تەۋرات 11- ۋە 12-قىسىم
«پادىشاھلار (1) ۋە (2)»نىڭ تەپسىرى
كىرىش سۆز («1- ۋە 2-قىسىم»غا)
كىتابنىڭ مەقسىتى ـ خۇدانىڭ ئەھدىسىدە مۇتلەق تۇرىدىغانلىقىنى ئايان قىلىش
ئۇشبۇ كىتابنىڭ بەتلىرىدە خۇدانىڭ ئۆز خەلقىگە بولغان سادىقلىقى، ئەھدىدىكى بارلىق ۋەدىلىرىدە مۇتلەق تۇرىدىغانلىقى روشەن ئايان قىلىنىدۇ. بۇ سادىقلىقى تۆۋەندىكى جەھەتلەردە كۆرۈنىدۇ: ــ
(ئا) ئۇنىڭ ئۇلار ئۆزىگە ئىتائەت قىلغاندا، ئۇلارنى مول بەرىكەتلىشى بىلەن؛
(ئە) ئۆزىدىن يۈز ئۆرىگەندە، ئۇلارنىڭ بېشىغا قەدەممۇقەدەم تەربىيە جازالىرىنى چۈشۈرۈشى بىلەن؛
(پ) ئۇلار توۋا قىلغاندا، رەھىم-شەپقەتنى كۆرسىتىشى ۋە گۇناھلىرىنى كەچۈرۈم قىلىشى بىلەن.
«پادىشاھلار»نى پۈتۈن مۇقەددەس كىتاب (تەۋرات-ئىنجىل)نىڭ باشقا قىسىملىرى بىلەن بىرلەشتۈرۈپ ئوقۇغىنىمىزدا يۇقىرىقى بۇ ئۈچ جەھەتتىن يەنە بىر جەھەت كۆرۈنىدۇ: ــ
(ب) خۇدانىڭ تولۇق نىجاتى بولمىسا، ئىنساننىڭ تۈپ تارىخى ئەخلاق ۋە روھىي جەھەتتىكى مەغلۇبىيەتكە (گەرچە ئۇلار ھەتتا خۇدانىڭ ئۆز قانۇنى ۋە پەيغەمبەرلەرنىڭ يوليورۇقلىرىغا مۇيەسسەر بولسىمۇ)، ئەخلاق ۋە روھىي جەھەتتىكى گۇناھلارغا پەيدىنپەي چۆكۈپ كېتىدىغان يۆنىلىشكە ماڭىدۇ. بۇنداق تارىخلار، شۇنداقلا پۈتكۈل ئىنسانىيەتنىڭ نىجاتكارغا بولغان مۇتلەق موھتاجلىقىمۇ «پادىشاھلار» دېگەن قىسىمدا روشەن كۆرۈنىدۇ.
«پادىشاھلار» دېگەن كىتاب «سامۇئىل»نىڭ داۋامىدۇر. يۇقىرىدا دېگىنىمىزدەك، «پادىشاھلار» دېگەن كىتاب «سامۇئىل» دېگەن تارىخقا ئوخساش، خۇدانىڭ پۈتكۈل ئىنسانىيەتكە قاراتقان نىجاتلىق پىلانىنى ئىلگىرى سۈرۈش جەريانىنىڭ قىسمەن خاتىرىسىدىن ئىبارەتتۇر. بۇ جەريان قۇتقۇزغۇچى مەسىھنىڭ دۇنياغا كېلىشىنى مەنزىل قىلغان.
بۇ تارىخلار خاتىرىلىگەن مەزگىل تەخمىنەن مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 975-660-يىللاردىن ئىبارەت. مۇھىم ۋەقەلەر داۋۇت پادىشاھنىڭ ئالەمدىن ئۆتۈشى، سۇلايمان پادىشاھنىڭ سەلتەنىتىنىڭ ئۇلۇغ باشلىنىشى ۋە كېيىنكى چۈشكۈنلىشىشى، ئىسرائىلنىڭ ئىككى پادىشاھلىققا، يەنى «يەھۇدا» (جەنۇبىي پادىشاھلىق، ئىككى قەبىلە) ۋە «ئىسرائىل» (شىمالىي پادىشاھلىق، ئون قەبىلە)گە بۆلۈنۈشى، ئاندىن ئىككى پادىشاھلىقلارنىڭ ئايرىم تارىخلىرى خاتىرىلىنىدۇ؛ تارىخ ئاخىر بېرىپ ئىسرائىلنىڭ ئاسۇرىيە ئىمپېرىيەسىگە سۈرگۈن بولۇشى ۋە يەھۇدانىڭ بابىل ئىمپېرىيەسىگە سۈرگۈن بولۇشى بىلەن تۈگەيدۇ. بۇ ۋەقەلەر يۈز بەرگەن مەزگىل 400 يىل بولغاچقا، ئۇلارنى خاتىرىلىگەن كاتىپلار بىرنەچچە بولغان بولسا كېرەك (تارىخىي جەدۋەلنىمۇ كۆرۈڭ).
بۇ تارىخلارنى يازغان نامسىز جۈرئەتلىك كاتىپلار نېمىشقا ئۇلارنى پۈتكەن؟ خۇدا ئىسرائىل ئارقىلىق ئۆزىنىڭ چەكسىز بەخت-بەرىكىتى، بولۇپمۇ داۋۇت پەيغەمبەرنىڭ ئەۋلادى بولغان مەسىھ ئارقىلىق نىجاتنىڭ شاپائىتى پۈتكۈل دۇنياغا كېلىدۇ، دېگەن ۋەدىلەرنى قىلغانىدى. بىزدە ھېچقانداق گۇمان يوقكى، بۇ كاتىپلار خۇدانىڭ بۇ ۋەدىلىرىنى چىڭ تۇتقان كىشىلەر ئىدى. شۇڭا ئۇلار ئىسرائىلدا يۈز بەرگەن ۋەقەلەرنىڭ ھەممىسىنى، ھەتتا سەلبىي جەھەتتىكى ۋەقەلەرگىمۇ ۋەزىيەتنى ئالەمشۇمۇل نىجاتقا قاراپ ئىلگىرىلىتىۋاتىدۇ دەپ ئىشىنىپ، ئۇلارغا دائىم زور قىزىقىش بىلەن نەزەر سالاتتى. ئۇلار بۇ ۋەقەلەرنى شۇ ئىشەنچتە خاتىرىلەيدۇ؛ گەرچە ئۇلار ئۆزلىرى ئۇشبۇ ۋەقەلەردە خۇدانىڭ نىجات مۇددىئا-مەقسەتلىرىنىڭ قانداق يول بىلەن ئالغا باستۇرۇلغانلىقىنى كۆرەلمىگەن بولسىمۇ، كېيىنكى دەۋرلەر بۇنى كۆرەلەيدۇ، دېگەن ئىشەنچ بىلەن تارىخلارنى توپلىغان («مات.» 17:13نى كۆرۈڭ). شۇنىڭدەك ئۇلار خۇدانىڭ مۇسا پەيغەمبەر ئارقىلىق ئىسرائىل بىلەن تۈزگەن ئەھدىسىنىڭ تولىمۇ سادىقلىق بىلەن ئەمەلگە ئاشۇرۇلغىنىنى ئېنىق كۆرگۈچىلەر ئىدى. ئەھدە بويىچە ئىسرائىل كۆرگەن غەلىبىلەر، مەغلۇبىيەتلەر، دۇچ كەلگەن سىناقلار ۋە قىيىنچىلىقلار دەل ئۇلارنىڭ خۇداغا بولغان ۋاپالىقى ياكى ۋاپاسىزلىقىنى ئەكس ئەتتۈرگەن. بۇ كاتىپلار بۇ ئىشلارنى ئوبدان چۈشەندى ۋە خۇدانىڭ روھىنىڭ ۋەھىيى ۋە كۆرسەتمىسى بىلەن بىزگە مەدەت-ئىلھام بولسۇن دەپ، ئۇشبۇ تارىخلارنى يازغان. «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدە بىز بۇ «خۇدانىڭ ئەھدىسى ۋە ئىسرائىلنىڭ تارىخى» دېگەن تېما ئۈستىدە يەنە ئازراق توختىلىمىز.
نېمىشقا يۇقىرىدا بۇ ئادەملەرنى «جۈرئەتلىك» دېدۇق؟ ئوقۇرمەنلەر ئۆزى ئوقۇغان باشقا «دۆلەت تارىخلىرى» توغرۇلۇق ئويلىسىلا، ئاندىن بۇ نۇقتىنى چۈشىنىدۇ. بىز سورايمىزكى، بۇنداق خاتىرىلەر مەزكۇر دۆلەتتىكى «سەلبىي تارىخ» (ھۆكۈمدارلارنىڭ ئەخلاقسىزلىقى، جەڭدە بولغان مەغلۇبىيەتلەر، چىرىكلىشىش مەسىلىلىرى، ئەل-يۇرتنىڭ ئۆز گۇناھلىرى)نى ئۆز ئىچىگە ئالامدۇ؟ ئۇلار دەرۋەقە بىر خىل ــ «خەلقىمىزنىڭ شان-شەرەپلىك تارىخنامىلىرى» دېگەندەك غەلىبىلەر، مۇۋەپپەقىيەت ۋە پەزىلەتلىك باتۇرلۇق بىلەن تولدۇرۇلغان ئەمەسمۇ؟ ئۇلارنىڭ يازغىنى ھەقىقەتمۇ؟ بارلىق ئەقىل ئىگىسى بۇ ھەقىقەت ئەمەس، دەپ بىلىدۇ. ئىنساننىڭ تەبىئىتى بىرىنچىدىن، ئۆز ئەل-يۇرتىدىكى مۇۋەپپەقىيەتسىزلىكلەرنى ۋە گۇناھلارنى يېپىش، ئىككىنچىدىن، ھەربىر دەۋردىكى ھەربىر تۈركۈم ھۆكۈمدارلار ئۆزىنىڭ «ئوردىسىدىكى تارىخچىلار»دىن پەقەت خۇشامەت-يالاقچىلىقنى تەلەپ قىلىدۇ؛ كۆپ ۋاقىتلاردا ئازغىنە تەنقىد سۆزىنىڭ كۆرۈلۈشى بىلەن تارىخنى يازغۇچىلارنىڭ كاللىسى كېتىدۇ. لېكىن مۇقەددەس كىتابتىكى تارىخچىلار پۈتۈنلەي بۇنىڭ ئەكسىدۇر. دەرۋەقە ئۇلارنىڭ ئۆز ئەل-يۇرتى ۋە ئەل-يۇرتنىڭ پادىشاھ-ھۆكۈمرانلىرى توغرۇلۇق خاتىرىلىگەنلىرىنىڭ كۆپ قىسمىنى «سەلبىي تارىخ» دېگىلى بولىدۇ. بۇ پاكىت مۇقەددەس كىتابنىڭ خۇدانىڭ ئىلھامى ۋە ۋەھىيى بىلەن يېزىلغان دۇنيادا بىردىنبىر كىتاب ئىكەنلىكىگە ئاددىي ئەمما كۈچلۈك ئىسپاتتۇر.
ئەمدى بۇ كاتىپلار كىملەر؟ ئۇلار نامسىز تارىخچىلاردۇر. ھالبۇكى، ئۇلارنىڭ بىزگە ئۆزىمىزنىڭكى بولغان «نىجات تارىخى»نىڭ مۇشۇ خاتىرىسىنى سادىقلىق بىلەن ھەقىقىي خاتىرىلەپ تەمىنلىگىنى ئۈچۈن ئۇلارغا مەڭگۈلۈك قەرزدارمىز. خۇداغا مىڭ تەشەككۈر!
گەرچە كۆپ «مۇقەددەس كىتاب» نۇسخىلىرىدا «پادىشاھلار» دائىم ئىككى كىتاب قىلىپ («پادىشاھلار (1)» ۋە «پادىشاھلار (2)») نەشىر قىلىنسىمۇ، ئەمەلىيەتتە «پادىشاھلار» ئەسلىدە ئىبرانىي تىلىدا بىرلا كىتاب ئىدى. لېكىن بىز ئۇلارنى يەنىلا «پادىشاھلار (بىرىنچى قىسىم)» ۋە «پادىشاھلار (ئىككىنچى قىسىم)» دەپ ئاتىدۇق. ئىخچام بولسۇن ئۈچۈن «پادىشاھلار (1)» ۋە «پادىشاھلار (2)» دەپ ئاتايمىز. بۇ كىرىش سۆز «پادىشاھلار (1)» ۋە «پادىشاھلار (2)»گە ئورتاقتۇر.
مەزمۇن («پادىشاھلار (1)»): ــ
«پادىشاھلار ــ بىرىنچى قىسمى»
2-1باب ــ داۋۇتنىڭ ئۆلۈمى
10-3باب ــ سۇلايماننىڭ ئۇلۇغ سەلتەنىتى
-11باب ــ سۇلايماننىڭ چۈشكۈنلىشىشى
14-12باب ــ رەھوبوئام ۋە يەروبوئام ــ ئىسرائىل ئىككى پادىشاھلىققا بۆلۈنىدۇ
16-15باب ــ يەھۇدادا ئابىيا ۋە ئاسا، ئىسرائىلدا بائاشا ۋە ئومرى پادىشاھ بولىدۇ
19-17باب ــ ئىلىياس پەيغەمبەرنىڭ تارىخى ــ ئۇنىڭ ئاسماندىن ئوت چۈشۈرۈشى
22-20باب ــ ئاھابنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى، رەزىللىكى، ئۆلۈمى
مەزمۇن («پادىشاھلار (2)»): ــ
2-1 باب ــ ئىلىياس پەيغەمبەرنىڭ ئاسمانغا كۆتۈرۈلۈشى
7-3 باب ــ ئېلىشا پەيغەمبەر ياراتقان نۇرغۇن مۆجىزىلەر
10-8 باب ــ ھازائەل ۋە يەھۇنىڭ ئىسرائىلنى جازالاش ئۈچۈن مەسىھ قىلىنىشى
16-11 باب ــ ئىسرائىل ۋە يەھۇدانىڭ بىرنەچچە پادىشاھلىرى
17-باب ــ ئىسرائىلدىكى ئون قەبىلە سۈرگۈن بولۇشى
20-18 باب ــ ھەزەكىيانىڭ ئۇلۇغ سەلتەنىتى
23-21 باب ــ ماناسسەھنىڭ رەزىل سەلتەنىتى، يوسىيانىڭ ئادىل سەلتەنىتى
25-24 باب ــ يېرۇسالېمنىڭ ۋەيران قىلىنىشى، يەھۇدانىڭ بابىلونغا سۈرگۈن بولۇشى
• • • • •
قوشۇمچە سۆز (1- ۋە 2-قىسىمغا)
مۇشۇ يەردە بىز پەقەت بۇ خاتىرىلەردىكى كۆپ قىزىق ۋەقەلەر ۋە شەخسىي تارىخلاردىن بىرنەچچىنى تاللاپ قىسقىچە توختىلىمىز.
سۇلايماننىڭ غەلىبىلىرى ۋە مەغلۇبىيەتلىرى
داۋۇت خۇدا ئۈچۈن بىر ئىبادەتخانا قۇرماقچى بولغاندا خۇدا ئۇنىڭغا: «سەن مەن ئۈچۈن بىر ئۆي ياسىماقچىمۇسەن؟ ــ ....ياق، مەن سەن ئۈچۈن ئۆي قۇرۇپ بېرىمەن... لېكىن سېنىڭ ئوغلۇڭ بولسا... مەن ئۈچۈن ئۆي قۇرىدۇ» ــ دېگەنىدى. خۇدانىڭ دېگەنلىرى تۆۋەندىكىدەك خاتىرىلەنگەن: ــ
«مەن ھازىر ساڭا ھەممە دۈشمەنلىرىڭدىن ئارام بېرىمەن؛ ئەمدى مەنكى پەرۋەردىگار ساڭا شۇنى دەيمەنكى، پەرۋەردىگار ساڭا بىر ئۆي قۇرۇپ بېرىدۇ» ــ دەيدۇ».
كۈنلىرىڭ توشۇپ، ئاتا-بوۋىلىرىڭ بىلەن ئۆلۈمدە ئۇخلىغىنىڭدا مەن ئۆز پۇشتىڭدىن بولغان نەسلىڭنى سېنىڭ ئورنۇڭدا تۇرغۇزۇپ، پادىشاھلىقىنى مەزمۇت قىلىمەن. مېنىڭ نامىم ئۈچۈن بىر ئۆينى ياسىغۇچى ئۇ بولىدۇ، ۋە مەن ئۇنىڭ پادىشاھلىق تەختىنى ئەبەدگىچە مۇستەھكەم قىلىمەن. مەن ئۇنىڭغا ئاتا بولىمەن، ئۇ ماڭا ئوغۇل بولىدۇ. ئەگەر ئۇ گۇناھ قىلسا ئىنسانلارنىڭ تايىقى بىلەن ۋە ئادەم بالىلىرىنىڭ ساۋاق-دۇمبالاشلىرى بىلەن تەربىيە بېرىمەن. ئەمما مەن سېنىڭ ئالدىڭدا ئۆرۈۋەتكەن سائۇلدىن مېھىر-شەپقىتىمنى جۇدا قىلغىنىمدەك، ئۇنىڭدىن مېھىر-شەپقىتىمنى جۇدا قىلمايمەن. شۇنىڭ بىلەن سېنىڭ ئۆيۈڭ ۋە سېنىڭ پادىشاھلىقىڭ ئالدىڭدا ھەمىشە مەزمۇت قىلىنىدۇ؛ تەختىڭ ئەبەدگىچە مەزمۇت تۇرغۇزۇلىدۇ» («2سام.» 11:7-16).
مۇشۇ يەردە خۇدا داۋۇتقا ئاساسەن «سېنىڭ ئوغلۇڭنىڭ تەختى مەڭگۈ مۇستەھكەم تۇرىدۇ... ۋە ئۇ مېنىڭ ئۆيۈمنى قۇرىدۇ» دېگەندىن كېيىن، داۋۇتنىڭ ئوغلىنىڭ گۇناھ قىلىش مۇمكىنچىلىكى، شۇنداقلا تەربىيە جازاسى بېرىلىش كېرەكلىكى تىلغا ئېلىنىدۇ. ئەمما تەخت «ئەبەدگىچە» بولىدۇ. بۇ ۋەدە زەبۇر 72-كۈيدە قايتىلىنىدۇ. ئىسرائىلدىكى «راببىلار» (ئۇستازلار)نىڭ ھەممىسى دەۋردىن-دەۋرگىچە بۇ سۆزلەرنى، داۋۇتنىڭ سۇلايماندىن تېخىمۇ ئۇلۇغ بولىدىغان بىر ئەۋلادى، يەنى قۇتقۇزغۇچى-مەسىھ دۇنياغا كېلىدۇ، دەپ چۈشەندۈرۈپ كەلگەن. ئۇلار: «مەڭگۈ تۇرىدىغان تەخت» ئۇنىڭكىدۇر، ۋە ئۇ سۇلايمان قۇرغان ئىبادەتخانىدىن تېخىمۇ ئۇلۇغ مەڭگۈ بىر ئىبادەتخانىنى قۇرغۇچى بولىدۇ، دەپ قارايتتى. بىز ئۇلارنىڭ بۇ شەرھىنى توغرا، شۇنداقلا ناسارەتلىك ئەيسادا ئەمەلگە ئاشۇرۇلدى، دەپ قارايمىز.
شۇڭا بىز سۇلايماننىڭ غەلىبىلىرى ۋە ئاۋاتلىقىنى كەلگۈسىدە مەسىھنىڭ چەكسىز ئۇلۇغ غەلىبىلىرى ۋە ئاۋاتلىقىنى ئالدىنئالا كۆرسەتكەن بىر خىل بېشارەت، دەپ ئىشىنىمىز. سۇلايمان قۇرغان «خۇدانىڭ ئۆيى»مۇ دەرۋەقە مەسىھ كەلگۈسىدە قۇرىدىغان «خۇدانىڭ تىرىك ئۆيى» بولغان جامائەتنى ئالدىنئالا كۆرسىتىدۇ («مات.» 18:16، «روس.» 44:7-50، «ئەف.» 19:2-22، «1پېت.» 4:2-10نى، شۇنداقلا «ھاگاي»دىكى «قوشۇمچە سۆز»دىكى «خۇدانىڭ ئۆيى» توغرۇلۇق ئىزاھاتلارنىمۇ كۆرۈڭ).
سۇلايماننىڭ غەلىبىلىرى ۋە ئاۋاتلىقى ئاخىر بېرىپ چۈشكۈنلىشىشى بىلەن تۈگەيدۇ. شۇڭا خېلى روشەنكى، ناتان پەيغەمبەر داۋۇتقا يەتكۈزگەن بېشارەتنى (يۇقىرىدا نەقىل كەلتۈرگەن «2سام.» 11:7-16) ئەمەلگە ئاشۇرغۇچى پەقەت مەسىھدۇر. ھېچكىم ئۈمىدلىرىنى مەسىھدىن باشقا بىرسىگە باغلىمىسۇن!
سۇلايماننىڭ چۈشكۈنلەشكەنلىكى ئۈستىدە يەنە «ھېكمەت توپلىغۇچى»تىكى «قوشۇمچە سۆز»دە ۋە «كۈيلەرنىڭ كۈيى»نىڭ شەرھىدە توختالدۇق.
مۇقەددەس ئىبادەتخانا ۋە سۇلايماننىڭ ئوردىسى توغرۇلۇق نېمىشقا شۇنچە كۆپ تەپسىلاتلار بىزگە تەمىنلىنىدۇ؟
ئەگەر دېگىنىمىزدەك مەزكۇر كىتاب «نىجاتنىڭ تارىخى»نىڭ بىر قىسمى بولسا، ئاۋۋال مۇقەددەس ئىبادەتخانىدىكى شۇنچە كۆپ تەپسىلاتلار، ئاندىن سۇلايماننىڭ ئۆز ئوردىسىدىكى تەپسىلاتلارنىڭ نىجات بىلەن زادى نېمە ئالاقىسى باردۇ؟ 5-7-بابلارنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك بۇ ئىككى ئۆينىڭ ئىنچىكە تەپسىلاتلىرىدىن تەركىب تاپقان.
كىتابنىڭ ئاخىرىدا ئوقۇرمەن نۇرغۇن ئەمگەكلەرنىڭ نەتىجىسى بولغان بۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ ۋەيران قىلىنغانلىقىنى كۆرىدۇ. ئاۋۋال ئىبادەتخانا ھەم سۇلايماننىڭ ئوردىسىنىڭ ھەيۋەتلىك پەردازلىرى ۋە قىممەتلىك بۇيۇملىرى مىسىرنىڭ پادىشاھى شىشاك پىرەۋن تەرىپىدىن بۇلاپ كېتىلىدۇ («1پاد.» 26:14). گەرچە يەھۇدانىڭ كېيىنكى پادىشاھلىرى بۇلارنىڭ كۆپ قىسمىنى ئەسلىگە كەلتۈرگەن بولسىمۇ، مۇشۇ بېزەكلەر ئۇزۇن ئۆتمەيلا سۇرىيە پادىشاھىغا پارا بېرىش ئۈچۈن قايتىدىن قىرىپ ئېلىۋېتىلىدۇ («2پاد.» 18:12)، ئاندىن يەنە ئىسرائىل پادىشاھى يوئاش تەرىپىدىن بۇلاپ كېتىلىدۇ («2پاد.» 14:14). كېيىن يەنە ئىككى قېتىم ئاشۇرىيە پادىشاھىغا پارا بېرىش ئۈچۈن قىرىلىدۇ (8:16، 16:18). ئاخىر بېرىپ بابىل پادىشاھى كېلىپ ئۇلارنى قايتىدىن يالىڭاچلايدۇ («2پاد.» 13:24)؛ ئاندىن خۇدا بابىل پادىشاھىنى يەھۇدانىڭ ھەم ئۆزىگە ھەم ئىنسانغا بولغان ۋاپاسىزلىقىنى جازالاش قورالى قىلىپ، ئۇنىڭ ۋاسىتىسى ئارقىلىق يېرۇسالېمنىڭ كۆپ قىسمىنى، جۈملىدىن ئىبادەتخانىنى كۆيدۈرۈۋېتىدۇ («2پاد.» 8:25-18).
بۇ توغرۇلۇق «تولۇق چۈشەنچىگە ئىگىمىز» دېيەلمەيمىز، ئەمما پىكرىمىزنى ئوتتۇرىغا قويىمىز. بىزنىڭچە، بۇ تەپسىلاتلار ئىسرائىل ۋە يەھۇدىيەگە چۈشۈرۈلكەن كۈلپەت-پاجىئەنى تەكىتلەش، شۇنداقلا تېخىمۇ روشەن قىلىش ئۈچۈن كۆرسىتىلىدۇ. خۇدانىڭ نەزىرىدە بىنالار ياكى چىرايلىق بۇيۇملارنىڭ قانچە قىممەتلىك بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ئىنسانلار ھامان ئۇلارنىڭ ھەرقاندىقىدىن كۆپ قىممەتلىكتۇر، ئەلۋەتتە. شۇڭا بۇ ئىككى بىنانىڭ چىرايلىق بېزەك-بۇيۇملىرىنىڭ يوقىتىلىشى بىرخىل تەمسىلدۇر، دەپ قارايمىز. قانچىلىك ئەقىل-پاراسەت، قانچىلىك سەدىقە-تۆھپىلەر، قانچىلىك ۋاقىت ۋە ئەجىر-ئەمگەك خۇدانىڭ ئىبادەتخانىسى ۋە سۇلايماننىڭ ئوردىسىغا سىڭدۈرۈلگەن-ھە! يەتتە يىل قوشۇلغان ئون ئۈچ يىل ۋاقىت سەرپ قىلىنىپ ياسالغان بۇ ئىمارەتلەر نەتىجىدە قانداق بولدى؟! شۇنىڭغا ئوخشاش، خۇدا ئىسرائىل خەلقىنى تەربىيە كۆرگەن، ماڭا گۇۋاھلىق بېرىدىغان، دانالىقنى كۆرسىتىدىغان بىر خەلق بولسۇن دەپ، ئۇلارغا قانچىلىك ئەجىر سىڭدۈرگەندۇ؟ ــ لېكىن ئاخىر بېرىپ ھەممىسى ئۇلارنىڭ ئەخمەقلىكى بىلەن ئۇچۇرۇلۇپ كەتكەنىدى. ھەم يەنە شۇنىڭغا ئوخشاش، خۇدانىڭ قانچىلىك مۇھەببىتى، قانچىلىك دانالىقى ۋە غەمخورلۇقى ھەربىر ئىنسان بالىسىنى يارىتىش ئۈچۈن سىڭدۈرۈلگەندۇ؟ («زەبۇر» 1:139-18نى كۆرۈڭ). مۇشۇنداق بىباھا دەسمايىنى ئەتىۋارلايمىزمۇ؟ ياكى بىزنىڭ ياراتقۇچىمىزغا قۇلاق سالماسلىقىمىز تۈپەيلىدىن بۇلارنىڭ ھەممىسىمۇ پاجىئەلىك ھالدا پۈتۈنلەي ئىسراپ بولۇپ يوققا چىقامدۇ؟
خۇدانىڭ ئىسرائىل بىلەن تۈزگەن ئەھدىسى ـ «خۇدانىڭ جازا-تەربىيىسىنىڭ بەش باسقۇچى»
خۇدا ئىسرائىل بىلەن تۈزگەن ئەھدىدىكى «جازا-تەربىيىنىڭ بەش باسقۇچى»نىڭ تەپسىلاتلىرى مۇسا پەيغەمبەر ئارقىلىق بېرىلگەن، «لاۋ.» 14:26-26 ۋە «قان.» 28-بابتا تېپىلىدۇ).
قىسقىچە قىلىپ ئېيتقاندا، خۇدا ئىسرائىلغا، ئۆزۈمگە ئىتائەتمەن بولساڭلار، سىلەرگە مېھىر-شەپقەت كۆرسەتكۈچى ۋە قوغدىغۇچى بولىمەن، دەپ كۆپ يەرلەردە ئېنىق ۋەدە قىلغان. بىراق ئۇلار ئەكسىچە ئىتائەتمەن بولمىغان بولسا، ئۇنىڭ جازا-تەربىيىسى تەدرىجىي بېشىغا چۈشىدۇ. بۇ جازا-تەربىيىنىڭ بەش باسقۇچىنى تۆۋەندىكىدەك يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ. ئىتائەتسىزلىكى ئېغىرلاشقانسېرى جازا-تەربىيىمۇ ئېغىرلىشىپ بارىدۇ: ــ
(1) ۋابا-قىزىتمىنىڭ چۈشۈشى، دۈشمەنلەرنىڭ «ئىشىك ئالدىدا» تۇرۇشى، دۈشمەنلەر ئالدىدا ئاسانلا مەغلۇپ بولۇشى («لاۋ.» 14:26-17).
(2) يامغۇر ئاز، ھوسۇلنىڭ ناچار بولۇشى («لاۋ.» 18:26-20).
(3) ياۋايى يىرتقۇچ ھايۋانلارنىڭ كۆپىيىشى، ئۇلارنىڭ ئىنسانلارغا ۋە ماللارغا ھۇجۇم قىلىشى (بۇنىڭ كۆچمە مەنىسى بەلكىم دۆلەت ئىچىدىكى مۇقىمسىزلىق، تەرتىپسىزلىك ۋە قانۇنسىزلىقنىمۇ كۆرسىتىدۇ) («لاۋ.» 21:26-24).
(4) شەھەرلەرنىڭ مۇھاسىرىگە ئېلىنىشى، قەھەتچىلىك، ئۇلارنىڭ دۈشمەنلەر ۋە ياقا يۇرتلۇقلارنىڭ ئالدىدا بويسۇندۇرۇلۇشى ۋە شۇلارنىڭ قاتتىق باشقۇرۇش تۈزۈمى ئاستىدا ياشىشى («لاۋ.» 25:26-27).
(5) دۈشمەنلەرنىڭ ئۆچ ئېلىشى، قايتىدىن شەھەرلەرنى قورشىۋېلىشى، شەھەرلەر ۋە يەر-زېمىننىڭ ۋەيران بولۇشى، سۈرگۈن بولۇشى، سۈرگۈن بولغىنىدا ۋەھىمە ئاستىدا ياشىشى («لاۋ.» 27:26-39).
«پادىشاھلار»دىكى خاتىرىلەردىن ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئۆزى ئىسرائىلغا ۋە يەھۇداغا بۇ تەدرىجىي جازالار ئارقىلىق كۆرسىتىلگەن ئاگاھ-بېشارەتلەرنى بايقىيالايدۇ. ئوقۇرمەن يەنە بەلكىم بۇ ئاگاھ-بېشارەتلەرنىڭ پەيغەمبەرلەرنىڭ سۆزلىرى بىلەن ھەردائىم تەكىتلەنگەنلىكىنى كۆرۈشى مۇمكىن. لېكىن ئاخىر بېرىپ ھەممىسى بىكار بولىدۇ. «پادىشاھلار» دېگەن تارىخ مۇشۇ «جازا-تەربىيىنىڭ بەشىنچى باسقۇچى»، يەنى پۈتكۈل خەلقنىڭ سۈرگۈن بولۇشى بىلەن ئاخىرلىشىدۇ.
خۇدانىڭ پادىشاھلىققا بولغان مۇددىئا-مەقسەتلىرى؛ پادىشاھلىقنىڭ كەمچىلىكلىرى
مۇشۇ يەردە بىز يەنە «سامۇئىل»دىكى «قوشۇمچە سۆز»دىن تۆۋەندىكى سۆزلەرنى ئالىمىز: ــ
«ياقۇپ پەيغەمبەر ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا ئوغۇللىرىغا خۇدا ئىسرائىلغا يەھۇدا قەبىلىسى ئىچىدىن پادىشاھ بېكىتىپ تىكلەيدۇ، ھەمدە ئۇنىڭ پادىشاھلىقى مەسىھ بىلەن ئاخىرلىشىدۇ، دەپ بېشارەت بېرىدۇ: ــ
«شاھانە ھاسا يەھۇدادىن كېتىپ قالمايدۇ،
يەھۇدانىڭ پۇشتىدىن قانۇن چىقارغۇچى ئۆكسۈمەيدۇ،
تاكى شۇ ھوقۇق ئىگىسى كەلگۈچە كۈتىدۇ؛
كەلگەندە، جاھان خەلقلىرى ئۇنىڭغا ئىتائەت قىلىدۇ»
(«يار.» 10:49).
تەۋراتتىكى «قانۇن شەرھى» دېگەن كىتابتا مۇسا پەيغەمبەرمۇ شۇنىڭغا بېشارەت قىلىدۇكى، ئىسرائىلنىڭ كەلگۈسىدە چوقۇم بىر پادىشاھى بولىدۇ (14:17-20) ۋە پادىشاھ يەھۇدادىن چىقىدۇ (7:33). ئەمدى ئىسرائىل پادىشاھ تەلەپ قىلغاندا خۇدا نارازىلىقىنى بىلدۈرگەن تۇرسا، ئۇنداقتا ئۇنىڭ پادىشاھلىق توغرىسىدىكى ئەسلىي ۋەدىلىرىنىڭ نېمە مەقسىتى بار ئىدى؟».
خۇدا «باتۇر ھاكىملار»نىڭ دەۋرىدە پەيغەمبەر-ھاكىملار ئارقىلىق ئىسرائىلغا «ئارقىدا تۇرۇپ ۋاسىتىلىك يېتەكچىلىك» قىلغانىدى. شۇنداق يېتەكچىلىكى ئاستىدا ئۇنىڭ ئۇلار بىلەن تۈزگەن ئەھدىسى بويىچە پەقەت ئۇلار ئۆزىگە ئىتائەتمەن بولسىلا، ئۇ ئۇلارغا يېتەكچى، قوغدىغۇچى ۋە دائىم بەرىكەتلىگۈچى بولۇشقا كاپالەت بەرگەنىدى. ئەمدى ئۇ ئۇلارنىڭ ئۆزىنىڭ شۇنداق يېتەكچىلىكىگە ئىشەنمەيدىغانلىقىنى ئالدىنئالا ئوبدان بىلگەچكە، ئەسلىدىلا ئۇلارغا بىر پادىشاھ تەيىنلەشنى ئىرادە قىلغانىدى، دەپ ئىشىنىمىز. بىراق ئىسرائىل ھەتتا ئۇنىڭ شۇ پىلانىدا بېكىتىلگەن ۋاقىتنى كۈتمەيلا، ئۇنىڭغا تېخىمۇ ئىشەنمىگەن ھالدا ئالدىراپ «پادىشاھ بەرگەيسەن!» دەپ تەلەپ قىلدى. «1سام.» 4:8-8دە مۇنداق خاتىرە بار: ــ
«ئۇ ۋاقىتتا ئىسرائىلنىڭ ھەممە ئاقساقاللىرى راماھدا جەم بولۇپ سامۇئىلنىڭ قېشىغا كېلىپ ئۇنىڭغا: ــ مانا سەن قېرىدىڭ، ئوغۇللىرىڭ بولسا سېنىڭ يوللىرىڭدا يۈرمەيدۇ. باشقا ئەللەردە بولغاندەك ئۈستىمىزگە ھۆكۈم سۈرىدىغان بىر پادىشاھ بېكىتكىن، دېدى.
ئۇلارنىڭ «ئۈستىمىزگە ھۆكۈم سۈرىدىغان بىر پادىشاھ بېكىتكىن» دېگىنى سامۇئىلنىڭ كۆڭلىگە ئېغىر كەلدى. سامۇئىل پەرۋەردىگارغا دۇئا قىلىۋىدى، پەرۋەردىگار سامۇئىلغا: ــ خەلق ساڭا ھەرنېمە ئېيتسا ئۇلارغا قۇلاق سالغىن؛ چۈنكى ئۇلار سېنى ئەمەس، بەلكى ئۈستىمىزگە پادىشاھ بولمىسۇن دەپ مېنى تاشلىدى. مەن ئۇلارنى مىسىردىن چىقارغان كۈندىن تارتىپ بۈگۈنكى كۈنگىچە ئۇلار شۇنداق ئىشلارنى قىلىپ، مېنى تاشلاپ باشقا ئىلاھلارغا ئىبادەت قىلىپ كەلگەن. ئەمدى ئۇلار ساڭا ھەم شۇنداق قىلىدۇ».
بىر قېتىم ئەيسا مەسىھ خۇدانىڭ خەلقى ئارىسىدا تالاق بەرمەسلىك كېرەك، دەپ تەلىم بەرگەندە، پەرىسىيلەر ئۇنىڭغا مۇنداق بىر سوئالنى قويىدۇ: ــ
«ئۇنداقتا، مۇسا پەيغەمبەر نېمە ئۈچۈن تەۋرات قانۇنىدا ئەر كىشى ئۆز ئايالىغا تالاق خېتىنى بەرسىلا ئاندىن ئۇنى قويۇۋېتىشكە بولىدۇ، دەپ بۇيرۇغان؟»
ئۇ ئۇلارغا مۇنداق جاۋاب بەردى: ــ
«تاش يۈرەكلىكىڭلاردىن مۇسا پەيغەمبەر ئاياللىرىڭلارنى تالاق قىلىشقا رۇخسەت قىلغان؛ لېكىن ئالەمنىڭ باشلىمىدا بۇنداق ئەمەس ئىدى» («مات.» 7:19-8).
بىز مۇشۇ يەردە ئوخشاش يولدا «نېمىشقا خۇدا ئەسلى شۇنداق قىلىشنى خالىمىسا، سامۇئىل ئارقىلىق ئىسرائىلغا پادىشاھ تەيىنلىدى؟» دەپ سورىغان بولساق، ئۇ بەلكىم ئوخشاشلا «تاش يۈرەكلىكىڭلار تۈپەيلىدىن سامۇئىل پەيغەمبەر سىلەرگە بىر پادىشاھ تەيىنلىدى» دەپ جاۋاب بېرىشى مۇمكىن بولاتتى.
بىز ھېچقاچان «مانا، بۇ ئىشلارنى تولۇق چۈشىنىمىز» دېيەلمەيمىز. لېكىن بىزدە شۇنىڭغا قىلچە گۇمان يوقكى، خۇدانىڭ تۈپ مەقسەت-پىلانى ئاخىرىدا ئۇلارغا بىردىنبىر ھەقىقىي پادىشاھنى، يەنى ئۆز سۆز-كالامى بولغان ئەيسا مەسىھنى پادىشاھ سۈپىتىدە تەيىنلەشتىن ئىبارەت ئىدى. ۋە گاھى ۋاقىتلاردا خۇدا بەزى پادىشاھلاردا كەلگۈسىدىكى ھەقىقىي مەڭگۈ پادىشاھنى كۆرسىتىدىغان «بېشارەتلىك تارىخ» ياكى «بېشارەتلىك قىياپەتلەر»نى بىزگە قالدۇرغان. مەسىلەن داۋۇت: ــ
(1) بەيت-لەھەمدە تۇغۇلدى.
(2) كەمبەغەل، ئورنى تۆۋەن ئائىلىدە چوڭ بولدى.
(3) ئۇ پادىچى ئىدى.
(4) ئۇ پەيغەمبەر ئىدى.
(5) گەرچە ئۇ «پادىشاھ» دەپ مەسىھ قىلىنغان بولسىمۇ، ئۇ ئۆز خەلقى، جۈملىدىن ھۆكۈمدار تەرىپىدىن چەتكە قېقىلدى. لېكىن چەتكە قېقىلغان ۋاقىتلاردا خۇدا ئۇنىڭغا كۆپ «مۇخلىسلار»نى بەرگەن. شۇ چاغدىمۇ ئۇ «يات ئەللەر» تەرىپىدىن ئىززەت-ھۆرمەتكە سازاۋەر بولدى.
(6) ئازاب-ئوقۇبەتلەر ئارقىلىق ئاندىن ئۆز خەلقىنىڭ مەغلۇبىيەتلىرى بىلەن ئۇ «پادىشاھ»، «ئىسرائىلنىڭ پادا باققۇچىسى» دەپ ئېتىراپ قىلىنغان، شان-شەرەپكە ئېرىشكەن.
سۇلايمان دانالىقىدا ۋە راۋاج تاپقىنىدا ۋە ھەزەكىيا پادىشاھ ئىمان-ئېتىقادى ئارقىلىق ئىسرائىلنىڭ دۈشمىنى ئاسۇرىيەنىڭ ئۈستىدىن غەلىبە قازانغىنىدىمۇ بىزگە مەسىھنى كۆرسىتىدىغان «بېشارەتلىك ئوبراز»لارنى قالدۇرغان. ئوقۇرمەن خاتىرىلەرنى ئوقۇغاندا ئۆزى باشقا شۇنداق ئوبرازلارنى كۆرەلەيدۇ، دەپ ئىشىنىمىز.
يولىدىن يانغان پەيغەمبەر («1پاد.» 13-باب)
خۇدانىڭ مۇنداق نامسىز خىزمەتكارىغا تاپشۇرغان سىرلىق ئەمرىگە بەلكىم ھەيران قېلىشىمىز مۇمكىن: ــ «چۈنكى پەرۋەردىگار ئۆز سۆزىنى يەتكۈزۈپ ماڭا بۇيرۇپ: سەن يا نان يېمە يا سۇ ئىچمە، بارغان يولۇڭ بىلەن قايتىپ كەلمە، ــ دېگەن، دېدى».
ئەمرىنىڭ بىرىنچى قىسمىنى روسۇل پاۋلۇسنىڭ سۆزلىرى ئارقىلىق چۈشىنىشىمىز بەلكى توغرىدۇر: ــ «ئېتىقادسىزلار بىلەن بىر بويۇنتۇرۇققا چېتىلىپ تەڭسىزلىكتە بولماڭلار؛ چۈنكى ھەققانىيلىق ۋە قەبىھلىك ئوتتۇرىسىدا قانداقمۇ ئورتاقلىق بولسۇن؟ يورۇقلۇقنىڭ قاراڭغۇلۇق بىلەن قانداق ھەمراھلىقى بولسۇن؟» («2كور.» 14:6). بەيت-ئەلدە نېمە يورۇقلۇق بولاتتى؟ ــ چۈنكى خۇدا نېمىشقا ئۇلارنىڭ بۇتپەرەسلىكىنىڭ ئۈستىگە ئۆز ھۆكۈمىنى جاكارلاشقا باشقا بىر يۇرتتىكى ئادەمنى ئەۋەتىشى كېرەك؟
ئەمرنىڭ ئىككىنچى قىسمى سىرلىقراقتۇر ــ «بارغان يولۇڭ بىلەن قايتىپ كەلمە» دېگەننىڭ نېمە ئەھمىيىتى بار؟ مۇشۇ سوئالغا تولۇق جاۋاب بېرىمىز دېيەلمەيمىز؛ پەقەت شۇنى بايقايمىزكى، ئىسرائىلنىڭ «چۆل-باياۋاندا كېزىش» ۋاقىتلىرىدا خۇدا ئۇلارنى يېتەكلىگىنىدە بىر قېتىممۇ كەينىگە ماڭدۇرغىنى يوق. ۋە بىز بولساق «مۇقەددەس روھتا مېڭىش»ىمىزدا (مەسىلەن «گال.» 16:5) روھىي جەھەتتىن ھېچقاچان «كەلگەن يول بىلەن يېنىپ ماڭغىنىمىز» يوق. چۈنكى خۇدانىڭ يوللىرىدا ھەربىر ئىش ھەردائىم يېپيېڭىدۇر («2كور.» 17:5نى كۆرۈڭ). ھېچ بولمىغاندا، خۇدا بىزگە نېمە كۆرسەتمە تاپشۇرسا چۈشەنسەكمۇ، چۈشەنمىسەكمۇ ئادا قىلىشىمىز لازىم.
بەيت-ئەلدىكى «قېرى پەيغەمبەر» ھېلىقى نامسىز پەيغەمبەرنى چاقىرىپ: «مەن ھەم سەندەك بىر پەيغەمبەردۇرمەن؛ ۋە بىر پەرىشتە پەرۋەردىگارنىڭ سۆزىنى ماڭا يەتكۈزۈپ: ــ ئۇنىڭغا نان يېگۈرۈپ، سۇ ئىچكۈزگىلى ئۆزۈڭ بىلەن ئۆيۈڭگە ياندۇرۇپ كەل، دېدى» دەپ ئۇنىڭغا يالغان گەپ قىلغىنى خۇدانىڭ ئادىمىنىڭ گۇمانىنى دەرھال قوزغىشى كېرەك ئىدى. بەيت-ئەلدە تۇرغان بۇ «قېرى پەيغەمبەر»نىڭ روھىي ئەھۋالى قانداق ئىدى؟ نېمىشقا ئۇ بەيت-ئەلدە شۇنچە ئۇزۇن تۇرۇپمۇ شۇ يەردىكى بۇتپەرەسلىك توغرۇلۇق ھېچقانداق ئەيىبلىك بېشارەت يەتكۈزمىگەندۇ؟! ئۇنداق ئادەمگە ئىشىنىشنىڭ نېمە ھاجىتى؟ خۇدانىڭ ئەمرلىرى بىر-بىرىگە زىت بولامدۇ؟
ئەمدى ئۇ نېمىشقا ئۇنىڭ بىلەن قايتىپ كەتتى؟ يالغۇزلۇقتىنمۇ؟ بىرسى ئۇنى ھەقىقىي پەيغەمبەر دەپ بىلىپ ھۆرمىتىنى قىلغىنى ئۈچۈنمۇ؟ ياكى پەقەت ئاچلىق ياكى ئۇسسۇزلۇقتىنمۇ؟ (ئۇ شۇ كۈنى بەلكىم ئاز دېگەندە 25 كىلومېتر يول ماڭغانىدى).
ئۇ شۇ «قېرى پەيغەمبەر» بىلەن قايتقاندا ئۆزىگە تاپشغۇرۇلغان ئەمرنىڭ ئىككى قىسمىغا خىلاپلىق قىلدى. ئۇ ھەم «يەپ-ئىچتى» ھەم «كەلگەن يول بىلەن قايتتى».
بۇ «قېرى پەيغەمبەر»گە نېمە تۈرتكە بولغانلىقى ئۈستىدە توختىلىشنىڭ ئانچە ھاجىتى يوق. بۇ تۈرتكىلەرنىڭ نېمە بولۇشىدىن قەتئينەزەر ئۇلار ھەسەتخورلۇق ۋە قايغۇ-ھەسرەتنى (نېمىشقا خۇدا بۇ بېشارەتنى يەتكۈزۈشكە مېنى ئىشلەتمىگەن، دېگەندەك) ئۆز ئىچىگە ئالغان بولسا كېرەك. ۋە ئاخىر بېرىپ خۇدا دەرۋەقە ئۇنى ئىشلىتىدۇ ــ ئۇنىڭ بېشارىتى ئۆزىنى ۋە مېھماننى ئۇياتقا قالدۇرىدۇ.
بۇ ئىشلاردا بىزگە نىسبەتەن ئاددىي لېكىن ئېغىر ساۋاقلار باردۇر: ــ
(1) خۇدانىڭ يوللىرىدا ياكى ئەمرلىرىدە ھېچقانداق زىتلىق بولمايدۇ ۋە ھېچقاچان بولمايدۇ. ئۇ ھەردائىم ھەر ئەھۋالدا ئوخشاش؛ ئۇنىڭ يوللىرى ھەردائىم بىرخىلدۇر. ئۇنىڭ ئاللىقاچان روشەن ئايان قىلغان ۋەھىيلىرىگە ماسلاشمايدىغان ھەرقانداق «بېشارەت»، تەلىم ياكى مۇزاكىرىنى دەرھال چەتكە قېقىش كېرەك. ھەممىدىن ئۈستۈن تۇرىدىغان ۋەھىيى بولسا مۇقەددەس يازمىلار، ئەلۋەتتە.
(2) خۇدا بىزگە مەلۇم بېشارەت ياكى شەخسىي ۋەزىپىنى ئايان قىلغان بولسا (مۇشۇ نامسىز بەندىگە ئايان قىلغاندەك)، بىرىنچىدىن بۇ بېشارەت ئۇنىڭدىن كەلگەنلىكىنى جەزملەشتۈرۈشىمىز زۆرۈر (مۇقەددەس يازمىلارنىڭ يورۇقلۇقى بىلەن سۈرۈشتۈرۈپ)؛ ئىككىنچى، جەزملەشتۈرگەندىن كېيىن ئۇنى ئادا قىلغۇچە ھەرقانداق ئادەم ياكى ھەرقانداق ئىش سەۋەبىدىن ئۇنى قولدىن بېرىپ قويماسلىقىمىز، ئۇنىڭدىن ئوڭغىمۇ، سولغىمۇ قېيىپ كەتمەسلىكىمىز كېرەك.
بۇ ۋەقە توغرۇلۇق بەلكىم يەنە ئاخىرقى بىر سوئال بولۇشى مۇمكىن. پەقەت بىر ۋاخلىق تاماق ئۈچۈنلا، خۇدانىڭ جازاسى نېمىشقا شۇنچە ئېغىر بولىدۇ؟ شۈبھىسىزكى، جاۋاب خۇدا بىزگە ئېغىر مەسئۇلىيەتنى، مەسىلەن، شۇ يەردىكىدەك ئۆز سۆز-كالامىنى مەلۇم بىر پادىشاھقا ۋە شۇنداقلا پۈتكۈل بىر ئەلگە يەتكۈزۈشنى تاپشۇرغان بولسا، لېكىن خەۋەرچىنىڭ ئۇنىڭ ئەمرىنى ئاڭلىمىغان بىرەر يېرى بولسا، ئۇ كۆپ ۋاقىتلاردا ئۇنى روشەن جازالىمىسا بولمايدۇ. شۇنداق قىلمىسا، ئۇ يەتكۈزگەن خەۋەر ئاڭلىغۇچىلارنىڭ نەزىرىدە سۇسلاشقان بولىدۇ.
ئىلىياس پەيغەمبەرنىڭ ھورەب تېغىغا بولغان سەپىرى («1پاد.» 19-باب)
ئىلىياس پەيغەمبەر نېمىشقا ھورەب تېغىغا («خۇدانىڭ تېغى)غا ئۇزۇن سەپەر قىلدى؟ شۇ يەردە يۈز بەرگەن ئىشلارنى قانداق چۈشەندۈرەلەيمىز؟
بۇنى چۈشىنىش ئۈچۈن ئىلىياس پەيغەمبەرنىڭ ھورەب تېغىغا قىلغان سەپىرىدىن بۇرۇنقى ئىشلارنى ئەسلەپ ئۆتەيلى. ئىلىياس پەيغەمبەر ئىسرائىلنى توۋىغا ئويغىتىۋېتىلسۇن دەپ، ئىمان-ئىشەنچلىك دۇئا قىلىشى بىلەن خۇدا ئۈچ يېرىم يىل ئاسماننى يامغۇر بېرىشتىن توختىتىپ قويغانىدى. ئاندىن خۇدانىڭ ئوتى ئاسماندىن چۈشكەندە، خەلق كۆرۈنۈشتە توۋا قىلىپ بائال (ئۇلار ئەسلى چوقۇنغان بۇت)نىڭ «پەيغەمبەر»لىرىنى ئۆلتۈرۈۋېتىدۇ (18-باب). ئەمما خانىش يىزەبەل يەنە ئىلىياسقا، سېنىڭ كاللاڭنى ئالمىسام، دەپ خەۋەر ئەۋەتىپ تەھدىت سالىدۇ. شۈبھىسىزكى، ئىلىياس ئاھاب پادىشاھ توۋا قىلغاندۇ، دەپ ئويلىغان ياكى ھېچ بولمىغاندا، خەلق يىزەبەلنىڭ مۇشۇنداق تەھدىتىگە قارشىلىق كۆرسىتىپ، ئۇنىڭغا يول قويماس، دەپ ئۈمىد قىلاتتى. خۇدانىڭ كۈچ-قۇدرىتى شۇنچە روشەن ئايان قىلىنغان تۇرۇقلۇق، خەلق قانداقمۇ يەنىلا شۇنچە پاسسىپ، يەنىلا شۇنچە نومۇسسىز قورقۇنچاق بولىدۇ؟ ئۇنى دەھشەتلىك بىرخىل يالغۇزلۇق بېسىۋالدى. ئۇ زادى نېمە دەپ بۇ خەلق ئۈچۈن جاپا تارتىپ، نەچچە يىل دۇئا-تىلاۋەت قىلىپ كەلگەن؟ ئۇ خەلقنى توۋاغا كەلتۈرۈشكە داۋاملىق ئىنتىلسە نېمە پايدا؟!
ئۇنىڭ كۈچلۈك ئىرادىسى سۇندۇرۇلدى. گەرچە ئۇ ئەسلىدە نەچچە يىل يىزەبەل خانىش ئالغا سۈرۈۋاتقان بۇتپەرەسلىككە قورقماي ئىمان-ئىشەنچى بىلەن قارشىلىق كۆرسەتەن بولسىمۇ، ئۇ ھازىر زور ئاچچىق روھىي ئازابتا بولۇپ، ئۇنىڭدىن ئۆزىنى قاچۇردى. ئۇنىڭ سەپىرىنىڭ مەنزىلى ھورەب، يەنى سىناي تېغى ئىدى (7:19-8). شۇ يەردە خۇدا مۇسا پەيغەمبەرگە ئايان بولۇپ ئۇنىڭغا تەۋرات قانۇنىنى تاپشۇرۇپ ئىسرائىل بىلەن ئەھدىسىنى تۈزگەنىدى. ئىلىياسنىڭ مەقسەتلىرى توغرۇلۇق پەقەت پەرەز قىلالايمىز؛ لېكىن خۇدانىڭ ئۇنىڭ بۇ ئۇزۇن سەپىرىگە يول قويغانلىقىنى، شۇنداقلا سەپەر ئۈچۈن مۆجىزە بىلەن ئۇنى قۇۋۋەتلەندۈرگەنلىكىنى كۆرىمىز (8:19). ئەمدى پىكرىمىز شۇكى، ئىلىياسنىڭ تۈپ مەقسەتلىرى ئىسرائىلنىڭ خۇدانىڭ خەلقى بولۇشقا «تۇغۇلغان» جايغا، يەنى خۇدا مۇسا ئارقىلىق ئەسلىدە ئۇلار بىلەن ئەھدە تۈزۈپ ئۇلارنى «مېنىڭ خەلقىم» دەپ بېكەتكەن جايغا قايتماقچى ئىدى. ئۇ تولىمۇ تەڭلىكتە، خۇدادىن ئۆز خەلقىنىڭ چۈشكۈنلەشكەنلىكى توغرۇلۇق «خەلقىڭنىڭ بۇ نەچچە يۈز يىللىق تارىخىنىڭ زادى نېمە مېۋىسى بار؟» دەپ سورىماقچى بولىدۇ. «بۇ خەلقنىڭ قەبىھلىكىگە قارا! مۇددىئا-مەقسەتلىرىڭ مەغلۇپ بولمىدىمۇ؟ ھەممىمىز ئۈمىد قىلىپ كەلگەن شەرەپلىك مەنزىل قېنى؟ سەن: ــ «ھاياتىم بىلەن قەسەم قىلىمەنكى، پۈتكۈل يەر يۈزى مېنىڭ شان-شەرىپىم بىلەن قاپلىنىدۇ!» دەپ ۋەدە قىلغانىدىڭغۇ! («چۆل.» 21:14). قېنى، بۇ شان-شەرەپ قەيەردە؟!...».
ئىلىياسنىڭ پەيغەمبەرلىك خىزمىتىدىكى تۈرتكىلىرىنى ئۇنىڭ خۇدانىڭ سوئالىغا بولغان جاۋابىدا كۆرىمىز (14-ئايەت): «ساماۋى قوشۇنلارنىڭ سەردارى بولغان خۇدا پەرۋەردىگار ئۈچۈن زور ئوتلۇق مۇھەببەت بىلەن ھەسەت قىلدىم. چۈنكى ئىسرائىللار سېنىڭ ئەھدەڭنى تاشلاپ قۇربانگاھلىرىڭنى يىقىتىپ، سېنىڭ پەيغەمبەرلىرىڭنى قىلىچ بىلەن ئۆلتۈردى. مەن، يالغۇز مەنلا قالدىم ۋە ئۇلار مېنىڭ جېنىمنى ئالغىلى قەستلەۋاتىدۇ». بىر ئىنساننىڭ خۇدا ئۈچۈن قىزغىن بولۇشى ئۇلۇغ ئىشتۇر. بۇنىڭدا ئوتلۇق مۇھەببەت ھەم بىرخىل ھەسەت بار ــ دېمەك، ئىنسانلارنىڭ خۇدادىن باشقا ئىلاھلارغا ئىبادەت قىلىشىغا چىدىماي، شەن-شەرەپنى ئۇنىڭدىن باشقا ھەرقانداق شەخسكە بىرىشكە بولغان كۆرەلمەسلىكتۇر. خۇدا ئۆزىنىڭ جامائىتىگە شۇنداق بىر روھتا بولغان ئادەملەرنى بەرگەي! شۇنداق تۈرتكىلەر ئادەمنى كۆيدۈرىدۇ: ــ «سېنىڭ ئۆيۈڭگە بولغان ئوتلۇق مۇھەببىتىم ئۆزۈمنى چۇلغىۋالدى» («يۇھ.» 17:2). لېكىن خۇدانىڭ شان-شەرىپى ئۈچۈن كۆيگەن كىشى باشقىلارغا نىسبەتەن كۆپرەك سىناقلارغا ئۇچرىشى مۇمكىن ــ ئۇنىڭ قىزغىنلىقى پەقەت ئۆز ئىشىنى بىلگەن كىشى بىلەن سېلىشتۇرغاندا ئۆزىگە كۆپرەك سوئاللارنى قويۇشقا ھەيدەيدۇ. پەقەت ئۇ خۇدانىڭ دانالىقى ھەم ئىشەنچلىكىگە مۇتلەق ئىشەنمىسە، بەلكىم ئۆزىنى شۈبھە ۋە تەڭلىككە چۆكتۈرۈپ قويۇشى مۇمكىن. ئىلىياس پەيغەمبەر ۋە چۆمۈلدۈرگۈچى يەھيانىڭ نۇرغۇن ئوخشايدىغان يەرلىرىنىڭ بولۇشى ئەجەب ئىشتۇر. ئىككىسىنىڭ ئاخىردا شۈبھىگە چۆمۈپ كېتىشى بۇ ئوخشاش يەرلىرىدىن بىرىدۇر («مات.» 10:17-13، «لۇقا» 17:1، «مال.» 5:4، 6نى كۆرۈڭ).
ئەمەلىيەتتە ئىلىياس ئۇزۇندىن بۇيان ھېرىپ-چارچىغىنىدىن پەرۋەردىگارغا (14-ئايەتتە) سەمىمىي جاۋاب بەرمەيدۇ «مەن، يالغۇز مەنلا قالدىم ۋە ئۇلار مېنىڭ جېنىمنى ئالغىلى قەستلەۋاتىدۇ». ئەمەلىيەتتە ئىلىياسنىڭ ئاز دېگەندىمۇ خۇداغا سادىق بولغان يەنە يۈز بىر كىشى توغرۇلۇق خەۋىرى بار ئىدى («1پاد.» 4:17نى كۆرۈڭ ــ شۇ يەردە ئوبادىيا پەرۋەردىگارنىڭ پەيغەمبەرلىرىدىن يۈزىنى ئېلىپ پادىشاھدىن يوشۇرۇپ قويغانلىقى تىلغا ئېلىنىدۇ (بۇ يۈز پەيغەمبەر ئۆزىگە ئوخشاش جاسارەتلىك بىلەن خۇدانىڭ خەۋىرىنى جاكارلىغان بولمىسىمۇ، ئۇلار بائال دېگەن بۇتقا چوقۇنۇپ تىزلانمىغانلار ئىدى). خۇدا بىرئازدىن كېيىن ئىلىياسنىڭ خاتا كۆزقارىشىنى تېخىمۇ تۈزۈتۈپ قويىدۇ.
بىز بىرىنچىدىن بايقايمىزكى، ئىلىياس ھورەبكە يەتكەندە «غارغا كىردى». «غار» ئىبرانىي تىلىدا «ئاشۇ غار» دېيىلىدۇ. دېمەك، ئۇ غار تونۇش بىر جاي ئىدى. يەھۇدىي ئۆلىمىلار («راببى»لار) بۇ غارنى خۇدا مۇسا پەيغەمبەرنىڭ ئالدىدىن ئۆتۈپ كېتىۋېتىپ، شان-شەرىپىنىڭ بىر قىسمىنى ئۇنىڭغا ئايان قىلىش ئۈچۈن مۇسانى يوشۇرۇپ قويغان جاي ئىدى، دەپ قارايتتى («مىس.» 21:33-22نى كۆرۈڭ). بىز بۇ قاراشقا ئورۇنلۇق دەپ قايىلمىز.
لېكىن خۇدانىڭ ئىلىياسقا دېگىنى ۋە كۆرسەتكەنلىرى مۇسا پەيغەمبەرگە كۆرسەتكەنلىرىگە ئوخشاش ئەمەس ئىدى. خۇدا ئىلىياسنى غارنىڭ ئاغزىغا چىقىشقا بۇيرۇپ: «مەن ئۆتۈپ كېتىمەن» دېدى. مۇسانىڭ سىناي تېغىدا تۇرغان ۋاقتىدىكىگە ئوخشاش، ئىلىياستىمۇ بىرنەچچە ھەيۋەتلىك ئىشلار يۈز بەردى ــ دەھشەتلىك شامال، يەر تەۋرەش ۋە ئوت ئىلىياسنىڭ كۆز ئالدىدىن ئۆتتى. لېكىن خۇدانىڭ ھۇزۇرى بۇ ئۈچ ھادىسىنىڭ ھېچقايسىسىدا ئەمەس ئىدى. ئاندىن «بوشقىنا، مۇلايىم بىر ئاۋاز ئاڭلاندى» ۋە ئىلىياس پەرۋەردىگارنىڭ بۇ ئاۋازىدا ھازىر بولۇشىنى بىلدى.
خۇدا ئىلىياستىن «بۇ يەردە نېمە قىلىسەن؟» دەپ سورايدۇ. ئۇ داد-پەريادلىرىنى تۆكۈپ بېرىدۇ. بىز يۇقىرىدا ئېيتقىنىمىزدەك، ئۇنىڭ داد-پەريادلىرى توغرىسىدا ئېيتقانلىرى تولۇق توغرا بولۇپ كەتمىسىمۇ، لېكىن خۇدا ئۇنى ئەيىبلىمەيدۇ، بەلكى ئۇنىڭغا قايتىپ بېرىپ خىزمىتىنى داۋام قىلىشقا ئورۇن باسارلارنى بەلگىلەشكە بۇيرۇيدۇ. ئىلىياسنىڭ خۇدانىڭ جازالىرىنى ئېلىپ بېرىش خىزمىتىگە يەھۇ ۋە ھازائەلنى، پەيغەمبەرلىك خىزمىتىگە ئېلىشانى ئورۇن باسارلار، دەپ بېكىتىپ «مەسىھ قىلىش»ى كېرەك بولىدۇ. ئاندىن خۇدا ئۇنىڭغا، ئەمەلىيەتتە سەن يالغۇز ئەمەس، ئىسرائىل ئىچىدە ماڭا سادىق بولغان يەنە يەتتە مىڭ ئادەم بار، دەيدۇ.
ئىلىياس ئەسلىدە خۇدادىن «ئۆلسەم» دەپ تىلىدى. خۇدا بىزنىڭ دۇئا-تىلەكلىرىمىزنى دائىم دەل سورىغىنىمىزدەك ئىجابەت قىلماسلىقى ئەمەلىيەتتە بەختىمىزدۇر. ئاخىرىدا خۇدا ئىلىياس پەيغەمبەرنى ئۆزىگە تىرىك ھالدا ئېلىپ كەتتى!
ئەمدى شامال، يەر تەۋرەش، ئوت ۋە «بوشقىنا، مۇلايىم بىر ئاۋاز» ۋە خۇدانىڭ جاۋابى توغرۇلۇق نېمە دەيمىز؟ شۈبھىسىزكى، ئۇلار ئىلىياسقا (ۋە بىزگە) ئاز دېگەندىمۇ ئۈچ مۇھىم ساۋاقنى ئۆگىتىش ئۈچۈن بېرىلىدۇ: ــ
(ئا) بىزنىڭ ئىزدىگىنىمىز باشقا بىرسىنىڭكىگە ئوخشاش بولغان كەچۈرمىش (ئىلىياس مۇسا پەيغەمبەرنىڭ كەچۈرمىشىگە ئوخشاش بولغان كەچۈرمىشنى ئىزدىگەندەك) ئەمەس، بەلكى خۇدانىڭ ئۆزى بولۇشى كېرەك. ئىلىياس ئەسلىدە ئىسرائىلنى توۋىغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن ئىمان-ئىشەنچ ئارقىلىق ئاسماندىن ئوت چۈشۈرگەنىدى. ئىسرائىل تېخىچە توۋا قىلمىغانىدى. ئەمدى ئىلىياس ئۇلارنىڭ ھەقىقىي ھالدا توۋا قىلىشى ئۈچۈن خۇدا ئۆز كۈچ-قۇدرىتىنى تېخىمۇ ھەيۋەتلىك ۋە دەھشەتلىك ھالدا كۆرسەتمىسە بولمايدۇ، دەپ ئويلىغانلىقىغا ئىشىنىمىز. لېكىن خۇدا ئۆزىنىڭ تىنچ، شىۋىرلاپمۇ، ھەتتا يوشۇرۇن ھالدا ئىشلىيەلەيدىغانلىقىنىمۇ كۆرسەتتى. بۇ ئىشلار ئىچىدە خۇدا ئىلىياستىن سورىغان يوشۇرۇن بىر سوئال بار: «مېنىڭ يوللىرىمدىن رازىمۇسەن؟ ماڭا ھەقىقىي ئىشەنەمسەن؟»
(ئە) گاھى ۋاقىتلاردا ئۆزىمىزنى پۈتكۈل دۇنيادا يالغۇز (ھېچكىم ماڭا ئوخشاش دەردلىك ئەمەس؛ ھېچكىم مېنىڭ ھالىمغا يېتەلمەيدۇ ياكى مېنى چۈشەنمەيدۇ) دەپ ھېس قىلىشىمىز مۇمكىن. ئەمەلىيەت ئۇنداق ئەمەس. ھالبۇكى، خۇدا گاھى ۋاقىتلاردا ئېتىقادىمىزنى تاۋلاش ئۈچۈن بۇ خەۋەرنى بىزگە ئېنىق كۆرسەتمەيدۇ ياكى بىزگە ئوخشاش دەردداشلار بىلەن ئۇچراشتۇرمايدۇ.
(ب) خۇدا ھەيۋەتلىك ياكى كارامەت ئىشلاردا بولۇشى ناتايىن. بىراق بۇ كۈنلەردە كۆپ ئادەملەر شۇنداق ئويلايدۇ. بۇنىڭ بىلەن ئۇلار ئاتالمىش «پەيغەمبەرلەر»، «روسۇللار» ياكى «مۆجىزە ياراتقۇچىلار» تەرىپىدىن ئاسانلا ئالدىنىپ كېتىدۇ. ۋە بىز ئۆز دەۋرىمىزدىكىلەرنى ئويغىتىش ئۈچۈن كېرەك بولغىنى كارامەت ئىشلار ۋە مۆجىزىلەردۇر، دەپ ئويلىساق خاتالاشقان بولۇشىمىز مۇمكىن؛ خۇدانىڭ باشقا يوللىرى بار، مەسىلەن ھازائەل ۋە يەھۇ ئارقىلىق ئاستا يۈرگۈزۈلگەن «ئويغىتىش جازالىرى» بىلەن ياكى «بوشقىنا، مۇلايىم بىر ئاۋاز» بىلەن ئىشلىشىمۇ مۇمكىن.
«پەيغەمبەرنى ئۇرۇش» («1پاد.» 20-باب)
بۇ بابتا بىر پەيغەمبەرنىڭ خەۋەرنى ئاسىيلىق قىلغان ئاھاب پادىشاھقا يەتكۈزۈش ئۈچۈن، غەلىتە بىر تەدبىرنى ئىشلەتكەنلىكى خاتىرىلىنىدۇ. بىز بۇ يەردە خەۋەرنىڭ ئۆزى ئۈستىدە ئەمەس (ئوقۇرمەن ئۇنىڭ مەزمۇنىنى ئۆزى چۈشىنەلەيدۇ)، بەلكى ئادەمنىڭ بېشىنى قاتۇرۇشى مۇمكىن بولغان خەۋەرنى يەتكۈزۈش تەدبىرى ئۈستىدە توختىلىمىز. مەسىلىدە ئىككى سوئال بار: ــ
(ئا) خەۋەر نېمىشقا شۇنداق قان ئېقىتىش ئۇسۇلى بىلەن يەتكۈزۈلۈشى كېرەك؟ يەنى، خەۋەر يەتكۈزگەن پەيغەمبەر نېمىشقا باشقا پەيغەمبەر تەرىپىدىن ئۇرۇلۇشى كېرەك؟
(ئە) نېمىشقا ئۇنى ئۇرۇشنى رەت قىلغان پەيغەمبەر شۇنچە ئېغىر جازاغا ئۇچرىغان؟ مۇناسىۋەتلىك ئايەتلەر (35-38) تۆۋەندىكىدەك: ــ
«پەيغەمبەرلەرنىڭ شاگىرتلىرىنىڭ بىرى پەرۋەردىگارنىڭ بۇيرۇقى بىلەن يەنە بىرىگە: سەندىن ئۆتۈنىمەن، مېنى ئۇرغىن، دېدى. لېكىن ئۇ ئادەم ئۇنى ئۇرغىلى ئۇنىمىدى. شۇنىڭ بىلەن ئۇ ئۇنىڭغا: ــ سەن پەرۋەردىگارنىڭ سۆزىنى ئاڭلىمىغىنىڭ ئۈچۈن مانا بۇ يەردىن كەتكىنىڭدە بىر شىر سېنى بوغۇپ ئۆلتۈرىدۇ، ــ دېدى. ئۇ ئۇنىڭ يېنىدىن چىققاندا، ئۇنىڭغا بىر شىر ئۇچراپ ئۇنى ئۆلتۈردى.
ئاندىن كېيىن ئۇ يەنە بىر ئادەمنى تېپىپ ئۇنىڭغا: سەندىن ئۆتۈنىمەن، مېنى ئۇرغىن، دېدى. ئۇ ئادەم ئۇنى قاتتىق ئۇرۇپ زەخمىلەندۈردى. ئاندىن پەيغەمبەر بېرىپ ئۆز قىياپىتىنى ئۆزگەرتىپ، كۆزلىرىنى تېڭىق بىلەن تېڭىپ يول بويىدا پادىشاھنى كۈتۈپ تۇردى» (35-38).
(ئا) خەۋەر يەتكۈزگەن پەيغەمبەر نېمىشقا باشقا پەيغەمبەر تەرىپىدىن ئۇرۇلۇشى كېرەك؟
بىرىنچىدىن، ئاھاب پادىشاھدەك جاھىل ۋە كاج ئادەمنىڭ دىققىتىنى تارتىش ئۈچۈن، تولىمۇ ئالاھىدە بىر ئۇسۇل كېرەك ئىدى. كېيىن، رەب ئەيسا ئوخشاش سەۋەبتىن كاج ئىسرائىللارنى ئويغىتىش ۋە ئويلاندۇرۇش ئۈچۈن كۆپ ھەقىقەتلەرنى تەمسىل بىلەن ئۆگىتەتتى. بىراق خۇدانىڭ شۇنداق يولدا ئۆز خەلقىنى بىۋاسىتە ئازابلايدىغان ئىشنى بۇيرۇشى ئىنتايىن ئاز ئۇچرايدىغان ئىشتۇر. دەرۋەقە، تەۋراتتا خۇدا مۇسا پەيغەمبەر ئارقىلىق خەلقىگە ئۆزىگە گۈل چەكتۈرۈش ياكى ماتەم بىلدۈرۈش ئۈچۈن ئۆزىنى كېسىشنى مەنئى قىلغان («لاۋ.» 28:19). بۇ يەردە يەتكۈزۈلگەن خەۋەرنىڭ تولىمۇ ئېغىر ئىكەنلىكىنى تەكىتلەش ئۈچۈن، ئۇنى يەتكۈزۈش يولىدا بىر ئادەم يارىلىنىشى كېرەك ئىدى.
ئاددىي قىلىپ ئېيتقاندا، بۇ پەيغەمبەرنىڭ يارىلىنىشىنىڭ ئۆزى ئاھاب پادىشاھقا «سېنىڭ ئىتائەتسىزلىكىڭ تۈپەيلىدىن كۆپ ئىسرائىللار ئوخشاشلا يارىدار بولۇپ، زىيان تارتىدۇ» دېگەندەك خەۋەرنىمۇ يەتكۈزدى.
(ئە) يەتكۈزگەن پەيغەمبەر نېمىشقا باشقا پەيغەمبەر تەرىپىدىن ئۇرۇلۇشى كېرەك؟ ۋە (ب) نېمىشقا ئۇنى ئۇرۇشنى رەت قىلغان پەيغەمبەر شۇنچە ئېغىر جازاغا ئۇچرىغان؟
ھەرقانداق ئادەم ئۆز-ئۆزىنى ئۇرۇشى ئىنتايىن تەس ئىش، ئەلۋەتتە. ئەگەر پەيغەمبەر ئاددىي بىر پۇقرادىن «مېنى ئۇر» دەپ تەلەپ قىلغان بولسا، ئۇ («كونا ئەھدە» دەۋرىدە) بۇنداق غەلىتە بۇيرۇقنىڭ ھەقىقەتەن خۇدانىڭ ئىرادىسى ئىكەنلىكىنى قانداق بىلەتتى؟ لېكىن باشقا بىر پەيغەمبەر بولسا بۇ ئىشنىڭ خۇدانىڭ ئىرادىسى ئىكەنلىكىنى كۆرەلەيدىغان بولۇشى كېرەك ئىدى. بىرىنچى ئادەمنىڭ رەت قىلىشىنىڭ نەتىجىسى شىرنىڭ ئۇنى يىرتىپ ئۆلتۈرۈشى يەنە بۇ خەۋەرنىڭ تورى بارلىقىنى تەكىتلەيدۇ. مەلۇم بىر ئەلنىڭ ھايات-مامات ئىشلىرى بىرسىنىڭ كالامغا ئىتائەت قىلىشقا زىچ باغلانغان ئەھۋالدا، خۇدانىڭ بەندىلىرى خۇدانىڭ سۆز-كالامىغا ئىتائەت قىلىشنى ئۆز ئىختىيارىدىكى بىر ئىش دەپ قارىسا قەتئىي بولمايدۇ. مۇشۇ يەردە ئاھاب پادىشاھنىڭ بەن-ھاداد دېگەن بۇ رەزىل ئادەمنى قويۇۋېتىشى دەل مۇشۇنداق بىر ئەھۋال ئىدى؛ بۇ ئىسرائىلنىڭ قىسمىتى بىلەن زىچ باغلىنىشلىق. شۇ مەزگىلدە خۇدانىڭ جازالىرى شۇنچە روشەن قىلىنغان ۋاقىتلاردا، ئۇنىڭ مۇددىئا-مەقسەتلىرىنى توسۇش ئىنتايىن ئېغىر خەتەرلىك بىر ئىشتۇر. بولۇپمۇ ئۇنىڭ ھۆكۈم-جازالىرى يەر يۈزىدە ئاشكارىلىنىدىغان كۈنلەردە، ئۇنىڭ سۆز-كالامىنى ئوبدان بىلىش ۋە ئۇنىڭغا ئىتائەت قىلىش ئىنساننىڭ بىردىنبىر بىخەتەر باشپاناھى بولىدۇ.
«ئۇ ئاتا-بوۋىلىرى ئارىسىدا ئۇخلىدى» (21:1، 10:2، 21:11، 43:11 ۋە باشقا يەرلەردە)
ــ «تەبىرلەر»نى كۆرۈڭ.