تەۋرات 36-قىسىم
«زەفانىيا»نىڭ تەپسىرى
(زەفانىيا پەيغەمبەرنىڭ كىتابى)
كىرىش سۆز
پەيغەمبەر ئۆزى
زەفانىيا ــ ««ياھ» (پەرۋەردىگار) ئەتىۋارلايدۇ» ياكى ««ياھ» قوغدايدۇ» دېگەننى بىلدۈرىدۇ. ئۇنىڭ ئاتىسىنىڭ ئىسمى «كۇشى» بولۇپ، «ئېفىئوپىيەلىك» دېگەن مەنىدە بولۇپ، بەلكىم زەفانىيانىڭ ئاتىسى كۇشى ياكى چوڭ ئاتىسى گەدالىيانىڭ ئېفىئوپىيە بىلەن مەلۇم مۇناسىۋىتى بولۇشى كېرەك. زەفانىيا كىتابىدا ئىككى قېتىم ئېفىئوپىيەنى تىلغا ئالىدۇ. ئۇ يەنە ئۆزىنىڭ ھەزەكىيا پادىشاھنىڭ چەۋرە ئوغلى ئىكەنلىكىنى بىزگە ئۇقتۇرىدۇ ــ سەۋەبى، باشقىلارنىڭ ئۆزىنى «ئېفىئوپىيەلىك» دەپ ئويلاپ قالماسلىقى ئۈچۈندۇر (زەفانىيا يەھۇدىي بولمىغان بولسا، يەھۇدىيلار ئۇنى ئۆزلىرىگە پەيغەمبەر دەپ ھېسابلىمايتتى). تەۋراتتىكى باشقا قىسىملاردىن زەفانىيا توغرۇلۇق خەۋىرىمىز يوق.
يېزىلغان ۋاقتى
زەفانىيا پەيغەمبەر بېشارەتلىرىنىڭ يوسىيا پادىشاھ تەختكە ئولتۇرغان ۋاقىتلاردا (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 640-609-يىلى) بېرىلگەنلىكىنى ئۇقتۇرىدۇ. شىمالىي پادىشاھلىق، يەنى «ئىسرائىل» يۈز يىل ئىلگىرى يوقىتىلغانىدى. يەھۇدانىڭ پادىشاھى يوسىيا مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 621-يىلى ئوچۇق-ئاشكارا ھالدا بۇتپەرەسلىكنى يوقىتىدىغان تولۇق ئىسلاھاتنى يولغا قويىدۇ. بەزى ئالىملار، بۇ ئىسلاھاتنىڭ ئىزچىل ئېلىپ بېرىلىشىغا تۈرتكە بولغىنى دەل زەفانىيەنىڭ بېشارىتى ئىدى، شۇڭا كىتاب شۇ يىلدىن بۇرۇن يېزىلغان، دەپ قارايدۇ. زەفانىيا پەيغەمبەرنىڭ نىنەۋە شەھىرىنىڭ ۋەيران بولىدىغانلىقىنى ئالدىنئالا ئېيتقىنىغا قارىغاندا، بېشارەتلەر چوقۇم مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 612-يىلىدىن بۇرۇن جاكارلانغان. دېمەك، ئۇ ناھۇم، فۇك ۋە يەرەمىيا پەيغەمبەر بىلەن زامانداش ئىدى.
زەفانىيانىڭ يېرۇسالېمدىكى كىچىك مەھەللىلەرنى تىلغا ئالغانلىقى ئۇنىڭ يېرۇسالېمدا تۇرغان ئادەم ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ.
كىتابنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشى
يوسىيا يەھۇدانىڭ ئەڭ ھەققانىي پادىشاھلىرىنىڭ بىرى بولغان. ئۇنىڭ چوڭ ئاتىسى مانەسسەھ ۋە ئاتىسى ئامۇن يەھۇدادا ئۆتكەن پادىشاھلار ئىچىدە رەزىل پادىشاھلاردىن بولۇپ، ئۇلار ئۆلگەندىن كېيىن، يوسىيا تەختتە ئولتۇرغاندا ئەمدىلا سەككىز ياشقا كىرگەنىدى. چوڭ ئاتىسى ھۆكۈمرانلىق قىلغان 55 يىلنىڭ ئىچىدە نۇرغۇن يامان تەسىرلەرنى قالدۇرغانىدى. ئاممىۋى سورۇنلاردىمۇ بۇتپەرەسلىك، سېھىرگەرلىك، پالچىلىق، ھەرخىل زۇلۇم-زوراۋانلىقنى كۆرگىلى بولاتتى. يوسىيا يىگىرمە ياشقا كىرگەندە بۇلارغا تاقابىل تۇرۇشنى باشلاپ، «ئىسلاھات»نى يولغا قويدى. بىراق زەفانىيانىڭ پەيغەمبەرلىك ئىزلىرىنى باسقان يەرەمىيا پەيغەمبەرنىڭ تەۋراتتىكى «يەرەمىيا» دېگەن يازمىسىدىن بىلىمىزكى، مۇشۇنداق بۇتپەرەسلىك ۋە زۇلۇم-زوراۋانلىق يوقىماستىن يوشۇرۇن ھالدا داۋاملاشقان، يوسىيا ھەتتا ئۆز ئوردىسىدىكى ھاكىملارنىڭ ياكى كاھىنلارنىڭ چىرىكلىكىنى يوقىتالمىغانىدى. زەفانىيا مۇنداق دەيدۇ: ــ «ئۇنىڭ (يېرۇسالېمنىڭ) ئوتتۇرىسىدا بولغان ئەمىرلىرىنىڭ ھەممىسى ھۆركىرەيدىغان شىرلار، ئۇنىڭ سوراقچىلىرى بولسا كەچلىكى ئوۋلايدىغان، ئەتىگىنى غاجىلىغۇدەك ھېچنەرسە قالدۇرمايدىغان بۆرىلەردۇر» ــ (3:3).
كىتابنىڭ تېمىسى
زەفانىيا بولسا كۆزلىرىنى مەڭگۈلۈك، باقىي دۇنيادىكى ئىشلارغا تىككەن ئادەم ئىدى. ئۇنىڭ كۆڭۈل بۆلىدىغىنى ئۆز خەلقىنىڭ ئىقتىسادىي جەھەتتىن راۋاج تېپىش ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ روھىي جەھەتتىن خۇدا بىلەن يېقىن مۇناسىۋەتىدە بولۇشى ئىدى. بەزى پەيغەمبەرلەر (ھاباككۇك، يەرەمىيالاردەك) كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى خۇدانىڭ ئۆز خەلقىنى جازالاشتا ئىشلەتمەكچى بولغان ۋاسىتىسى (مەسىلەن، بابىل، ئاسۇرىيە، گرېكلار قاتارلىقلار)نىڭ ئۈستىگە قارىتىدۇ. بىراق زەفانىيا ئۇنداق ئەمەس. ئۇنىڭ قەلبى يالقۇنلۇق بولۇپ، ئۇنىڭ كۆزلىرى «پەرۋەردىگارنىڭ كۈنى»دىكى تەپسىلىي جازالىرى ياكى جازا ۋاسىتىلىرىگە ئەمەس، بەلكى شۇ كۈنى ئۆزىگە ــ يەھۇداغا ۋە بارلىق ئالەمگە كېلىدىغان «ھېسابلاش كۈنى»گە تىكىلىپ قارايدۇ. شۇ كۈنىدە: «مەن ھەزرىتى ئىبراھىمنىڭ ئەۋلادىمەن، شۇنىڭدەك «ئىخلاسمەن ئەل» بولغان ئىسرائىلنىڭ بىر ئەزاسىمەن» دېيىشنىڭ كىشىگە ھېچقانداق پايدىسى بولمايدۇ. خۇدا ھەربىر ئادەمنى شەخسەن ئايرىم-ئايرىم سوتلايدۇ.
«شۇ چاغدا شۇنداق بولىدۇكى،
مەن يېرۇسالېمنى چىراقلار بىلەن ئاختۇرىمەن،
ئارزاڭلىرى ئۈستىدە تىنغان شارابتەك تۇرغان-ئەندىشىسىز ئادەملەرنى،
يەنى كۆڭلىدە: «پەرۋەردىگار ھېچ ياخشىلىقنى قىلمايدۇ، يامانلىقنىمۇ قىلمايدۇ» دېگەنلەرنى جازالايمەن» (12:1).
«بىزنىڭ ئىنتايىن ئادىل بىر پادىشاھىمىز، يوسىيا بار» دېيىشنىڭمۇ پايدىسى يوق بولىدۇ. خۇدا دەرۋەقە «قۇربانلىق قىلىدىغان بىر كۈنى»نى بېكىتكەنىدى ــ بىراق بۇ كۈندىكى قۇربانلىقلار بولسا، ئۇلارنىڭ ئىبادەتخانىغا «مانا مېنىڭ ئىخلاسمەنلىكىمگە قارا!» دەپ ئېلىپ كەلگەن قۇربانلىقلىرى ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ ئۆزلىرى ــ دىندار ھەم گۇناھقا تولغان كىشىلەردىن ئىبارەت بولىدۇ (7:1-8).
«شۇ كۈنى مەن بوسۇغىدىن دەسسىمەي ئاتلايدىغانلارنى، يەنى زۇلۇم-زوراۋانلىق ھەم ئالدامچىلىققا تايىنىپ خوجايىنلىرىنىڭ ئۆيلىرىنى تولدۇرىدىغانلارنى جازالايمەن» (9:1).
مانا ئۇلار ئىنتايىن پەرھىزخۇمار بىر خەلق ئىدى ــ ئۇلار تولىمۇ مەنىسىز خۇراپىي بىر دىنىي پەرھىزنى، يەنى «يامان بولىدۇ» دېگەننى ئىنتايىن چوڭ بىلىدۇ، بىراق شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ھەرقانداق بۇلاڭچىلىق، ئالدامچىلىق، قاتىللىققا تەييار تۇرىدۇ. ئۇلار خۇراپىيلىق يولىدا «ئۆي بوسۇغىسىنى دەسسىمەيدۇ»، بىراق ئۆيىدىكى بىساتلارنى بۇلاڭ-تالاڭ قىلىپ ئۆي ئىچىدىكىلەرنى ئۆلتۈرىدۇ. «دىن»نىڭ ئادەملەرنى ئۆزىنى-ئۆزىگە ئالدىتىدىغان ماھىيىتى مانا شۇنداقتۇر. «دىن» ئادەمنى قۇتقۇزمايدۇ، قۇتقۇزۇش پەقەت ھەممىگە قادىرنىڭ ئۆزى كۆرسەتكەن نىجاتلىق يولىغا بويسۇنۇپ ئۇنى قوبۇل قىلىشتىدۇر.
زەفانىيا پەيغەمبەر خۇدانىڭ خەلقىنىڭ ئاسىيلىقلىرىغا قاراپ ئىنتايىن ئازابلىنىدۇ. ئۇنىڭ بېشارىتىنىڭ ئۇلۇغ تېمىسى «پەرۋەردىگارنىڭ كۈنى» ۋە ئۇنىڭ بارلىق ئەللەرگە، يەھۇدا ھەم ئىسرائىلغا بولغان تەسىرى ئىدى. دۇنيادىكى بارلىق ئەللەر (باشقا پەيغەمبەرلەرنىڭ يازمىلىرىدا دېيىلگىنى بويىچە، يېرۇسالېمغا ھۇجۇم قىلىش ئۈچۈن) جەڭگە يىغىلىپ، خۇدانىڭ جازاسىغا ئۇچرايدۇ (8:3). ئىسرائىل ئازاب-ئوقۇبەت تارتىش ئارقىلىق پاكلاندۇرۇلۇپ، پەرۋەردىگارنى ئىزدەيدۇ (11:3-13). «يات ئەللەر»دىن تىرىك قالغانلارمۇ خۇدانىڭ يوللىرىنى ئۆگىنىپ ئۇنىڭدا ماڭىدۇ (9:3-10). خۇدا ئىسرائىلنى قايتىدىن پەلەستىنگە يىغىدۇ (14:3-20). بۇ پۈتكۈل جاھانغا، خۇدا ئۆزىگىمۇ زور خۇشاللىق بولىدۇ.
زەفانىيا نىنەۋە شەھىرىنىڭ ۋەيران بولىدىغانلىقىنى ئالدىنئالا ئېيتىدۇ. بۇ ئىش ئون يىلدىن كېيىن يۈز بېرىدۇ. ئۇ يەنە فىلىستىيلەر توغرۇلۇق «قىسقا مۇددەتلىك» بېشارەت بەرگەن. بۇ بېشارەتلەرنىڭ ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇشى ئۇنىڭ پەيغەمبەرلىكى خەلق ئالدىدا بېكىتىلىپ، يەھۇدىي خەلقىنىڭ ئۇنىڭ يازمىسىنى خۇدادىن كەلگەن دەپ تەۋرات يازمىلىرىنىڭ قاتارىغا قوبۇل قىلغانلىقىنىڭ سەۋەبى بولغان بولسا كېرەك. شۇنىڭ ئۈچۈن زەفانىيا پەيغەمبەرنىڭ كىتابى قولىمىزدا بۈگۈنگىچە تۇرۇۋاتىدۇ.
مەزمۇن: ــ
(ئا) پەرۋەردىگارنىڭ كۈنى
(1) (3-2:1) ــ سوراققا تارتىشنىڭ ئومۇمىيلىقى
(2) (3:2-4:1) ــ يەھۇدانىڭ سوراققا تارتىلىشى
(3) (15-4:2) ــ ئەللەرنىڭ سوراققا تارتىلىشى
(4) (7-1:3) ــ يېرۇسالېمنىڭ سوراققا تارتىلىشى
(5) 8:3) ــ بارلىق ئەللەرنىڭ سوراققا تارتىلىشى
(ئە) ئىسرائىلنىڭ ئەسلىگە كەلتۈرۈلۈشى
(1) (10-9:3) ــ ئەللەرنىڭ خۇدانىڭ يېنىغا كېلىشى
(2) (13-11:3) ــ ئىسرائىلنىڭ خۇدانىڭ روھىدا «قايتىدىن تۇغۇلۇش»ى
(3) (20-14:3) ــ ئىسرائىل خەلقىنىڭ قايتىدىن يىغىلىشى
••••••••
قوشۇمچە سۆز
روشەنكى، زەفانىيا: «ئەمدى تەختىمىزدە ئادىل بىر پادىشاھ ئولتۇرىدۇ، ھەممە ئىش جايىغا چۈشىدۇ» دېگەندەك ھەرقانداق ئاددىي بىر خىيالغا يول قويمايتتى. ئۇنىڭ بىرىنچى بېشارىتى دەرۋەقە يەر يۈزىدىكى بارلىق رەزىللىككە قارىتىلغان: ــ
«مەن يەر يۈزىدىن ھەممىنى قۇرۇتۇۋېتىمەن، ــ دەيدۇ پەرۋەردىگار؛
ــ ئىنسان ھەم ھايۋاننى قۇرۇتۇۋېتىمەن،
ئاسماندىكى ئۇچار-قاناتلار ھەم دېڭىزدىكى بېلىقلارنى،
بارلىق پۇتلىكاشاڭلارنى رەزىل ئادەملەر بىلەن تەڭ قۇرۇتۇۋېتىمەن،
ئىنسانىيەتنى يەر يۈزىدىن ئۈزۈپ تاشلايمەن، ــ دەيدۇ پەرۋەردىگار.
ــ شۇنىڭ بىلەن مەن يەھۇدا ئۈستىگە،
بارلىق يېرۇسالېمدىكىلەر ئۈستىگە قولۇمنى سوزىمەن؛
مۇشۇ يەردە «بائال»نىڭ قالدۇقىنى،
«قېمار»لارنىڭ نامىنى كاھىنلار بىلەن بىللە ئۈزۈپ تاشلايمەن؛
شۇنداقلا ئۆگزىدە تۇرۇپ ئاسماندىكى جىسىملارغا باش ئۇرىدىغانلارنى،
پەرۋەردىگارغا باش ئۇرۇپ، شۇنداقلا ئۇنىڭ نامى بىلەن قەسەم قىلىپ تۇرۇپ، «مالكام»نىڭ نامى بىلەنمۇ قەسەم قىلىدىغانلارنى،
پەرۋەردىگاردىن تەزگەنلەرنى،
پەرۋەردىگارنى ئىزدىمەيدىغان ياكى ئۇنىڭدىن يول سورىمىغانلارنىمۇ ئۈزۈپ تاشلايمەن» (2:1-6).
يۇقىرىدا ئېيتقىنىمىزدەك، ھەققانىي بىر ھۆكۈمدارنىڭ بولغىنى ھەققانىي بىر ئەلنىڭ بولىدىغانلىقىغا كاپالەت ئەمەس. پەقەت پۈتكۈل بىر ئەل ياكى ھېچ بولمىغاندا ئۇلاردىن «تارازا باسقۇدەك» بىر قىسىم ئادەملەر خۇدانى ئىزدىگەن بولسا، ئاندىن خۇدا شۇ ئەلنىڭ ئىشلىرىنى ئوڭشىشى مۇمكىن (خۇدا ئىبراھىمغا: «سودوم شەھىرىدە ھەققانىي ئادەمدىن ئەللىكى بولسا، مەن ئۇنى (شەھەرنى) ھالاك قىلمايمەن» ــ دېدى («يار.»، 16:18-33نى كۆرۈڭ).
بارلىق ئوقۇرمەنلەرنىڭ دىققىتىگە ئەرزىيدۇكى، 4-6-ئايەت بويىچە، خۇدانىڭ جازالىرى تۆت خىل ئادەملەرنىڭ بېشىغا چۈشىدۇ: ــ
(1) «شۇنداقلا ئۆگزىدە تۇرۇپ ئاسماندىكى جىسىملارغا باش ئۇرىدىغانلارنى، پەرۋەردىگارغا باش ئۇرۇپ، شۇنداقلا ئۇنىڭ نامى بىلەن قەسەم قىلىپ تۇرۇپ، «مالكام»نىڭ نامى بىلەنمۇ قەسەم قىلىدىغانلارنى» ــ بۇتپەرەسلەر، يەنى خۇدانىڭ ئورنىغا ھەرقانداق باشقا ئىش-نەرسە (مەسىلەن، يۇلتۇز، قۇياش، پۇل، ھوقۇق، نام-شۆھرەت، شەخسىي ياكى ئائىلىدىكى بەخت)نى قويغانلار؛
(2) «پەرۋەردىگاردىن تەزگەنلەر» ــ رەب پەرۋەردىگارنى تونۇغان بىراق ئۇنىڭ يولىدىن ۋاز كەچكەنلەر؛
(3) «پەرۋەردىگارنى ئىزدىمەيدىغانلار»؛
(4) «ئۇنىڭدىن يول سورىمىغانلار».
خۇدانىڭ مەقسىتى، ھەربىرىمىزنىڭ مېھىر-مۇھەببەتلىك مۇناسىۋەتتە ئۆزىنى تونۇپ-بىلىشىدىن ئىبارەتتۇر. ئۇ ھەممىمىزنى مېھرىبانلىقىنىڭ توختاۋسىز ئىپادىلىرى بىلەن ئۆزىگە ئۈزلۈكسىز جەلب قىلماقتا؛ ھېچقايسىمىز ھەركۈنى ئۇنىڭ ئىلتىپاتلىرىدىن بەھرىمەنسىز ئەمەسمىز. بۇ سوۋغىلار سوۋغا بەرگۈچىنى ئىزدەشكە تۈرتكە بولمىسا، ئەمدى بىز دۇنيادا ئەڭ بىپەرۋا ۋە نادان كىشىلەر بولۇپ قالمايمىزمۇ؟ «.. خۇدانىڭ مېھرىبانلىقىنىڭ سېنى توۋا قىلىش يولىغا باشلايدىغانلىقىنى ھېچ بىلمەي، ئۇنىڭ مېھرىبانلىقى، كەڭ قورساقلىقى ۋە سەۋر-تاقىتىنىڭ موللۇقىغا سەل قاراۋاتامسەن؟» («رىم.» 4:2). قەدىرلىك ئوقۇرمەن، سىزچۇ؟ ئۆزىڭىز خۇدانى ئىزدىدىڭىزمۇ؟ ئىزدىمىگەن بولسىڭىز، سىزنىڭ پۈتۈن ھاياتىڭىزدىكى نىشان يوق بىر نەرسىنى قوغلاشقا باراۋەر ئەمەسمۇ، ھاياتلىڭىز مۇتلەق ئىسراپ بولغان ئەمەسمۇ؟
خۇدا ناخشا ئېيتامدۇ؟
3-باب، 17-ئايەتتىكى جاۋاب شۇكى، ئۇ ناخشىلارنى ئېيتىدۇ (بەزى تەرجىمىلىرى «تەنتەنىلىك بىلەن نىدا قىلىدۇ»). خۇدا ئىنساننى ئۆزى ئۈچۈن ياراتقان؛ ئىنسان بالىلىرىنىڭ ئۇنىڭ ھەقىقىتىدىن، مېھىر-شەپقىتىدىن بولغان شادلىقى خۇدانىڭ ئۆزىگە شادلىق ئېلىپ كېلىدۇ. شۇنىڭدەك خۇدانىڭ شادلىقىغا تەشنا بولۇپ ئۇنى نىشان قىلغانلار ئۈچۈن ھەممە ئىشلار شادلىق بىلەن ئاخىرلىشىدۇ. رەب ئەيسا مەسىھ مۇنداق دېدى: «مېنىڭ خۇشاللىقىم سىلەردە بولسۇن ۋە شۇنىڭدەك خۇشاللىقىڭلار تولۇپ تاشسۇن دەپ، مەن بۇلارنى سىلەرگە ئېيتتىم... ھازىرغىچە مېنىڭ نامىم بىلەن ھېچنېمە تىلىمىدىڭلار. ئەمدى تىلەڭلار، ئېرىشىسىلەر، بۇنىڭ بىلەن شادلىقىڭلار تولۇپ تاشىدۇ!» («يۇھ.» 11:15، 24:16).