تەۋرات 34-قىسىم


«ناھۇم»نىڭ تەپسىرى


(ناھۇم پەيغەمبەرنىڭ كىتابى)


 كىرىش سۆز


پەيغەمبەر ئۆزى

ناھۇم پەيغەمبەرنىڭ كىم ئىكەنلىكىنى ۋە ئۇنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشىنى بىلمەيمىز. ئۇنىڭ يۇرتى ئەلكوش يېزىسى ئىدى؛ بەلكىم ھازىرقى جەنۇبىي پەلەستىندىكى «بەيت-جەبرىن» دېگەن يېزا بولۇشى مۇمكىن. بەزى ئالىملار ئۇنىڭ يۇرتىنى گالىلىيەدىكى «كەپەرناھۇم» («ناھۇمنىڭ يېزىسى») دەپ قارايدۇ («مات.» 13:4).


كىتابنىڭ تېمىسى

پەيغەمبەرنىڭ بۇ يازمىسىنىڭ مەزمۇنى چۈشىنىشلىك، ئاممىباب بولۇپ، بۇ يازمىدا خۇدانىڭ ئاسۇرىيە ئىمپېرىيەسى، بولۇپمۇ پايتەختى نىنەۋە شەھىرىگە چۈشۇرىدىغان جازاسى شەرھىلىنىدۇ. بۇ يازما ئاددىي بولغىنى بىلەن، ئۇ ھازىرقى زاماندىكى ئوقۇرمەنلەر ئۈچۈن كۆپ ۋە مۇھىم ساۋاتلار، شۇنىڭدەك بارلىق ئېتىقادچىلار، بولۇپمۇ بىكاردىن بىكار زۇلۇمغا ياكى زىيانكەشلىككە ئۇچرايدىغان ئېتىقادچىلار ئۈچۈن ئىلھام ھەم رىغبەت بېرىدۇ. «ناھۇم» دېگەننىڭ مەنىسى «تەسەللىگە تولغان» ياكى «تەسەللى بەرگۈچى»؛ ئۇ بىزگە ئېلىپ كەلگەن ھەقىقەت ــ «خۇدانىڭ ۋە خەلقىنىڭ دۈشمەنلىرى شۇنچە كۈچلۈك بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ئۇلار ھامان مەغلۇپ بولىدۇ». بۇ ھەقىقەت ئۇ رەزىللەرنىڭ قولىدىن دەرد-ئازاب تارتىدىغانلارغا چوڭقۇر تەسەللى ئېلىپ كېلىدۇ.


يېزىلغان ۋاقتى

ھەزرىتى ناھۇمنىڭ نىنەۋە شەھىرىنىڭ ئاقىۋىتىنى ئالدىنئالا ئېيتقانلىقىدىن، شۇنداقلا ئۇنىڭ يازمىسىدا بۇ ئىمپېرىيەنىڭ «ئىنتايىن كۈچلۈك» دەپ بايان قىلىنغانلىقىدىن قارىغاندا، مەزكۇر كىتاب نىنەۋە شەھىرى گۇمران بولۇشتىن ئىلگىرى، يەنى مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 612-يىلىدىن ئىلگىرى يېزىلغان بولۇشى كېرەك. ئۇ كىتابىدا يەنە مىسىردىكى نو-ئامون (ھازىرقى «تېبەس») شەھىرىنىڭ ئىشغال قىلىنىشى ئۈستىدە توختىلىدۇ. نو-ئامون مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 665-يىلى مەغلۇپ بولغانىدى. شەھەر مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 654-يىلى يەنە مۇستەقىللىققە ئېرىشكەن. شۇڭا «ناھۇم پەيغەمبەر» دېگەن كىتاب چوقۇم مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 665-654-يىلى ئارىلىقىدا يېزىلغان. بۇ مەزگىلدە يەھۇدانىڭ پادىشاھى ماناسسەھ تەختكە ئولتۇرغان (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 697-642-يىللار).


كىتابنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشى، نىنەۋەنىڭ تارىخى

نىنەۋە شەھىرى بەلكىم مىلادىيەدىن ئىككى مىڭ يىل ئىلگىرى بابىل (بابىلون) شەھىرى بىلەن تەڭ رەزىل ئادەم نىمرود تەرىپىدىن بەرپا قىلىنغان («يار.» 11:10). ئىسرائىللارنىڭ ئاسۇرىيە بىلەن تۇنجى ئۇچرىشىشى ئۇنىڭ پادىشاھى شالمانئەزەر III بىلەن بولغان. ئۇ ئىسرائىلنى ۋەيران قىلغان، يەھۇدادا بۇلاڭچىلىق قىلغان. شۇ چاغدا ئۇ كۆپ ئانا-بالىلارنى گالىلىيەدىكى ئاربەل دېگەن تىك ياردىن تاشلاپ ئۆلتۈرۈۋەتكەن («ھوش.» 14:10دە ئۇ «شالمان» دەپ ئاتىلىدۇ). كېيىنكى بىر پادىشاھ، يەنى سەنناخېرىب نىنەۋەنى ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى ئۈچ شەھەر بىلەن بىرلەشتۈرۈپ چوڭ شەھەر قىلىپ قۇرۇپ، ئۇنى ئۆز پايتەختى قىلغان. بۇ يېڭى شەھەر ئىككى سېپىللىق بولۇپ، ئىچكى سېپىل ئايلانمىسى 11 كىلومېتر، تاشقى سېپىل ئايلانمىسى 95 كىلومېتر، شەھەرنىڭ كۆلىمى 453 كۋادرات كىلومېتر ئىدى. سېپىل تۈۋىنىڭ قېلىنلىقى 16 مېتر، ئۈستىنىڭ قېلىنلىقى 4 مېتر؛ ئېگىزلىكى 30 مېتر بولۇپ، ئۇنىڭ ئۈستىدە 60 مېتر ئېگىزلىكتىكى مۇناردىن 150ى بار ئىدى. ئاسۇرىيە بۇ سېپىلنىڭ تۆپىسىدىكى يولدا ئۈچ جەڭ ھارۋىسى يانداش ماڭالايدۇ، دەپ ماختانغان. سەنناخېرىب ئالتە يىلنى قورال-ئۈسكۈنلەرنى تەييارلاشقا سەرپ قىلغان، ئاندىن شەھەرنىڭ ئوتتۇرىسىدا كەڭ ھەم چىرايلىق كوچا-رەستىلەرنى قۇرغان. شەھەر ئوتتۇرىسىدىن كەڭ ھەم چوڭقۇر تىگرىس (دىجلىس) دەرياسى ئېقىپ ئۆتۈپ تۇرغان؛ مۇبادا شەھەر مۇھاسىرىگە ئېلىنىپ قورشىۋېلىنسا، سۇ تەمىنلەش مەسىلىسى توغرۇلۇق ھېچ ئەندىشىسى يوق ئىدى.

يۇنۇس پەيغەمبەر يۈز يىل ئىلگىرى نىنەۋە شەھىرىگە بېرىپ ئۇنىڭغا خۇدانىڭ دەرغەزىپى سىلەرنىڭ بېشىڭلارغا چۈشەي دەپ قالدى، دەپ ئاگاھلاندۇرغانىدى. شۇ چاغدا نىنەۋەدىكىلەر قاتتىق توۋا قىلغان، ھەم خۇدا ئۇلارنى كەچۈرۈم قىلغانىدى (يۇنۇس پەيغەمبەر ئەسلىدە بۇنىڭدىن نارازى بولغانىدى ــ «يۇن.» 10:3-4:4). بىراق ئۇلار ئۇنىڭ كەچۈرۈمىنى ئۇنتۇپ، ناھۇم پەيغەمبەر ئەيىبلىگەن كونا گۇناھلىرىنى يەنە سادىر قىلغان؛ شۇڭا خۇدانىڭ يۇنۇس پەيغەمبەرنىڭ كۈنلىرىدە كېچىكتۈرگەن دەرغەزىپى ئاخىرى چۈشۈشكە ئاز قالغان. ئاسۇرىيەنىڭ ئېغىر گۇناھلىرىنى ناھۇم پەيغەمبەر مەزكۇر يازمىسىنىڭ ئۈچىنچى بابىدا كۆرسىتىدۇ: ــ

(1) ئۇ قانخورلۇق ھەم زۇلۇم-زوراۋانلىققا خۇمار ئىدى. ئاسۇرىيە ئۈچۈن بۇ ھەتتا ئۇنىڭ دىن-ئېتىقادىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ قالغانىدى (3:1). كىتابنىڭ 3-باب، 8-10-ئايەتلىرىدە خاتىرىلەنگەن نو-ئامون (تېبەس)غا بولغان زوراۋانلىق، رەزىل مۇئامىلە ئاسۇرىيە پادىشاھى ئاشۇربانىپال تەرىپىدىن قىلىنغان. 

(2) يالغانچىلىق ۋە ئالدامچىلىق (1:3). ئاسۇرىيە نۇرغۇن ئەللەر بىلەن ئەھدە تۈزگەن، ئاندىن ئۇنىڭغا ئاسىيلىق قىلغان. تەۋرات، «2پاد.» 16-18-بابلاردا مىسال بار.

(3) باشقا ئەللەرگە رەھىمسىز بۇلاڭچىلىق قىلىشى (1:3).

(4) پاھىشىۋازلىق بىلەن ئارىلاش يۈرگۈزگەن بۇتپەرەسلىك ھەم سېھىر-جادۇگەرلىكى؛ ئۇلارنىڭ بۇ ئىشلارنى باشقا ئەللەرگە ئېزىتقۇلۇق بىلەن ئۆگىتىشى.

(5) ئۇلارنىڭ بەچچىۋازلىقى، بولۇپمۇ پادىشاھى ساردونوپولىسنى ئۈلگە قىلىپ ئەگىشىشى. كونا گرېتسىيە تارىخچىلىرى بىزگە ئۇنىڭ ئايالچە كىيىنىپ يۈرىدىغانلىقى توغرۇلۇق خەۋەرلەندۈرىدۇ.

تەپەككۇر قىلغىلى بولىدۇكى، توپ-زەمبىرەكسىز بىر دەۋردە نىنەۋەدەك «يېڭىلمەس» بىر شەھەرنىڭ ھالاك بولۇشىدىكى بېشارەت ناھۇمنىڭ زامانىدىكى ئېتىقادسىزلارغا تېتىقسىز ئىشەنمەسلىك كۈلكىلىرى ئىچىدە ئاڭلانغان بولۇشى مۇمكىن. بىراق ئۇنىڭ بېشارىتى دەل شۇ ئىدى، ھەمدە تۆۋەندە ئېيتقىنىمىزدەك، مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 612-يىلى سۆزمۇسۆز ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان.

مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 612-يىلى بابىل ئىمپېراتورى نابوپولاسسار (ئۇلۇغ پادىشاھ نېبوقادنەسارنىڭ ئاتىسى) بابىل ھەم ئىتتىپاقدىشى مېدىئادىكى ئىككى قوشۇننى يېتەكلەپ نىنەۋە شەھىرىگە ھۇجۇم قىلدى. شەھەر ئىككى باسقۇچلۇق جەڭ بىلەن، يەنى ئاۋۋال تاشقى سېپىلى، ئاندىن ئىچكى سېپىلى بۆسۈلۈشى بىلەن مەغلۇپ بولدى. بۇ ئىككى باسقۇچ پەيغەمبەرنىڭ بېشارىتىدە بىر-بىرىگە ئۇلاپ ئېيتىلغان. بابىل قوشۇنى تاشقى سېپىلنى بۆسۈشكە ئۈچ قېتىم جەڭ قىلدى، ئۈچ قېتىملىق جەڭنىڭ ھەممىسى مەغلۇبىيەت بىلەن ئاخىرلاشتى. بابىل قوشۇنى ئۈچىنچى قېتىم مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن نىنەۋەدىكىلەر چوڭ تەبرىكلەش پائالىيىتى ئۆتكۈزدى؛ نىنەۋەلىكلەرنىڭ كۆپىنچىسى مەست بولۇشۇپ كەتكەنىدى.

مېسوپوتامىيەدە ئادەتتە يامغۇر ياغمايدۇ. نىنەۋەدىكىلەر بۇ يىل ئىيۇل ۋە ئاۋغۇستتا كۆپ قېتىم ياغقان يامغۇرغا ئانچە دىققەت قىلمىغانىدى. شۇ يىلى قاتتىق يامغۇر بولغاچقا، تىگرىس دەرياسى تېشىپ كەتكەنىدى، نەتىجىدە دەريا سۇلىرى كەلكۈن بولۇپ، نىنەۋەنىڭ تاشقى سېپىلىنىڭ ئۈچ كىلومېتر يېرىنى ئېقىتىپ كەتتى. بابىلدىكى قوشۇن دەرھال شۇ يەردىن بۆسۈپ كىرىپ ئىچكى سېپىلغا ھۇجۇم قىلىشقا كىرىشتى. شۇ چاغدا نىنەۋە پادىشاھى ساردونوپولىس ئاسۇرىيەنىڭ بۇرۇنقى بىر بۇتپەرەس ھۆكۈماسىنىڭ: «سۇ شەھەرنىڭ دۈشمىنى بولۇپ قالغاندا، ئاسۇرىيە تۈگىشىدۇ» دېگەن بىر بېشارىتىنى ئېسىگە كەلتۈرۈپ ئۈمىدسىزلەندى. ئەمەلىيەتتە بۇ بېشارەت ئەسلىدە نىنەۋەدىكى كىشىلەرنى خاتىرجەم قىلىش ئۈچۈن ئېيتىلغانىدى ــ تىگرىس دەرياسى نىنەۋەنى بېيىتقان ئەمەسمىدى؟ ــ ئەمما خۇدا ئاسۇرىيەنىڭ ھۆكۈماسىنىڭ شۇ گېپىنى ھەقىقەتكە ئايلاندۇردى.

ساردونوپولىس ئۈمىدسىزلىكتىن ئوردىسى ئوتتۇرىسىدا يوغان بىر گۈلخان يېقىپ، ئۆزى، بارلىق كېنىزەكلىرى ۋە بايلىقلىرىنى ئوتتا كۆيدۈرۈپ ئۆلۈۋالدى. ئۇنىڭ خانىشى ئەسىرگە ئېلىندى. شەھەر گۇمران قىلىندى. «بۈيۈك ئىسكەندەر» 300 يىلدىن كېيىن ئاشۇ يەردىن ئۆتكەندە، نىنەۋە شەھىرىنى كۆرمەي، بەلكى پەقەت سەل چوڭراق بىر دۆڭلۈكنى بايقىدى. ناھۇمنىڭ بېشارىتىدەك «قاراڭغۇلۇق ئۇنىڭ (خۇدانىڭ) دۈشمەنلىرىنى قوغلايدۇ» (8:1). 19-ئەسىردىكى بەزى ئېتىقادسىز ئالىملار مۇقەددەس كىتابتا نىنەۋەنىڭ مەۋجۇتلۇقى ھەم ئۇلۇغلۇقى توغرۇلۇق بولغان گۇۋاھلىقنىمۇ مازاق قىلغان. چۈنكى نىنەۋە ئىزسىز يوقاپ كەتكەنىدى. شەھەر 1845-يىلى فرانسۇز ئارخېئولوگ لايارد تەرىپىدىن دۇنيانى قاتتىق ھەيرانۇھەس قىلىپ ئاشكارىلانغان.

ھازىرقى زامانىمىزدىمۇ دۇنيادىكى خەلق يەنىلا ئۇ-بۇ ھۆكۈمەت ياكى دۆلەتنىڭ «ئۇلۇغ قۇدرەت»ى توغرۇلۇق سۆزلەپ يۈرۈشىدۇ؛ بەزى دۆلەتلەر نادانلارچە ئۆزىنىڭ ئۇلۇغلۇقى توغرۇلۇق ماختىنىپ كېتىدۇ. «ناھۇم پەيغەمبەر» دېگەن كىتاب بىزنى بۇ دۇنيادىكى بارلىق ھوقۇق ھەم قۇدرەت ئادەملەرگە خۇدا تەرىپىدىن ئاتا قىلىنغان، دەپ خەۋەرلەندۈرىدۇ. ئۇلار مۇشۇ ھوقۇقنى سۇيىئىستېمال قىلسا، ئۆز مەنپەئىتى ئۈچۈن ئادالەتنى بۇرمىلىسا، خۇدا ئۆز ۋاقتىدا ئۇلارنى سوراققا تارتىپ جازالاپ، ئۇلارنىڭ «بۈيۈك» ھوقۇقىنى ھەتتا بىر كېچىدىلا ئۇلاردىن تارتىۋالىدۇ. شۇنىڭ بىلەن تەڭ بىز «ناھۇم پەيغەمبەر»دىن ئۆگىنەلەيمىزكى، خۇدا ھەممىمىزنى ئايرىم-ئايرىم بىلىدۇ ھەم «پەرۋەردىگار مېھرىباندۇر، كۈلپەتلىك كۈندە باشپاناھدۇر؛ ئۆزىگە تايانغانلارنى ئۇ بىلىدۇ» (7:1). ئوقۇرمەنلىرىمىزنىڭ ھەممىسى ئۇنى تونۇسۇن، ئۇلار پەرۋەردىگارنىڭ ھازىرقى بۇ رەزىل دەۋرگە چوقۇم چۈشۈرىدىغان دەرغەزىپىدىن خالىي بولۇپ، ئۇنىڭ قاناتلىرى ئاستىدىن توۋا ھەم كەمتەرلىك بىلەن ھىمايە تاپسۇن.

ئەمدى «ناھۇم پەيغەمبەر»دە بايان قىلىنغان تۆۋەندىكى ئۇلۇغ ھەقىقەتلەرنى كۆرىمىز: ــ 

(1) خۇدا بەرىبىر ئىنسانلارنىڭ بارلىق سەلتەنەتلىرى ئۈستىدىن ھۆكۈمرانلىق قىلىدۇ.

(2) خۇدا ئۆز خەلقى ئۈچۈن ئىنتىقام ئالىدۇ.

(3) خۇدا ھەزرىتى ئىبراھىمغا بەرگەن ۋەدە ھەر دەۋردە ئىناۋەتلىك («يار.» 1:12-3) «كىمكى سېنى (ۋە شۇنداقلا ئەۋلادلىرىڭنى) خورلىسا، مەن چوقۇم ئۇنى لەنەتكە قالدۇرىمەن». ئىسرائىل خەلقى ھەزرىتى ئىبراھىمنىڭ ئەۋلادلىرى، ئەلۋەتتە.

(4) «پەرۋەردىگار ئۆزىنى ئىزدىگۈچىلەرنىڭ ھەممىسىگە باشپاناھدۇر».

تەرجىمىمىزدە بىز تەۋراتشۇناس ئالىملارنىڭ تەتقىقلىرىدىن، بولۇپمۇ يەھۇدى ئالىم «دوكتور ئارنولد فرۇختېنبائۇم» ھەم ئامېرىكىلىق ئالىم «پروفېسسور داۋۇت بەيكەر»لەرنىڭ ئەسەرلىرىدىن پايدىلاندۇق.


مەزمۇن: ــ

1-باب ــ خۇدانىڭ نىنەۋەنىڭ ھالاكىتى توغرۇلۇق پەرمانى

2-باب ــ نىنەۋەنىڭ ھالاك بولۇشىنىڭ تەسۋىرلىرى

3-باب ــ نىنەۋەنىڭ ھالاك بولۇشىدىكى سەۋەبلەر