ئىنجىل 17-قىسىم 


«تىتۇس»نىڭ تەپسىرى


(روسۇل پاۋلۇسنىڭ تىتۇسقا يازغان مەكتۇپى)


كىرىش سۆز


روسۇل پاۋلۇسنىڭ كېيىنكى يىللىرىنىڭ تارىخى، شۇنداقلا بۇ خەتنىڭ ئازراق ئارقا كۆرۈنۈشلىرى توغرۇلۇق «تىموتىيغا (1)»دىكى «كىرىش سۆز»ىمىزنى كۆرۈڭ. تىتۇس خۇش خەۋەرنى پاۋلۇسنىڭ ئۆزىدىن ئاڭلاپ مەسىھگە ئىشەنگەنىدى (پاۋلۇس 4:1دە ئۇنى «ئورتاق ئېتىقادىمىزدا ئۆز ئوغلۇم بولغان تىتۇس» دەپ ئاتايدۇ). ئۇ كېيىن پاۋلۇسنىڭ «خۇش خەۋەرچى گۇرۇپپا»سىنىڭ بىر ئەزاسى بولۇپ كۆپ سەپەرلەردە ئۇنىڭغا ھەمراھ بولدى. ئۇنىڭ توغرۇلۇق مۇھىم بىر پاكىت شۇكى، ئۇ يەھۇدىي ئەمەس، شۇنداقلا خەتنە قىلىنغان ئەمەس ئىدى (گالاتىيالىقلارغا» 1:2، 3:2). پاۋلۇسنىڭ كورىنتلىقلارغا يازغان ئىككىنچى مەكتۇپىدىكى كۆپ يەرلەردىن ئۇنىڭ بۇ سۆيۈملۈك ئادەمگە شۇنچە ئىشەنگەنلىكىنى ۋە ئۇنى شۇنچە ئەتىۋارلىغانلىقىنى كۆرگىلى بولىدۇ. شۇ خەتتىكى 13:2، 6:7، 13:7-14، 6:8، 16:8، 23:8، 18:12نى كۆرۈڭ. بۇ ئايەتلەردە ئۇ تىتۇسنى «قېرىندىشىم»، «ھەمراھىم»، «خىزمەتدىشىم» دەپ ئاتايدۇ ۋە ئاخىرقى ئايەتتە ئۇنىڭ توغرۇلۇق: «بىز ئىككىيلەن ئوخشاش بىر روھتا يۈرىۋاتمامدۇق؟ بىزنىڭ باسقان ئىزىمىز ئوخشاش ئەمەسمىكەن؟» دەيدۇ.

پاۋلۇس ئاخىرقى سەپىرىدە كرېت ئارىلىدىن ئۆتكەنىدى. ئۇشبۇ خەتنىڭ مەزمۇنىغا قاراپ نۇرغۇن ئادەملەر خۇش خەۋەرنى قوبۇل قىلغان، شۇنداقلا جامائەتلەردە يىغىلغان بولسا كېرەك. پاۋلۇسنىڭ باشقا يەرلەردە جىددىي ئىشلىرى بولغاچقا تىتۇسنى شۇ يەردە قالدۇرغانىدى. سەۋەبى 5:1دە بايان قىلىنىدۇ: ــ

«سېنى كرېت ئارىلىدا قالدۇرۇشتىكى سەۋەب، ئورۇندىلىپ بولمىغان ئىشلارنى بىر تەرەپ قىلىشىڭ ئۈچۈن ۋە ھەر شەھەردە ساڭا تاپىلىغىنىمدەك جامائەتكە ئاقساقاللارنى تىكلىشىڭ ئۈچۈن ئىدى».

شۇنىڭدەك ئاقساقاللارنىڭ قانداق سالاھىيىتى بولۇشى، ئۇلارنىڭ تاللىنىش يولى بۇ مەكتۇپنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولىدۇ.

كرېت ئوتتۇرا دېڭىزغا جايلاشقان، ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 450 كىلومېتر، كەڭلىكى تەخمىنەن 70 كىلومېتر بولغان چوڭ ئارال. پاۋلۇس بىلەن تىتۇس ئۇ يەردىن ئۆتكەن چاغدا پۈتۈن ئاھالىسى بەلكىم 300 مىڭ ئادەم ئىدى. ئۇلار ئارال ئەتراپىدىكى 100 كىچىك «شەھەر»دە بۆلۈنۈپ تۇراتتى. ئۇنىڭ تۇپرىقى ئىنتايىن مۇنبەت، ھاۋاسى مول ھوسۇل ئېلىشقا ئىنتايىن باپ كېلىدۇ؛ شۇڭا كۆپ ئەجىر سىڭدۈرمەي ھەرخىل زىرائەت ۋە مېۋىلەرنى ئۆستۈرگىلى بولىدۇ. ئارالدا كۆپ تاغلىق يەرلەر بولۇپ، قوي ۋە ئۆچكە پادىلىرىنى باققىلى بولىدۇ. پاۋلۇس شۇ يەردە بولغان ۋاقتىدا ئۇ رىم ئىمپېرىيەسىنىڭ ئاستىدىكى بىر ئۆلكە ئىدى.

پاۋلۇس بىلەن تىتۇس شۇ يەرگە بارغاندا خەلقلەر ئىچىدە ئاللىقاچان ئېتىقادچىلار بار بولۇشى مۇمكىن ئىدى؛ چۈنكى مۇقەددەس روھ يېرۇسالېمدىكى جامائەتكە چۈشكەن كۈنىدە روسۇل پېترۇسنىڭ مەسىھنى جاكارلىغىنىنى ئاڭلىغۇچىلار ئارىسىدا كرېتلىق بەزى يەھۇدىيلار بار ئىدى («روس.» 11:2).

پاۋلۇس كرېتلىقلارنىڭ مىجەز-خۇلقى توغرۇلۇق ئۇلارنىڭ ئېپىمېنىدىس ئىسىملىك بىر شائىرىنىڭ سۆزلىرىنى نەقىل كەلتۈرىدۇ. ئۇ ئۆز يۇرتداشلىرى توغرۇلۇق مۇنداق يازغان: ــ «كرېتلار ھەمىشە يالغان سۆزلەيدىغانلار، ۋەھشىي ھايۋانلار ۋە ھۇرۇن تويماسلاردۇر». پاۋلۇس ئۇنىڭ بۇ سۆزىنى تەستىقلايدۇ. بۇنىڭ ئۈستىدە ئويلاپ باقساق، مۇشۇنداق يامان ئىللەتلەر بىر ئادەمدە مۇجەسسەملەشكەن بولسا، بۇ ئىنتايىن ئالاھىدە ئەھۋال ھېسابلىنىدۇ. ئادەتتە ھۇرۇنلۇق بىلەن زوراۋانلىق ئەينى بىر ئادەمدە كۆرۈلمەيدۇ. مۇشۇنداق بىر خەلق بىلەن باردى-كەلدى قىلىش تولىمۇ تەس ئىش! مۇشۇ سۆزدىن يەنە شۇنى بىلىمىزكى، ھەربىر خەلق ياكى مىللەتنىڭ «پەۋقۇلئاددە گۇناھلىرى» بولىدۇ. ھالبۇكى، خۇدا ئالدىدا مەلۇم بىر ئەلنىڭ بۇ «پەۋقۇلئاددە گۇناھلىرى» ئۇلارنى باشقا ئەللەردىن ئەلا ياكى بەتتەر قىلمايدۇ ــ ھەربىر ئەلنىڭ پەۋقۇلاددە گۇناھلىرى بار، شۇنداقلا ھەربىر ئىنسان بەرىبىر گۇناھكاردۇر. لېكىن خۇدانىڭ جارچىسى ئۆزى بارغان يەردىكى خەلقنىڭ مۇشۇنداق «پەۋقۇلئاددە گۇناھلىرى»دىن خەۋەردار بولۇشى كېرەك؛ شۇنىڭ بىلەن ئۇ مەلۇم ئەلنىڭ خىزمىتىدە بولغاندا، ئۇلارغا قايسى گۇناھلاردىن ئالاھىدە ھېزى بولۇش كېرەكلىكى توغرىسىدا توغرا ئاگاھلاندۇرۇشقا قوراللانغان بولىدۇ (13:1-16نى كۆرۈڭ). بەزىلەر بەلكىم: «كىشىلەر مەسىھگە ئىشەنگەندىن كېيىنلا، ئۇلارنىڭ كونا گۇناھلىرىمۇ يوقاپ كەتكەن» دېيىشى مۇمكىن. لېكىن بۇ ئىش كۆپ قېتىملاردا خۇش خەۋەرنى يەتكۈزۈشنىڭ ئېنىق ياكى ئېنىق ئەمەسلىكى بىلەن باغلىقتۇر. مۇقەددەس روھنىڭ كۈچلۈك ۋەھىيىسى بولمىسا كونا ئىللەتلەر جامائەتتە ئاسانلا قايتا پەيدا بولىدۇ ۋە مانا شۇ سەۋەبتىن پاۋلۇس كرېت خەلقىنىڭ «ئالاھىدە گۇناھلىرى» توغرۇلۇق سۆزلەيدۇ. 


يەنە دېمىسەك بولمايدۇكى، خەتنىڭ كۆپ يەرلىرى («تىموتىيغا (1)»نىڭ يېزىلىش ئۇسلۇبىغا ئوخشاش) پەقەت تىتۇسقىلا ئەمەس، بەلكى «قىزىم ساڭا ئېيتاي، كېلىنىم سەن ئاڭلا!» دېگەندەك، ئۇنىڭ كەينىدە تۇرغان جامائەتكىمۇ قارىتىلغان. پاۋلۇسنىڭ خەتتە بولغان مەقسەتلىرى جامائەتنىڭ بۇ خەتنى ئوقۇشى ۋە جامائەتنىڭ ئۇنىڭ تىتۇسقا جېكىلىگەنلىرىنى بىلىۋېلىشىنى ئۆز ئىچىگە ئالغانىدى. خەتتىن شۇنى كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى، گەرچە پاۋلۇس تىتۇسنى ئاقساقاللارنى تاللاپ بېكىتىشكە قالدۇرغان بولسىمۇ، ئۇ بۇ ۋەزىپىنى ئورۇنلاش جەريانىدا بەزىلەرنىڭ كەمسىتىشلىرىگە دۇچ كەلگەنىدى. كەمسىتىشنىڭ سەۋەبى ئۇنىڭ ياش بولغانلىقىدىن ئەمەس (تىموتىي شۇ سەۋەبتىنمۇ بەزىلەرنىڭ كەمسىتىشىگە ئۇچرىغان)، بەلكى ئۇنىڭ يەھۇدىي بولمىغانلىقىدىن بولسا كېرەك؛ بەزى يەھۇدىي ئېتىقادچىلار بەلكىم «بىز خۇدا تاللىغان خەلقتىن بولغان ئەمەسمۇبىز؟» دەپ ئۆزلىرىنى باشقا ئەلدىن بولغان ئېتىقادچىلاردىن ئەۋزەل چاغلىغانىدى (15:2نى كۆرۈڭ، «1تىم.» 12:4 بىلەن سېلىشتۇرۇڭ). بەزىلەر ئۇنىڭدىن: «ئۇنىڭ ئاقساقاللارنى تاللىغۇدەك نېمىسى بار؟» دەپ گۇمانلانغان. مۇشۇنداق گۇمانلارنى يوقىتىش ئۈچۈن تىتۇسقا نىسبەتەن ئاللىقاچان ئېنىق بولغان ۋەزىپىنى پاۋلۇس خېتىدە قايتا تاپىلايدۇ ــ دېمەك، ئۇنىڭ روسۇلنىڭ بىۋاسىتە يوليورۇقى ۋە تولۇق ھوقۇقى بىلەن ئاقساقاللارنى تاللاپ بېكىتىش ۋەزىپىسى بار دەپ ئىسپاتلىنىدۇ.

كرېتتىكى جامائەتلەرنىڭ ھەممىسى مەسىھنى قۇتقۇزغۇچۇم دەپ ئېتىراپ قىلغان، ئەلۋەتتە. لېكىن ئۇلارنىڭ ئارىسىدا يەنە مۇسا پەيغەمبەرگە چۈشۈرۈلگەن تەۋرات قانۇنىدىكى «رەسىم-يوسۇن»لارنى جامائەتكە يۈكلىمەكچى بولغان بەزى يەھۇدىي قېرىنداشلار بار ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ «نەسەبنامە»لىرى بىلەن بەند بولۇپ بۇلار ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ باشقىلاردىن ئۈستۈنلۈكىنى ئىسپاتلىماقچى بولۇشقانىدى، شۇنىڭدەك تايىنى يوق يەھۇدىي ئەپسانىلىرىگە كۆپ كۆڭۈل بۆلەتتى (بۇ توغرۇلۇق «تىموتىيغا (1)»دىكى «قوشۇمچە سۆز»نى كۆرۈڭ).

ھەربىر خېتىدىكىدەك پاۋلۇس خۇدانىڭ بۇ ئادىمىنىڭ جامائەتكە نەمۇنە كۆرسىتىشىنى جېكىلەيدۇ، شۇنداقلا ئۇنىڭ جامائەتنى ھالاكەتكە يۈزلىنىۋاتقان دۇنيا ئالدىدا خۇدانىڭ مۇھەببىتى، سەۋر-تاقەتلىكى، ھەققانىيلىقى، مۇقەددەسلىكى ۋە ھەقىقەتلىكىنى كۆرسىتىدىغان نەمۇنە بولۇشقا جېكىلىشىنى تاپىلايدۇ (1:2-9:3).


مەزمۇن: ــ

1. سالام (1-باب 1-4-ئايەتلەر)

2. جامائەت ئاقساقاللىرىنىڭ سالاھىيىتى (1-باب 5-16)

3. جامائەت ئەزالىرىنىڭ مەسئۇلىيىتى (2-باب)

4. يوليورۇق ۋە ئاگاھلاندۇرۇش (3-باب 1-11)

5. ئاخىرقى سۆز (3-باب 12-15-ئايەتلەر)




••••••••


قوشۇمچە سۆز


1:2 «بۇ ئېتىقاد ۋە ھەقىقەت مەڭگۈلۈك ھاياتقا باغلانغان ئۈمىدنى ئېلىپ كېلىدۇ؛ بۇ مەڭگۈلۈك ھاياتنى مۇتلەق يالغان ئېيتمايدىغان خۇدا ھەممە دەۋر-زامانلاردىن ئىلگىرىلا ۋەدە قىلغانىدى».

پاۋلۇس مۇشۇ يەردە خۇدا «مەڭگۈ ھايات» «ھەممە دەۋر-زامانلاردىن ئىلگىرىلا» ۋەدە قىلغان، دەيدۇ. تەبىئىي ھالدا بىر سوئال تۇغۇلىدۇكى، خۇدانىڭ بۇ ۋەدىسى كىمگە قىلىنغان؟ ئەگەر ئۇ «ھەممە دەۋر-زامانلاردىن ئىلگىرىلا» ۋەدە قىلغان بولسا، شۇ چاغدا يا پەرىشتىلەر يا ئادەملەر تېخى مەۋجۇت ئەمەس ئىدى. شۇڭا بىردىنبىر خۇلاسە شۇ بولۇش كېرەككى، بۇ ۋەدە خۇدائاتا تەرىپىدىن ئوغلىغا ئېيتىلغان. ئوغلى توغرۇلۇق ئىنجىلدا «ئۇنىڭدا (ئەسلى) ھايات ئىدى» دەپ ئوقۇيمىز («يۇھ.» 3:1-4). شۇنىڭ بىلەن ۋەدە ئۇنىڭ ئۆزى ئۈچۈن بىۋاسىتە ئەمەس، بەلكى كەلگۈسى زامانلاردا، مەڭگۈلۈك ھايات بىلەن ياشاۋاتقان بىر خەلق (يەنى، جامائەت)نىڭ ئوغلىغا بېغىشلىنىدىغانلىقىنى كۆرسەتكەن، دەپ قارايمىز. بۇ ۋەدە يەنە، «ئىبر.» 20:13دە كۆرسىتىلگەن «مەڭگۈلۈك ئەھدە» بىلەن بىر گەپ دەپ ئىشىنىمىز. ھازىرقى ئىنجىل دەۋرىدە ئىنسان تەرىپىدىن بۇ ئەھدە «يېڭى ئەھدە» دەپ ئاتىلىدۇ؛ لېكىن خۇدانىڭ نەزىرىدە ئۇ «مەڭگۈلۈك ئەھدە»دۇر. چۈنكى «يېڭى ئەھدە» ئەمەلىيەتتە ھەممە دەۋر-زامانلاردىن ئىلگىرىلا خۇدانىڭ كۆڭلىگە پۈكۈلگەن، يەنى ئاتا ۋە ئوغۇل ئوتتۇرىسىدا تۈزۈلگەنىدى («رىم.» 29:8-30؛ «ئەف.» 4:1-5، 9:1-12، 8:3-11نى كۆرۈڭ).


تىتۇسنىڭ كېيىنكى كۈنلىرى

«چۈنكى دېماس بۇ ھازىرقى دۇنيانى تاما قىلغانلىقى ئۈچۈن مېنى تاشلاپ تېسالونىكا شەھىرىگە كەتتى. كرىسكىس گالاتىيا ئۆلكىسىگە، تىتۇس دالماتىيا ئۆلكىسىگە كەتتى» («2تىم.» 10:4).

بۇ ئايەتتىن بىلىمىزكى، پاۋلۇسنىڭ قولغا ئېلىنىپ، رىم شەھىرىگە ئاپىرىلىش سەپىرىدە تىتۇس ئۇنىڭغا ھەمراھ ئىدى ۋە بەلكىم پاۋلۇس زىنداندا ياتقاندا ئۇنىڭغا ياردەمدە بولغان. ئايەتتىن يەنە ئۇقىمىزكى، ئۇ كېيىن پاۋلۇستىن ئايرىلىپ دالماتىيا (ھازىرقى يۇگوسلاۋىيە، بوسنىيا ۋە كرودىيە) ئۆلكىسىگە باردى. بۈگۈنگە قەدەر شۇ رايونلاردىكى خەلقلەرنىڭ «ئېغىز ئەدەبىياتى»دا تىتۇس شۇ يەردە زور مېھىر-مۇھەببىتى ۋە سادىق خىزمىتى ئارقىلىق كۆپ ئادەملەرنى ئېتىقادقا كەلتۈرگەن، دېيىلىدۇ.