائەت قىلىشتىن باش تارتقان بولسا كېرەك. بەلكىم ئايالى زىپپوراھ يەھۇدىي بولمىغىنى ئۈچۈن دەسلەپتە مۇسانىڭ شۇنداق قىلىشىغا قارشى چىققان بولۇشى مۇمكىن (25:4-26). ئۇنىڭ مۇسادىن ئاچچىقلىنىپ ئېيتقان سۆزلىرىگە قارىغاندا («سەن دەرۋەقە ئالدىمدا قان تۆكەر بىر ئەر ئىكەنسەن!»)، زىپپوراھ سۈننەت قىلىشنى قانلىق ھەم ئەھمىيەتسىز بىر مۇراسىم دەپ قارىغان بولسا كېرەك.
ئەمدى خۇدا مۇسانى ئۆز خەلقىنى قۇتقۇزۇشقا چۆل-باياۋاندا چاقىرغىنىدا نېمىشقا ئۇنى شۇ ئىشنى قىلمىغانلىقى توغرۇلۇق ئەسلەتمىدى؟ بەلكى، نېمىشقا ئۇنىڭ ئالدىغا كېلىپ، ئۇنى توسۇپ، ئىتائەتسىزلىكى تۈپەيلىدىن «ئۇنى ئۆلتۈرۈۋەتمەكچى بولدى»؟ بۇ بەكمۇ غەلىتە كۆرۈنمەمدۇ؟
بۇ ئىشتا خۇدانىڭ مۇتلەق پاك-مۇقەددەسلىكىنىڭ ۋە شۇنداقلا ئۇنىڭ ئۆز خەلقىنى تەربىيىلەشكە سادىق بولغانلىقىنىڭ بىر قىسمىنى غىل-پال كۆرۈپ قالىمىز؛ ئۇنىڭ خەلقىگە قىلغان تەربىيىسى بولسا ئۇلارنىڭمۇ پاك-مۇقەددەس بولۇشى ئۈچۈندۇر. بۇ پاك-مۇقەددەسلىكنىڭ بىر قىسمى ئۇنىڭ بارلىق سۆز-كالامىغا پۈتۈنلەي كۆڭۈل بۆلۈشىمىزدىن ئىبارەت بولىدۇ.
ئەمەلىيەتتە خۇدا مۇسا پەيغەمبەرنى سىناپ كېلىۋاتاتتى، ئۇنىڭ ئاتا-بوۋىلىرى ئارقىلىق تاپشۇرۇۋالغان ئۆزىنىڭ سۆز-كالامىنى قەدىرلەيدىغان ياكى قەدىرلىمەيدىغانلىقىنى كۆزىتىۋاتاتتى. بۇ ئىش خۇددى خۇدا مۇساغا: «مەن ساڭا مەلۇم بىر ئىشنى بىرلا قېتىم ئېيتسام، كۇپايە بولماسمۇ؟» ياكى «ھەممە ئەمرىمنى ساڭا بىۋاسىتە دېيىشىم كېرەكمۇ؟» دېگەندەك بولاتتى. ئەمما مۇسا پەيغەمبەر شۇ ۋاقىتقىچە ئۆز ھاياتىدىكى قىلغان ھەممە ئىشىنى توغرا دەپ قاراپ كەلگەن بولسا كېرەك ــ بەلكىم: «خۇدا ئۆزى ماڭا كارامەت بىر ۋەزىپىنى ئامانەت قىلغان ئەمەسمۇ، شۇڭا ھەممە ئىشىم مۇكەممەلدۇر» دەپ ئويلىغان بولۇشى مۇمكىن.
مۇسا ئايالى تەرىپىدىن قۇتقۇزۇلىدۇ. ئايالى ئوغلىنىڭ سۈننىتىنى ئۆزى ئۆتكۈزىدۇ. بىز شۇنى ئېنىق كۆرىمىزكى، خۇدانىڭ «ئۆلتۈرمەكچى بولغىنى» مۇسانىڭ ئايالى ئەمەس، بەلكى مۇسانىڭ ئۆزىدۇر؛ شۇڭا يەنە كۆرىمىزكى، خۇدا بۇ ئىشنىڭ مەسئۇلىيىتىنى زىپپوراھدىن ئەمەس، بەلكى مۇسادىن سورايدۇ. مۇسا پەيغەمبەر ئۆز ئائىلىسىدە پەيدا بولغان بۇ ئىتائەتسىزلىككە مەسئۇل ئىدى.
شۇنىڭدەك، خۇدانىڭ ئائىلىسى بولغان جامائەت ئۈچۈن مەسئۇلىيەتكە مۇيەسسەر قىلىنغان كىشىلەر خۇدانىڭ سۆز-كالامىغا ئىتائەت قىلىشقا مۇتلەق كۆڭۈل بۆلۈشى كېرەك، شۇنداقلا ھېچقانداق باشباشتاقلىق قىلماسلىقى ياكى ئىشنى ئاددىي چاغلىماسلىقى كېرەك: ــ «كىمگە كۆپ بېرىلسە، ئۇنىڭدىن تەلەپ قىلىنىدىغىنى كۆپ بولىدۇ. چۈنكى ئادەملەر كىمگە كۆپ ئامانەت قويغان بولسا، ئۇنىڭدىن تەلەپ قىلىدىغىنىمۇ كۆپ بولىدۇ» («لۇقا» 48:12).
شۇڭا بىز تۆۋەندىكى خۇلاسىلەرگە كەلسەك بولىدۇ: ــ
(ئا) ھەرقانداق شەخس، ھەتتا پەيغەمبەرمۇ خۇدانىڭ يوليورۇقى بىلەن، شۇنداقلا خۇدانىڭ بەرىكىتىنى كۆرگەن ھالدا مەلۇم بىر ئىشنى ئىجرا قىلىۋاتقان بولسىمۇ، بۇ ئۇنىڭ بارلىق ئىشلىرىنىڭ دۇرۇس ئىكەنلىكىگە باراۋەر بولمايدۇ. خۇدادىن كەلگەن بەخت-بەرىكەتنىڭ ئۆزى شۇنى كۆرگۈچى ئادەمنىڭ ھەممە ئىشىنى كەم-كۈتىسىز دەپ ئىسپاتلىغان بولمايدۇ.
(ئە) شۇڭا، گەرچە ئۆز ھاياتىمىزدا خۇدادىن بەخت-بەرىكەتنى ياكى ئىلتىپات (جۈملىدىن خۇدانىڭ ئالاھىدە يوليورۇقىنى قوبۇل قىلىپ) كۆرۈۋاتقان بولساقمۇ، «ھەممە ئىشىمىز دۇرۇستۇر» دەپ ئويلاپ كەتمەسلىكىمىز كېرەك («1كور.» 4:4نى كۆرۈڭ). شۇنىڭ بىلەن بىز ھەرقانداق ۋاقىتتا «ھەر تەرەپتە كەمتەر بولۇپ» («روس.» 19:20) ۋە توغرا بولسا باشقىلارنىڭ پىكرىنى قوبۇل قىلىشقا تەييار تۇرۇشىمىزغا توغرا كېلىدۇ («ياق.» 17:3). ھەتتا روسۇللارمۇ بەزىدە ئىشلارنى خاتا چۈشىنىپ قالىدۇ («گالاتىيىلىقلارغا» 11:2-14).
مىسىر زېمىنىغا چۈشكەن ئاپەتلەر ـ «مىسىرنىڭ بۇت-ئىلاھلىرىنىڭ ئۈستىدىن ھۆكۈم چىقىرىش» (12:12)
خۇدا مۇسا پەيغەمبەرگە مىسىرلىقلارنىڭ بۇتلىرى توغرۇلۇق ئىنتايىن قىزىق بىر سۆز قىلىدۇ: ــ «چۈنكى مەن ئۇ كېچىسى مىسىر زېمىنىنى كېزىپ ئۆتىمەن؛ مەن مىسىر زېمىنىدا مەيلى ئىنسان بولسۇن، مەيلى ھايۋان بولسۇن ئۇلارنىڭ تۇنجى تۇغقان ئەركىكىنىڭ ھەممىسىنى ئۆلتۈرىمەن؛ شۇنىڭ بىلەن مەن مىسىرنىڭ بارلىق بۇت-ئىلاھلىرىنىڭ ئۈستىدىن ھۆكۈم چىقىرىمەن؛ مەن پەرۋەردىگاردۇرمەن» (12:12)
بۇ ئىش توغرىسىدا خۇدا كېيىن يەنە مۇساغا ئەسلىتىدۇ: ــ
«بۇ چاغدا مىسىرلىقلار ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى پەرۋەردىگار تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەنلەرنى، يەنى بارلىق تۇنجى ئوغۇللىرىنى دەپنە قىلىۋاتقانىدى؛ پەرۋەردىگار مىسىرلىقلارنىڭ مەبۇدلىرىنىڭ ئۈستىدىن ھۆكۈم چۈشۈردى» («چۆل.» 4:33).
مۇقەددەس يازمىلاردىكى تەلىملەردىن شۇنى بىلىمىزكى، بۇتلار ياكى «ئىلاھلار» ئەمەلىيەتتە ئىنسانلارنىڭ تەسەۋۋۇرىدىن ياكى جىن-شەيتانلارنىڭ ئالدامچىلىقىدىن چىققان نەرسىلەردۇر. ئۇنداقتا خۇدا قايسى جەھەتتە ئۇلارنىڭ ئۈستىدىن «ھۆكۈم چىقىرىدۇ»؟
بۇ، شۈبھىسىزكى، «ئالدامچىنىڭ سالاھىيىتىنى پاش قىلىش»، «تەسىرلىرىنى يوقىتىش» «بۇتپەرەسلىكنىڭ ئەخمەقانىلىكىنى ئاشكارا قىلىش» دېگەنلىك بولسا كېرەك.
بىلىشىمىزچە، مىسىرلىقلار سەكسەندىن كۆپ بۇت-ئىلاھقا چوقۇناتتى. ئۇلار ھەربىر بۇت-ئىلاھ كائىناتنىڭ مەلۇم بىر دائىرىسىنى باشقۇرىدۇ، دەپ قارايتتى. بۇ دائىرە شۇ بۇت-ئىلاھنىڭ «ھۆكۈمرانلىقى» بولاتتى. ئىنجىلدا جىن-شەيتانلارنىڭ شۇنداق دائىرىسى چەكلىك «ھۆكۈمرانلىق»لىرىنىڭ مەۋجۇت بولغانلىقى بايان قىلىنىدۇ (مەسىلەن، «مات.» 29:24، «رىم.» 38:8، «ئەف.» 13:3، 12:6، «كول.» 15:2نى كۆرۈڭ). لېكىن خۇدا مىسىرغا چۈشۈرگەن ئون بالايىئاپەتنىڭ ھەربىرى مىسىرلىقلارنىڭ مەلۇم بىرنەچچە بۇتلىرىنىڭ «ھۆكۈمرانلىق»لىرىنىڭ يوق بولغانلىقىنى ياكى خۇدانىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئالدىدا ھېچنېمىگە ئەرزىمەيدىغانلىقىنى ئىسپاتلايتتى. مۇشۇ يەردە سەھىپە چەكلىمىسى بولغاچقا، بۇنى تەپسىلىي كۆرسەتمەيمىز، لېكىن تۆۋەندىكى ئۈچ مىسال بۇنى ئېنىق كۆرسىتىدۇ: ــ
(ئا) 1-ئاپەت، يەنى نىل دەرياسىنى قانغا ئايلاندۇرۇش تۆۋەندىكى بۇتلارغا «تەسىر يەتكۈزدى»: ــ
«نىل دەرياسىنى قانغا ئايلاندۇرۇش» دېگەن ئاپەت «ئىلاھ» دەپ قارالغان نىل دەرياسىغا، «نىل دەرياسىنى مۇداپىئە قىلغۇچى ئىلاھ» دەپ قارالغان «كنۇ» دېگەن بۇتقا، «نىل دەرياسىنىڭ روھى» دەپ قارالغان «ھاپى» دېگەن بۇتقا، نىل دەرياسى «ئۇنىڭ قېنى» دەپ قارالغان «ئوسىرىس» دېگەن بۇتقا ۋە نىل دەرياسىنىڭ «تىمساھ ئىلاھ»ىغا چۈشۈپ، ئۇلارنىڭ ئۈستىدىن «ھۆكۈم چىقارغان» ــ مەسىلەن، نىل دەرياسىدىكى بارلىق تىمساھلار ئۆلگەن ياكى دەريادىن ھەيدىۋېتىلگەن بولسا كېرەك.
(ئە) 5-ئاپەت، يەنى مىسىرلىقلارنىڭ چارپاي ماللىرىغا چۈشۈرۈلگەن ۋابا؛ بۇ تۆۋەندىكى بۇتلارغا «تەسىر يەتكۈزدى»: ــ
«تاھ» دېگەن ئىلاھنىڭ ۋەكىلى بولغان، مۇقەددەس دەپ قارالغان «ئاپىس» دېگەن بۇقا؛ «را» دېگەن «كاتتىۋاش ئىلاھ»نىڭ ۋەكىلى بولغان مۇقەددەس دەپ قارالغان «نەۋىس» دېگەن بۇقا؛ «نون» دېگەن بۇتقا ۋەكىل بولغان مۇقەددەس دەپ قارالغان قوچقار. بۇ بۇتلارنىڭ ۋەكىلى بولغان بۇ ھايۋانلار دائىم ئېتىزلاردا بېقىلغاچقا، شەكسىز ۋابا بىلەن ئۆلتۈرۈلگەنىدى.
(ب) 9-ئاپەت، يەنى قاراڭغۇلۇق ئاپىتى. بۇ مىسىرلىقلارنىڭ «ئاسمانلار ۋە ھاۋا رايىنى باشقۇرغۇچى» دەپ قارالغان كۆپ بۇتلىرىغا، بولۇپمۇ «كاتتىۋاش ئىلاھ»، يەنى «قۇياش ئىلاھى» بولغان «را»غا تەسىر يەتكۈزگەن بولسا كېرەك. پىرەۋن «رانىڭ ئوغلى» دەپ قارىلاتتى.
بۇ يولدا مىسىرلىقلار قەدەممۇ-قەدەم ئاسمان-زېمىننى ياراتقان ھەقىقىي خۇدانى تونۇشقا يېتەكلەندى. بۇ باشلىنىش جەريانى ئاۋۋال ئۇلارغا ئانچە ئېغىر ئازاب كەلتۈرمىدى. ئاۋۋالقى ئۈچ ئاپەت بولسا ھەممە ئادەمگە تەسىر يەتكۈزدى؛ تۆتىنچى ئاپەتتىن باشلاپ خۇدا ئۆز خەلقىنى مىسىرلىقلاردىن پەرق ئېتىپ، ئاپەتلەر پەقەت مىسىرلىقلارغا چۈشتى. مىسىرلىقلارنىڭ توۋا قىلىپ ئىسرائىلنىڭ خۇداسىغا ئېتىقاد قىلىشىغا ئۇلارغا ئېنىق بىر پۇرسەت يارىتىپ بېرىلسۇن دەپ، شۇ يولدا ئاپەتلەر تەدرىجىي قاتتىق دەرىجىگە يەتتى.
5:20 «سەن بۇنداق نەرسىلەرگە باش ئۇرما ياكى ئۇلارنىڭ قۇللۇقىغا كىرمە ياكى ئۇلارغا خىزمەت قىلما. چۈنكى مەنكى پەرۋەردىگار خۇدايىڭ ۋاپاسىزلىققا ھەسەت قىلغۇچى خۇدادۇرمەن. مەندىن نەپرەتلەنگەنلەرنىڭ قەبىھلىكلىرىنى ئۆزلىرىگە، ئوغۇللىرىغا، ھەتتا نەۋرە-چەۋرىلىرىگىچە چۈشۈرىمەن».
بالىلار ئۆز ئاتىسىنىڭ گۇناھلىرىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرايدۇ، ئەلۋەتتە؛ لېكىن مۇشۇ يەردە: «مەندىن نەپرەتلەنگەنلەرنىڭ قەبىھلىكلىرىنى ئۆزلىرىگە، ئوغۇللىرىغا... چۈشۈرىمەن»، شۇنداقلا «ھەتتا نەۋرە-چەۋرىلىرىگىچە» دېگەننىڭ مەنىسى نېمە؟
مۇقەددەس كىتابتىكى «جازا» دېگەن سۆزنىڭ ھەرخىل مەنىسى ئۈستىدە ئويلىنىش پايدىلىق ئىشتۇر. مۇقەددەس كىتابنىڭ ھەر يەرلىرىدىن روشەنكى، خۇدانىڭ بىزنىڭ گۇناھىمىز ئۈستىگە ئادىل، تېگىشلىك بولغان بىرلا جازاسى بولسا دوزاختۇر ــ بۇ خۇدادىن ئايرىلىپ، ئۇنىڭ ھۇزۇرىدىن مەھرۇم بولۇش دېگەنلىك، بۇ يەنە «مەڭگۈلۈك ئۆلۈم» دەپمۇ ئاتىلىدۇ (ھەر جايدا پات-پات تەكرارلىغىنىمىزدەك، خۇش خەۋەر شۇكى، بىزدە كەچۈرۈم-مەغپىرەت ۋە نىجات پۇرسىتى بولسۇن دەپ، ئەيسا مەسىھ ھەممىمىزنىڭ بارلىق گۇناھىمىزنىڭ جازاسىنى ئۆز تېنى ۋە روھىدا كۆتۈرۈپ قوبۇل قىلغان).
«مىس.» 20:5تە «قەبىھلىكلىرىنى... چۈشۈرۈش» (ئىبرانىي تىلىدا «پاخاد»)نىڭ كۆپ تەرەپلىك مەنىسى بار: ــ ئاساسىي مەنىسى «يوقلاش»تۇر. خۇدا بىزنى «يوقلىسا»، توۋا قىلمىغان بولساق نەتىجىسى «جازا» بولىدۇ؛ توۋا قىلغان بولساق «يوقلاش»نىڭ نەتىجىسى بەخت-بەرىكەت بولىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بۇ ئايەتتە «يوقلاش»نىڭ مەنىسى چوقۇم «جازا»نى ئىپادىلىشى كېرەك. ئەگەر بۇ جازا تولۇق بولسا، نەتىجىسى بالىلار ئاتىسىنىڭ گۇناھلىرى تۈپەيلىدىن دوزاخقا چۈشۈشى كېرەك ئىدى. ئۇنداقدا ھېچقايسىمىزدا ئۈمىد يوق بولاتتى. بىراق «جازا» بەزى ۋاقىتلاردا تولۇق مەنىسىدە ئەمەس، ئايرىم مەنىدە ئىشلىتىلىدۇ؛ ئۇ «تەربىيە»نىڭ مەنىسىدە بولۇشى مۇمكىن؛ مەسىلەن، ئاتا ئۆز بالىلىرىنى تەربىيە ئۈچۈن جازالىغىنىدا: «بالامنى قانداق جازالىسام بولار؟» دەپ ئويلىمايدۇ، بەلكى «قانداقلا جازا بولسا ئۇنىڭغا ساۋاق، ئۇنىڭغا تەربىيە بولسۇن؟» دەپ ئويلايدۇ. ئەمەلىيەتتە مۇقەددەس كىتابنىڭ كۆپ يەرلىرىدە «جازا» شۇ مەنىدە ئىشلىتىلىدۇ، شۇ يەرلەردە «جازا» خۇدانىڭ ئادەمنى دوزاخقا چۈشۈرىدىغانلىقىنى، يەنى «گۇناھقا تېگىشلىك ۋە ئادىل بولغان جازا»سىنى كۆرسەتمەيدۇ.
ئەمدى «مىس.» 5:20گە كەلسەق، ئاتىنىڭ گۇناھلىرىنىڭ بەزى نەتىجىلىرىنى بالىلىرىغا چۈشىدۇ دېگىلى بولىدۇ. بىزنىڭچە تۆۋەندىكى خۇلاسىلەرگە كېلىشكە توغرا كېلىدۇ: ــ
(1) ئاتىنىڭ گۇناھلىرى بالىلارغا شۇ تەرەپتە تەسىر يەتكۈزىدۇكى، بالىلار ئاتىنىڭ گۇناھلىرىنى كۆرۈپ ئۇلارنى دورىسا، ئاتىلىرىغا بولغان جازا بولىدۇ؛ شۇ يولدا بەزى چاغلاردا ئاتىلار بالىلىرى ئارقىلىق ئۆز قىلمىشلىرىنىڭ نەتىجە-مېۋىسىنى كۆرىدۇ ۋە تېتىيدۇ، ھەمدە قىلمىشلىرىنىڭ يىرگىنچلىكىنى كۆرۈپ، توۋا قىلىشى مۇمكىن.
(2) ئاتىنىڭ گۇناھلىرى بالىلارغا شۇ تەرەپتە تەسىر يەتكۈزىدۇكى، بالىلار بۇ دۇنيادا ئاتىسىنىڭ گۇناھلىرىنىڭ ئاقىۋىتىدىن جاپا تارتىدۇ. مەسىلەن، بىر ھاراقكەش دادا بولسا، ئۇ پۇلنى ھاراققا بۇزۇپ چاچسا، بالىلىرى ياخشى ئۆگىنىش پۇرسىتىگە ئېرىشەلمەيدۇ. ئەزاكىيال پەيغەمبەر بۇنىڭغا بىر مىسال بولىدۇ ــ ئۆز خەلقىنىڭ ئاتا-بوۋىلىرىنىڭ گۇناھلىرى تۈپەيلىدىن، ئۇ ئامالسىز سۈرگۈن بولغان («ئەزاكىيال» 1-بابنى ۋە ئىزاھاتلارنى كۆرۈڭ). باشقا مىساللاردىن يەنە ئىككىنى كۆرۈش ئۈچۈن تەۋرات، «2سام.» 1:12-25، ۋە «يەش.» 5:39-8 ئايەتلەرنىمۇ كۆرۈڭ. بىرىنچى مىسالدىن، ناتان پەيغەمبەرنىڭ داۋۇت پەيغەمبەرنى گۇناھلىرى ئۈچۈن ئەيىبلىگىنىنى، گۇناھلىرىنىڭ ئاقىۋىتى، جۈملىدىن داۋۇتنىڭ يېڭىلا تۇغۇلغان بوۋىقىنىڭ دۇنيادىن كەتكىنىنى كۆرىمىز، ئىككىنچى مىسالدىن ھەزەكىيا پادىشاھنىڭ تەكەببۇرلىشىپ كەتكىنىنىڭ كېيىنكى دەۋرلەرگە يەتكۈزگەن زىيانلىرىنى كۆرگىلى بولىدۇ.
(3) ئىسرائىل مىسىردىن چىققاندىن كېيىنكى دەۋرلەردە، ئەزاكىيال پەيغەمبەرنىڭ: «ئوغۇل ئاتىسىنىڭ قەبىھلىكىنىڭ جازاسىنى كۆتۈرمەيدۇ، ۋە ياكى ئاتا ئوغلىنىڭ قەبىھلىكىنىڭ جازاسىنى كۆتۈرمەيدۇ» (« ئەزا.» 20:18) دېگەن بايانى خۇدانىڭ مۇساغا ئېيتقان سۆزىنىڭ پۈتۈنلەي تەربىيە بېرىش، توغرا يولغا باشلاش يولىدا ئېيتىلغىنىنى ئايان قىلىدۇ. «ئەز.» 20:18دە بولسا «جازا» ئۆزىنىڭ تولۇق مەنىسىدە، يەنى روھىي، مەڭگۈلۈك ھايات-مامات جەھەتتە ئىشلىتىلگەن بولسا كېرەك. ئاتىنىڭ گۇناھلىرى ئوغلىنىڭ توۋا قىلىشى كېرەكلىكىنى بىلىپ يېتىشىگە توسالغۇ بولمايدۇ ۋە شۇنىڭدەك، ئۇنىڭغا توۋا قىلماسلىقى ئۈچۈن ھېچقانداق باھانە بولالمايدۇ. ئوغۇل ئۆز گۇناھىغا توۋا قىلسا، ئۇنىڭ خۇدانىڭ ھۇزۇرىدا تۇرۇشىغا، مەڭگۈلۈك ھاياتقا ئېرىشىشىگە ھېچقانداق توسالغۇ مەۋجۇت ئەمەس. «گۇناھ سادىر قىلغۇچى جان ئىگىسى ئۆلىدۇ» دېگەننىڭ مەنىسى «ئەز.» 8:33دە ئىزاھلىغىنىمىزدەك، جىسمانىي جەھەتتىكى ئۆلۈمدىن باشقا يەنە بىر ئۆلۈمنى كۆرسىتىشى كېرەك. ھەممىمىز ئۆلىمىز ــ بىراق شۇ چاغدا بىز خۇدانىڭ ھۇزۇرىدىن ئايرىلغان ھالدا ئۆلسەك، بۇ ھەقىقەتەن بىر پاجىئەدۇر، مەڭگۈلۈك ئۆلۈمدۇر. ئوخشاشلا «رەزىل كىشى بارلىق گۇناھلىرىدىن يېنىپ توۋا قىلىپ، مېنىڭ بارلىق بەلگىلىمىلىرىمنى تۇتۇپ، ئادىللىق ھەم ئادالەتنى يۈرگۈزگەن بولسا، ئۇ جەزمەن ھايات بولىدۇ، ئۇ ئۆلمەيدۇ» («ئەز.» 21:18) ۋە ئۇنىڭغا ئوخشايدىغان باشقا ئايەتلەردىمۇ كۆرسىتىلگەن «ھايات» پەقەت «ئۆلۈمدىن ئامان قېلىش» ياكى «تۇرمۇشنىڭ داۋامى» ئەمەس، بەلكى «ئالىي دەرىجىدىكى بىر ھايات»نى، «ھەقىقىي ھايات»نى كۆرسىتىشى كېرەك. بۇ دەل ئىنجىل بىزگە يەتكۈزگەن تەلىم: «مانا مەڭگۈلۈك ھايات ــ ئۇ بولسىمۇ، سەن ھەقىقىي خۇدانى ھەم سەن ئەۋەتكەن ئەيسا مەسىھنى تونۇشتىن ئىبارەتتۇر» («يۇھ.» 3:17). مەڭگۈلۈك ھايات جىسمانىي ئۆلۈم بىلەن ئەمەس، بەلكى ھەقىقىي ئىماننىڭ پەيدا بولغان دەقىقىسى بىلەن باشلىنىدۇ؛ ئۇ پەقەت «ياشاشنىڭ ئۈزلۈكسىز داۋامى»لا ئەمەس، بەلكى تىرىك خۇدا بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتىن ئىبارەتتۇر.
بۇ ھەقىقەتتىن بىلىمىزكى، خۇدانىڭ مۇسا پەيغەمبەرگە ئېيتقان «قەبىھلىكنى... چۈشۈرۈش»ى پەقەت ۋاقىتلىق، جىسمانىي بىرخىل ھۆكۈم-جازانىڭ دائىرىسىدىلا چەكلىنىدۇ. «ئىككىنچى، ئۈچىنچى ياكى تۆتىنچى ئەۋلادلار»دا، ئاتا-بوۋىلىرىنىڭ ئۆتكۈزگەن گۇناھلىرىدىن توۋا قىلىش نىيىتى بولغانلارغا بۇ جىسمانىي جازالار چەكلىنىشى ياكى پۈتۈنلەي ئەمەلدىن قالدۇرۇلۇشى مۇمكىن ــ ھەممىدىن مۇھىمى شۇكى، مەسىھ بۇ دۇنياغا قايتىپ كەلگۈچە، خۇدا بىلەن ھەقىقىي ئالاقىدە بولۇپ ھايات ئۆتكۈزۈش يولى بارلىق ئىنسانلارغا ئىزچىل ئوچۇق تۇرىدۇ.
«قانائانىيلارنى يوقىتىڭلار» دېگەن ئەمر توغرۇلۇق
«مېنىڭ پەرىشتەم سېنىڭ ئالدىڭدا مېڭىپ، سېنى ئامورىيلار، ھىتتىيلار، پەرىززىيلەر، قانائانلار، ھىۋىيلار ۋە يەبۇسلارنىڭ زېمىنىغا ئېلىپ كىرىدۇ؛ مەن بولسام ئۇلارنى يوقىتىمەن. ئۇلارنىڭ ئىلاھلىرىغا باش ئېگىپ ئىبادەت قىلما، ئۇلارنىڭ قىلمىشلىرىنى دورىما، بەلكى ئۇلارنى يوقىتىپ، ئۇلارنىڭ بۇتلىرىنى ئۇرۇپ چېقىۋەت» («مىس.» 23:23-24، «قان.» 7-بابنىمۇ كۆرۈڭ).
تەۋرات ۋە ئىنجىلنى ئوقۇيدىغان ئاقكۆڭۈل كىشىلەرنىڭ بېشى بەزىدە شۇ نۇقتا توغرۇلۇق قايمۇقۇپ قالىدۇ. ئىنجىلدا رەب ئەيسا مەسىھ بىزگە ھەتتا دۈشمەنلىرىمىزگىمۇ مېھىر-مۇھەببەت كۆرسىتىڭلار، دەپ بۇيرۇغان يەردە، تەۋراتتا «مىسىردىن چىقىش»تىكى مۇشۇ يەردە نېمىشقا ئىسرائىللارغا مۇشۇ ئادەملەرنى يوقىتىڭلار، دەپ بۇيرۇلغان؟ نېمىشقا تەۋراتنىڭ باشقا يەرلىرىدىمۇ شۇنداق بۇيرۇق كۆرۈلىدۇ؟ خۇدانىڭ ئىرادىسى زادى نېمە؟ ئۇنداق بۇيرۇق زالىملىق ئەمەسمۇ؟
بۇنداق سوئالغا جاۋاب بېرىش ئۈچۈن بىز ئاۋۋال قانائانلارنىڭ ئەھۋالى بىلەن ئىسرائىللارنىڭ ئەھۋالىنى تەپسىلىي كۆرۈپ چىقىشىمىزغا توغرا كېلىدۇ: ــ
(ئا) قانائانىيلارنىڭ ئەھۋالى
تۆت يۈز يىل ئىلگىرى خۇدا ئىبراھىمغا قانائان زېمىنىنى بېرىشكە ۋەدە قىلغان ۋاقتىدا ئۇنىڭغا يەنە مۇنداق دېگەنىدى: ــ
«پەرۋەردىگار ئابرامغا: جەزمەن بىلىشىڭ كېرەككى، سېنىڭ نەسلىڭ ئۆزلىرىنىڭ بولمىغان بىر زېمىندا مۇساپىر بولۇپ، شۇ يەردىكى خەلقنىڭ قۇللۇقىدا بولىدۇ ۋە شۇنداقلا، بۇ خەلق ئۇلارغا تۆت يۈز يىلغىچە جەبىر-زۇلۇم سالىدۇ. لېكىن مەن ئۇلارنى قۇللۇققا سالغۇچى شۇ تائىپىنىڭ ئۈستىدىن ھۆكۈم چىقىرىمەن. كېيىن ئۇلار نۇرغۇن بايلىقلارنى ئېلىپ شۇ يەردىن چىقىدۇ. ئەمما سەن بولساڭ، ئامان-خاتىرجەملىك ئىچىدە ئاتا-بوۋىلىرىڭغا قوشۇلىسەن؛ ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرۈپ ئاندىن دەپنە قىلىنىسەن. لېكىن شۇ يەردە تۆت ئەۋلاد ئۆتۈپ، نەسلىڭ بۇ يەرگە يېنىپ كېلىدۇ؛ چۈنكى ئامورىيلارنىڭ قەبىھلىكىنىڭ تېخى زىخى توشمىدى» («يار.» 15:15-17).
«ئامورىيلارنىڭ قەبىھلىكىنىڭ تېخى زىخى توشمىدى» ياكى «ئامورىيلارنىڭ قەبىھلىكى تېخى توشمىغانىدى» دېگەن سۆزلەر بىزگە، گەرچە زېمىندىكىلەرنىڭ گۇناھى شۇ زاماندا ناھايىتى ئېغىر بولغىنى بىلەن، خۇدا ئۇلارنىڭ بېشىغا ھۆكۈمىنى چۈشۈرگۈچە ئۇلارغا تېخى توۋا قىلغۇدەك ۋاقىت بەرمەكچى ئىدى، دەپ كۆرسىتىدۇ. ئەگەردە «قەبىھلىكىنىڭ زىخى توشقان» بولسا، ئۇنداقتا ئىنسان گۇناھقا تولغان بولۇپلا قالماي، بەلكى ئۇنىڭ ئاخىر بېرىپ خۇدا ئالدىدا توۋا قىلىپ قىلمىشلىرىنى تۈزىتىش پۇرسەتلىرىنى رەت قىلغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. شۇڭا خۇدانىڭ ئىبراھىمغا بولغان بۇ سۆزى شۇنى كۆرسىتىدۇكى، كەلگۈسى بىر زاماندا ئۇ بۇ رەزىل قەبىلىلەرنى (ئامورىيلار قانائانىيلار قەبىلىلەرنىڭ كاتتابېشىدۇر) زېمىنىدىن، شۇنداقلا يەر يۈزىدىن يوقاتماقچى ئىدى.
بىز «قانائانىيلارنىڭ يۈرۈش-تۇرۇشلىرى قانداق ئىدى؟» دەپ مۇقەددەس كىتابنىڭ باشقا قىسىملىرىدىن ئىزدىسەك ياكى ئارخېئولوگىيىلىك ئىسپاتتىن تەكشۈرسەك، نەتىجىسى ئوخشاش چىقىدۇ؛ ئۇلار دەرۋەقە «ۋەھشىي ئىلاھلارغا» چوقۇنغۇچىلار بولۇپ، بۇتپەرەسلىككە باغلىق ھەرخىل نەپرەتلىك ۋە يىرگىنچلىك ئىشلارنى قىلاتتى، جۈملىدىن ئىنسانلار (بولۇپمۇ ئۆز بالىلىرى)نى قۇربانلىق قىلاتتى. بۇتخانىلىرىدا ھەرخىل پاھىشىۋازلىق ۋە بەچچىۋازلىق ئۆتكۈزۈلەتتى (شۇنىڭ بىلەن ئۇلار ئارىسىدا ھەرخىل ساقايماس جىنسىي كېسەللىكلەر تارقالغان ئىدى)، ئۆرپ-ئادەتلىرى ھەرخىل زۇلۇم-رەھىمسىزلىكتىن ئايرىلمايتتى. شۇنداق بىر خەلق خۇدانىڭ خەلقى ئىسرائىلنى بۇلغاپلا قالماي، بەلكى يىرگىنچلىكلىكىنى پۈتكۈل دۇنياغا يۇقتۇرۇشى مۇمكىن ئىدى. ياخشى بىر تاشقى كېسەل دوختۇرى ئادەمنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن ئۇنىڭ تېنىدىن ئۆلۈك ئەتلىرىنى كېسىۋەتكىنىدەك، خۇدامۇ شۇ كىشىلەرنى دۇنيادىن كېسىۋەتمەكچى ئىدى؛ ئىسرائىل بولسا ئۇنىڭ پىچىقى بولاتتى.
(ئە) ئىسرائىلنىڭ ئەھۋالى: ــ
تەۋرات دەۋرىدىكى خۇدانىڭ ئىسرائىلغا تاپىلىغان بارلىق ئەمرلىرى توغرۇلۇق توختالغىنىمىزدا، ئۇلارنىڭ خۇدانىڭ نىجاتىنى تېخى تولۇق كۆرمىگەن بىر خەلق ئىكەنلىكىنى يادىمىزدا تۇتۇشىمىز كېرەك. شۇڭا تەۋراتتا خاتىرىلەنگەن ئەمرلەر بەلكىم خۇدانىڭ كۆڭلىدىكىدەك مەقسەت-مۇددىئالىرىنى تولۇق بىلدۈرۈپ كېتەلمەسلىكى مۇمكىن؛ بەلكى ئۇ كۆڭلى قاتتىق بىر خەلق قوبۇل قىلغۇدەك، ئۇلارغا نىسبەتەن مۇمكىن بولىدىغان، ئۇلار ئادا قىلالىغۇدەك ئەمرلەرنى تاپشۇرغان. بۇ ئىش رەببىمىزنىڭ «مات.» 3:19-9-ئايەتتە «تالاق بېرىش» توغرۇلۇق بولغان سۆزلىرىدە ئېنىق چۈشەندۈرۈلىدۇ، بولۇپمۇ 7-8-ئايەتتە خاتىرىلەنگەن بۇ مىسالدا: ــ
«پەرىسىيلەر ئۇنىڭدىن يەنە: ــ
ئۇنداقتا، مۇسا پەيغەمبەر نېمە ئۈچۈن تەۋرات قانۇنىدا ئەر كىشى ئۆز ئايالىغا تالاق خېتىنى بەرسىلا ئاندىن ئۇنى قويۇۋېتىشكە بولىدۇ، دەپ بۇيرۇغان؟ ــ دەپ سوراشتى.
ئۇ ئۇلارغا: ــ
تاش يۈرەكلىكىڭلاردىن مۇسا پەيغەمبەر ئاياللىرىڭلارنى تالاق قىلىشقا رۇخسەت قىلغان؛ لېكىن ئالەمنىڭ باشلىمىدا بۇنداق ئەمەس ئىدى» ــ دېدى».
خۇداغا مىڭ تەشەككۇر، «يېڭى ئەھدە» تۈزۈلۈشى بىلەن، يەنى ئۆز روھىنىڭ كۈچ-قۇدرىتى ۋە چەكسىز ئىلتىپاتى بىلەن، خۇدانىڭ بارلىق ئەمرلىرىگە، جۈملىدىن «سىلەرگە دۈشمەنلىك بولغانلارغا مېھىر-مۇھەببەت كۆرسىتىڭلار، سىلەردىن نەپرەتلەنگەنلەرگە ياخشىلىق قىلىڭلار، سىلەرگە زىيانكەشلىك قىلغانلارغا دۇئا قىلىڭلار» («ماتتا» 5-بابنى كۆرۈڭ) دېگىنىگە ئەمەل قىلىشقا ئۇرغۇپ چىقىدىغان يېڭى قەلبلەر ۋە يېڭى روھلار باردۇر. مانا بۇ «يېڭى ئەھدە»دىكى پاك-مۇقەددەسلىكتۇر. «كونا ئەھدىدىكى پاك-مۇقەددەسلىك» بولسا باشقىچە ئىدى ــ خۇدا ئۆز خەلقىنى بۇلغىغۇچى ئامىللاردىن ساقلىنىشقا ئۇلارنىڭ ئەتراپىغا بىرخىل «قاشا» سېلىشى كېرەك. قانائانىيلارنى زېمىندىن چىقىرىۋېتىش ھەم كېيىن ئۇلارنىڭ ئىسرائىل زېمىنىنىڭ سىرتىدىكى قالدۇقلىرى بىلەن ھېچقانداق باردى-كەلدى قىلماسلىقى بولسا، ئىسرائىلنى مەسىھنىڭ دۇنياغا كېلىشىگىچە ئايرىم ساقلايدىغان مۇشۇ «قاشا»نىڭ دەل كېرەك بولغان بىر قىسمى ئىدى.
بىز «ئەفەسۇسلۇقلارغا»دىكى «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدىن نەقىل كەلتۈرىمىز: ــ
«مەسىھنىڭ كېلىشى بىلەن بۇ «قاشا» كېرەكسىز بولغانىدى؛ ئىسرائىل مەسىھ تەرىپىدىن قۇتقۇزۇلغان بولسا، يەنە تائىپە قوشنىلىرىنىڭ بۇلغىغۇچى تەسىرلىرىگە بېقىنىپ كېتىشى مۇمكىن بولمايتتى؛ ئەكسىچە، ئۇلار تولۇپ تاشقان پاك-مۇقەددەس مۇھەببەت بىلەن ئۆز ئەتراپىدىكىلەرگە تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن بولاتتى. شۇنچە پاسكىنىلىق ئارىسىدا تۇرغان بولسىمۇ، ئۇلاردا پاك-مۇقەددەس تۇرۇۋېرىدىغان بىرخىل پاك-مۇقەددەسلىك بار بولاتتى؛ ھەرقانداق ئۆچمەنلىك ۋە نەپرەت ئارىسىدا تۇرغان بولسىمۇ، ئۇلاردا مېھرىبانلىق تۇرۇۋېرىدىغان بىرخىل مۇھەببەت بار بولاتتى (شۇڭا ھازىر بارلىق ئېتىقادچىلارغا، يەھۇدىي بولسۇن، يەھۇدىي بولمىسۇن، ھېچقانداق «قاشا» كېرەك ئەمەس)».
لېكىن كونا ئەھدە دەۋرىدە، يەنى تەۋرات دەۋرىدە بولسا (خۇدانىڭ روھى تېخى ئاتا قىلىنمىغاچقا)، شۇنداق بىرنەچچە «قاشا» بولغان ئەمرلەر ئىنتايىن كېرەك ئىدى («قاشا» بولغان ئەمرلەرنىڭ ئەڭ قاتتىقى «قانائانىيلارنى قىرىڭلار، ھەيدىۋېتىڭلار» دېگەندەك ئەمرنى ئۆز ئىچىگە ئېلىشى كېرەك ئىدى). لېكىن بۇلار ھازىر دەرۋەقە مەسىھنىڭ مۇھەببەت ۋە كۈچ-قۇدرەتكە تولغان يۈكسەك ئەمرلىرى تەرىپىدىن بىكار قىلىنغاندۇر؛ خۇدانىڭ مېھىر-شەپقىتى بىلەن ئۇلاردا ماڭايلى!
مۇسا پەيغەمبەر سىناي تېغىغا زادى قانچە قېتىم چىقىپ-چۈشكەن؟
بىز ھېسابلاپ بەش قېتىم دەيمىز: ــ
(1) تاغنىڭ باغرىغا بېرىپ، خۇدانىڭ چاقىرىقىنى ئاڭلايدۇ (3:19)
(2) خۇدا بىلەن ئۇچرىشىش ئۈچۈن تاغنىڭ چوققىسىغا چىقىدۇ؛ خەلق بولسا تاغنىڭ تۈۋىدە تۇرىدۇ (17:19، 20)
(3) خۇدا ھەممەيلەنگە «ئون پەرز»نى چۈشۈرگەندىن كېيىن، خەلق مۇسادىن ئۆزلىرىگە ۋەكىل بولۇپ، خۇداغا يېقىنلىشىشىنى ئۆتۈنىدۇ. مۇسا پەرۋەردىگاردىن بىرنەچچە تەپسىلىي ھۆكۈم-بەلگىلىمىلەرنى تاپشۇرۇۋالىدۇ (19:20-33:23).
(4) مۇسا، ھارۇن، ھارۇننىڭ ئوغۇللىرى ۋە ئىسرائىلنىڭ ئاقساقاللىرى خۇدا تەرىپىدىن تاغقا چاقىرىلىدۇ. مۇسا ئاۋۋال خۇدانىڭ خەلق بىلەن باغلىغان ئەھدىسىنى خەلقنىڭ قوبۇل قىلغىنىنىڭ بەلگىسى سۈپىتىدە ئۇلارنىڭ ئۈستىگە قان سېپىدۇ، ئاندىن ھارۇن قاتارلىقلار بىلەن تاغ ئېتىكىگە كېلىدۇ. خۇدا ئۇنى تېخىمۇ كۆپ ھۆكۈم-بەلگىلىمىلەر، شۇنداقلا تاش تاختايلارنى قوبۇل قىلىشقا تېخىمۇ يۇقىرىغا چىقىشقا چاقىرىدۇ (1:24-12). ئۇ تاغنىڭ باغرىغىچە، چوققىسىغا يېقىن چىقىدۇ (16:24-17) ئاندىن تاغنىڭ چوققىسىدا خۇدانىڭ ھۇزۇرىغا كىرىدۇ (18:24). ئۇ شۇ يەردە قىرىق كۈن تۇرىدۇ؛ خۇدا ئۇنىڭغا «مۇقەددەس چېدىر»نىڭ تەپسىلاتلىرىنى ھەم ئۇنىڭ شەكىل-نۇسخىسىنى كۆرسىتىدۇ (25-31-بابلار، «ئىبر.» 5:8).
(5) قىرىق كۈندىن كېيىن خۇدا مۇساغا: ــ خەلقنىڭ ماڭا ئاسىيلىق قىلىپ، بۇتلارغا چوقۇنۇپ كەتتى، دەپ خەۋەرلەندۈرىدۇ. ئۇ تاغدىن چۈشىدۇ ۋە دەرۋەقە خەلقنىڭ دەل شۇنداق قىلغانلىقىنى بايقايدۇ. ئۇ غەزەپلىنىپ، ئىككى تاش تاختاينى ئېتىپ چېقىۋېتىدۇ. مۇسا خەلق ئۈچۈن دۇئا-تىلاۋەت قىلىدۇ، ئاندىن خۇدانىڭ شان-شەرىپىگە گۇۋاھچى بولۇشقا يەنە بىر قېتىم تاغقا چاقىرىلىدۇ (32-33-بابلار). بۇ قېتىم ئۇ ئۆزى ئىككى تاش تاختاينى ئويۇپ چىقىدۇ (لېكىن ئۇ ئۇلارنىڭ ئۈستىگە ھېچنەرسە پۈتمەيدۇ). ئۇ تاغدا تۇرۇۋاتقىنىدا خۇدانىڭ شان-شەرىپى ئالدىدىن ئۆتىدۇ. مۇسا يەنە بىر قېتىم خەلق ئۈچۈن دۇئا قىلىدۇ ۋە شۇنىڭ بىلەن كۆپرەك ھۆكۈم-بەلگىلىمىلەرنى تاپشۇرۇۋالىدۇ (1:34-27). ئۇ يەنە ھېچ يېمەي-ئىچمەي قىرىق كۈن تۇرغاندىن كېيىن، تاغدىن يېنىپ چۈشىدۇ؛ خۇدا يەنە تاش تاختايلار ئۈستىگە «ئون پەرز»نى يازىدۇ (28:34-35).
شۇ كۈنلەردە مۇسا پەيغەمبەر سەكسەن كۈندىن ئارتۇق ھېچنېمە يېمىگەن ۋە ئىچمىگەنىدى.
خۇشبۇيگاھنىڭ رولى
(1) ئادەتتە خۇشبۇيگاھ «ئەڭ مۇقەددەس جاي»دىكى پەردىنىڭ ئالدىدا تۇراتتى (5:40). ھەر كۈنى ئەتىگەندە ۋە كەچتە ئۇنىڭ ئۈستىدە خۇشبۇي كۆيدۈرۈلەتتى.
(2) يىلدا بىر قېتىم «كافارەت كۈنى»دە، باش كاھىن «ئەڭ مۇقەددەس جاي» ئىچىگە كىرىشتە، ئۇنىڭدا كۆپرەك خۇشبۇي كۆيدۈرەتتى. شۇ يول بىلەن خۇشبۇيدىن بىر بۇلۇت چىقىپ، «كافارەت تەختى»نى قاپلايتتى («لاۋ.» 12:16-13). شۇنىڭ ئۈچۈنمۇ مەلۇم جەھەتتىن «خۇشبۇيگاھ» «ئەڭ مۇقەددەس جاي»غا تەۋە دەپ قارىلىدۇ («ئىبر.» 4:9، «ۋەھ.» 3:8).
مىسىردىن قۇتقۇزۇلۇش ـ مەڭگۈلۈك نىجاتنى كۆرسىتىدىغان «بېشارەتلىك رەسىم»
ئىسرائىلنىڭ مىسىردىن قۇتقۇزۇلۇشى ھەم چۆل-باياۋاندىن ئۆتۈپ «ۋەدە قىلغان زېمىن»غا بارىدىغان سەپىرى ئىنجىلدا ۋە تەۋراتنىڭ ئۆزىدىمۇ مەسىھدە بولغان ئەبەدىي نىجاتنى كۆرسەتكۈچى «بېشارەتلىك رەسىم» سۈپىتىدە كۆپ يەرلەردە تىلغا ئېلىنىدۇ.
ئۇلاردىكى ئوخشايدىغان يەرلەر ئىنتايىن كۆپتۇر؛ تۆۋەندە بىز پەقەت ئەھمىيەتلىك، ئىبرەتلىك سېلىشتۇرمىلاردىن بەزىلىرىنى كۆرسەتمەكچىمىز. ئاۋۋال بىز مۇسا پەيغەمبەر بىلەن مەسىھنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى سېلىشتۇرمىغا، بولۇپمۇ ئۇلارنىڭ ئىككىسىنىڭ ئىسرائىل بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىگە قاراپ باقايلى: ــ
مۇسا پەيغەمبەر «ئىسرائىلنى قۇتقۇزغۇچى» سۈپىتىدە كەلگۈسىدىكى «مەسىھ»نى كۆرسەتكەن بېشارەت بولىدۇ
مۇسانىڭ (ھاياتىدا) مەسىھنى كۆرسەتكەن بېشارەتلىك يەرلىرى تۆۋەندىكى ئىشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ (باشقىلارمۇ بار): ــ
(1) مۇسا پەيغەمبەر «ئىسرائىلنىڭ قۇتقۇزغۇچىسى» بولۇپ، ئۇ تۇغۇلغاندا ئاتا-ئانىسىغا خۇدانىڭ ۋەھىيسى بىلەن خۇدانىڭ مەقسەتلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرغۇچى ئالاھىدە بالا دەپ تونۇلغان («مىس.» 2:2، «ئىبر.» 23:11).
مەسىھ «دۇنيانىڭ قۇتقۇزغۇچىسى» بولۇپ، تۇغۇلغاندا ئاتا-ئانىسى، شۇنداقلا كۆپ خەلقلەرگە خۇدانىڭ ۋەھىيسى بىلەن خۇدانىڭ مەقسەتلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرغۇچى ئالاھىدە بالا دەپ تونۇلغان («مات.» 2:2-12، «لۇقا» 1:2-39).
(2) «قۇتقۇزغۇچى مۇسا» تۇغۇلغاندا دۈشمەنلەر ئۇنى ئۆلتۈرمەكچى بولغان، لېكىن خۇدا ئۇنى ئالاھىدە ساقلىدى («مىس.» 22:1-10:2).
قۇتقۇزغۇچى مەسىھ تۇغۇلغاندا دۈشمەنلەر ئۇنى ئۆلتۈرمەكچى بولۇپ ئىزدىگەن، لېكىن خۇدا ئۇنى ئالاھىدە ساقلىدى («مات.» 13:2-18).
(3) مۇسا پەيغەمبەر قىرىق ياشقا كىرگەندە خۇدانىڭ ئۆز خەلقىنى قۇتقۇزۇشقا ئۆزىنى چاقىرغىنىنى چۈشەندى («روس.» 23:7).
مەسىھ ئانىسىنىڭ قورسىقىدىكى چاغدىن تارتىپلا (ئەمەلىيەتتە، ئەزەلدىنلا) كۆڭلىدە خۇدانىڭ ئۆز خەلقىنى قۇتقۇزۇشقا ئۆزىنى چاقىرغىنىنى بىلەتتى («زەب.» 9:22-10، «يەش.» 1:49، 5).
(4) مۇسا پەيغەمبەر ئۆز خەلقىنى قۇتقۇزۇشقا مىسىردىكى ئوردىنىڭ شۆھرەت-بايلىقلىرىدىن ۋاز كېچىشكە رازى بولدى («ئىبر.» 23:11).
مەسىھ ئۆز خەلقىنى قۇتقۇزۇشقا ئەرشلەرنىڭ بايلىقلىرى ۋە شان-شەرىپىدىن ۋاز كېچىشكە رازى بولدى («فىل.» 5:2-8، «يۇھ.» 14:1، «2كور.» 9:8).
(5) مۇسانىڭ خۇدانىڭ ئادىمى بولغانلىقى ئاسماندىن چۈشكەن بىر ئاۋاز بىلەن تەستىقلانغان («مىس.» 19:19)
مەسىھنىڭ خۇدانىڭ ئوغلى بولغانلىقى ئاسماندىن چۈشكەن بىر ئاۋاز بىلەن تەستىقلانغان («مات.» 17:3، 5:17، «يۇھ.» 28:12)
(6) ئىسرائىل مۇسا پەيغەمبەرنى، يەنى خۇدا تەرىپىدىن ئۇلارنى قۇللۇقتىن قۇتقۇزۇشقا ھەم ئۇلارنى ئامان-خاتىرجەملىككە ئېرىشتۈرۈشكە ئەۋەتىلگۈچىنى چەتكە قاقتى («مىس.» 11:2-14، «روس.» 19:7-29). ئۇلارنىڭ چەتكە قېقىشىنىڭ نەتىجىسىدە، مۇسا چۆل-باياۋاندا ئازاب تارتىدۇ.
ئىسرائىل مەسىھنى، يەنى خۇدا تەرىپىدىن ئۇلارنى گۇناھدىن قۇتقۇزۇشقا ھەم ئۇلارنى مەڭگۈلۈك ئامان-خاتىرجەملىككە ئېرىشتۈرۈشكە ئەۋەتىلگۈچىنى چەتكە قاقتى («مات.» 42:21، «مار.» 31:8، 10:12، «لۇقا» 22:9، 14:12، 42:19، «روس.» 14:3). ئۇلارنىڭ چەتكە قېقىشىنىڭ نەتىجىسىدە، مەسىھ ئەڭ دەھشەتلىك ئۆلۈمنى بېشىدىن ئۆتكۈزىدۇ.
(7) ئىسرائىل تەرىپىدىن چەتكە قېقىلغاندىن كېيىن، مۇسا پەيغەمبەر ئۇلاردىن ئايرىلىدۇ، ئۇزۇن ۋاقىت (40 يىل) ئۇلار بىلەن بولغان ئالاقىسى ئۈزۈلىدۇ. بۇ ۋاقىت ئىچىدە ئۇ يەھۇدىي بولمىغان بىر قىزنى قۇتقۇزىدۇ ۋە ئۇنى ئەمرىگە ئالىدۇ («مىس.» 15:2-22).
ئىسرائىل تەرىپىدىن چەتكە قېقىلغاندىن كېيىن، مەسىھ ئۇلاردىن ئايرىلدى، ئۇزۇن ۋاقىت (ھازىرغىچە تەخمىنەن 1980 يىل) ئۇلار بىلەن بولغان ئالاقىسى (ئومۇمىي جەھەتتىن ئېيتقاندا) ئۈزۈلدى. بۇ ۋاقىت داۋامىدا ئۇ كۆپ قىسىم يەھۇدىي بولمىغانلاردىن بولغان جامائەتنى قۇتقۇزدى ۋە قۇتقۇزىۋاتىدۇ، شۇنداقلا ئۇنى «قىز سۈپىتىدە» «ئۆز ئەمرىگە» ئېلىپ كەلمەكتە («روس.» 14:15، «رىم.» 11:11، «كول.» 27:1، «ئەف.» 22:5-32، «ۋەھ.» 2:21، 9).
(8) مۇسا خەلققە بولغان مۇھەببىتى بىلەن، خەلقنىڭ گۇناھلىرىنى ئۆز ئۈستىگە ئېلىپ، ئۇلارنى دەپ خۇدادىن ئايرىلىپ لەنەت بولۇشقا تەييار بولغان («مىس.» (30:32-34)
مەسىھ پۈتكۈل دۇنياغا بولغان مۇھەببىتى بىلەن، دۇنيادىكى خەلقنىڭ گۇناھلىرىنى ئۆز ئۈستىگە ئېلىپ، ئۇلارنى دەپ خۇدادىن ئايرىلىپ لەنەت بولۇشقا تەييار بولغان ۋە دەرۋەقە شۇ يولدا ئۆزىنى قۇربانلىق قىلدى («2كور.» 18:5»).
(9) بۇ ئۇزۇن ۋاقىتتىن كېيىن مۇسا پەيغەمبەر مىسىر زېمىنىغا قايتىپ، خۇدانىڭ كۈچ-قۇدرىتى بىلەن نۇرغۇن ئالامەت-كارامەتلەرنى كۆرسىتىدۇ؛ ئۇ ئىسرائىل تەرىپىدىن خۇدا ئەۋەتكەن قۇتقۇزغۇچى دەپ تونۇلىدۇ ۋە ئۇلارنى پىرەۋننىڭ قۇللۇقىدىن قۇتقۇزىدۇ.
زاماننىڭ ئاخىرىدا مەسىھ ئىسرائىل تەرىپىدىن تونۇلىدۇ («زەك.» 10:12-1:13)؛ ئۇ كۈچ-قۇدرىتى بىلەن نۇرغۇن ئالامەت-كارامەتلەرنى كۆرسىتىپ بۇ دۇنياغا قايتىپ، ئىسرائىلنى گۇناھلىرىدىن قۇتقۇزىدۇ، شۇنداقلا ئۇلارنى يوقاتماقچى بولغانلارنىڭ ھەممىسىدىن قۇتقۇزىدۇ (مەسىلەن، «زەكەرىيا» 12-باب ۋە 1:14-9نى كۆرۈڭ).
ئىسرائىللارنىڭ مىسىردىن قۇتقۇزۇلۇشى ـ ئۇ مەڭگۈلۈك نىجاتنى كۆرسىتىدىغان بىر «بېشارەتلىك رەسىم»
ئوخشاپ كېتىدىغان يەرلىرى: ــ
(1) ئىسرائىل ئاۋۋال مۇتلەق ئاجىز ۋە ئۈمىدسىزلىك ھالەتكە چۈشۈپ، ئاندىن پەرۋەردىگارغا نىدا قىلىدۇ («مىس.» 23:2).
ئادەملەر ئۆز ئاجىزلىقىنى تونۇپ، ئۈمىدسىزلىكتىن رەبگە نىدا قىلىدۇ؛ ئىنسانلار پەقەت شۇنداق ھالەتكە چۈشكەندە گۇناھدىن قۇتقۇزۇلۇشتىن بولغان نىجاتقا ئېرىشىدۇ («روس.» 38:2-39 «رىم.» 12:10-13).
(2) ئىسرائىل قۇتقۇزۇلۇش ئۈچۈن خۇدا ئەۋەتكەن قۇتقۇزغۇچى مۇسا پەيغەمبەرگە پۈتۈنلەي ئىشىنىشى كېرەك ئىدى.
ئىنسانلار گۇناھلىرىدىن قۇتقۇزۇلۇش ئۈچۈن خۇدا ئەۋەتكەن قۇتقۇزغۇچى مەسىھگە پۈتۈنلەي ئېتىقاد قىلىشى كېرەك.
(3) ئىسرائىلنىڭ مۇسا پەيغەمبەرگە بولغان ئىشەنچى ئازاب-ئوقۇبەتلەر ئارقىلىق سىنالدى («مىس.» 1:5-21).
ئىشەنگۈچىلەرنىڭ مەسىھگە ھەقىقىي ئىمان-ئىشەنچى بولسا، ئۇنداقتا ئۇلارنىڭ ئېتىقادى ئازاب-ئوقۇبەت ئارقىلىق سىنىلىدۇ («مات.» 21:3، 9:24، «روس.» 22:14، «1تېس.» 6:1، «2تېس.» 5:1، «2تىم.» 12:3)
(4) ئىسرائىلنىڭ قۇتۇلۇشى قوزىنىڭ قېنى ئارقىلىق ۋۇجۇدقا چىقتى («مىس.» 3:12-13).
ئىنسانلارنىڭ گۇناھدىن قۇتۇلۇشى «خۇدانىڭ قوزىسى»، يەنى مەسىھنىڭ قېنى ئارقىلىق ۋۇجۇدقا چىقىدۇ («يۇھ.» 29:1، «1كور.» 7:5-8، «ۋەھ.» 14:7).
(5) پۈتۈن ئىسرائىل قوزىنىڭ گۆشىنى («ئاچچىق-چۈچۈك كۆكتات ۋە پېتىر نان بىلەن») يېيىشى كېرەك ئىدى («مىس.» 8:12-13).
پۈتكۈل جامائەت مەسىھنى يېيىشى كېرەك («يۇھ.» 31:6-35، 48-63، «1كور.» 7:5-8).
(6) ئىسرائىل قۇللۇقتىن قۇتقۇزۇلۇش ئۈچۈن بىرخىل «ئۆلۈم»دىن، يەنى «قىزىل دېڭىز»دىن ئۆتۈشى كېرەك ئىدى. بۇ ئۆتۈشنى بىرخىل «چۆمۈلدۈرۈلۈش» دېگىلى بولىدۇ؛ كېيىن روسۇل پاۋلۇس بۇ «چۆمۈلدۈرۈلۈش»نى ««بۇلۇت ھەم دېڭىز»نىڭ ۋاسىتىسى بىلەن پىرەۋننىڭ قۇللۇقىدىن «مۇسانىڭ يېتەكچىلىكىگە ئۆتۈش» دەيدۇ («مىس.» 19:14-31، «1كور.» 1:10-2). دېمەك، بۇ «چۆمۈلدۈرۈلۈش» ئۇلارنى مۇسا پەيغەمبەر بىلەن يېڭى بىرخىل مۇناسىۋەتكە كىرگۈزدى؛ مۇسا پەيغەمبەر خۇدانىڭ يوليورۇقى ئاستىدا ئۇلارغا باش، يېتەكچى ۋە يار-يۆلەكچى بولدى.
خۇدانىڭ جامائىتى گۇناھنىڭ قۇللۇقىدىن مەسىھنىڭ ئۆلۈمىنىڭ ۋاسىتىسى («قىزىل دېڭىز» ئەيسانىڭ قېنىغا ياكى ئۆلۈمىگە ۋەكىللىك قىلىدۇ) بىلەن ۋە مۇقەددەس روھنىڭ قۇچ-قۇدرىتى («بۇلۇت» مۇقەددەس روھقا ۋەكىللىك قىلىدۇ) بىلەن «شەيتاننىڭ قۇللۇقىدىن» «مەسىھ ئەيساغا كىرىشكە چۆمۈلدۈرۈلۈپ» قۇتقۇزۇلىدۇ («يۇھ.» 3:3-5، «رىم.» 3:6-4، «1كور.» 13:12، «كول.» 11:2-12).
(7) ئىسرائىل قىزىل دېڭىزدىكى «ئۆلۈم»ى بىلەن دۈشمىنى بولغان پىرەۋن ۋە ئۇنىڭ بارلىق قوشۇنلىرىنىڭ كۈچىدىن مەڭگۈگە خالاس قىلىنىپ قۇتقۇزۇلدى.
مەسىھنىڭ ئۆلۈمى بىلەن ۋە شۇنداقلا بىزنىڭ ئۇنىڭ شۇ ئۆلۈمى ئىچىگە ئېلىنىشىمىز بىلەن ئۇنىڭغا ئىشەنگۈچىلەر ئۆزلىرىنىڭ دۈشمىنى بولغان «بۇ دۇنيانىڭ ھۆكۈمدارى»، يەنى شەيتاندىن، شۇنداقلا قوشۇنلىرى بولغان بارلىق جىنلارنىڭ كۈچىدىن مەڭگۈگە خالاس قىلىنىپ قۇتقۇزۇلدى («كول.» 11:2-12، «ئىبر.» 14:2-15، «1يۇھ.» 8:3).
ھازىر شەيتان ۋە بارلىق جىنلارنىڭ مەسىھگە ئېتىقاد قىلغان ھەرقانداق كىشىنىڭ ئۈستىدىن ھېچقانداق ھوقۇقى ياكى باشقۇرۇش كۈچى يوقتۇر («لۇقا» 19:10، «ئەف.» 1:2-7، بولۇپمۇ 2-ئايەتنى كۆرۈڭ). ھالبۇكى، بىز «ئىبلىسقا ھېچقانداق ئورۇن قويۇپ بەرمەسلىك»ىمىز كېرەك («ئەف.» 27:4) ۋە دائىم «ئىبلىسنىڭ ھىيلە-نەيرەڭلىرىگە تاقابىل تۇرۇشى»مىز لازىمدۇر («ئەف.» 11:6).
(8) خۇدانىڭ قۇدرەتلىك قۇتقۇزۇشى ئارقىلىق ئىسرائىل ئۇنىڭ بىلەن يېڭى بىر ئالاقىگە كىردى؛ بۇ مۇناسىۋەت بىلەن ئۇ ئۇلارنىڭ ئوتتۇرىسىدا («مۇقەددەس چېدىر»دا) ماكان قىلدى ۋە كاھىنلىرى ئارقىلىق ئۇلار بىلەن ئالاقىلىشاتتى.
مەسىھنىڭ زور نىجاتى ئارقىلىق ئېتىقاد قىلغۇچىلار خۇدا بىلەن يېڭى بىر ئالاقىگە كىرىدۇ؛ ئۇ ئۆز روھى ئارقىلىق ئۇلار ئارىسىدا ھەم ئىچىدە ماكان قىلىدۇ ۋە ئۇلارنىڭ «باش كاھىن»ى بولغان مەسىھ ئارقىلىق ئۇلار بىلەن ئالاقىلىشىۋاتىدى («ئەف.» 19:2-22، «ئىبر.» 14:4-16، 18:12-28).
(9) ئىسرائىلنىڭ مۇسا پەيغەمبەرنىڭ يېتەكچىلىكى ئاستىدا ياشىشى ئۈچۈن ئۇلارغا يېڭى بىر قانۇن-تۈزۈم بېغىشلاندى؛ بۇ قانۇن-تۈزۈم ئەھدە سۈپىتىدە تاشلارغا پۈتۈلدى («مىس.» 19-23-بابلار).
خۇدانىڭ جامائىتى مەسىھنىڭ يېتەكچىلىكى ئاستىدا پۈتۈنلەي يېڭى بىر قانۇن ياكى توغرىراق ئېيتقاندا يېڭى بىر قانۇنىيەتكە كىرگۈزۈلىدۇ. بۇ قانۇنىيەت سىرتتىكى مەلۇم بىرخىل ئۆلچەمگە يېتىشكە تىرىشىشتىن ئىبارەت ئەمەس («رىم.» 29:2، 6:7، «2كور.» 6:3)، بەلكى ئىچىدىكى يېڭى بىر ھاياتنىڭ كۈچى ۋە تۈرتكىسى، يەنى خۇدانىڭ روھى ئارقىلىق خۇدانىڭ ئۇلارنىڭ قەلبىگە پۈتكەن بىر ئەھدىسى بىلەن بولىدۇ: ــ «چۈنكى مەسىھ ئەيسادا بولغان ھاياتلىقنى بەخش ئېتىدىغان روھنىڭ قانۇنىيىتى ئادەمنى گۇناھقا ۋە ئۆلۈمگە ئېلىپ بارىدىغان قانۇنىيەتتىن بىزنى خالاس قىلدى» («رىم.» 1:8-4، «2كور.» 3-باب).
مۇسا پەيغەمبەرنىڭ تەرجىمىھالىدىن ئېلىنغان بەزى ساۋات-ساۋاقلار
مۇسانىڭ تەرجىمىھالىدىن ئىنتايىن مۇھىم بىر روھىي پرىنسىپنىڭ سۈپەتلەنگىنىنى كۆرۈشكە بولىدۇ. ئۇ روسۇل پاۋلۇس تەرىپىدىن بايان قىلىنىدۇ: ــ
«بەلكى خۇدا دانالارنى خىجالەتكە قالدۇرۇش ئۈچۈن بۇ دۇنيادىكى ئەخمەق سانالغانلارنى تاللىۋالدى؛ كۈچلۈكلەرنى خىجالەتكە قالدۇرۇش ئۈچۈن بۇ دۇنيادىكى ئاجىز سانالغانلارنى تاللىۋالدى؛ ئۇ يەنە بۇ دۇنيادىكى قەدىرسىزلەرنى، پەس كۆرۈلىدىغانلارنى تاللىۋالدى، «يوق بولغان نەرسىلەر»نى مەۋجۇت شەيئىلەرنى يوققا چىقىرىۋېتىش ئۈچۈن تاللىۋالدى. ئۇنىڭ مەقسىتى خۇدا ئالدىدا ھېچ ئەت ئىگىسى ماختانماسلىق ئۈچۈندۇر. ... شۇنىڭدەك تەۋراتتا پۈتۈلگەندەك: «پەخىرلىنىپ ماختىغۇچى بولسا رەبدىن پەخىرلىنىپ ماختىسۇن!» («1كور.» 27:1-29، 31).
خۇدا ئۆز قۇلىنى مىسىرغا قايتا ئەۋەتىشتىن بۇرۇن «چۆلنىڭ ئەڭ چېتىدە» (1:3) قىرىق يىل يوشۇرۇن تۇرغۇزۇشىغا بەلكىم ھەيران قېلىشىمىز مۇمكىن. بىرىنچىدىن، ئۇ (مۇسا) ئۆز خەلقىگە ياردەملىشىش نىيىتىدە بولغاندا، ئۇلارنىڭ چەتكە قېقىشىنىڭ دەردىنى يەتكۈچە تارتتى؛ ئۇنىڭغا نىسبەتەن پىرەۋننىڭ ئوردىسىدا ئۆزلەشتۈرگەن بارلىق بىلىم-ھېكمەتلىرى «چۆلنىڭ ئەڭ چېتىدە» پايدىسىزدەك كۆرۈنەتتى؛ خەلقنى قۇتقۇزۇشتەك ئۇلۇغ بىر ئىشنىڭ ئورنىغا، ئۇ چۆلدىكى قويچىلارنىڭ جاپالىق ھاياتىنى ئۆتكۈزۈپ، ئادەملەردىن ئەمەس، بەلكى قويلاردىن خەۋەر ئالماقتا ئىدى. ئۇ بىھۇدە ئۆتۈۋاتقان كۈنلىرىنى ئويلىغىنىدا ۋە ئۆز خەلقىنى دەپ ئۆگەنگەن بىلىم-ھېكمەت، ئوردىدىكى ھوقۇق ۋە ھۆرمەت-شۆھرەتنى تاشلىۋەتكىنىنى ئەسلىگىنىدە، ئۇلارنىڭ ھەممىسى مۇتلەق بىكارغا كەتكەندەك كۆرۈنەتتى. ئۇنىڭ ئىسرائىلنى قۇتقۇزۇشقا باغلىغان ئۈمىدىمۇ يوققا چىققاندەك قىلاتتى.
روسۇل پاۋلۇس بايان قىلغان پرىنسىپقا يەنە قارايدىغان بولساق، خۇدا كارامەت ئۇلۇغ بىر ئىشنى بارلىققا كەلتۈرۈپ، ئۆز كۈچ-قۇدرىتىنى كۆرسەتمەكچى بولسا، ئۇ بۇ ئىش ئۈچۈن مۇۋاپىق بىر ۋاسىتىچى تېپىشى كېرەك، دەپ بىلىمىز. لېكىن شۇ ۋاسىتىچى دائىم دېگۈدەك ئۆزىنى «ئاجىز»، دەپ بىلىدىغان، باشقىلار تەرىپىدىن «قەدىرسىز»، «پەس كۆرۈلىدىغان»، ھەتتا «ئەلنىڭ نەزىرىدە يوق» دەپ ھېسابلانغان بىر ئادەم بولۇشى كېرەك. ئۆزىنى «دانا»، «كۈچلۈك» دەپ سانايدىغان ئادەم بولسا بولمايدۇ. بولمىسا، خۇدا نىيەت قىلغان بۇ ئىش ئادا قىلىنغاندا، ۋاسىتىچى ئادەم: «مەن نېمىدېگەن ئۇلۇغ بىر ئىشنى قىلدىم-ھە!» دەپ ئويلىشى، ياكى بۇ ئىشنى كۆرگەنلەر «پالانچى-پوكۇنچى قالتىس ئىكەن، ئۇ كارامەت بىر ئىشنى قىپتۇ!» دېيىشى مۇمكىن. خۇدانىڭ ۋاسىتىچىسى بولۇپ، ئۇنىڭ تەرىپىدىن ئىشلىتىلىشى ئۈچۈن، ئىنسان ئاجىز («2كور.» 9:12-10، 3:13-4)، يەنى ئۆزىنىڭ قابىلىيىتى ياكى كۈچىگە تايانمايدىغان بولۇشى كېرەك («فىل.» 3:3-8)؛ ئۇنىڭ تايانچىسى پەقەت پەرۋەردىگار ئۆزىدۇر، ئۇنىڭ ئىشەنچ-ئۈمىدى پۈتۈنلەي پەرۋەردىگاردا بولىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بۇ ئىش تامام بولغاندا ئۇ شان-شەرەپنى پۈتۈنلەي پەرۋەردىگارنىڭكىدۇر دەپ بىلىدۇ ــ ۋە باشقا ئادەملەرمۇ شۇنى بىلىدۇ ــ «پەخىرلىنىپ ماختىغۇچى بولسا رەبدىن پەخىرلىنىپ ماختىسۇن!».
مۇسا پەيغەمبەر چۆل-باياۋاندا ئۇزۇن يىللارنى ئۆتكۈزگەچكە، ئۇ خۇدا ئىشلىتىشكە مۇۋاپىق كۆرگەن شۇنداق «قەدىرسىزلەر» ياكى «ئەلنىڭ نەزىرىدە يوقلار»دىن بولغان بىر ۋاسىتىچى بولۇپ چىقتى. ئۇ خۇدانىڭ ۋەزىپىسىنى ئۆتىگىنىدە، ئۆزىنىڭ كۆرگەن چوڭقۇر تەربىيىسى ۋە ئىگىلىگەن بىلىمىگە تايانمىدى. بۇنداق دېگىنىمىز خۇدا مۇسانى پىرەۋننىڭ ئالدىغا ئەۋەتىپ، ئىسرائىلنى مىسىردىن قۇتقۇزغىنىدا، ئۇ كۆپ يىل بۇرۇن ئۆزلەشتۈرگەن تەربىيە ۋە بىلىمنى ئىشلەتمىدى، دېگەنلىكىمىز ئەمەس؛ پەقەت مۇسا پەيغەمبەر خۇدانىڭ ئۇلۇغ قۇتقۇزۇشىنى: «ئۆزۈمنىڭ قابىلىيىتى ياكى ھېكمىتىدىن بولغان» دەپ ھېسابلىمايتتى. لېكىن مۇسا خەلقىنى «شامال ھۇۋلايدىغان دەھشەتلىك باياۋان»دىن باشلاپ ماڭغاندا («قان.» 10:32)، شۈبھىسىزكى، ئۇنىڭ چۆلدە ئۆتكۈزگەن قىرىق يىللىق «مەنىسىز كۈنلىرى»نىڭ تەجرىبىسىنىڭ پايدىسى چىقىپ، خېلى كارغا كەلدى.
ئەمەلىيەتتە، مۇسانىڭ كۆڭلىدىكى تۈگۈن بولسا، «مەن خۇدانىڭ ئىشىغا يارىمايمەن» دېگەندەك بىرخىل ئىشەنچسىزلىك ئىدى («مىس.» 10:4-17).
ئاخىر بېرىپ، ئۇنىڭ كۆڭلىدىكى شۇ تۈگۈنى يېشىلدى؛ ئۇ ھامان تەجرىبىسىنى ياكى بىلىمىنى «تايانچ» قىلماي، پەقەت خۇداغىلا تاياندى.
خۇدانىڭ مۇقەددەس قانۇن-بەلگىلىمىلەرنى ئاتا قىلىشىنىڭ «مۇقەددەس چېدىر» بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى
خۇدانىڭ خەلقنى قۇتقۇزۇش تەرتىپى بىزنى ئۇنىڭ يوللىرىنى خېلى چۈشىنىدىغان قىلىدۇ: ــ
(ئا) خەلقنىڭ كۆتۈرگەن نالە-پەريادىنى ئاڭلاپ ئۇلار ئۈچۈن بولغان كۆيۈمچانلىقىنى كۆرسىتىشى (31:4)
(ئە) ئۇلارنى مىسىردىن قۇتقۇزۇشى (5-15-بابلار) ھەمدە ئۇلارنى چۆل-باياۋاندا ئامان-ئېسەن ساقلاپ، ئۇلارغا يېمەك-ئىچمەك تەمىنلىشى بىلەن ئۆز كۈچ-قۇدرىتىنى كۆرسىتىشى (16-18-بابلار)
(ب) ئۇلارغا مۇقەددەس قانۇنىنى تاپشۇرۇش ئارقىلىق ئۆزىنىڭ مۇتلەق ھەققانىي ھەم پاك-مۇقەددەس خاراكتېرىنى ئايان قىلىشى (19-24-بابلار)
(پ) ئىسرائىلنىڭ ئوتتۇرىسىدا ماكان قىلىشقا بولغان ئارزۇسىنى ئىپادىلەپ، ئۇلارغا «ماڭا بىر چېدىر قۇرۇڭلار» دەپ ئەمر قىلىشى (25-31-بابلار). كېيىن مۇسا خۇداغا مۇنداق دۇئا قىلدى: «ئەگەر سەن ئۆزۈڭ بىز بىلەن بىللە ماڭمىساڭ، بىزنى بۇ يەردىن چىقارمىغايسەن» (14:33-15).
مۇشۇ تەرتىپتە بىز خۇدانىڭ نىجاتتا بولغان مۇددىئا-مەقسەتلىرىنى، يەنى ئاخىر بېرىپ ئۆز خەلقىنىڭ قەلبلىرىدە ماكان قىلىشتىن ئىبارەت تەشناسىنى كۆرەلەيمىز. بىزنىڭ خۇدانى تونۇش، شۇنداقلا ئۇنىڭ بىزگە بولغان مەڭگۈلۈك مۇددىئا-مەقسەتلىرىنى تونۇپ يېتىش يولى كۆپىنچىمىز ئۈچۈن ئېيتقاندا، قەدىمكى ئىسرائىلنىڭ خۇدانىڭ مەقسەتلىرىنى تونۇش يولىغا ئوخشاش تەرتىپتە بولىدۇ: ــ
(ئا) بىز ئۇنىڭغا نالە-پەرياد كۆتۈرسەك، ئۇنىڭ بىزگە بولغان مېھىر-مۇھەببىتىنى تونۇشقا باشلايمىز؛
(ئە) ئۇ بىزنىڭ پەريادىمىزنى ئاڭلاپ، كۈچ-قۇدرىتىنى كۆرسىتىدۇ
(ب) ئۇ ئۆزىنىڭ پاك-مۇقەددەس خاراكتېرى توغرۇلۇق بىزگە ئۆگىتىدۇ.
(پ) ئۇ ئۆزىنىڭ پەقەت «بىز بىلەن بىللە» ئەمەس، بەلكى «بىزدە، قەلبىمىزدە» ماكان قىلىشتىكى مۇددىئا-مەقسىتىنى بىزگە ئايان قىلىدۇ («يۇھ.» 17:14)
(ت) ئۇنىڭ مۇقەددەس روھى قەلبىمىزدىن ئورۇن ئالغاندا، ئۇنىڭ مۇددىئا-مەقسىتى ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ!
«مۇقەددەس چېدىر»نىڭ «بېشارەتلىك سخېمىسى»
روسۇل پاۋلۇسنىڭ «رىم.» 4:15، «1كور.» 11:10 ۋە «كول.» 16:2-17دىكى بايانلىرى بويىچە تەۋراتتا بارلىق خاتىرىلەنگەن ئىشلار ئىنجىل دەۋرىدىمۇ خۇدانىڭ خەلقى ئۈچۈن كۆپ ئىبرەت-ساۋاتلارنى بېرىدۇ؛ چۈنكى ئۇلار بىز مەسىھدە مۇيەسسەر بولغان بەخت-بەرىكەت ۋە ئىمتىيازلارنى ئالدىنئالا كۆرسەتتى. «ئىبرانىيلار»نىڭ مۇئەللىپىمۇ «مۇقەددەس چېدىر»نى بۈگۈن ئېتىقاد ئارقىلىق بىزگە نېسىپ بولغان ئەرشتىكى ئەمەلىيەتلەرنىڭ نۇسخىسى ياكى سايىسىدۇر، دەپ ئالاھىدە كۆرسىتىدۇ («ئىبر.» 1:9-5، 23، 1:10-2).
شۇنىڭ ئۈچۈن بىز چېدىرنىڭ بارلىق تەپسىلاتلىرىنىڭ (ھەتتا «ھويلىنىڭ خادىلىرى»نىڭ ئاتمىش مىس تەگلىكىدىن تارتىپ «ئۆچكە تىۋىتىدىن ئىشلەنگەن يوپۇق»نىڭ ئىككى پارچىسىنى بىر-بىرىگە باغلايدىغان «ئەللىك مىس ئىلمەك»كىچە (ئۆز ۋاقتىدا تېخى ئەمەلگە ئاشۇرۇلمىغان)، ھەممىسىنىڭ مەسىھدە بولغان نىجاتنى ئالدىنئالا ئايان قىلىدىغان بىرخىل روھىي ئەھمىيىتى بار، دەپ ئىشىنىمىز. ئىنجىلنىڭ بىرنەچچە قىسىملىرىدا ئوقۇرمەن بۇ «بېشارەتلىك سخېما»نىڭ بەزى جەھەتلىرىنىڭ چۈشەندۈرۈشىنى كۆرەلەيدۇ.
«بېشارەتلىك سخېما»نىڭ ئەڭ ئېنىق ۋە مۇھىم تەرىپى بولسا ئىنتايىن ئاددىيدۇر؛ مۇقەددەس چېدىردا بىرىنچىدىن خۇدانىڭ ھۇزۇرى «ئاپئاق بىر تام» بىلەن، يەنى ھويلىسىنىڭ پەردىسى بىلەن توسالغان. پەردە بەش گەز ئېگىزلىكتە بولغاچقا، ئىنسان ھويلىنىڭ ئىچىنى كۆرەلمەيتتى. شۈبھىسىزكى، ھويلىسىنىڭ شۇ ئېگىز ئاق كاناپ رەختلىك پەردىسى خۇدانىڭ مۇتلەق ھەققانىيلىقىنى كۆرسىتىدۇ ــ ئىنسان ئۇنىڭ سىرتىدا تۇرغاندا ئىچىنى كۆرەلمەيتتى ۋە ئۇنىڭدىن ئۆتۈپ كىرەلمەيتتى («ۋەھ.» 6:15، 8:19، 14نى كۆرۈڭ).
ئىككىنچىدىن خۇدانىڭ ھۇزۇرى چېدىر بىلەن يوشۇرۇناتتى. خۇدانىڭ جۇلاسى چېدىرنىڭ ئىچىدە بولغىنى بىلەن، ئۇ ئىنسانلارنىڭ كۆزلىرىگە يوشۇرۇن ئىدى؛ چۈنكى چېدىر بەك قېلىن بولۇپ، تۆت قات پەردە-يوپۇق بىلەن توسۇلغان. خۇدانىڭ پارلاق شان-شەرىپى بۈگۈنمۇ تېخىچە ئىنساننىڭ كۆزلىرىدىن يوشۇرۇن تۇرىدۇ («1تىم.» 16:6).
ھالبۇكى، ھويلىدا، ئاندىن چېدىرىنىڭ ئۆزىدە بىر «كىرىش ئېغىزى» باردۇر! ئەمدى بىز بۈگۈن بۇ «كىرىش ئېغىزى»نى قەيەردىن تاپىمىز؟ جاۋابنى ئىنجىلدىن تاپىمىز؛ چۈنكى رەببىمىز ئەيسا مەسىھ ئۆزى توغرۇلۇق ناھايىتى ئېنىق قىلىپ بىزگە: «مەن ئىشىكتۇرمەن» («يۇھ.» 9:10) ئاندىن «مەن يولدۇرمەن» دەيدۇ («يۇھ.» 6:14).
رەببىمىزنىڭ ئۆلۈمىدە بۇ ئىشنىڭ تولۇق ئەھمىيىتىنى كۆرىمىز: «ۋە مانا، شۇ پەيتتە ئىبادەتخانىنىڭ ئىچكىرى پەردىسى يۇقىرىدىن تۆۋەنگە ئىككى پارچە بۆلۈپ يىرتىلدى. يەر-زېمىن تەۋرىنىپ، تاشلار يېرىلدى،...» («مات.» 51:27). بۇ ئىش، دەرۋەقە، ئېتىقاد قىلغۇچى بارلىق كىشىلەر ئۈچۈن خۇدانىڭ ھۇزۇرىغا بارىدىغان يولنى مەڭگۈ ئوچۇق تۇرىدۇ، دەپ كۆرسىتىدۇ. بۇ يول «يىرتىلغان پەردە»دىن، يەنى مەسىھنىڭ يىرتىلغان ئەت-تېنىدىن ئۆتىدۇ («ئىبر.» 20:10).
مۇقەددەس چېدىرنىڭ «بېشارەتلىك سخېما» بولغانلىقىنىڭ نۇرغۇن باشقا تەرەپلىرىمۇ باردۇر. خۇدا بۇيرۇسا، بۇلارنى ئايرىم يەردە تەپسىلىيراق شەرھلەيمىز. شۇنداق دېگىنىمىز بىلەن بىلگىنىمىز ئىنتايىن چەكلىكتۇر، بۇ بىزنىڭ چېدىرنىڭ ھەرقايسى ئىنچىكە تەپسىلاتلىرىنى چۈشەندۈرەلەيمىز، دېگەنلىكىمىز ئەمەس (خۇدا بىزنى تەلۋىلەرچە تەسەۋۋۇرلاردىن ساقلىسۇن!). شۇنداقتىمۇ، چېدىرنىڭ چۈشەنگىلى بولىدىغان كۆپ جەھەتلىرى بار؛ بۇلارنى چۈشىنىپ يەتسەك، ئېتىقاد قەدەملىرىمىزگە رىغبەت بېرىپ كۈچلەندۈرىدۇ.
ئوقۇرمەنلەر مۇقەددەس چېدىرنىڭ تۈرلۈك قىسىملىرى، شۇنداقلا كاھىنلىق كىيىملەرنى سۈپەتلەيدىغان رەسىم-سخېمىلارنىمۇ كۆرسۇن