تەۋرات 15-قىسىم


«ئەزرا»نىڭ تەپسىرى


كىرىش سۆز


كىتابنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشى ۋە مەزمۇنى

مەزكۇر قىسقا كىتاب ئىسرائىلنىڭ بابىلدىكى «سۈرگۈنلۈكى»دىن ئۆز يۇرتىغا قايتىپ كېلىشى ۋە كېيىنكى سەكسەن نەچچە يىللىق قىسقا تارىخنىڭ خاتىرىسىدۇر (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 539-يىلىدىن 457-يىلىغىچە).

ئىسرائىل خۇداغا بولغان ۋاپاسىزلىقى، ئۆتكۈزگەن بۇتپەرەسلىكى ھەمدە ھەرخىل ئىتائەتسىزلىكلىرى تۈپەيلىدىن ئۆز يۇرتىدىن ئايرىلىپ بابىلدا يەتمىش يىل سۈرگۈن بولغانىدى (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 605-يىلىدىن 538-يىلىغىچە). يەشايا پەيغەمبەرنىڭ 150 يىل ئىلگىرىكى بىر بېشارىتى بويىچە، پارس ئىمپېراتورى قورەش: ــ «بارلىق سۈرگۈن بولغان خەلقلەر خالىسا، ئۆز يۇرتىغا قايتىشقا ئىجازەت» دېگەن كىشىنى ھەيران قالارلىق بىر يارلىق چۈشۈرىدۇ. يەشايا پەيغەمبەر شۇ بېشارىتىدە ھەتتا شۇ مۇنەۋۋەر ئىمپېراتورنىڭ ئىسمىنىمۇ ئالدىنئالا ئېيتىدۇ. پۈتكۈل دۇنيا تارىخىدا بۇنىڭدىن باشقا ئاشۇنداق بىر يارلىق يوق دېيەرلىك. بۇ ئومۇمىي يارلىقتىن باشقا، قورەش قايتماقچى بولغان يەھۇدىي خەلقىگە يەنە: «سىلەر 70 يىل ئىلگىرى ۋەيران قىلىنغان يېرۇسالېمدىكى ئىبادەتخانىنى يېڭىۋاشتىن قۇرۇڭلار، شۇنىڭ بىلەن سىلەر قايتىدىن قۇربانلىق قىلالايدىغان، مەنكى ئىمپېراتور ئۈچۈن ۋە ئائىلەمدىكىلەر ئۈچۈن دۇئا قىلايالىدىغان بولىسىلەر» دېگەن يەنە بىر يارلىقنى چۈشۈرۈپ، ئۇلارغا ئىنتايىن زور بىر ھەدىيە ئىنئام قىلىدۇ.

ھالبۇكى، پەقەت چەكلىك بىر قىسىم ئادەملەرلا شۇنداق قىلىشنى تاللىۋالدى. قالغان كىشىلەر مېسوپوتامىيەدە تۇرۇۋەردى. ئۇلار شۇ يەرنىڭ راھەت تۇرمۇشىغا كۆنۈپ قالغان، ئەسلىدىكى دېھقانچىلىق ھاياتىنى سودىگەرلىككە ئالماشتۇرغان بىر خەلق بولۇپ قالغانىدى. بۇ ۋەزىيەتنىڭ داۋاملىشىشى بىلەن يەھۇدىي خەلقىنىڭ سودا قىلىش قابىلىيىتىنىڭ داڭقى چىققان.

قايتىپ كەلگەن كىشىلەر («خۇدانىڭ قالدىسى») زور ئۈمىدلەر بىلەن قايتتى؛ يەشايا، يەرەمىيا ۋە ئەزاكىيال پەيغەمبەرلەر «قۇتقۇزغۇچى-مەسىھ» ۋە ئۇنىڭ تىلسىمات پادىشاھلىقى توغرۇلۇق كارامەت بېشارەتلەرنى بەرگەنىدى. كىشىلەرنىڭ «بۇ بېشارەتلەر تېزلا ئەمەلگە ئاشۇرۇلامدىكىن» دەيدىغان زور ئۈمىدلىرى بار ئىدى. بىراق ئۇلار قايتىپ كەلگەندە، ئۆزىنىڭ ئۆيلىرىنى، دېھقانچىلىق مەيدانلىرىنى قايتا قۇرۇشتىكى جاپالىق ئىشلارغا يۈزلەنگەنىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئەتراپتىكى ئەللەر ئۇلارغا كۆپ ئاۋارىچىلىك سېلىپ بەردى. شۇڭا مەزكۇر كىتاب ۋە «نەھەمىيا» دېگەن كىتابتىمۇ قايتىپ كەلگەن كىشىلەرنىڭ ئىسىملىرىنى خاتىرىلىگەن ئۇزۇن تىزىملىكلەرنىڭ تېپىلغانلىقى ئادەمنى ھەيران قالدۇرارلىق ئىش ئەمەس. بۇلار باتۇر، جەسۇر كىشىلەرگە بولغان ھۆرمەتنى ئىپادىلەيدىغان تىزىملىكلەردۇر.

ئەلۋەتتە، ئىسرائىل ئۆزى مۇستەقىل دۆلەت ئەمەس ئىدى، بەلكى پارس ئىمپېرىيەسىگە بېقىندى ئىدى («ئەزرا»، 1-3-باب).

ئەسلىدە سۇلايمان سالغان «مۇقەددەس ئىبادەتخانا»نىڭ قايتا قۇرۇلۇشىدا مىلادىيەدىن ئىلگىرى 535-يىلى ئىش باشلانغان بولسىمۇ، بىراق خەلق ئۇنىڭدىن تېزلا قول ئۈزگەنىدى. بۇنىڭ سەۋەبلىرى ئاز ئەمەس ئىدى. بۇنىڭدىكى چوڭ سەۋەب، ئەتراپتىكى ئەللەر ئىبادەتخانا توغرۇلۇق: «بۇ ئىشلار ئىسياننىڭ باشلىنىشى» دېگەندەك غەيۋەت-شىكايەتلەرنى چىقارغان، كېيىنكى پارس ئىمپېراتورى ئۇنىڭغا ئىشىنىپ كەتكەن ھەمدە قۇرۇلۇشنى دەرھال توختىتىش كېرەك، دېگەن يارلىقنى چۈشۈرگەنىدى. قۇرۇلۇش 15 يىل توختىتىپ قويۇلغانىدى.

بىراق يەشايانىڭ 200 يىل ئىلگىرىكى بېشارىتى بويىچە روشەنكى، ئىبادەتخانىنىڭ قۇرۇلۇشى خۇدانىڭ ئىرادىسى ئىدى. خۇدا ئىككى ئادەمنى، يەنى ھاگاي ۋە زەكەرىيا پەيغەمبەرلەرنى ئورنىدىن تۇرغۇزدى. گەرچە ئىمپېراتورنىڭ «توختىتىش يارلىقى» چۈشۈرگەنلىكى تۈپەيلىدىن، قايتا قۇرۇلۇش قىلغۇچىلارنىڭ جازاغا ئۇچراش مۇمكىنچىلىكى بولسىمۇ، ئۇلار خەلققە: ــ ئۇ مۇقەددەس ئىش پۈتمىسە بولمايدۇ دەپ، كۈچلۈك رىغبەتلەندۈرىدىغان سۆزلەرنى يەتكۈزدى.

بۇ خەلقلەر ھەر دەۋردە ئەسلىنىپ تەرىپلىنىشكە لايىقكى، ئۇلار خۇدانىڭ ئۇلارنىڭ بىخەتەرلىكىنى كاپالەتلەيدىغانلىقىغا ھېچ تاشقى ئىسپات بولمىغان ئەھۋالدا، جان-دىل بىلەن خۇدانىڭ سۆزىنى قوبۇل قىلىپ قۇرۇلۇشقا كىرىشتى. خۇدا ئۇلارنىڭ ئىمانىنى ھەيران قالارلىق يولدا تەستىقلىدى. ئۇزۇن ئۆتمەيلا، ئىمپېراتور ئۆزى خانلىق يىلنامىلەرنى تەكشۈرتۈپ قورەشنىڭ ئون ئالتە يىل ئىلگىرىكى ئىبادەتخانىنى قۇرۇش توغرۇلۇق يارلىقىنى تېپىپ، ئىشنى تېزلا پۈتتۈرۈش ئۈچۈن ئۆز خەزىنىسىدىن كۆپ مەبلەغ ئاجراتتى («ئەزرا»، 4-6-باب). ھاگاينىڭ بېشارىتىنىڭ شۇنداق تەستىقلىنىشى خەلقنىڭ ئىمانىنى تېخىمۇ كۈچەيتتى. پەقەت تۆت يېرىم يىل ئىچىدىلا ئۇلار بىنانى پۈتكۈزدى.

مانا بۇ «ئەزرا» دېگەن كىتابنىڭ بىرىنچى قىسمىنىڭ مەزمۇنىدۇر (1-6-باب).

ئىسرائىلنىڭ بابىل ئىمپېراتورى نېبوقادنەسار تەرىپىدىن سۈرگۈن قىلىنىشىدا ئۈچ باسقۇچ بولغانىدى (ئاۋۋالقى ئىككى باسقۇچتا زوراۋانلىق ئىشلىرى ئانچە بولمىغانىدى). بىرىنچىسىدە شاھ ئائىلىسى ۋە ئاقسۆڭەكلەرنىڭ كۆپىنچىسى (جۈملىدىن دانىيال پەيغەمبەر، مىلادىيەدىن ئىلگىرى 605-يىلى)، ئىككىنچىسىدە ئۇستا ھۈنەرۋەنلەر ۋە سودىگەرلەر (ئەزاكىيال پەيغەمبەر ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئىدى، مىلادىيەدىن ئىلگىرى 597-يىلى) سۈرگۈن قىلىندى. ئاخىرىسىدا بابىل قوشۇنلىرى يېرۇسالېمغا ھۇجۇم قىلىپ، قالغان بارلىق ئاھالىنىڭ ھەممىسىنى دېگۈدەك ئەسىر قىلىپ سۈرگۈن قىلدى (مىلادىيەدىن ئىلگىرى 587-يىلى).

شۇنىڭغا ئوخشاش پەلەستىنگە «قايتىش»مۇ ئۈچ باسقۇچتا بولغان. يۇقىرىدا ئېيتقىنىمىزدەك، قايتقانلارنىڭ سانى بەك ئاز ئىدى. قايتىشلار تۆۋەندىكىدەك: ــ

1-قايتىش: ــ مىلادىيەدىن ئىلگىرى 537-يىلى، زەرۇببابەل يېتەكلىگەن، تەخمىنەن 50000 ئادەم


2-قايتىش: ــ مىلادىيەدىن ئىلگىرى 458-يىلى، ئەزرا يېتەكلىگەن، تەخمىنەن 1800 ئادەم


3-قايتىش: ــ مىلادىيەدىن ئىلگىرى 445-444-يىلى، نەھەمىيا يېتەكلىگەن؛ پەقەت بىرنەچچە ھۈنەرۋەنلەرلا ئىدى.


«ئەزرا» دېگەن كىتابنىڭ ئىككىنچى قىسمى ئىككىنچى «قايتىش» جەريانى ۋە ئۇنىڭ يېتەكچىسى بولغان ئەزرا توغرۇلۇق خاتىرىدۇر.

ئۇنىڭ «ئەزرا» دېگەن ئىسمىنىڭ مەنىسى «ياردەم»دۇر. خېلى روشەنكى، ئۇ پارس ئىمپېرىيەسىدە ناھايىتى ئىناۋەتلىك، مۇنەۋۋەر ئادەم ئىدى ۋە ئەڭ مۇھىمى، ئۇ ھەم ئىخلاسمەن ھەم تەۋرات-قانۇنغا پىششىق، بىلىملىك ئالىم ئىدى (6:7، 10). ئۇ خۇداغا تايانغان ئادەم ئىدى (21:8-23)؛ ئۇ يېرۇسالېمدا جىسمانىي ھەم روھىي كۈرەش قىلىۋاتقان، نۇرغۇن قىيىنچىلىقلار ئاستىدا تۇرۇۋاتقان «سۈرگۈنلۈكتىن قايتقانلار»غا ھەمراھ بولۇپ ئۇلارنىڭ خىزمىتىدە بولۇش ئۈچۈن ئۆزىنىڭ بابىلدىكى راھەتلىك تۇرمۇشىنى تاشلاشقا رازى بولغان بولسا كېرەك. ئۇنى يەھۇدىيەگە ئەۋەتكەن ئىمپېراتور ئارتاخشاشتا (ئارتاكسەركسىس) بولسا، ئەستەر خانىشنىڭ ئۆگەي ئوغلى ئىدى ۋە شۈبھىسىزكى، ئۇ شۇ ئىخلاسمەن ۋە ئۇلۇغ ئۆگەي ئانىسىدىن تەسىرلەنگەنىدى (ئەستەر ئارتاخشاشتانىڭ ئاتىسى كسەركسىسنىڭ كېيىنكى خانىش ئىدى). يەنە روشەنكى، ئارتاخشاشتانىڭ ئەزراغا تولىمۇ زور ئىشەنچى بار ئىدى (ئۇنىڭغا تاپشۇرغان ئالتۇن-كۈمۈش ۋە ئېسىل بۇيۇملارنىڭ قىممىتى ئاز دېگەندىمۇ 300 مىليون دوللاردىن ئاشقانىدى).

ئەينى تېكىستلەردە دېيىلمىگەن بولسىمۇ، شۈبھىسىزكى، ئەزرا قايتقان ۋاقتىدا سۈرگۈنلۈكتىن «يەھۇدىيە ئۆلكىسى»گە قايتقانلار ئارىسىدا تەرتىپ-ئامانلىق خېلى بۇزۇلدى دەپ پەرەز قىلساق خاتا بولمايدۇ. ئەمەلىيەتتە شۇ ۋاقىتتىكى يەھۇدىيە ئۆلكىسىدە تۇرۇۋاتقانلار دەسلەپتە قايتقانلارنىڭ ئىككىنچى ياكى ئۈچىنچى ئەۋلادلىرى بولۇپ، ئەسلىدە خۇدانىڭ زەرۇببابەل، يەشۇئا، ھاگاي ۋە زەكەرىيالارنىڭ دەۋرىدە كۆرسەتكەن ئاجايىب مەدەتلىرىنى كۆرۈپ باقمىغان، شۇنداقلا ئاسانلا يامان يوللارغا ئازدۇرۇلاتتى. ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى تەرتىپسىزلىكلەر پارس ئىمپېراتورى ۋە مەسلىھەتچىلىرىنىڭ خېلى بېشىنى قاتۇرىدىغان ئىش بولغان بولسا كېرەك؛ تارىخ ھەتتا بۈگۈنمۇ بىزگە شۇنى ئايان قىلىۋاتىدۇكى، ئوتتۇرا شەرقتە، بولۇپمۇ ئىبراھىمنىڭ ئەۋلادلىرى ئارىسىدا تەپرىقە-تىنچسىزلىق چىقسا، ئۇ تېزدىن پۈتكۈل دۇنياغا تەسىر يەتكۈزۈشى مۇمكىن. ئىمپېراتورنىڭ ئاقىلانە تەدبىرى ئۆلكىنى ئىدارە قىلىشقا ئۆزى يەھۇدىي بولغان بىرسى، يەنى ئەزرانى باش ۋالىي بولۇشقا تەيىنلەشتىن ئىبارەت ئىدى. ئەزرانى ئەۋەتىشنىڭ مەقىسىتى:ــ «خۇدايىڭنىڭ تەۋرات-قانۇنىنى بىلگەن، بارلىق خەلقنىڭ دەۋاسىنى سورايدىغان، ئۇلارنى ئىدارە قىلىدىغان سوراقچى ۋە ھاكىملارنى تەيىنلەش» ئىدى (25:7).

پارس پادىشاھىنىڭ قارارىدىن خۇدانىڭ ئۆز خەلقىگە بولغان مېھرىبانلىقى، شۇنىڭدەك ئۇلار ئۈچۈن دۇنيادىكى بارلىق ئىشلارنى ئىدارە قىلىپ، ئۇلارنىڭ ھاجىتىدىن قانداق چىققانلىقى روشەن كۆرۈنىدۇ. چۈنكى ئەزرا پەقەت پاك-دىيانەتلىك ۋالىي بولۇپلا قالماي، بەلكى خەلقنى خۇدانىڭ يوللىرىغا قايتىشقا يېتەكچىلىك قىلغۇچى بولدى. «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدە بىز يەنە: (ئا) خۇدانىڭ مۇددىئا-مەقسەتلىرىنىڭ شۇ ۋاقىتلاردا قانداق يول بىلەن ئەمەلگە ئاشۇرۇلغانلىقى؛ (ئە) مەزكۇر كىتابنىڭ مۇئەللىپى كىم ئىكەنلىكى ھەمدە يېزىش مەقسىتىنىڭ نېمە ئىكەنلىكى ئۈستىدە توختىلىمىز.


مەزمۇن: ـ

I ــ بابىلدىن بىرىنچى قايتىش (1-2-باب)

1-باب ــ قورەشنىڭ ئىبادەتخانىنى قۇرۇش توغرۇلۇق يارلىقى

2-باب ــ زەرۇببابەل ۋە ھەمراھلىرىنىڭ بابىلدىن يېرۇسالېمغا چىقىشى


II ــ ئىبادەتخانىنى قايتىدىن قۇرۇش (3-6-باب)

3-باب ــ كاھىن يەشۇئا: قۇربانگاھ ۋە ئىبادەتخانىنىڭ ئۇللىرى

4-باب ــ پارس ئىمپېراتورى «ئاھاشۋېروش» (سمەردىس)؛ ئەرزنىڭ قوبۇل قىلىنىشى

 6-5-باب ــ پارس ئىمپېراتورى «دارىئۇس» ــ ئەرز تاپشۇرۇۋىلىشى ۋە يارلىق ئەۋەتىشى


III ــ بابىلدىن ئىككىنچى قايتىش (7-8-باب)

7-باب (ئا) ــ ئەزرا ۋە ھەمراھلىرىنىڭ بابىلدىن يېرۇسالېمغا چىقىشى

7-باب (ئە) ــ پارس ئىمپېراتورى «ئاھاشۋېروش»: ئەرزنىڭ قوبۇل قىلىنىشى ۋە يارلىق ئەۋەتىلىشى

8-باب ــ لاۋىيلارنىڭ بابىلدىن يېرۇسالېمغا چىقىشى.

IV ــ ئىسلاھات (9-10-باب)

9-باب ــ ئايرىم دۇئا قىلىش

10-باب ــ گۇناھلارنى ئوچۇق ئىقرار قىلىش



• • • • •


قوشۇمچە سۆز


«ئەزرا»نىڭ مۇئەللىپى زادى كىم؟ ــ تەۋراتتىكى «ئەزرا» ۋە «نەھەمىيا» دېگەن ئىككى كىتابنىڭ قۇرۇلمىسىدىكى ئوخشاشلىق

«ئەزرا» ۋە «نەھەمىيا» دېگەن ھەر ئىككى كىتاب تۆت چوڭ بۆلەكتىن تەشكىل قىلىنغان؛ ھەر ئىككىلا كىتابنىڭ بىرىنچى بۆلىكىنىڭ تېمىسى «قايتىش»، ئىككىنچى بۆلىكىنىڭ تېمىسى «قايتا قۇرۇلۇش»، ئۈچىنچى بۆلىكىنىڭ تېمىسى يەنە «قايتىش» (جىسمانىي ياكى روھىي قايتىش)، تۆتىنچى بۆلىكىنىڭ تېمىسى «ئىسلاھات». ئىككى كىتابنىڭ قۇرۇلمىسىدا، بۇلاردىن باشقا يەنە بىرنەچچە ئوخشاشلىق تەرەپلىرىمۇ بار (مۇشۇ يەردە ساھىپە چەكلىمىسى بىلەن تەپسىلىي توختالمىدۇق).

ئومۇمىي سېلىشتۇرما: ــ 



ئەزرا

نەھەمىيا

1-قايتىش (1-2-باب)

(جىسمانىي قايتىش)

3-قايتىش (1-2-باب)

(جىسمانىي قايتىش)

1-قايتا قۇرۇلۇش 

(3-6-باب) 

2-قايتا قۇرۇلۇش 

(3-7-باب)

2-قايتىش (7-8-باب) 

(جىسمانىي قايتىش)

يېڭىلىنىش (8-10-باب)

(روھىي قايتىش، قايتىدىن ئەھدە تۈزۈلۈش)

ئىسلاھات (9-10-باب)

ئىسلاھات (11-13-باب)


شۇ سېلىشتۇرمىدىن ئىككى كىتابنىڭ يېزىش ئۇسلۇبىدىكى ئوخشاشلىقنى كۆرۈرۋالغىلى بولىدۇ. شۇڭا كۆپ ئالىملار ئىككى كىتابنىڭ مۇئەللىپىنى بىر ئادەم دەپ قارايدۇ.

«ئەزرا» دېگەن كىتابنى يازغۇچى ئەزرانىڭ ئۆزىدۇر. بۇنىڭغا ئىسپات، 27:6-28دە ۋە كېيىنكى بابلاردا ئەزرا بىۋاسىتە ئۆزىنى تىلغا ئېلىپ، «مەن،... مەن، ... مەن...» دەپ بايان قىلىدۇ. كىتابنىڭ بابلىرىدىن يازغۇچىنىڭ ئىنچىكە ھەم ئەستايىدىل ئالىم ۋە تارىخشۇناس ئىكەنلىكى چىقىپ تۇرىدۇ. بۇ «نەھەمىيا» ۋە «تارىخ-تەزكىرە»نى يازغۇچىلارنىڭ ئىنچىكە ۋە تەپسىلىي ئۇسلۇبىغا بەك ماس كېلىدۇ. شۇڭا بىر قىسىم ئالىملار «نەھەمىيا» ۋە «تارىخ-تەزكىرە»نىڭ مۇئەللىپى ياكى مۇھەررىرى ئەزرا، دەپ قارايدۇ. بىز مۇشۇ پىكىرگە بەك مايىلمىز.


نېمىشقا ئەزرانىڭ دەۋرىدە «مۇستەقىللىق ھەرىكىتى» بولمىغان؟ (مەسىھنىڭ كېلىشى ئۈچۈن تەييارلىق قىلىش)

يەھۇدىيلارنىڭ خۇداغا سادىق بولغان «قالدىسى»ى سۈرگۈنلۈكتىن قايتقاندىن كېيىنكى دەۋرلەردە نازىل قىلىنغان كىتابلاردا، يەنى «ئەستەر»، «ھاگاي»، «زەكەرىيا»، «ئەزرا»، «نەھەمىيا» ۋە «مالاكى» دېگەن تەۋرات قىسىملىرىدا ئادەمنى قىزىقتۇرىدىغان بىر ئىش شۇكى، «مۇستەقىللىق» دېگەن مەسىلە بىر قېتىممۇ تىلغا ئېلىنغان ئەمەس. ئەزرا ئىسرائىل ئۈچۈن دۇئا قىلغاندا ئۇلارنىڭ بېقىندى ئەل بولغانلىقىنى ئېنىق كۆرسىتىدۇ ــ ئۇ: ــ «بىز ھازىر قۇللار» دەيدۇ (9:9). لېكىن شۇ چاغدا ئۇنىڭ ئىسرائىلنىڭ مۇستەقىل پادىشاھلىقىنىڭ قايتا بەرپا قىلىنىشى توغرۇلۇق ھېچقانداق تەلىپى بولمىغان. قارىغاندا، خۇدا ئىسرائىلغا يېتەكچىلىك قىلىشقا تەيىنلىگەن يولباشچىلار ئۆزلىرىنىڭ بېقىندى ھالىتىنى رازىلىق بىلەن قوبۇل قىلغان ئوخشايدۇ. نېمىشقا شۇنداق بولدى؟

خۇدانىڭ مۇسا پەيغەمبەرنىڭ ۋاسىتىسى ئارقىلىق يەھۇدىي خەلقى بىلەن باغلىغان ئەھدىسىنىڭ تولىمۇ روشەن بىر قىسمى شۇكى، ئۆز خەلقى ئۆزىگە ئىتائەتمەن بولسا ۋە بىر-بىرى بىلەن ھەققانىيلىق ھەم ئىناقلىق ئىچىدە ياشىغان بولسا، ئۇنداقتا ئۇ ئۇلارغا بەخت-بەرىكەت ئاتا قىلىدۇ. مۇشۇ ئاجايىب، كۆپ تەرەپلىمىلىك بەخت-بەرىكەتلەر «لاۋىيلار» 26-بابتا ۋە «قانۇن شەرھى» 28-بابتا تەپسىلىي بايان قىلىنىدۇ. ھالبۇكى، ئۇلار خۇداغا ۋە شۇنىڭدەك بىر-بىرىگە ساداقەتسىز بولسا، ئۇنداقتا ئۇنىڭ تەربىيىلىك جازالىرى تەدرىجىي ھالدا بېشىغا چۈشۈرۈلىدۇ. بۇ ئىشلار ئۈستىدە «پادىشاھلار»دىكى قوشۇمچە سۆز»ىمىز ۋە «ئىنجىل ــ كىرىش سۆز»ىمىزدە توختالدۇق. خۇدا ئىسرائىل بىلەن تۈزگەن ئەھدىدىكى «جازا-تەربىيىنىڭ بەش باسقۇچى»نىڭ تەپسىلاتلىرى مۇسا پەيغەمبەر ئارقىلىق بېرىلگەن، «لاۋ.» 14:26-26 ۋە «قان.» 28-بابتا تېپىلىدۇ. بەش باسقۇچنى يەنە تۆۋەندىكىدەك يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ. ئىتائەتسىزلىكى ئېغىرلاشقانسېرى جازا-تەربىيىمۇ ئېغىرلىشىپ بارىدۇ: ــ


خۇدانىڭ ئىسرائىل بىلەن تۈزگەن ئەھدىسى ــ «خۇدانىڭ جازا-تەربىيىسىنىڭ بەش باسقۇچى»


(1) ۋابا-قىزىتمىنىڭ چۈشۈشى، دۈشمەنلەرنىڭ «ئىشىك ئالدىدا» تۇرۇشى، دۈشمەنلەر ئالدىدا ئاسانلا مەغلۇپ بولۇشى («لاۋ.» 14:26-17).


(2) يامغۇر ئاز، ھوسۇلنىڭ ناچار بولۇشى («لاۋ.» 18:26-20).


(3) ياۋايى يىرتقۇچ ھايۋانلارنىڭ كۆپىيىشى، ئۇلارنىڭ ئىنسانلارغا ۋە ماللارغا ھۇجۇم قىلىشى (بۇنىڭ كۆچمە مەنىسى بەلكىم دۆلەت ئىچىدىكى مۇقىمسىزلىق، تەرتىپسىزلىك ۋە قانۇنسىزلىقنىمۇ كۆرسىتىدۇ) («لاۋ.» 21:26-24).


(4) شەھەرلەرنىڭ مۇھاسىرىگە ئېلىنىشى، قەھەتچىلىك، ئۇلارنىڭ دۈشمەنلەر ۋە ياقا يۇرتلۇقلارنىڭ ئالدىدا بويسۇندۇرۇلۇشى ۋە شۇلارنىڭ قاتتىق باشقۇرۇش تۈزۈمى ئاستىدا ياشىشى («لاۋ.» 25:26-27).


(5) دۈشمەنلەرنىڭ ئۆچ ئېلىشى، قايتىدىن شەھەرلەرنى قورشىۋېلىشى، شەھەرلەر ۋە يەر-زېمىننىڭ ۋەيران بولۇشى، سۈرگۈن بولۇشى، سۈرگۈن بولغىنىدا ۋەھىمە ئاستىدا ياشىشى («لاۋ.» 27:26-39).


«باتۇر ھاكىملار»، «سامۇئىل»، «پادىشاھلار» ۋە «تارىخ-تەزكىرە»نى ئوقۇغانلارغا روشەنكى، ئىسرائىل بۇ بەش باسقۇچنىڭ ھەممىسىنى ئۆز بېشىدىن ئۆتكۆزگەن (بەزى باسقۇچلارنى بىرنەچچە قېتىم بېشىدىن ئۆتكۆزگەن). ئىسرائىلنىڭ توۋا قىلىشى بىلەن ئىسلاھات بولغان ۋاقىتلاردا خۇدانىڭ ئۇلارنىڭ ئەھۋالىنى ئەسلىدىكى بەخت-بەرىكەتلىككە كەلتۈرگىنىنى كۆرگىلى بولىدۇ؛ ھالبۇكى، ئومۇمەن ئۇلار روھىي ۋە ئەخلاقىي تەرەپلەردە بارغانسېرى سۇسلىشىپ چۈشكۈنلەشكەنىدى. راست، ئەزرانىڭ دەۋرىدە خۇدا ئۇلارنى ئەڭ ئاخىرقى تەربىيىلىك جازاسىدىن، يەنى سۈرگۈنلۈكتىن چىقىرغانىدى. لېكىن دانىيال پەيغەمبەرنىڭ ئىسرائىل ئۈچۈن قىلغان دۇئالىرىدىن («دانىيال» 9-باب) ۋە يەشايا ھەم ئەزاكىيال پەيغەمبەرلەرنىڭ بېشارەتلىرىدىن قارىغاندا «سۈرگۈنلۈكتىن قايتىش»نىڭ سەۋەبى ئەمەلىيەتتە ئىسرائىل خەلقىنىڭ بىرلىكتە توۋا قىلىشىدىن ئەمەس، بەلكى خۇدانىڭ شاپائىتىدىن بولغان، خالاس. ئەمەلىيەتتە ئىسرائىل ھەتتا سۈرگۈن بولغاندىن كېيىنمۇ بىر خەلق سۈپىتىدە گۇناھلىرىدىن تېخىچە توۋا قىلمىغانىدى. بۇ ئىش ھەزرىتى ئەزرانىڭ («ئەزرا» 9-بابتا خاتىرىلەنگەن) ئىسرائىل ئۈچۈن قىلغان دۇئاسىدىن ئېنىق كۆرۈنىدۇ. بىز يەنە بىر قېتىم ئۇنىڭ بۇ قىسمىنى ئوقۇيلى: ــ

«ئاھ خۇدايىم، شەرمەندىلىكتە يۈزۈمنى ساڭا قارىتىشتىن ئىزا تارتماقتىمەن، ئى خۇدايىم؛ چۈنكى قەبىھلىكلىرىمىز تولىلىقىدىن باشلىرىمىزدىن ئاشتى، ئاسىيلىق-ئىتائەتسىزلىكىمىز ئاسمانلارغا تاقاشتى. ئاتا-بوۋىلىرىمىزنىڭ كۈنلىرىدىن تارتىپ بۈگۈنگە قەدەر زور ئىتائەتسىزلىكتە يۈرۈپ كەلدۇق، شۇڭا قەبىھلىكلىرىمىز تۈپەيلىدىن بىز، بىزنىڭ پادىشاھلىرىمىز ۋە كاھىنلىرىمىز خۇددى بۈگۈنكى كۈندىكىدەك ھەرقايسى يۇرتلاردىكى پادىشاھلارنىڭ قولىغا چۈشۈپ، قىلىچقا، سۈرگۈنلۈككە، بۇلاڭ-تالاڭغا، نومۇسقا تاپشۇرۇلدۇق.

ئەمدى ھازىر ئازغىنە ۋاقىت خۇدايىمىز كۆزلىرىمىزنى نۇرلاندۇرۇپ، قۇللۇقىمىزدا بىزگە ئازغىنا ئارام بېرىلسۇن دەپ، قېچىپ قۇتۇلغان بىر قالدىنى ساقلاپ قېلىپ، بىزگە ئۆزىنىڭ مۇقەددەس جايىدىن خۇددى قاققان قوزۇقتەك مۇقىم ئورۇن بېرىپ، بىزگە خۇدايىمىز پەرۋەردىگاردىن ئىلتىپات كۆرسىتىلدى. چۈنكى بىز ھازىر قۇللارمىز؛ ھالبۇكى، خۇدايىمىز مۇشۇ قۇللۇقىمىزدا يەنىلا بىزنى تاشلىۋەتمەي، بەلكى پارس پادىشاھلارنىڭ ئالدىدا رەھىمگە ئېرىشتۈرۈپ، خۇدايىمىزنىڭ ئۆيىنى سېلىپ، خارابىلەشكەن جايلىرىنى يېڭىۋاشتىن ئوڭلاشقا بىزنى روھلاندۇردى، شۇنداقلا بىزنى يەھۇدىيە ۋە يېرۇسالېمدا سېپىللىق قىلدى» (6:9-9).

بۇ سۆزلەردىن ئىسرائىلنىڭ روھىي ھالىتى ھەرقانداق ئىشتىن ئېنىق تۇرمامدۇ؟ ئەزرا، شۇنداقلا خۇدانىڭ شۇ دەۋردىكى ئادەملىرى ۋە پەيغەمبەرلىرىنىڭ ھەممىسى: ئىسرائىل ئىچىدە، ھەتتا سۈرگۈنلۈكتىن قايتىپ، پەلەستىندىكى جاپا-مۇشەققەتلەرگە چىدايدىغان خەلقلەر ئىچىدە تۈپتىن توۋا قىلىش تېخى بولمىغانىدى، دېمەكتە. شۇڭا ئۇلاردا خۇدا بىزنى مۇستەقىل بىر پادىشاھلىققا ئايلاندۇرىدۇ، دەيدىغان ئوي بولسا، بۇ بىر خام خىيال بولاتتى. پەرۋەردىگارنىڭ ئۆز ئەھدىسىگە بويسۇنغانلارغا ۋەدە قىلغان «باشقا ئەللەردىن ئۈستۈن تۇرىدىغان»، تولىمۇ گۈللەنگەن، «قۇيرۇق ئەمەس، باش بولغان» بىر پادىشاھلىق («قان.» 6:28-13) تېخىمۇ يىراقتا ئىدى. شۇ ئەھۋال ئاستىدا بۇنداق مۇستەقىل دۆلەتنى قايتىدىن بەرپا قىلىشقا ئىنتىلىش نادانلىق بولاتتى. بۇنىڭ ئورنىغا، خۇدانىڭ شاپائىتى بىلەن ئازراق بىر «قالدى»نىڭ خۇدا ۋەدە قىلغان زېمىنى ئۈستىدە ياشاشقا قايتىپ كەلگەنلىكى، شۇنداقلا شۇ «قالدى»نىڭ ھەممىگە قادىر خۇدانىڭ ئۆزلىرىنى ئىدارە قىلىشقا قويغان پادىشاھلارنىڭ ئىلتىپاتىدىن مۇيەسسەر قىلغانلىقى تۈپەيلىدىن تەشەككۈر ئېيتىشىغا توغرا كېلەتتى. «ھەققانىيەت ھەرقايسى ئەلنى يۇقىرى كۆتۈرەر» دەيدۇ سۇلايمان («پەند.» 34:14)، لېكىن ھېچقانداق تۈپ ھەققانىيلىق بولمىسا «كۆتۈرۈلۈش» دېگەننىڭ ئۈمىدىمۇ يوق بولىدۇ (ئەزرانىڭ شۇ دۇئاسى ۋە «نەھ.» 33:9-36دە خاتىرىلەنگەن، ھەزرىتى نەھەمىيانىڭ دۇئاسى ئوخشاش ئەھۋال ئاستىدا قىلىنغان، شۇ دۇئانىمۇ كۆرۈڭ).

شۈبھىسىزكى، شۇ دەۋرلەردە خۇدادىن قورققان ئىسرائىللاردا باشقىچە بىر ئۈمىد پەيدا بولۇشقا باشلىدى. ئۇلار خۇدا ئۇلارغا پەيغەمبەرلىرى ئارقىلىق بەرگەن بېشارەتلىك ۋەدىلىرىدىن، پەقەت قۇتقۇزغۇچى-مەسىھ دۇنياغا كەلگەندىلا ئاندىن ئۇنىڭ كۈچلۈك خىزمەتلىرى بىلەن ئىسرائىلنى ئۆز گۇناھلىرىدىن پاكلىشى مۇمكىن بولاتتى، دېگەن خۇلاسىگە كەلگەن («لۇقا» 21:24). ئەگەر ئۇلاردا شۇنداق پاكلىق بولسا، دېمەك ئىسرائىل قەتئىيلىك بىلەن توۋا قىلغان بولسا، خۇدانىڭ ئىسرائىلنىڭ ئەھۋالىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشىگە كېرەك بولغان شارائىتلار مۇمكىن بولاتتى. مەسىھ ئۆزى ئىشلىمىسە ئىسرائىل ئۆز گۇناھىنىڭ ئاسارەتلىرى ئىچىدە قالاتتى. شۇ يول بىلەن «قالدى»دىكىلەر گۇناھنىڭ قانچىلىك يىرگىنچلىك ئىكەنلىكىنى، ئۇنىڭ ئاسارىتىنىڭ قانچىلىك كۈچلۈك ئىكەنلىكىنى تونۇپ يېتىشكە باشلىدى. ئۇلارنىڭ روھىي ئازادلىققا بولغان تەشنا ۋە تەلمۈرۈپ كۈتكەن ئۈمىدلىرىنىڭ كۆڭۈللىرىدە ھاسىل بولۇشى بىلەن، مەسىھنىڭ كېلىش يولى ئۇلارنىڭ قەلبىدە ھازىر بولماقتا ئىدى. خۇدا شۇ كىشىلەرنى «مېنىڭ ئۆزۈمگە قالدۇرغان قالدىم» («يەش.» 21:10، 22) دەپ ئاتاشقا لايىق كۆرگەن ۋە ئۇلاردىن سۆيۈنگەنىدى؛ مانا، شۇ دەۋرلەردە ئۇنىڭ ئالاھىدە تىلسىمات قىلىشى ئۇلارنىڭ كۆڭۈللىرىدە دەل مۇشۇنداق ئۈمىد-تەشنالارنى ھاسىل قىلىشتىن ئىبارەتتۇر. بىز باشقا يەرلەردە ئېيتقىنىمىزدەك، ئەيسا مەسىھ دۇنياغا كەلگۈچە بولغان بارلىق تارىخ، مەيلى ئىسرائىلنىڭ ياكى باشقا ئەللەرنىڭ تارىخى بولسۇن، بۇ پەقەت خۇدانىڭ ئۇنىڭ كېلىشى ئۈچۈن بولغان تەييارلىقى، خالاس، دېگىلى بولىدۇ.

خۇدانىڭ «ۋاقىت-سائىتى تولۇق توشقاندا، خۇدا ئۆز ئوغلىنى بۇ دۇنياغا ئەۋەتتى. ئۇ بىر ئايال كىشىدىن تۇغۇلغان، شۇنىڭدەك تەۋرات قانۇنى ئاستىدا تۇغۇلغانىدى» («گال.» 4:4).

«ۋاقىت-سائىتى تولۇق توشۇش» جەريانىدا، يەنى بۇ دۇنيادىكى بارلىق ئىشلار مەسىھنىڭ كېلىشى ئۈچۈن تەييارلىنىشتا مۇشۇ «قالدى» ئىنتايىن مۇھىم بىر ئامىل ئىدى. ئۇلار بىرىنچى بولۇپ مەسىھنى تونۇدى، ئۇنىڭ كېلىشىنى قارشى ئالدى، شۇنىڭدەك ئۇنىڭغا بىرىنچى ئەگەشكەن مۇخلىسلاردىن بولدى. «لۇقا» 16:1-17دە بېرىلگەن بېشارەت بويىچە يەھيا پەيغەمبەرنىڭ دەل مۇشۇنداق «مەسىھنىڭ كېلىشى ئۈچۈن خەلقلەرنىڭ كۆڭۈللىرىنى تەييارلاش» خىزمىتى بولاتتى.

ئەگەردە «قالدى»دىكىلەر كۆپ بۇتپەرەس ئەللەر بىلەن ئارىلىشىپ ياكى ئاسسىمىلياتسىيە قىلىنىپ، روھىي كۆرۈش سېزىمى تورلىشىپ، ھەققانىيلىققا ۋە دىيانەتلىككە بولغان ۋىجدانى سۇسلىنىپ، كۆڭلىدىكى ئۈمىد يوقاي دېگەن بولسا، ئۇنداقتا مەسىھ ئاۋۋال كىملەرگە كېلەتتى؟

شۇڭا ھەزرىتى ئەزرا «خەلقنىڭ قالدىسى»نى بۇلغىغۇچى تەسىرلەردىن ئايرىشقا، كۆڭۈللىرىنى ئويغىتىشقا خۇدانىڭ قورالى بولغان. ئۇ ھەقىقەتەن خۇدانىڭ ئادىمى ئىدى، پەقەت ئۆز گۇناھلىرى ئۈچۈنلا ئەمەس، باشقىلارنىڭ گۇناھى ئۈچۈنمۇ يىغلىغانىدى (1:10). تەۋرات («كونا ئەھدە») دەۋرى توغرۇلۇق دائىم كۆرسەتكىنىمىزدەك، خۇدانىڭ شۇ ۋاقىتلاردا ئۆز خەلقىدىن تەلەپ قىلغان پاك-مۇقەددەسلىك بولسا سىرتقى بىر خىل پاك-مۇقەددەسلىك ئىدى. ئىچكى پاك-مۇقەددەسلىك بولسا پەقەت مەسىھنىڭ ئۆلۈمى، شۇنداقلا مۇقەددەس روھنىڭ كېلىشى بىلەن ئاندىن مەۋجۇت بولاتتى. «يېڭى ئەھدە» ئاستىدا بولغان بولسا، ئەزرانىڭ ئىسرائىللارنىڭ كۆڭۈللىرىنى پاسكىنىچىلىكتىن ئايرىش ئۈچۈن ئۇلاردىن «ئۆزلىرىنىڭ يات ئەللىك ئاياللىرىنى قويۇۋېتىڭلار» دېگەن تەلىپى (10-باب)نىڭ ھاجىتى بولمايتتى («مات.» 31:5، 32). ھالبۇكى: (1) ئىنجىلنىڭ نىكاھ توغرۇلۇق بىرىنچى تەلىپى بولغان ئېتىقادسىزلار بىلەن بىرلەشمەسلىكىمىز ياكى نىكاھلانماسلىقىمىز كېرەك، دېگەن تەلىم ئېنىق بېرىلگەن («2كور.» 14:6). بىراق: (2) ئەگەر شۇنداق گۇناھ ئۆتكۈزگەن بولسىڭىز، مەيلى قانچىلىك قىيىنچىلىق بولۇشىدىن قەتئينەزەر، خۇدانىڭ سىزگە قويغان بۇرچى شۇكى، شۇ ئېتىقادسىز جۆرەڭ بىلەن تۇرۇپ ئۆمۈرۋايەت ئۇنىڭدىن ئايرىماسلىقىڭىزدىن ئىبارەتتۇر. پەقەت ئېتىقادسىز جۆرەڭ ئۆزلۈكىدىن سىزدىن كەتكۈسى بار بولسا، ئۇنى قويۇپ بېرىشىڭىز كېرەك («1كور.» 13:7-20).