تەۋرات 26-قىسىم
«ئەزاكىيال»نىڭ تەپسىرى
(ئەزاكىيال پەيغەمبەرنىڭ كىتابى)
كىرىش سۆز
ئەزاكىيال ــ قانداق ئادەم؟
ئۆز خەلقىگە پەيغەمبەرلىرى ئارقىلىق دەۋردىن-دەۋرگە بولغان ئاگاھلىرىدىن كېيىن، ھەممىگە قادىر خۇدا مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 605-يىلىدا بابىل پادىشاھى نېبوقادنەسارگە ئۆز خەلقى تۇرۇۋاتقان قانائان (پەلەستىن) زېمىنىغا تاجاۋۇز قىلىشىغا يول قويدى. ئۇ 1200 يىل ئىلگىرى، بۇ «مۇقەددەس زېمىن»نى ئىبراھىم پەيغەمبەر ۋە ئەۋلادلىرى بولغان يەھۇدىيلارغا مىراس سۈپىتىدە تەقسىم قىلغانىدى. بۇ ئالاھىدە تەقسىماتنىڭ مەقسىتى بولسا، يەھۇدىي خەلقى باشقا ئەللەرگە ئۆزىنىڭ خاراكتېرى ۋە مېھرىبانلىقى توغرۇلۇق گۇۋاھچى بولۇشتىن ئىبارەتتۇر. بىراق ئۇلار مۇشۇ مۇقەددەس تاپشۇرۇققا ساتقۇنلۇق قىلدى؛ تىرىك بىر ھەققانىي خۇداغا تىرىك گۇۋاھچى بولۇشنىڭ ئورنىدا، ئەكسىچە ئۇلارنىڭ بۇتپەرەسلىكتە جاھىللارچە تۇرۇشى ۋە ئەخلاقسىزلىقى بىلەن، ئۇلار خۇدانىڭ خاراكتېرىنىڭ ئەكسى بولۇپ چىققانىدى. مانا بۇ خۇدانىڭ نېبوقادنەسارنى تاجاۋۇزلۇققا قويۇشىدىكى سەۋەبتۇر: 150 يىل ئىلگىرى، ئاموس، يەشايا ۋە مىكاھ پەيغەمبەرلەر ئىسرائىل توۋا قىلمىسا، دەل مۇشۇ بابىل خەلقى ئىسرائىلغا تاجاۋۇزلۇق ۋە سۈرگۈن قىلىش يولى ئارقىلىق خۇدانىڭ جازالاش قورالى بولىدىغانلىقى توغرۇلۇق ئېنىق ئاگاھ بەرگەنىدى. بۇ ئۈچ پەيغەمبەردىن كېيىن، ھوشىيا، ھاباككۇك، يەرەمىيا ۋە زەفانىيا پەيغەمبەرلەرمۇ ئوخشاش ئاگاھ سىگنالىنى بەرگەنىدى.
نېبوقادنەسار پادىشاھنىڭ بىرىنچى قېتىمكى بېسىپ كىرىشى بىرقەدەر «ئامان-تىنچلىق» بىلەن بولغانىدى. ئىسرائىل پادىشاھى يەھوئاكىم ئۇرۇش قىلماي ئۇنىڭغا تەسلىم بولدى؛ نېبوقادنەسار ئىسرائىلنى ئۆزىگە بېقىندى قىلغاندىن كېيىن قايتىپ كەتتى. كېيىن يەرەمىيا پەيغەمبەرنىڭ ئاگاھلىرىغا قۇلاق سالماي، يەھوئاكىم نېبوقادنەسارغا ئىسيان كۆتۈردى. مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 598-يىلىدا نېبوقادنەسار قايتىپ كېلىپ يېرۇسالېمنى مۇھاسىرىگە ئالدى. ئۇزۇن ئۆتمەي يەھوئاكىمنىڭ ئوغلى، ياش پادىشاھ يەھويىئاكىن ئۇنىڭغا تەسلىم بولدى. نېبوقادنەسار سۇلايمان پادىشاھ 350 يىل ئىلگىرى قۇرغان مۇقەددەس ئىبادەتخانىغا كىرىپ، ئۇنىڭدىن بارلىق ئالتۇن-كۈمۈش قاچا-قۇچىلارنى، جابدۇقلارنى ۋە شەھەردە ئۇدۇل ئۇچرىغانلا بارلىق بايلىقلارنى بابىلغا ئېلىپ كەتتى. ئۇ يەنە «ئىنسان بايلىقلارنى» ــ يەھوئاكىننى، ئوردىدىكى ۋە ئىبادەتخانىدىكى تەربىيە كۆرگەن بىلىملىك يىگىتلەرنىڭ ئەلالىرىنى، پالۋان-ئەسكەرلەرنى ۋە شەھەردىكى بارلىق ئۇستا ھۈنەرۋەنلەرنى ئېلىپ كەتتى. ئۇ يەھوئاكىننىڭ تاغىسى زەدەكىيانى پادىشاھنىڭ ئورنىغا قويدى. نېبوقادنەسارنىڭ تاجاۋۇز قىلىشى پەيغەمبەرلەر ئېيتقاندەك ئۇنچە دەھشەتلىك بولمىغان ئىدى ــ ئۇ شەھەرنى ۋەيران قىلمىدى، ماڭا بېقىندى بولۇپ باج-سېلىقنى تاپشۇرساڭلارلا بولدى دەپ، خەلققە ئۆز ھاكىمىيىتىنى قالدۇردى.
ئەمەلىيەتتە بولسا، توققۇز يىلدىن كېيىن، زەدەكىيا كۆتۈرگەن بىر ئىسيان تۈپەيلىدىن تېخىمۇ دەھشەتلىك بىر «بېسىپ كىرىش» يۈز بېرىدۇ. بىز خۇدانىڭ بۇ «جازالاش باسقۇچلىرى»دىن ئۇنىڭ رەھىمدىللىقىنى كۆرەلەيمىز؛ چۈنكى خۇدا پەيغەمبەرلەر بېشارەت قىلغان ۋەھشەتلەر ئۇلارنىڭ بېشىغا چۈشۈشتىن بۇرۇن ئۆز خەلقىگە بابىلنىڭ ۋەيرانچىلىقلىرى توغرۇلۇق ئاگاھلاندۇرۇشلىرىنىڭ ھەقىقىي ئىكەنلىكىنى ئايان قىلغانىدى. بىراق ئۇلار يەنىلا قۇلاق سالمىدى، ۋە ئەڭ ئاخىرقى «بېسىقتۇرغۇچى زەربە» مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 587-يىلىدا بولدى. ئۈچ يىل مۇھاسىرىگە ئېلىنغاندىن كېيىن، ئاچارچىلىق ئىچىدە قالغان شەھەر بۆسۈلدى. ھەممە جاي كۆيدۈرۈلدى ياكى يەر بىلەن يەكسان قىلىندى. نېبوقادنەسار زەدەكىيا پادىشاھنىڭ كۆز ئالدىدا ئوغۇللىرىنى ئۆلتۈرۈۋەتتى ئاندىن پادىشاھنىڭ كۆزلىرىنى ئويۇۋەتتى. تىرىك قالغانلارنىڭ كۆپىنچىسى سۈرگۈن قىلىندى؛ ئىنتايىن ئاز ساندىكى بىر قىسىم ئادەملەر زېمىندا قالدۇرۇلدى.
بىرىنچى قېتىمكى (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 598-يىلىدىكى) «سۈرگۈن بولۇش»تا ئېلىپ كېتىلگەنلەر ئارىسىدا، تارىختا ئىزلىرىنى قالدۇرغان بەش ياش يىگىت بولغانىدى. دانىيال ۋە ئۇنىڭ ھانانىيا، مىشائەل، ئازارىيا دېگەن ئۈچ دوستى پاك-دىيانەتلىكى تۈپەيلىدىن بابىل ھۆكۈمەت ئەمەلدارلىرى قاتارىدىن ئورۇن ئالغانىدى؛ بەشىنچى ئادەم بولسا ئەزاكىيال ئىدى.
ئەزاكىيالغا نىسبەتەن سۈرگۈن بولۇش ئۆز ۋەتىنىدىن ئايرىلىشتىنمۇ ئېغىر زەربە ئىدى. چۈنكى ئەزاكىيال كاھىن ئىدى. شۇ ۋاقىتقا قەدەر، ئۇنىڭ پۈتۈن ئۆمرى ئۇنىڭ ئوتتۇز ياشقا كىرگەندە، مۇقەددەس ئىبادەتخانىغا كىرىپ، خۇدانىڭ خىزمىتىدە بولىدىغان شۇ كۈنىگە بىرخىل تەييارلىق بولغانىدى. بىراق ئاشۇ ئۇلۇغ كۈن كەلگۈچە ئۇ ئىككى مىڭ كىلومېتر يىراقلىقتىكى، پۈتۈنلەي يات بىر يۇرتقا ئېلىپ كېتىلدى. خۇدانى سۆيگەن ئەزاكىيالدەك ياش بىر يىگىت ئۈچۈن مۇشۇنداق ئۈمىدسىزلىك ئادەمنى تولىمۇ قايغۇغا سالىدىغان ئىش. ئۆز چۈشىنىشى بويىچە، خۇدانىڭ «مۇقەددەس جاي»ىدا تۇرۇپ ئۇنىڭ خىزمىتىدە بولۇش ۋە ئىبادەتخانىدا خۇدانىڭ ۋەھىيلىرى ئاستىدا كاھىنلارنىڭ ئورتاق تۇرمۇشىدىن مۇيەسسەر بولۇش بولسا، ئىنسانلار ئۈچۈن ئەڭ يۇقىرى ئىمتىياز ھېسابلىناتتى. بىراق ھازىر ئۆز خەلقىنىڭ گۇناھلىرى تۈپەيلىدىن، ئۇ بۇ ئىمتىيازدىن مەھرۇم بولدى.
مۇشۇنىڭدىن بىز ئۇنىڭ كىتابىنىڭ بىرىنچى ئايىتىنى چۈشىنەلەيمىز: «ئوتتۇزىنچى يىلى ئاسمانلار ئېچىلىپ، مەن خۇدانىڭ ئالامەت كۆرۈنۈشلىرىنى كۆردۈم». چۈنكى ئەزاكىيالغا «ئوتتۇزىنچى يىل»نىڭ پەقەت بىرلا مەنىسى بار ئىدىكى، ــ ئۇ بولسىمۇ بىرىنچى قېتىم كاھىنلىق «شاھانە كىيىملەر»نى كىيىپ، «مۇقەددەس جاي»غا كىرىپ خۇدانىڭ ھۇزۇرى ئالدىدا خۇشبۇي ياقىدىغان كۈنى دەل شۇ يىل، شۇ كۈنى بولاتتى. ئۇنىڭ ئورنىدا بۇ شۇ كۈنىدە بەلكىم ئۇ بابىلدىكى مەلۇم بىر «يېزا تۈرمە»سى ياكى «ئەمگەك لاگېرى»غا بېرىپ قالدى. بىراق ئۇنىڭ ئۈمىدسىزلىكى ئەڭ كۈچلۈك بولغان ئاشۇ كۈنىدە، ئىبادەتخانىدىكى ئىشلارغا نىسبەتەن، ئۇنىڭغا تېخىمۇ ئەھمىيەتلىك ۋە ئىمتىيازلىق بىر ئىش يۈز بەردى ــ «ئاسمانلار ئېچىلىپ، مەن خۇدانىڭ ئالامەت كۆرۈنۈشلىرىنى كۆردۈم»!
ئۇ كۆرگەن «خۇدانىڭ ئالامەت كۆرۈنۈشى»نى بولسا، باشقا پەيغەمبەرلەر كۆرۈپ باقمىغان. ئۇ ئاۋۋال تۆت ئاجايىب كۈچلۈك «ھايات مەخلۇق» (كېرۇبلار)نى كۆردى. ئۇلار تۆت يۈزلۈك، تۆت قاناتلىق ۋە تۆت قوللۇق ئىدى. ئۇلارنىڭ ھەربىرىنىڭ يېنىدا يوغان پىرقىرايدىغان پارقىراق چاق تۇرىدۇ. كېرۇبلار خۇدانىڭ روھىنىڭ يوليورۇقلىرى بىلەن چاقماقنىڭ سۈرئىتىدە يۈرىدۇ. ئۇلارنىڭ ئارىسىدا بىر-بىرىگە چاقماق ۋە ئوت يالت قىلىپ تۇراتتى. ئۇلارنىڭ يۈرۈشلىرىدىن ئادەمنى پاڭ قىلىدىغان شاۋقۇن ئاڭلىناتتى. مەخلۇقلار ئۈستىدە يوغان بىر «گۈمبەز»دەك نەرسە كۆرۈنەتتى؛ گۈمبەز ئۈستىدە بىر پارقىرايدىغان تەخت تۇراتتى، ۋە تەختنىڭ ئۈستىدە خۇدانىڭ بىر كۆرۈنۈشى ئولتۇراتتى ــ روشەنكى، ئۇ شۇنچە پارقىرايتتىكى، ئەزاكىيال ئۇنى تەسۋىرلەش ئۇياقتا تۇرسۇن، ئۇنىڭغا ئاران قارىيالايتتى.
قانداق ئادەم پەيغەمبەر بولىدۇ، دەپ ئويلىشىمىز مۇمكىن. ئادەمنى پەيغەمبەر بېكىتىش خۇدانىڭ تاللىۋېلىشىدىكى ئىش، ئەلۋەتتە. شۇنداق بولغىنى بىلەن بىز ئەزاكىيالدىن خۇدانىڭ بۇ ۋەزىپىگە تاللايدىغان ئادەمنىڭ قانداق بولىدىغانلىقىنى كۆرىمىز ــ دېمەك، ئۇ خۇدانىڭ ھۇزۇرىغا تەشنا بولغان، ئۆز خەلقىنىڭ گۇناھلىرىدىن چوڭقۇر ئازابلىنىدىغان بىر كىشى بولىدۇ. ئەزاكىيالدەك بىر كىشىگە خۇدادىن ۋەھىيلەر كەلمىگەن بولسا ئادەمنى ھەيران قالدۇرغۇدەك ئىش بولاتتى؛ چۈنكى ئەزاكىيالدىن 600 يىل كېيىن رەب ئەيسا مەسىھ: «تىلەڭلار، ئۇ سىلەرگە ئاتا قىلىنىدۇ؛ ئىزدەڭلار، تاپىسىلەر؛ ئىشىكنى قېقىڭلار، سىلەرگە ئېچىلىدۇ» دېگەن مەڭگۈلۈك پرىنسىپنى بىزگە ئېيتىپ بەرگەن («مات.» 7:7-8). شۈبھىسىزكى، ئەزاكىيال شۇنداق بىر ئادەم ئىدىكى ــ سورىغان، ئىزدىگەن، ئىشىكنى قاققان كىشى ئىدى.
ئەمدى خۇدا بۇ ئادەمگە نېمە خەۋەرنى تاپشۇرغان؟
ئەزاكىيال يەتكۈزگەن خەۋەر
خۇدا ئەزاكىيالغا تاپشۇرغان خەۋەر دەسلەپتە ئىنتايىن ئېغىر ۋە ئازابلىق ئىدى؛ شۇنداق بولغىنى بىلەن، ئۇ بىزگە بۈگۈن ئىنتايىن مۇھىم بىر خەۋەردۇر. ئۇ سۈرگۈن بولغاندا، خەلقىنىڭ يېرىمى پەلەستىندە قالدۇرۇلغانىدى. خەلق پەيغەمبەرلەرنىڭ بابىل ئارقىلىق بولىدىغان جازا توغرۇلۇق ئاگاھلىرىنى ھەم بېشارەتلىرىنىڭ ئۆز كۆزى ئالدىدا ئەمەلگە «يېرىم ئاشۇرۇلۇش»لىرىنى بىلىپ تۇرسىمۇ، ئەجەبلىنەرلىكى شۇكى، پەلەستىندە قالغانلار ھەم بابىلغا سۈرگۈن بولغانلار ئارىسىدا، «ئۈمىدۋار كۆزقاراش»لار خېلى دەۋر سۈرگەنىدى ــ «بىزنىڭ ئەھۋالىمىز بۇنچە ئېغىر ئەمەستۇ»، «بىز بابىللىقلاردىن قۇتۇلۇپ قالىمىز»، «ئىبادەخانىدىكى مۇقەددەس قاچا-قۇچىلار بىزگە قايتۇرۇپ بېرىلىدۇ»، «مىسىر بىزنى بابىلدىن قۇتقۇزىدۇ» دېگەندەك گەپلەر ئىدى. پەلەستىندە قالغانلاردىن ھەتتا: «گۇناھكار بولغان ئادەملەر بولسا، ئۇلار سۈرگۈن بولۇپ ئېلىپ كېتىلدى، بىراق بىز قالغانلار خۇدانىڭ ھەقىقىي تاللىغانلىرى، ئۇنىڭ ئالاھىدە ئامراق ئادەملىرى» دېگۈچىلەرمۇ بار ئىدى.
بۇنداق نادانلارچە كۆزقاراشلار كۆپلىگەن ساختا پەيغەمبەرلەر ۋە نۇرغۇنلىغان پالچىلارنىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەنىدى. مۇشۇنداق كىشىلەر ھەردائىم قىلغىنىدەك، خەلقلەر نېمىنى ئاڭلىغۇسى بولسا ئۇلارمۇ دەل شۇنى ئۇلارغا ئېيتاتتى. دەرۋەقە مۇشۇنداق ساختا پەيغەمبەرلەر: «خۇدانىڭ ئىبراھىم ۋە ئاتا-بوۋلىرىمىزغا بەخت-بەرىكەت يەتكۈزگەن ۋەدىلىرى»نى تەكىتلەيتتى، ئۇنىڭ ئاتا-بوۋىلارغا گۇناھ توغرۇلۇق تاپشۇرغان ئاگاھلىرىنى ھېچ تىلغا ئالمايتتى. خۇدانىڭ ۋەھىيى بىلەن ئەزاكىيال ئۇلارنى «تامنى ئاقارتقان تامچىلار»غا ۋە ئىسرائىلنى «كۆپ يېرىقلار بىلەن يېرىلىپ كەتكەن، يىقىلاي دەپ قالغان بىر تام»غا ئوخشاتقانىدى. تامچىلار يىقىلاي دەپ قالغان بۇ تامنى كۆرۈپ، ياسىتىشنىڭ ئورنىغا، يېرىقلىرى كۆرۈنمىسۇن دەپ ئۇنى پەقەت «ھاك سۇۋاق» بىلەن ئاقارتقان. ئەمەلىيەتتە «تام»نىڭ ھالى تېخىمۇ چاتاق ئىدى؛ چۈنكى خەلق ئۇنىڭ «يېرىقلىرى»نى كۆرەلمەي، ئۇنىڭ ئۆرۈلۈشىدىن خەۋەرسىز بولۇپ قالغانىدى.
ئەزاكىيال خەلققە يەتكۈزگەن ئاۋۋالقى خەۋەر شۇكى ــ «خۇدانىڭ تولۇق جازاسى بېشىڭلارغا چۈشمەي قالمايدۇ، ھەمدە چۈشۈش ۋاقتىغا ئاز قالدى». ئۇ خۇدانىڭ شان-شەرىپىنىڭ يېرۇسالېمدىن كەتكەنلىكىنى كۆردى ــ شۇنىڭدەك شەھەرنىڭ باشپاناھى، شۇنداقلا خۇدانىڭ گۇۋاھچىسى بولۇش رولى ئۆزىدىن كەتكەنىدى. دۇنيادىكى بارلىق «ئۈمىدۋارلىق» بۇ ئەمەلىي ئەھۋالنى ئۆزگەرتەلمەيدۇ. يېرۇسالېم قان، بۇلاڭ-تالاڭ، جازانىخورلۇق ۋە شەھۋانىي گۇناھلارغا تولغان بىر شەھەر ئىدى. پەيغەمبەرلەر پەقەت كەلگۈسى ئىشلارنى ئالدىنئالا ئېيتىپلا قالماي، ئۇلار يەنە ئۆتكەن ۋە ھازىرقى زامانلار توغرىسىدىكى ھەقىقەتنى ئايان قىلىدۇ. ئەزاكىيال ئۆزىدىن ئىلگىرىكى پەيغەمبەرلەرگە قارىغاندا ئىسرائىللار ئىنتايىن پەخىرلىنىدىغان «ئۇلۇغ ئاتا-بوۋىلىرىمىز»نىڭ گۇناھلىرىنى كۆپرەك ئايان قىلدى. ئىسرائىلنىڭ مىسىردىن چىققاندا «ئۇلۇغ باشلىنىشلىرىمىز» بولماق تۈگۈل، بەلكى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن مۆجىزىلەردىن ساۋاق ئالماي، ئۆز مەبۇدلىرىنى ۋە بۇتپەرەسلىككە چېتىشلىق شەھۋانىي گۇناھلارنى ھېچقاچان تاشلىمىغان. 16- ۋە 23-بابنى كۆرۈڭ. خۇدانىڭ نەزەرىدە ئىسرائىلنىڭ قىلمىشلىرى ئۇنىڭدەك پۇرسەت ۋە بەرىكەتلەرنى كۆرۈپ باقمىغان قوشنا ئەللەرنىڭكىدىن بەتتەر كۆرۈنىدۇ. بۇ ئىككى بابنى ئوقۇغانلار بەلكىم ئەزاكىيال خەلقنى ئەيىبلەش ئۈچۈن ئىشلەتكەن كۈچلۈك، ھەتتا قوپال سۆزلەردىن ھەيران قالىدۇ. كۆڭلى قاتتىق ئادەملەرنىڭ ۋىجدانىنى پەقەت زەربلىك، ۋەھشەتلىك ۋە چۆچۈتەرلىك سۆزلەر بىلەنلا ئويغاتقىلى بولىدۇ. ئەيسا مەسىھ ئۆز دەۋرىدە پەقەت ھوقۇق-مەنسەپ ۋە پۇلغا ئامراق بولغان، شۇنىڭدەك شۇلارنى قوغداپ قېلىش ئۈچۈن ئاممىنى غاپىللىقتا قالدۇرىدىغان دىنىي ئەربابلارنى ئەيىبلەيدىغان ئوخشاش دەھشەتلىك سۆزلەرنى ئىشلەتكەن («ماتتا» 23-باب).
بىز بەلكىم يەھۇدىيلارنىڭ جاھىل ئاسىيلىقىغا قاراپ ئەجەبلىنىپ كېتىمىز. بىراق ئۆز-ئۆزىمىزدىن: «بىز ئۇلارنىڭ ئورنىدا بولغان بولساق، باشقىچە قىلارمىدۇق؟» ــ دەپ سورىشىمىز كېرەك. ئىنجىلدىكى تەلىمدىن، خۇدانىڭ ئىسرائىلنىڭ تارىخىدا پۈتكۈل ئىنسانلارنىڭ ئىنسانىي تەبىئىتىنى «مىكروسكوپ ئاستىغا قويغان»لىقىنى كۆرىمىز. باشقىچە ئېيتقاندا، بىز ئۇلاردا قايتا-قايتا كۆرۈنگەن ئەخلاقىي مەغلۇبىيەتلەر، گۇناھلار، تىلنىڭ ئۇچىدىلا قىلغان توۋىسى ۋە ئىتائەتسىلىكلىرىدىن ئۆزىمىزنىڭ «تىلىمىزنىڭ ئۇچىدىلا قىلغان توۋىمىز ۋە ئىتائەتسىلىكلىرىمىز»نى كۆرەلەيمىز؛ ۋە يىللار ئۆتكەنسېرى ئۇلار ئارىسىدىكى بەزىلەردە: «خۇدانىڭ «مەن ئۇنى دۇنياغا ئەۋەتىمەن» دەپ ۋەدە بەرگەن قۇتقۇزغۇچىسىغا ئىنتايىن موھتاجمەن» دېگەندەك چوڭقۇر ئاڭ پەيدا بولىدۇ؛ بىزمۇ ئۆز ئەخلاقىي مەغلۇبىيىتىمىزگە سەمىمىيلىك بىلەن يۈزلەنسەك، «بىز خۇدا ئەۋەتكەن قۇتقۇزغۇچىغا ئىنتايىن زور كېرەك» دەپ بىلىپ يېتىمىز ۋە شۇنىڭدەك ئۇنى قوبۇل قىلىشقا لايىق كۆڭۈلدە بولىمىز. بىز بۇ توغرۇلۇق «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدە، بولۇپمۇ 36-بابقا مۇناسىۋەتلىك مۇزاكىرىمىزدە يەنە توختىلىمىز.
ئەزاكىيال ئۆزى بەرگەن بەزى بېشارەتلەرنى ئىپادىلەپ «رول ئېلىش»قىمۇ بۇيرۇلغان. ئۇ سېغىز لايدىن يېرۇسالېمنىڭ ئەندىزىسىنى ياساپ ۋە ئۇنى «مۇھاسىرە»گە ئالدى؛ شۇ «مۇھاسىرە»دە ئۇ ھەم خۇدانىڭ رولىنى، شۇنداقلا مۇھاسىرە ئاستىدا قالغان، «ئاچارچىلىق ۋاقتىدىكى نورمىلىق» تاماق يېگەن ئادەمنىڭ رولىنى ئالدى (3-5-باب). ئۇنىڭ ھەرىكەتلىرى سۈرگۈن بولغان يۇرتداشلارغا ئىنتايىن قىزىق كۆرۈنگىنى بىلەن، ئۇلار ئىشەنچكە ياكى توۋا قىلىشقا ھېچ قوزغالمىدى. ئەزاكىيال ئۇلارغا زادىلا «ئادەتتىكى پاراڭ»نى قىلمايتتى ــ پەقەت خۇدادىن كەلگەن خەۋەرنىلا ئۇلارغا يەتكۈزەتتى. بىر كۈنى ئۇ: «خۇدادىن ماڭا: «بۈگۈن يېرۇسالېم مۇھاسىرىگە چۈشتى» دېگەن ۋەھىي كەلدى!» ــ دەپ جاكارلىدى. ئۇزۇن ئۆتمەي يەنە بىر كۈنى ئۇنىڭغا: «ئەتە كەچتە سۆيۈملۈك ئايالىڭدىن جۇدا بولىسەن» دەپ ئايان قىلىندى؛ دەرۋەقە شۇ كەچتە ئۇنىڭ ئايالى قازا قىلدى (24-باب). خۇدانىڭ ئالاھىدە يوليورۇقى بولغاچقا، ئۇ ئايالىغا ھېچ يىغلىمىدى، ھېچ ماتەم تۇتمىدى. بۇ ئىش يەنە خەلقنى ئەجەبلەندۈردى؛ ئۇ شۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ ئۇلارغا ئۆزلىرىنىڭ ئۇزۇن ئۆتمەي ئوخشاش ئىشقا يولۇقىدىغانلىقىنى جاكارلىدى. خۇدانىڭ جازاسى چۈشكەن كۈنى ئۇلار كۆڭۈل ئازابى ۋە دەرد-ئەلىمىنىڭ زورلۇقى تۈپەيلىدىن نە يىغلاشنى نە ئادەتتىكىدەك ماتەم تۇتۇشنى بىلەلمەي قالىدۇ.
ئۈچ يىل ئۆتتى. بىر كۈنى ئەزاكىيال ئادەتتىكىدەكلا خالايىق بىلەن سالاملاشتى. ئۇلار يەنە بۇنىڭدىن ئەجەبلىنىپ كەتتى. ئۇنىڭ ئەھمىيىتى ئەتىسى ئەتىگەندە ئايان بولدى. ئىسرائىلدىن چىققان بىرسى: «يېرۇسالېم پۈتۈنلەي ۋەيران بولۇپ، ئاھالىسىنىڭ كۆپىنچىسى ئۆلتۈرۈلدى» دېگەن شۇم خەۋەرنى يەتكۈزدى (21:33). بۇ كىشى يەنە ئەزاكىيالنىڭ ئىسرائىل ۋە يېرۇسالېم توغرۇلۇق بەرگەن باشقا بېشارەتلىرىنىڭ ھەقىقەت ئىكەنلىكىنى تەستىقلىدى، ئەلۋەتتە. شۇ ۋاقىتتىن تارتىپ ئەزاكىيال «قىزىق بىر شەخس» سانالمىدى، بەلكى پەيغەمبەر دەپ ھېسابلىنىپ ئېتىراپ قىلىندى؛ ئەمما خەلق يەنىلا ئۇ ئارقىلىق كەلگەن، مۇقەددەس روھنىڭ ئۈزۈل-كېسەل توۋا قىلىشقا بولغان چاقىرىقىغا ھېچ قۇلاق سالمايتتى.
ئىسرائىل توغرۇلۇق 1-33-بابتا خاتىرىلەنگەن بېشارەتلەر ئىچىدە ئەتراپتىكى ئەللەر توغرۇلۇق بېشارەتلەرمۇ بار (25-33). كۆزقارىشىمىزچە بۇ بېشارەتلەرنىڭ مەقسىتى:
(1) باشقا ئەللەرنىڭ سىياسىي ۋە ھەربىي كۈچىگە ھە دەپ تايانغان ئىسرائىلنىڭ: «بۇ ئەللەرنىڭ ھەممىسى خۇدانىڭ قولىدىدۇر» دەپ ئاگاھلاندۇرۇلۇشى ئۈچۈن. ئۇلارنىڭ ئىشىنىش-تايىنىشى كۆرۈنگەن كۈچكە ئەمەس، بولۇپمۇ مىسىرغا (29-33-بابلار) ئەمەس، بەلكى كۆرۈنمەس خۇداغا بولۇشى كېرەك.
(2) ئىسرائىلغا خۇدانىڭ يان باسمايدىغان، بىتەرەپ ئادالىتىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن؛
(3) ئىسرائىلغا چۈشكەن جازانى كۆرگەن ئەتراپىدىكى ئەللەرنى تەكەببۇر بولماسلىققا ۋە خۇدادىن قورقۇشقا دەۋەت قىلىش ئۈچۈن ئىدى.
33-1-بابتىكى بېشارەتلەردىن كېيىن، ئەزاكىيال كەلگۈسىدىكى يىراق كۈنلەر توغرۇلۇق سۆزلەشكە ئۆتىدۇ. بۇ بېشارەتلەرنىڭ مەقسىتى شۈبھىسىزكى، ئۆز خەۋىرىنى قوبۇل قىلغان بىرنەچچە مۆمىن بەندىنى رىغبەتلەندۈرۈش ئۈچۈن ئىدى. ئەزاكىيال خېلى بۇرۇنلا خۇدا ئۇلارنىڭ ئاللىقانداق ھەققانىيلىقى ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى ئۆز نامى ئۈچۈن ئىسرائىلنىڭ سۈرگۈن بولغانلىقىدىن ئەسلىگە كەلتۈرىدىغانلىقى توغرۇلۇق بېشارەت بەرگەنىدى (16:11-20، 53:16-54، 60-63، 33:20-34). بۇ بېشارەتلەر ھازىر 33-39-بابلاردا تېخىمۇ گەۋدىنلىنىدۇ. بۇ بېشارەتلەرنىڭ بىرىنچىسى «ياخشى پادىچى» توغرۇلۇق بېشارەتتۇر (34-باب). ئىنجىلنى ئوقۇغانلار «يۇھاننا» 10-بابتىن، مەسىھ ئەيسانىڭ «مەن ياخشى پادىچىدۇرمەن» دېگەنلىكىنى، شۇنداقلا مەسىھ ئەيسانىڭ بېشارەتنىڭ ئۆزىنى كۆرسىتىدىغانلىقىنى ئېيتقانلىقىنى كۆرمەي قالمايدۇ. شۈبھىسىزكى، ئاخىرقى زامانلاردا يەھۇدىي خەلقى ئۈچۈن بۇ بېشارەت مەسىھ ئەيسانىڭ دۇنياغا قايتىپ كېلىپ ئۇلارنى دۈشمەنلىرىدىن قۇتقۇزىدىغانلىقى بىلەن ئالاھىدە ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ. بەلكىم بۇ سەۋەبتىن 34-بابتىن كېيىن، ئىسرائىلغا كۈشەندە بولۇپ كەلگەن ئېدومنى ئەيىبلەيدىغان بىر بېشارەت كېلىدۇ (35-باب)؛ 36-بابتا خۇدانىڭ ئىسرائىل بىلەن تۈزىدىغان ئاجايىب «يېڭى ئەھدە»سى توغرۇلۇق بېشارەت خاتىرىلىدۇ: 37-بابتا بۇ بېشارەتنىڭ مەزمۇنى باشقا شەكىلدە، يەنى داڭلىق «قۇرۇق سۆڭەكلەر جىلغىسى»دا ئىسرائىلنىڭ تىرىلدۈرۈلۈشىنى كۆرسەتكەن كۆرۈنۈشتە تەكرارلىنىدۇ.
38- ۋە 39-بابلار ئاخىرقى زامانلارنى كۆرسىتىدۇ. ئىسرائىلنىڭ دۈشمەنلىرى، سىرلىق شاھزادە گوگ ۋە ئۇنىڭ خەلقى ماگوگ ئىسرائىلغا ھۇجۇم قىلىدۇ. خۇدا ئۆزى ئىسرائىلنى قوغداپ ئۇلارنى ئۈزۈل-كېسىل مەغلۇپ قىلىدۇ. بۇ بابلار (36-39) توغرىسىدا «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدە يەنە توختىلىمىز.
يېرۇسالېم ۋەيران قىلىنغانلىق خەۋىرى كەلگەندىن 13 يىل كېيىن، يەنە بىر كۆرۈنۈش ئەزاكىيالغا كەلدى. بۇ 40-48-بابلاردا خاتىرىلەنگەن. بۇ كۆرۈنۈش تېخىمۇ يىراق كەلگۈسىنى كۆرسىتىدۇ. ئەزاكىيال خۇدانىڭ روھىدا كەلگۈسى زاماندىكى ئىسرائىلنى كۆرۈشكە كۆتۈرۈلىدۇ. ئۇ ئاۋۋال شۇ كۈنلەردە بولىدىغان يېڭى ئىبادەتخانىنى كۆرىدۇ. ئۇ ئىبادەتخانا ئۇ ياشلىقىدا «شۇ يەردە مەن خۇدانىڭ خىزمىتىدە بولىمەن» دەپ ئويلىغان، يەنى سۇلايمان قۇرغان ئىبادەتخانىدىن زىيادە چوڭ بولىدۇ. ئۇ كاھىن بولغاچقا، بۇ يېڭى ئىبادەتخانا دەل ئۇنىڭ بارلىق ئۈمىد قىلغانلىرىنىڭ ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇشى بولىدۇ. يېڭى ئىبادەتخانا ۋە ئۇنىڭدا يۈرگۈزۈلىدىغان بەلگىلىمە-ھۆكۈملەر تەپسىلىي ھالدا تەسۋىرلىنىدۇ؛ ئۇ يېڭى يېرۇسالېم شەھىرىنى كۆرىدۇ؛ شەھەر ۋە ئىبادەتخانا ئىنتايىن ئېگىز تاغ ئۈستىگە جايلىشىدۇ. شەھەر ۋە ئىبادەتخانا قانائان (پەلەستىن) زېمىنىنىڭ ئوتتۇرىسىدا بولىدۇ؛ يېڭى چېگرالار ۋە ئىسرائىلنىڭ ئون ئىككى قەبىلىسىگە بولىدىغان زېمىن تەقسىماتى تەسۋىرلىنىدۇ. خۇدانىڭ ھۇزۇرى ئوتتۇرىدا بولغاچقا، ھەممىسى ئامان-تىنچلىق، خاتىرجەملىك، شان-شەرەپلىك بولىدۇ. بىز بۇ ئىشلار ئۈستىدە «قوشۇمچە سۆز»ىمىزدە يەنە توختىلىمىز. تەرجىمىمىزدە بۇ ئىبادەتخانىنىڭ تەپسىلاتلىرىنى ۋە خۇدانىڭ پەلەستىن زېمىنىنى يېڭى تەقسىم قىلغانلىقىنى كۆرسەتكەن سخېمىلارنى قوشۇپ قويدۇق؛ سخېمىلارغا قارىغاندا، ئوقۇرمەنلەر بۇ بېشارەتلەرنىڭ تەپسىلاتلىرىنى بىرىنچى قېتىم ئوقۇغىنىدا، چۈشىنىشىگە ياردەم بولىدۇ. بولمىسا، ئوقەرمەنلەر ئۆزلىرى سخېمىلارنى سىزىپ باقسىمۇ بولىدۇ.
تەرجىمىمىزدە ھازىرقى زاماندىكى يەھۇدىي ئالىم دوكتور ئارنولد فرۇختېنبائۇمنىڭ تەتقىقاتلىرىدىن ۋە ئەنگلىيەلىك ئالىم ج.ۋ.تايلورنىڭ: «ئەزاكىيال ــ تونۇشتۇرۇلۇشى ۋە شەرھلىرى» (1969) دېگەن كىتابىدىن پايدىلاندۇق.
يىغىپ ئېيتقاندا «ئەزاكىيال» كىتابىنىڭ قىسىملىرى تۆۋەندىكىدەك: ــ
(1) خۇدانىڭ ئالامەت كۆرۈنۈشلىرى ــ ئەزاكىيالنىڭ چاقىرىلىشى ۋە ئۇنىڭغا تاپشۇرۇلغان خەۋەر (1:1ـ17:5)
(2) جازالاش توغرۇلۇق بېشارەتلەر (1:6ـ27:7)
(3) يېرۇسالېمنىڭ جازالىنىشىنى كۆرسەتكەن ئالامەت كۆزۈنۈش (1:8ـ25:11)
(4) ئىسرائىل ۋە يېرۇسالېمنىڭ گۇناھلىرىنى پاش قىلىدىغان بېشارەتلەر (1:12ـ27:24)
(5) ئەللەرنى ئەيىبلەيدىغان بېشارەتلەر (1:25ـ32:32)
(6) يېرۇسالېمنىڭ ئۆرۈلۈشى ۋە ئەسلىگە كەلتۈرۈلۈشى (1:33ـ28:37)
(7) گوگنىڭ تاجاۋۇز قىلىشى ــ ئۇنى ئەيىبلەيدىغان بېشارەت (1:38ـ29:39)
(8) يېڭى يېرۇسالېم (1:40ـ35:48)
••••••••
قوشۇمچە سۆز
تۆۋەندە بىز كىتابتىكى ھەممە باب-ئايەت ئۈستىدە ئەمەس، بەلكى كىتابنىڭ بەزى ئالاھىدە قىزىق نۇقتىلىرى ۋە بەزى بايانلاردىن تۇغۇلغان سوئاللار ئۈستىدە بايقىغىنىمىزنى قوشۇمچە بايان قىلىمىز.
تۆت ھايات مەخلۇق (كېرۇبلار) (1-باب)
بىرىنچى كۆرۈنۈشتە كېرۇبلار تۆت قاناتلىق كۆرۈنىدۇ. مۇسا پەيغەمبەر تىكلىگەن «مۇقەددەس چېدىر»دا، سۇلايمان پادىشاھ قۇرغان ئىبادەتخانىدا ئۇلار «ئىككى قاناتلىق» دەپ سۈرەتلىنىدۇ. ئۇلار تۆت يۈزى تەرتىپ بويىچە ئىنساننىڭ، شىرنىڭ، بۇقىنىڭ ۋە بۈركۈتنىڭ كۆرۈنۈشىدە بولىدۇ. ئىككىنچى ئەسىردىن تارتىپ ئىنجىل ئالىملىرى مۇشۇ «تۆت يۈزى»دە مەسىھ ئەيسانىڭ تەرجىمىھالىنى تەسۋىرلەيدىغان ئىنجىلدىكى «تۆت بايان» تەكىتلەيدىغان مەسىھنىڭ تەرەپلىرىنى كۆرۈپ يەتتى: ــ
(1) ئىنسان: «لۇقا»نىڭ بايانى ــ مەسىھ ئەيسانىڭ تولۇق ئىنسان ئىكەنلىكىنى، جۈملىدىن ئۇنىڭ ئەرشتىكى ئاتىسىغا تايىنىشى، ئىچ-باغرىدىكى ھېسسىياتلىرىنى ۋە دۇئالىرىنى تەكىتلەيدۇ؛
(2) شىر: تەۋرات بويىچە شىر «ھايۋانلارنىڭ پادىشاھى» («پەند.» 30:30): ــ «ماتتا»نىڭ بايانى ــ مەسىھ ئەيسانىڭ «ئىسرائىلنىڭ پادىشاھى»، «يەھۇدا قەبىلىسىدىن چىققان شىر» سۈپۈتىدە پەيغەمبەرلەرنىڭ سۆزىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشى، ۋە ئۇنىڭ پادىشاھلىقىنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىنى تەكىتلەيدۇ؛
(3) بۇقا ــ ئېغىر ئەمگەك قىلىدىغان ھايۋان: ــ «ماركۇس»نىڭ بايانى، ئەيسا مەسىھنىڭ ئىنسانىيەتكە بولغان كىچىك پېئىللىق خىزمىتىنى تەكىتلەيدۇ («مار.» 45:10نى كۆرۈڭ).
(4) بۈركۈت ــ ھەممىدىن يۇقىرى پەرۋاز قىلىدۇ: ــ «يۇھاننا»نىڭ بايانى، مەسىھنىڭ خۇدالىق تەبىئىتىنى تەكىتلەيدۇ؛ مەسىلەن 31:3: ــ «يۇقىرىدىن كەلگەن زات ھەممىدىن يۇقىرىدۇر».
390 كۈن ۋە 40 كۈن (1:4-8)
بېشارەتتە ھەر بىر كۈن بىر يىلنى كۆرسىتىدۇ؛ بىراق بۇ مەزگىللەر نېمىنى كۆرسىتىدىغانلىقىنى بىرنېمە دېمەك تەس؛ «ئىسرائىل ئۈچۈن 390 كۈن» (390 يىل) بەلكىم ئۇلارنىڭ يەھۇدادىن (جەنۇبىي پادىشاھلىق)، شۇنىڭدەك داۋۇت جەمەتىنىڭ پادىشاھلىقىدىن ئايرىلىشى بىلەن باشلىنىدۇ (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 930-يىلى)؛ ئايىغى بەلكىم پارس ئىمپېراتورى قورەشنىڭ بابىلدا ۋە ئۇلارغا بېقىندى ئەللەردە قالغان سۈرگۈن بولغانلارنى ھۆر قىلىشى بىلەن ئاخىرلىشىدۇ. بۇ ۋاقىت مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 540- ياكى 539-يىلى بولىدۇ، جەمئىي 390 يىل بولىدۇ. بۇ مەزگىل ئىسرائىلنىڭ ئاسۇرىيە ئىمپېرىيەسى ئاستىدا سۈرگۈن بولۇشىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ؛ بۇ ئېغىر دەرد-ئەلەملىك ئىش ئىدى، ئەلۋەتتە؛ بىراق يەھۇدا ۋە يەھۇدانىڭ پادىشاھلىرىدىن ئايرىلىشمۇ دەردلىك ئىش ۋە جازا ئىدى؛ چۈنكى ئاسۇرىيە تاجاۋاز قىلغۇچە، ئۇلارنىڭ يىگىرمە پادىشاھىدىن بىرىمۇ ھەققانىي بولمىدى. يەھۇدانىڭ جازاسىنى كۆرسىتىدىغان 40 كۈن (40 يىل) بەلكىم ئىسرائىلنىڭ 390 يىلىنىڭ ئاخىرقى 40 يىل بىلەن تەڭ ئۆتۈپ، يېرۇسالېمنىڭ ۋەيران قىلىنىشى (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 586-يىلى) بىلەن باشلىنىپ، پارس ئىمپېراتورى قورەشنىڭ سۈرگۈن بولغانلارنى ھۆر قىلىشى (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 540- ياكى 539-يىلى)غىچە داۋاملاشقان ــ ئەمما بۇ ۋاقىت 40 يىل ئەمەس، بەلكى 47 يىل ئىدى. ھالبۇكى، نېبوقادنەسارنىڭ يەتتە يىل ساراڭ بولغان ۋاقىتنى بۇنىڭدىن چىقىرىۋەتسەك 40 يىل بولىدۇ، ۋە بۇنداق قىلىشىمىز بەلكىم توغرا بولىدۇ؛ مۇمكىنچىلىكى باركى، بۇ ۋاقىتتا بابىل، جۈملىدىن ئىسرائىللار دانىيال پەيغەمبەرنىڭ ھاكىمىيىتى ئاستىدا ۋاقىتلىق تۇرۇۋاتاتتى. بۈگۈنكە قەدەر مۇشۇنداق چۈشەندۈرۈش بۇ سىرلىق سانلارغا ئەڭ ئۇيغۇن كېلىدىغان تەبىر.
يەنە ئىككى ئورۇنلۇق چۈشەندۈرۈش باركى، بەزى ئالىملار ئەزاكىيال ياتقان بۇ 430 كۈننى، 430 يىلنى كۆرسىتىپ بېشارەت بېرىدۇ، كەلگۈسىدە ئىسرائىلنىڭ يات ئەللەرگە بېقىنىدىغان ۋاقىتلىرىنى بىلدۈرىدۇ، دەپ قارايدۇ، يەنى ئۇلار 430 يىلنى: ــ
(1) نېبوقادنەسارنىڭ ئىسرائىللارنىڭ كۆپ قىسمىنى بابىلغا سۈرگۈن قىلىشىدىن تارتىپ (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 597-يىلىدىن تارتىپ) «ماككابىيلار» (يەھۇدىي ۋەتەنپەرۋەرلەر) ئىسرائىللارنىڭ گرېك ئىمپېرىيەسىنىڭ بويۇنتۇرۇقىنى تاشلاپ ئىسيان كۆتۈرگىنىگىچە (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 167-يىلى) بولغان ۋاقىتنى كۆرسىتىدۇ، دەپ قارايدۇ.
(2) نېبوقادنەسارنىڭ يېرۇسالېمنى مۇتلەق ۋەيران قىلىشىدىن تارتىپ (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 586-يىلىدىن تارتىپ) «ماككابىيلار» گرېك ئىمپېرىيەسىدىن مۇستەقىل بولۇپ، «يەھۇدىي مۇستەقىللىقى» بەرپا قىلىنغۇچە (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 158-يىلى) بولغان ۋاقىت، دەپ ھېسابلايدۇ.
ئەگەر بۇ كۈنلەردە پەيغەمبەر بېشىنى يېرۇسالېمغا قارىتىپ، شەرق-غەرب تەرەپلەرگە سوزۇلۇپ ياتقان بولسا، ئۇنداقتا ئۇنىڭ ئىسرائىلغا مۇناسىۋەتلىك 390 كۈنلۈك «سول يانپاشلاپ يېتىش»ى ئىسرائىلغا (شىمالىي پادىشاھلىققا) يۈزلىنەتتى؛ يەھۇداغا مۇناسىۋەتلىك 40 كۈنلۈك «ئوڭ يانپاشلاپ يېتىش»ى بولسا يەھۇداغا يۈزلىنەتتى.
18- ۋە 33-باب ــ «گۇناھ سادىر قىلغۇچى جان ئىگىسى ئۆلىدۇ»
18-بابتا بىرنەچچە مۇھىم پرىنسىپلار تىلغا ئېلىنىدۇ. ئۇلاردىن بىرى 20-ئايەتتە قىسقارتىپ ئېيتىلىدۇ: «گۇناھ سادىر قىلغۇچى جان ئىگىسى ئۆلىدۇ. ئوغۇل ئاتىسىنىڭ قەبىھلىكىنىڭ جازاسىنى كۆتۈرمەيدۇ، ۋە ياكى ئاتا ئوغلىنىڭ قەبىھلىكىنىڭ جازاسىنى كۆتۈرمەيدۇ؛ ھەققانىي كىشىنىڭ ھەققانىيلىقى ئۆز ئۈستىدە تۇرىدۇ، رەزىل كىشىنىڭ رەزىللىكى ئۆز ئۈستىدە تۇرىدۇ».
بۇنداق ئېيتىش، «ئۆز ئاتىسىنىڭ گۇناھلىرىنىڭ بالىلارغا كېلىدىغان ھېچقانداق تەسىرى بولمايدۇ» دېگەنلىك ئەمەس، ئەلۋەتتە. خۇدانىڭ مۇسا پەيغەمبەرگە: «مەنكى پەرۋەردىگار خۇدايىڭ ۋاپاسىزلىققا ھەسەت قىلغۇچى خۇدادۇرمەن. مەندىن نەپرەتلەنگەنلەرنىڭ قەبىھلىكلىرىنى ئۆزلىرىگە، ئوغۇللىرىغا، ھەتتا نەۋرە-چەۋرىلىرىگىچە چۈشۈرىمەن...» («مىس.» 5:20) دېگەنىدى. بۇ ئىككى باياننى سېلىشتۇرۇش پايدىلىق. بۇ ئىككى باياننى سېلىشتۇرغاندا، ئۇنداقتا «(ئاتىلارنىڭ) قەبىھلىكلىرىنى ... ئوغۇللىرىغا ... چۈشۈرۈش» دېگەننىڭ مەنىسى نېمە؟
مۇقەددەس كىتابتىكى «جازا» دېگەن سۆزنىڭ ھەرخىل مەنىسى ئۈستىدە ئويلىنىش پايدىلىق ئىشتۇر. مۇقەددەس كىتابنىڭ ھەر يەرلىرىدىن روشەنكى، خۇدانىڭ بىزنىڭ ھەتتا بىرلا گۇناھىمىز ئۈستىگە ئادىل، تېگىشلىك جازاسى دوزاختۇر ــ بۇ بولسا خۇدادىن ئايرىلىپ، ئۇنىڭ ھۇزۇرىدىن مەھرۇم بولۇش دېگەنلىك، بۇ «مەڭگۈلۈك ئۆلۈم» دەپمۇ ئاتىلىدۇ (ھەر جايدا تەكرارلىغىنىمىزدەك، خۇش خەۋەر شۇكى، بىزدە كەچۈرۈم-مەغبىرەت ۋە نىجات پۇرسىتى بولسۇن دەپ، ئەيسا مەسىھ ھەممىمىزنىڭ بارلىق گۇناھىمىزنىڭ جازاسىنى ئۆز تېنى ۋە روھىدا كۆتۈرۈپ قوبۇل قىلغان). «مىس.» 20:5تە «قەبىھلىكلىرىنى چۈشۈرۈش» ياكى «جازالىرىنى يەتكۈزۈش» (ئىبرانىي تىلىدا «پاخاد»)نىڭ كۆپ تەرەپلىك مەنىسى بار. ئاساسىي مەنىسى: «يوقلاش»تۇر. خۇدا بىزنى «يوقلىسا»، توۋا قىلمىغان بولساق نەتىجىسى «جازا» بولىدۇ؛ توۋا قىلغان بولساق «يوقلاش»نىڭ نەتىجىسى بەخت-بەرىكەت بولىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بۇ ئايەتتە «يوقلاش»نىڭ مەنىسى چوقۇم «جازا»نى ئىپادىلىشى كېرەك. ھالبۇكى، ئەگەر مۇشۇ يەردە مەنىسى «تولۇق جازا» بولسا، ئۇنداقتا نەتىجىسى بالىلار ئاتىسىنىڭ گۇناھلىرى تۈپەيلىدىن دوزاخقا چۈشۈشى كېرەك ئىدى. ئۇنداقتا ھېچقايسىمىزدا ئۈمىد يوق بولاتتى. بىراق «جازا» بەزى ۋاقىتلاردا تولۇق مەنىسىدە ئەمەس، باشقىچە مەنىدە ئىشلىتىلىدۇ؛ ئۇ «تەربىيە» مەنىسىدە كېلىشىمۇ مۇمكىن؛ مەسىلەن، ئاتا ئۆز بالىلىرىنى تەربىيە ئۈچۈن جازالىغىنىدا: «بالامنى قانداق جازالىسام ئادىل بولار؟» دەپ ئويلىمايدۇ، بەلكى «قانداق جازا ئۇنىڭ ئۈچۈن ساۋاق، تەربىيە بولار؟» دەپ ئويلايدۇ. ئەمەلىيەتتە تەۋراتنىڭ كۆپ يەرلىرىدە «جازا» شۇ مەنىدە ئىشلىتىلىدۇ، شۇ يەرلەردە «جازا» خۇدانىڭ ئادەمنى دوزاخقا چۈشۈرىدىغانلىقىنى، يەنى «گۇناھقا تېگىشلىك ۋە ئادىل بولغان جازا»سىنى كۆرسەتمەيدۇ.
ئەمدى «مىس.» 5:20گە كەلسەق، ئاتىنىڭ گۇناھلىرىنىڭ بەزى نەتىجىلىرى بالىلىرىغا چۈشىدۇ، دېگىلى بولىدۇ. «ئەزاكىيال» 20:18 بىلەن سېلىشتۇرساق تۆۋەندىكى خۇلاسىلەرگە كېلىشكە توغرا كېلىدۇ: ــ
(1) ئاتىنىڭ گۇناھلىرى بالىلارغا شۇ جەھەتتە تەسىر يەتكۈزىدۇكى، بالىلار ئاتىنىڭ گۇناھلىرىنى كۆرۈپ ئۇلارنى دورىسا، ئاتىلىرىغا بولغان جازا بولىدۇ؛ شۇ يولدا بەزى چاغلاردا ئاتىلار بالىلىرى ئارقىلىق ئۆز قىلمىشلىرىنىڭ نەتىجە-مېۋىسىنى كۆرىدۇ ۋە تېتىيدۇ، ھەمدە قىلمىشلىرىنىڭ يىرگىنچلىكىنى كۆرۈپ توۋا قىلىشى مۇمكىن.
(2) ئاتىنىڭ گۇناھلىرى بالىلارغا يەنە بىر جەھەتتىن تەسىر يەتكۈزىدۇكى، بالىلار بۇ دۇنيادا ئاتىسىنىڭ گۇناھلىرىنىڭ ئاقىۋىتىدىن جاپا تارتىشى مۇمكىن. مەسىلەن، بىر ھاراقكەش دادا بولسا، ئۇ پۇلنى ھاراققا بۇزۇپ چاچسا، بالىلىرى ياخشى ئۆگىنىش پۇرسىتىگە ئېرىشەلمەيدۇ. ئەزاكىيال ئۆزىمۇ بىر مىسال ــ ئۆز خەلقىنىڭ ئاتا-بوۋىلىرىنىڭ گۇناھلىرى تۈپەيلىدىن، ئۇ ئامالسىز سۈرگۈن بولغان. باشقا مىساللاردىن يەنە ئىككىنى كۆرۈش ئۈچۈن تەۋرات، «2سام.» 1:12-25، ۋە «يەشايا پەيغەمبەر» 5:39-8 ئايەتلەرنىمۇ كۆرۈڭ. بىرىنچىدىن، ناتان پەيغەمبەرنىڭ داۋۇت پەيغەمبەرنى گۇناھلىرى ئۈچۈن ئەيىبلىگىنىنى، گۇناھلىرىنىڭ ئاقىۋىتى جۈملىدىن داۋۇتنىڭ يېڭىلا تۇغۇلغان بوۋىقىنىڭ دۇنيادىن كەتكىنىنى، ئىككىنچىدىن ھەزەكىيا پادىشاھنىڭ تەكەببۇرلىشىپ كەتكىنىنىڭ كېيىنكى دەۋرلەرگە يەتكۈزگەن زىيانلىرىنى كۆرگىلى بولىدۇ.
(3) «ئەزاكىيال» 20:18 بىلەن سېلىشتۇرساق، ئەمدى ئەزاكىيالنىڭ: «ئوغۇل ئاتىسىنىڭ قەبىھلىكىنىڭ جازاسىنى كۆتۈرمەيدۇ، ۋە ياكى ئاتا ئوغلىنىڭ قەبىھلىكىنىڭ جازاسىنى كۆتۈرمەيدۇ» دېگەن بايانىدا، «جازا» ئۆزىنىڭ تولۇق مەنىسىدە، يەنى روھىي، مەڭگۈلۈك ھايات-مامات جەھەتتە ئىشلىتىلگەن بولسا كېرەك. ئاتىنىڭ گۇناھلىرى بولسا، ئوغلىنىڭ توۋا قىلىشى كېرەكلىكىنى بىلىپ يېتىشىگە توسالغۇ بولمايدۇ، ۋە شۇنىڭدەك ئۇنىڭغا توۋا قىلماسلىقى ئۈچۈن ھېچقانداق باھانە بولالمايدۇ. ئوغۇل ئۆز گۇناھىغا توۋا قىلسا، ئۇنىڭ خۇدانىڭ ھۇزۇرىدا تۇرۇشىغا، مەڭگۈلۈك ھاياتقا ئېرىشىشىگە ھېقانداق توسالغۇ مەۋجۇت ئەمەس. «گۇناھ سادىر قىلغۇچى جان ئىگىسى ئۆلىدۇ» دېگەننىڭ مەنىسى، ئىزاھلىغىنىمىزدەك، جىسمانىي جەھەتتىكى ئۆلۈمدىن باشقا بىر ئۆلۈشنى كۆرسىتىشى كېرەك. ھەممىمىز ئۆلىمىز ــ بىراق شۇ چاغدا بىز خۇدانىڭ ھۇزۇرىدىن ئايرىلغان ھالدا ئۆلسەك بۇ ھەقىقىي ئۆلۈمدۇر. ئوخشاشلا «رەزىل كىشى بارلىق سادىر قىلغان گۇناھلىرىدىن يېنىپ توۋا قىلىپ، مېنىڭ بارلىق بەلگىلىمىلىرىمنى تۇتۇپ، ئادىللىق ھەم ئادالەتنى يۈرگۈزىدىغان بولسا، ئۇ جەزمەن ھايات بولىدۇ، ئۇ ئۆلمەيدۇ» (21:18) ۋە ئۇنىڭغا ئوخشايدىغان باشقا ئايەتلەردىمۇ كۆرسىتىلگەن «ھايات»مۇ پەقەت «ئۆلۈمدىن ئامان قېلىش» ياكى «تۇرمۇشنىڭ داۋامى»نى ئەمەس، بەلكى «ئالىي دەرىجىدىكى بىر ھايات»نى، «ھەقىقىي ھايات»نى كۆرسىتىشى كېرەك. بۇ دەل ئىنجىل بىزگە يەتكۈزگەن تەلىم: «مانا مەڭگۈلۈك ھايات ــ ئۇ بولسىمۇ، سەن ھەقىقىي خۇدانى ھەم سەن ئەۋەتكەن ئەيسا مەسىھنى تونۇشتىن ئىبارەتتۇر» («يۇھ.» 3:17). مەڭگۈلۈك ھايات جىسمانىي ئۆلۈم بىلەن ئەمەس، بەلكى ھەقىقىي ئىماننىڭ پەيدا بولغان دەقىقىسى بىلەن باشلىنىدۇ؛ ئۇ پەقەت «ياشاشنىڭ ئۈزلۈكسىز داۋامى»لا ئەمەس، بەلكى تىرىك خۇدا بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتىن ئىبارەتتۇر.
بىز يەنە 18- ۋە 33-بابلاردىن شۇنداق بىر خۇلاسىگە كېلەلەيمىزكى، ئىمان-ئىشەنچ (مەيلى خۇداغا، ئۆزىمىزگە ياكى باشقىلارغا باغلانغان بولسۇن) بىزنىڭ ھاياتىمىزنىڭ يۆنىلىشىدۇر. كۆرۈنۈشتە ھەققانىي ئادەمنىڭ ھاياتىنىڭ ياخشى بىر باشلىنىشى بولسىمۇ، ئەگەر ئۇنىڭ ئاخىرقى يۆنىلىشى رەزىللىك بولسا، ئۇ رەزىل دەپ ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئەكسىچە، كۆرۈنۈشتە رەزىل بىر ئادەم ئۆز گۇناھلىرىنى تونۇپ يېتىپ، ھاياتىنى بۇراپ ئۆزگىرىشكە باشلىسا ــ ھارام يولدا ئالغىنىنى ئىگىسىگە قايتۇرسا، باشقىلارغا مېھرىبانلىقىنى كۆرسىتىشكە باشلىسا ــ ئۇ ھەققانىي ئادەم دەپ ھېسابلىنىدۇ. خۇداغا باغلانغان ھەقىقىي ئىمان-ئىشەنچ ھەققانىي ھاياتنىڭ يۆنىلىشى بارلىق تەرەپلەردە، يەنى خۇداغا قاراپ ئىبادەت قىلىشتا، ئىنسانغا قاراپ مېھرىبانلىق ۋە سەمەمىي مۇئامىلە كۆرسىتىشتە كۆرۈنىدۇ. شۇنداق ئىشلار خۇدا بىلەن ھەقىقىي مۇناسىۋەتنىڭ نەتىجىسى، يېڭى قەلب، يېڭى روھنىڭ مېۋىسىدۇر (31:18) ۋە ئىمان-ئىشەنچنىڭ ئەمەلىيىتىنى ئىسپاتلايدۇ؛ ئۇلار ھەرگىز ئادەمنىڭ ئۆز كۈچىگە تايىنىپ بولغان تىرىشىشلىرىنىڭ نەتىجىسى بولمايدۇ. ھەتتا ئېتىقادنىڭ بۇ مېۋىلىرىنىڭ ئۆزىگىمۇ تايىنىشقا بولمايدۇ (13:33)؛ ھەققانىي ئادەمنىڭ ئىمان-ئىشەنچى ھەرگىز ئۆزىنىڭ ھەققانىيلىقىغا ئەمەس، بەلكى تىرىك خۇدانىڭ ئۆزىگە باغلىنىدۇ («ھاب.» 7:2، «رىم.» 17:1).
ئۈزۈم تېلى توغرۇلۇق تەمسىل توغرىسىدا (15-باب)
ئىسرائىل ياكى يېرۇسالېم ئورمانلىقنىڭ دەرەخلىرى ئارىسىدىكى بىر ئۈزۈم تېلىغا ئوخشىتىلىدۇ. بۇ ئوخشىتىشنىڭ مەنىسى نېمە؟ ئۈزۈم تېلىنىڭ ياخشى مېۋە بېرىشتىن سىرت ھېچقانداق ئارتۇقچىلىقى يوقتۇر. ئۇنىڭ ياغىچىنىڭ ئادەتتىكى يېقىلغۇ بولۇشتىن باشقا، ھېچقانداق ئىشلىتىلىدىغان جايى يوقتۇر. خۇدانىڭ ئىسرائىلغا بولغان بىردىنبىر مەقسىتى: ئۇلارنىڭ مېۋە بېرىشى ــ بۇ مېۋە بولسا ئۇنىڭ ھەققانىي ئادەملەردىن ھۇزۇر ئالىدىغىنى، يەنى ئۇلارنىڭ خۇداغا باغلىغان مۇھەببىتى، باشقىلارغا كۆرسەتكەن مېھرىبانلىقىدۇر. بۇ مېۋە بولمىسا، ئىسرائىل بولغان «ئۈزۈم تېلى»نىڭ يېقىلغۇ بولۇشتىن باشقا پايدىسى يوقتۇر.
بۇ ئوخشىتىش مەسىھ ئەيسانىڭ: «مەن ئۆزۈم ھەقىقىي ئۈزۈم تېلىدۇرمەن» دېگەن سۆزىنى ئېسىمىزگە كەلتۈرىدۇ («يۇھاننا» 15-باب). ئىسرائىل «مېۋىسىز ئۈزۈم تېلى» بولغان، لېكىن «ھەقىقىي ئۈزۈم تېلى» بولغۇچى، خۇداغا مېۋە بەرگۈچى كەلدى؛ ئۇ بولسا مەسىھنىڭ ئۆزىدۇر. مەسىھكە ئېتىقاد باغلىساق، ئۇنىڭغا («شاخ ئۈزۈم تېلىغا ئۇلانغاندەك») ئۇلىنىپ، ئۇنىڭ بىلەن بىر بولساق، بىزمۇ «ئۈزۈم تېلىنىڭ شاخلىرى» سۈپىتىدە خۇداغا مېۋە بېرىمىز.
ۋەدىمىزدە چىڭ تۇرۇش (13:17-16، 18-19)
ئىزاھلىغىنىمىزدەك، مۇشۇ يەردە يەنە تەكرارلايمىزكى، ئىسرائىل پادىشاھى زەدەكىيانىڭ نېبوقادنەسار بىلەن تۈزگەن ئەھدىسى خۇدا تەرىپىدىن: «مېنىڭ ئەھدەم» دەپ قارىلاتتى (19-ئايەت). بۇ سۆزنىڭ مۇھىم تېگى بار. بەزى ئادەملەر: «ئىشەنگۈچىلەر ئىمانسىزلار، «كاپىرلار» ۋە بۇتپەرەسلەر بىلەن بېكىتكەن ۋەدە-ئەھدىلىرىدە چىڭ تۇرۇشىنىڭ ھاجىتى يوق» دەپ ئويلايدۇ. بىراق بىز بۇ يەردىن خۇدانىڭ ئۆز مۆمىن بەندىلىرىدىن، ئۇلارنىڭ باشقا ھەممە ئادەملەرگە (ئۇلار مەيلى ئۇنىڭغا ئىمان-ئىشەنچ باغلىغان ياكى باغلىمىغان بولسۇن) بەرگەن سۆزىدە چىڭ تۇرۇشىنى تەلەپ قىلغانلىقىنى كۆرىمىز.
تۇر شەھىرىگە قارىتىلغان بېشارەتلەر (26-28-بابلار)
26-بابتا تۇر توغرۇلۇق بېرىلگەن بەزى بېشارەتلەر ئادەمنى ئەجەبلەندۈرىدىغان دەرىجىدە، ھەتتا كىچىك تەپسىلاتلىرىغىچە ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان بولۇپ، بۇ تەپسىلاتلار ئىنچىكە تەكشۈرۈشكە ئەرزىيدىغان ئىشلاردۇر.
26-باب، 8-ئايەتتىن، بابىل پادىشاھى نېبوقادنەسارنىڭ تۇر شەھىرىنى ۋەيران قىلىدىغانلىقىنى ئوقۇيمىز. پەيغەمبەرنىڭ يەنە 3-ئايەتتە: «مەن ... كۆپ ئەللەرنى سەن بىلەن قارشىلىشىشقا قوزغايمەن» 4-ئايەتتە: «(تۇر)نى تاقىر تاش قىلىپ قويىمەن»، 5-ئايەتتە: «(تۇر) دېڭىز ئوتتۇرىسىدىكى (بېلىقچىلارنىڭ) تورلار يېيىلىدىغان جايى بولىدۇ»، 12-ئايەتتە: «ئۇلار سېپىللىرىڭنى بۇزۇپ غۇلىتىپ، ھەشەمەتلىك ئۆيلىرىڭنى خارابە قىلىدۇ؛ ئۇلار سېنىڭ تاشلىرىڭ، ياغاچ-لىملىرىڭ ۋە توپا-چاڭلىرىڭنى دېڭىز سۇلىرى ئىچىگە تاشلايدۇ»، 14-ئايەتتە: «سەن (تۇر) قايتىدىن قۇرۇلمايسەن» ۋە 21-ئايەتتە: «سەن (تۇر) قايتىدىن ھېچ بولمايسەن، ....مەڭگۈگە تېپىلمايسەن» دەپ ئالدىنئالا ئېيتقانلىقىنى بايقايمىز.
ئەزاكىيالنىڭ بۇ بېشارىتىدىن ئۈچ يىل كېيىن، نېبوقادنەسار پادىشاھ كۆپ مىللەتلىك قوشۇننى يېتەكلەپ، شەھەرنى 13 يىل مۇھاسىرىگە ئالدى. 13 يىلدىن كېيىن ئۇ سېپىلىدىن بۆسۈپ كىرگەن، لېكىن ئاھالىنىڭ كۆپى دېڭىزدىن ئۆتۈپ شەھەردىن يېرىم كىلومېتر يىراقلىقتىكى بىر ئارالغا قاچتى؛ ئارالدا يەنە بىر قەلئە بولغانىدى. نېبوقادنەسار ئەزاكىيال 8-ئايەتتە ئالدىن ئېيتقىنىدەك، شەھەرنىڭ ئۆزىنى يەر بىلەن يەكسان قىلدى. شۇنىڭ بىلەن ئارالدا تۇرغانلار ئۇنىڭ شەرتلىرىنى قوبۇل قىلىپ تەسلىم بولدى.
كېيىن بۇ ئارالدىكى قەلئە كۆپ مۇستەھكەملىنىپ ئۆزى بىر شەھەر بولۇپ چىقتى. مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 330-يىلى ئەتراپىدا، بۈيۈك ئىسكەندەر (ئالېكساندىر، گرېكلارنىڭ ئىمپېراتورى) كېلىپ، ئۆزىگە ئىسيان كۆتۈرگەن شۇ ئارالدىكى شەھەرگە ھۇجۇم قىلدى. ئۇ كونا شەھەرنىڭ خارابىلىرىنى بايقىدى. ئۇ بۇ تاش-توپىلارنى ئاستىدىكى تاشتىن قىرىۋېتىپ، دېڭىزغا تاشلاپ قەدەممۇقەدەم ئارالغا بارىدىغان 60 مېتر كەڭلىكتىكى بىر يولنى ياساپ چىقتى، ئاندىن ھارۋىلىق پوتەيلىرىنى يۆتكەپ يېقىنلاشتۇردى. بۇنىڭ بىلەن 3-، 12-ئايەتتە دېيىلگەندەك، ئىسكەندەر ئارالنىمۇ بېسىۋالدى؛ ئۇ تۇرنىڭ نۇرغۇن كېمىلىرىنى سېپىلى ئالدىدا غەرق قىلىۋەتتى. 4-5-ئايەتلەردە دېيىلگىنىدەك، كونا شەھەر بىر تاقىر تاشقا ئايلىنىپ كەتكەن. تۇر «دېڭىزغا تاشلانغان».
تۇرنىڭ تارىخى ئىسكەندەرنىڭ دەھشەتلىك ئۇرۇش ئېلىپ بېرىشى بىلەن ئاياغلاشقان ئەمەس. كېيىنچە، ئاۋۋال ئانتىگون (مىلادىيەدىن ئىلگىرى 314-يىلدا)، ئاندىن پىتولىمى فىلادېلفۇس (مىلادىيەدىن ئىلگىرى 285-247-يىللاردا) ئۇنىڭ سودىسىنىڭ ۋە دېڭىز ئۈستىدىكى ھاكىمىيىتىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى بىتچىت قىلغان. ئاخىرى، مىلادىيەدىن كېيىن 1321-يىلى ئەرەب لەشكەرلىرى ئۇنى ئىشغال قىلىپ پۈتۈنلەي ھالاك قىلغان. بىر ئەرەب ساياھەتچىسى ئىبن باتۇتانىڭ سۆزلىرى بىلەن ئېيتقاندا: «ئۇ بىر تەمسىل،... پۈتۈنلەي بىر خارابە بولدى». بۇ، بېشارەتتە دېيىلگىنى، 14-ئايەتتە دەل ئالدىن ئېيتىلغان.
19-ئەسىردە شۇ ئارالدىن ئۆتكەن يەنە بىر يولۇچى ئەرەب بېلىقچىلىرىنىڭ 14-ئايەتتە ئېيتىلغاندەك شۇ يەردە تورلىرىنى قۇرۇتۇشقا يايغانلىقىنى بايقىدى.
خەتنە قىلىنغان ۋە خەتنە قىلىنمىغانلار (10:28)
«سەن يات ئادەملەرنىڭ قولىدا خەتنە قىلىنمىغانلارغا لايىق بولغان ئۆلۈم بىلەن ئۆلىسەن؛ چۈنكى مەن شۇنداق سۆز قىلغان»، ــ دەيدۇ رەب پەرۋەردىگار».
ئوقۇرمەنلەر بەلكىم: ««خەتنە قىلىنمىغانلارغا لايىق بولغان ئۆلۈم» دېگەن قانداق ئۆلۈش؟» ــ دەپ سورىشى مۇمكىن. «خەتنە (سۈننەت) قىلىشنىڭ نېمە ئەھمىيىتى بار؟»
ئوقۇرمەنلەر ئېسىگە كەلتۈرەلەيدۇكى، خۇدا ئىبراھىمنى بۇتپەرەسلىكنى تاشلاشقا، ئۆز يۇرتىنى تاشلاپ باشقا ناتونۇش زېمىنغا سەپەر قىلىشقا چاقىرغىنىدا، ئۇ ئىشەنچ-ئېتىقاد بىلەن ئىتائەت قىلدى؛ خۇدا ئۇنى پەلەستىن زېمىنىغا يېتەكلىدى. شۇ يەردە ئۇنىڭ ئېتىقادى بىلەن خۇدا ئۇنى ئۆز نەزىرى ئالدىدا «ھەققانىي ئادەم» دەپ جاكارلىدى. ئۇنىڭ ئېتىقادىغا ۋە شۇنداقلا ئۆزىنىڭ ئالاھىدە «خۇدانىڭ ئادىمى» بولغانلىقىغا بەلگە بولۇشقا، خۇدا ئۇنىڭغا خەتنە بەلگىسىنى ئاتا قىلدى. بۇ بەلگە ئىبراھىمنىڭ ئەۋلادلىرى بولغان يەھۇدىيلارغا ئۆزلىرىنىڭ خۇدانىڭ ئالاھىدە خەلقى بولغانلىقىنى دۇنياغا كۆرسىتىشى ئۈچۈن تاپشۇرۇلغان («ئالەمنىڭ يارىتىلىشى» 18-باب). ئەتراپىدىكى باشقا ئەل-يۇرتلاردىكىلەر خەتنە قىلمىغاچقا، بۇ ئىنتايىن ئېنىق بىر بەلگە ئىدى. ھەم يەھۇدىيلار ۋە ئەرەبلەرمۇ (ھەممىسى ئىبراھىمنىڭ ئەۋلادلىرى) بۈگۈنگە قەدەر خەتنە قىلىپ كەلگەن.
ئىنجىل خۇدانىڭ ئىبراھىمغا خەتنە توغرۇلۇق تاپشۇرغان ئەمرى ئۈستىدە شۇنداق تەبىر بېرىدۇ: ــ خۇدانىڭ خەتنىدە بولغان تۈپ مەقسىتى بولسا، ئۇنىڭ كەلگۈسى تېخىمۇ مۇھىم بىر خەتنىگە بىرخىل بېشارەت بولۇشىدىن ئىبارەت ئىدى. بۇ «روھىي خەتنە» خۇدانىڭ مەسىھ ئەيسا ئارقىلىق ھەممە ئىنسانلارغا ئەمدى سۇنىدىغان نىجاتىدا ئايان قىلىنىدۇ. تەۋرات دەۋرىدە، خەتنىدە تەندىن ئەتنىڭ كېسىلىشى كەلگۈسى ئىنجىل دەۋرىدە تەندە بولغان گۇناھ ئاسارەتلەرنىڭ ۋە بۇ دۇنيادىكى ھوقۇق، ئابرۇي ۋە پۇلغا تايىنىشلارنىڭ ھەم ئارزى-ھەۋەسلەرنىڭ كېسىپ تاشلىنىشىنى كۆرسىتىپ، ئەسىرمۇ-ئەسىر بېشارەت بېرىپ كەلدى. پەقەت روھى ۋە قەلبى «خەتنە قىلىنىپ» گۇناھ ئاسارەتلىرىدىن ئازاد بولسىلا، ئاندىن ئىنسان خۇداغا «روھتا ۋە ھەقىقەتتە» ھەقىقىي ئىبادەت قىلىدىغان بولىدۇ («فىل.» 3:3، «كول.» 11:2، 12، «رىم.» 9:4-12، «گال.» 1:5-15نىمۇ كۆرۈڭ). قەلب ۋە روھنى گۇناھتىن خالاس قىلىپ، ئادەمنى خۇداغا ئەمەلىي ئىبادەت قىلغۇچى قىلىش خۇدانىڭ مەسىھتە بولغان نىجاتىنى قوبۇل قىلغان ھەربىرى ئۈچۈن ئۆز روھى بىلەن يارىتىدىغان باھاسىز بىر مۆجىزىسىدۇر.
ئەمدى نېمىشقا ئەزاكىيال ئادەمنىڭ دىققىتىنى «خەتنە قىلىنمىغانلارغا لايىق بولغان ئۆلۈم»گە تارتىدۇ؟ ئاساسىي پاكىت شۇكى، ئەزاكىيالنىڭ دەۋرىدە خۇدا ئۆز خەلقىگە مۇشۇ خەتنە بەلگىسى بىلەن «تامغا باساتتى». تەۋرات دەۋرىدە، «يات ئەللەر»دىن بىرسى تىرىك خۇداغا بولغان ئېتىقادىنى ئىپادىلەشنى، خۇدانىڭ ئەھدىسىگە مۇيەسسەر بولۇپ ئىبادەتخانىدا خۇدانىڭ خەلقىگە ھەمراھ بولۇپ سەجدە قىلىشنى خالىغان بولسا، ئۇنداقتا ئۇ خۇدانىڭ ئەمرىگە بويسۇنۇپ خەتنە بەلگىسىنى قوبۇل قىلىشى كېرەك ئىدى. شۇڭا، «خەتنە قىلىنمىغان ھالدا» ئۆلۈش، خۇدانىڭ ئەھدىسىدىن ۋە بەرىكەتلىرىدىن ئايرىلغان ھالدا ئۆلۈشتىن ئىبارەت ئىدى.
خەتنىنىڭ ئادەمنىڭ سالامەتلىكىگە مەلۇم پايدىلىق يەرلىرى بار، ۋە شۇ سەۋەبتىن غەربتىكى مەملىكەتلەردە ئېتىقادلىق ھەم ئېتىقادسىز كىشىلەر ئۆز ئوغۇللىرىنى خەتنە قىلسىمۇ، بۇ دەۋردە ھېچكىم بۇ يولدا ھېچقانداق روھىي بەخت-بەرىكەتنى قوبۇل قىلالمايدۇ؛ مەڭگۈلۈك ھاياتقا نىسبەتەن جىسمانىي خەتنىنى قوبۇل قىلىش ياكى قىلماسلىقنىڭ ھېچقانداق ئەھمىيىتى ۋە تەسىرى يوقتۇر؛ بىراق «روھىي خەتنە»نى قوبۇل قىلمىغان ھېچكىم خۇدانىڭ پادىشاھلىقىغا كىرمەيدۇ.
مىسىرغا قاراتىلغان بېشارەتلەر (29-32-بابلار، بولۇپمۇ 10:29-14
بۇ ئايەتلەر بويىچە، مىسىرغا ئۇنى ئادەمزاتسىز قىلىدىغان، قىرىق يىللىق بىر ۋەيرانچىلىق چۈشىدۇ. ئىزاھاتىمىزدا ئېيتقىنىمىزدەك، بەلكىم بېشارەتنىڭ بىرىنچى قېتىملىق، شۇنىڭدەك قىسمەن ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇشى مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 525-487-يىللاردا، پارس ئىمپېراتورى «كامبىسىس»نىڭ مىسىر ئۈستىدىن رەھىمسىز ھۆكۈم سۈرۈشى، شۇنىڭدەك مىسىرنىڭ پەس ئورۇنغا چۈشۈرۈلۈشى بىلەن بولغان. «قىسمەن ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇش» دېگىنىمىز، شۇ دەۋردە مىسىر «ئۇنىڭدا ھېچ ئادەم تۇرمايدۇ» دېيىلگەندەك پۈتۈنلەي ئادەمزاتسىز بولمىغان ئەمەس. شۇڭا بېشارەت مەسىھنىڭ دۇنياغا مىڭ يىل ھۆكۈم سۈرۈشىنىڭ («ۋەھ.» 4:20) دەسلەپكى 40 يىلىدا تولۇق ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ، دەپ ئويلايمىز. مەسىھ دۇنياغا قايتىپ كەلگەندىن كېيىن، مىسىر شۇ يولدا باشقا ئەللەر ئۈچۈن پەرۋەردىگارنىڭ تەربىيىسىنى كۆرسىتىدىغان قىرىق يىللىق بىر مىسال بولۇپ، ئاندىن ئاھالىلىك بولىدۇ.
بۇ بابتىن يەنە بىر سوئال تۇغۇلۇشى مۇمكىن: نېمىشقا ئەزاكىيال مىسىرنىڭ جازالىنىشى، ھالاك قىلىنىشىغا شۇنچە دىققەت قىلىدۇ؟ ئۇنىڭ كىتابىدا تۆت باب مۇشۇ تېمىدا يېزىلغان. سەۋەب شۈبھىسىزكى، ئىسرائىلنىڭ بابىلدىن كەلگەن ئاۋارە-ئازابلاردىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن، ھەردائىم مىسىردىن پاناھ ئىزدىشى خۇداغا شۇنچە يىرگىنچلىك ئىدى. ئىسرائىلنى دەسلەپتە قۇللۇققا سالغان مىسىر ئەمەسمۇ؟ ئۇ مۇسا پەيغەمبەر ئارقىلىق ئۇلارنى بىر قىلىچمۇ كۆتۈرمەي مىسىردىن قۇتقۇزغان ئەمەسمۇ؟ خۇدا ئىسرائىلنىڭ ئۆزى قىزغىنلىق بىلەن پاناھلانماقچى بولغان ئاشۇ «بۈيۈك مەملىكەت»نىڭ ھالاكەتكە مەھكۈم بولىدىغانلىقىنى چۈشىنىپ يېتىشىنى ئۈمىد قىلاتتى. شۇنىڭدەك، مىسىرغا ئوخشاش باشقا ئاللىقايسى «بۈيۈك مەملىكەتلەر»، مىسىردىن ئىلگىرى دەۋر سۈرگەن ئاندىن يوقالغان ئاسۇرىيە ئىمپېرىيەسىگە (31-باب) ئوخشاش ئىشەنچسىزدۇر.
نېمىشقا بابىل توغرۇلۇق بېشارەت يوق؟
باشقا ئەللەر ۋە مەملىكەتلەر توغرۇلۇق شۇنچە كۆپ بېشارەتلەر بېرىلىپ، «نېمىشقا ئەزاكىيال ئارقىلىق بابىل توغرۇلۇق بېشارەت كەلمەيدۇ؟» دېگەن مەسىلە ئۈستىدە مۇزاكىرە يۈرگۈزۈشكە ئەرزىيدۇ. بەزى ئالىملار ئەزاكىيال بابىلغا سۈرگۈن بولغاچقا، «بابىلنىڭ ئاقىۋىتى توغرۇلۇق بېشارەت بېرىش ئاقىلانىلىك بولمايتتى (چۈنكى ئۆزىگە خەتەرلىك بولاتتى، شۇڭا ئۇ قورقتى)» دەپ قارايدۇ. بىز بۇنداق كۆز-قاراشنى ئەزاكىيالغا قارا چاپلىغانلىق دەپ قارايمىز. ئۇنىڭ كىتابىدا روشەن تۇرىدۇكى، ئۇ ئۆزىنىڭ قېرىنداشلىرىدىن بولسۇن، يات ئەللىكلەردىن بولسۇن، ھېچ قورقماس ئىكەنلىكىنى كۆرسەتكەن. ئۆز دەۋرىدە دانىيال پەيغەمبەر ئاللىقاچان نېبوقادنەسار پادىشاھقا بابىل ئىمېرىيەسىنىڭ پەقەت ۋاقىتلىق دەۋر سۈرىدىغانلىقىنى يۈز تۇرانە ئېيتقانىدى.
ئەمەلىيەتتە، بىز ئەزاكىيالنىڭ شۇنداق بېشارەت بەرمەسلىكىنىڭ سەۋەبى ناھايىتى ئەمەلىي دەپ قارايمىز. ئەزاكىيال پەيغەمبەرنىڭ كۆڭۈل بۆلگىنى بولسا، سۈرگۈن بولغان ئىسرائىللارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ سۈرگۈن بولغانلىقىنى خۇدانىڭ جازاسىدىن بولغان دەپ قوبۇل قىلىشى، ھەرگىز ساختا پەيغەمبەرلەرنىڭ: «بىز بابىلدىن تېز قۇتۇلىمىز» دېگەندەك خام خىياللىرىنى قوبۇل قىلماسلىقى ئىدى. ئىسرائىللار ئۆزلىرىنىڭ سۈرگۈن بولغانلىقىنى خۇدانىڭ جازاسىدىن، گۇناھلىرى تۈپەيلىدىن بولغان دەپ تونۇپ يەتمىگەن ئەھۋالدا، بابىلنىڭ كەلگۈسى ھالاكىتى (55 يىلدىن كېيىن بولىدۇ) توغرۇلۇق بېشارەت بېرىلسە، ئۇ ھالدا ئۇلار: «خۇدا بىزنى جازالاشقا بابىلنى سالغان، بىز توۋا قىلىشىمىز كېرەك» دېيىشىنىڭ ئورنىغا، ئەكسىچە «خۇدا «دۈشمىنىمىز» بابىلنى جازالايدۇ» دەپ ھېچ توۋا قىلماي، خۇشال بولۇپ كېتەتتى.
ھالبۇكى، 150 يىل ئىلگىرى، يەشايا پەيغەمبەر ۋە ئۇنىڭدىن كېيىن ھاباككۇك ۋە يەرەمىيا (ئىسرائىل زېمىندا تۇرغان) پەيغەمبەرلەر بابىلنىڭ زاۋال بولىدىغانلىقى توغرۇلۇق بېشارەت بەرگەنىدى. كىمىكى پەيغەمبەرلەرنىڭ كىتابلىرىنى ئەتىۋارلىسا ۋە ئۇلاردا ئۇلارنى ئوقۇش سەمىمىيىتى بار بولسا، ئۇلاردىن بابىلنىڭ ئاقىۋىتى توغرۇلۇق كۆپ تەپسىلاتلارنى تاپقان بولاتتى. ئەمەلىيەتتە بولسا، ئەزاكىيال 14:31دە بابىلنىڭ ھالاكىتى توغرۇلۇق ۋاسىتىلىك بېشارەت بەرگەنىدى. بۇ ئايەتلەردە، ئاسۇرىيەنىڭ ھالاك بولغانلىقى ۋە مىسىرنىڭ ھالاك بولىدىغانلىقى بىلەن باشقا بارلىق «بۈيۈك مەملىكەتلەر»گە بىر ئاگاھ يوللىنىدۇ: «بۇنىڭ مەقسىتى، سۇلاردىن سۇغىرىلىدىغان دەرەخلەرنىڭ ھېچبىرى ئۆزىنى ئېگىز كۆتۈرمىسۇن، ياكى ئۇچىنى بۇلۇتلارغا تاقاشتۇرمىسۇن، ياخشى سۇغىرىلىدىغان دەرەخلەرنىڭ ھېچبىرى ئۇنداق ئېگىزلىككە كۆتۈرۈلمىسۇن ئۈچۈندۇر؛ چۈنكى ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئۆلۈمگە بېكىتىلگەن ــ يەرنىڭ تېگىلىرىگە چۈشۈشكە بېكىتىلگەنلەرنىڭ، ئۆلىدىغان ئادەم بالىلىرىنىڭ، ھاڭغا چۈشىدىغانلارنىڭ قاتارىدىدۇر». شۈبھىسىزكى، بابىل ئۆزى بۇ «ئۆزىنى ئېگىز كۆتۈرگەن دەرەخلەر»دىن بىرى ئىدى.
36-باب: ئەزاكىيالنىڭ «يېڭى ئەھدە» توغرۇلۇق بايانى
ئەزاكىيالغا ۋە ئۆز زاماندىشى بولغان يەرەمىيا پەيغەمبەرگە ئىسرائىلنىڭ گۇناھىنى ئۈزۈل-كېسىل مۇتلەق ئاشكارىلاش ۋەزىپىسى تاپىلاندى. ئەمدى خۇدادىن ئىككىسىگە ئوخشاشلا ئىسرائىلنىڭ گۇناھىنىڭ شىپاسى توغرۇلۇق ۋەھىي كەلگەنلىكى ئادەمنى ھەيران قالدۇرىدىغان ئىش ئەمەس. چۈنكى خۇدا مەلۇم بىر مەسىلىنىڭ ھەل قىلىش يولىنى تەڭ بەرمىسە، ھەرگىز شۇ مەسىلىنى ئاشكارىلىمايدۇ. ئىسرائىلنىڭ گۇناھىنى ھەل قىلىدىغان يول بىزنىڭكىنىمۇ ھەل قىلالايدىغان بىردىنبىر يول ــ «يېڭى بىر روھ، يېڭى بىر قەلب». بۇ «يېڭى بىر روھ، يېڭى بىر قەلب» بىلەن خۇدا بىزگە «سىلەرنى ئەمر-پەرمانلىرىم بويىچە ماڭغۇزىمەن، ھۆكۈملىرىمنى تۇتقۇزىمەن، شۇنىڭ بىلەن ئۇلارغا ئەمەل قىلىسىلەر» دەپ ئېيتىدۇ (25-32). مۇشۇنداق ئىشلار بولسا خۇدانىڭ ئۆزى يارىتىدىغان مۆجىزىلەردۇر، ھەرگىز ئادەمنىڭ قولىدىن كەلمەيدۇ. تەۋراتنىڭ تۈپ خەۋىرى دەل شۇدۇر؛ ئىسرائىلنى مىسالغا كەلتۈرۈپ ئۇ مۇنۇ ئىشلارنى كۆرسىتىدۇ: ــ
(1) ئىنسانلارنىڭ تۈپ گۇناھلىق تەبىئىتى؛
(2) ئىنسانلارنىڭ خۇدانىڭ نىجاتىغا، قۇتقۇزۇش يولىغا مۇتلەق موھتاجلىقى؛
(3) بۇ قۇتقۇزۇش يولى خۇدا ئەۋەتىدىغان قۇتقۇزغۇچى-مەسىھ ئارقىلىق بولىدۇ.
ئەيسا مەسىھ ئىسرائىل خەلقى ئالدىدا بىرىنچى قېتىم ۋەز ئېيتقاندا، چۆمۈلدۈرگۈچى يەھيا پەيغەمبەر مۇنۇ سۆزلەر بىلەن ئۇنى تونۇشتۇردى: ــ «مەن سىلەرنى ... توۋا قىلىشنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن سۇدا چۆمۈلدۈرىمەن؛ بىراق (بۇ زات).... سىلەرنى مۇقەددەس روھتا چۆمۈلدۈرىدۇ» («مات.» 11:3). مانا بۇنىڭ بىلەن ئەزاكىيال ئارقىلىق ۋەدە قىلىنغان «يېڭى قەلب، يېڭى روھ» بولىدۇ. خۇدا بۇ ۋەدىنى كېڭەيتىپ پۈتۈن ئىنسانلارغا تۇتماقچى؛ شۇڭا ئىنجىلدا «گۇناھنىڭ ئىش ھەققى يەنىلا ئۆلۈمدۇر، بىراق خۇدانىڭ رەببىمىز مەسىھ ئەيسادا بولغان سوۋغىتى يەنىلا مەڭگۈلۈك ھاياتتۇر» دەپ يېزىلغاندۇر.
ئىسرائىلغا نىسبەتەن بۇ بېشارەتنىڭ تولۇق ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇشى، ئۇلار ئاخىرقى زامانلاردا توۋا قىلىپ مەسىھنى قوبۇل قىلىشى بىلەن بولىدۇ.
11-باب، 16-20-ئايەتتىمۇ ئەزاكىيال بۇ يېڭى ئەھدىنى قىسقىچە بايان قىلىدۇ. مۇشۇ يەردە قىزىق بىر نۇقتا باركى: «مەن ئۇلارغا بىر قەلبنى بېرىمەن». بىزدە ھەرقانداق شەخسىيەتچىلىك بولىدىكەن، باشقىلار بىلەن «بىر قەلب»تە بولۇش مۇمكىن بولمايدۇ. «بىرلىك» توغرۇلۇق بارلىق سىياسىي شۇئارلار خام خىيالدۇر؛ پەقەت ئادەملەر توۋا قىلغاندىلا خۇدانىڭ مۇھەببىتى ئىچىدە ھەقىقىي بىرلىكنىڭ مۇمكىنچىلىكى بولىدۇ.
37-باب ــ ئىسرائىلنىڭ «تىرىلىشى»
بىز مۇشۇ باب ئۈستىدە پەقەت ئىككى ئىشنى ئالاھىدە قەيت قىلىمىز: ــ
(1) بېشارەت بويىچە ئىسرائىل ۋە يەھۇدا قايتىدىن بىر خەلق بولىدۇ؛ بۇ قىسمەن ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان، ئەمما ئىشىنىمىزكى، كەلگۈسىدە تولۇق ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ (15-22). بەزىلەر بەلكىم: «ھازىر ئىسرائىلنىڭ يوقالغان ئون قەبىلىسىنىڭ قەيەردە ئىكەنلىكىنى ھېچكىم بىلمەيدۇ» دېيىشى مۇمكىن؛ لېكىن بىر تىرىك خۇدا بۇنى ئوبدان بىلىدۇ.
(2) ئىسرائىل ئېلىنىڭ تىرىلىشىدا ئىككى باسقۇچ بار؛ بىرىنچى باسقۇچ «سۆڭەكلەرنىڭ بىر-بىرىگە كېلىشى،... پەيلەر ۋە ئەت ئۇلارنىڭ ئۈستىگە كېلىپ ئۇلارنى قاپلاش»؛ بۇ باسقۇچتا ئۇلاردا ھېچ ھايات-نەپەس يوق؛ ئىككىنچى باسقۇچتا «روھ» (شۈبھىسىزكى، خۇدانىڭ مۇقەددەس روھى) ئۇلارغا كېلىپ ھايات بېرىدۇ (12-14). شۇنىڭغا قارىغاندا، خۇدانىڭ پىلانىنىڭ بىرىنچى باسقۇچىدا ئۇ ئىسرائىلنى ئۆز زېمىنىغا قايتىپ كەلتۈرۈشى؛ ئىككىنچى باسقۇچىدا، ئۇلار «قايتىدىن تۇغۇلۇپ» روھىي ھاياتنى قوبۇل قىلىدۇ. پەلەستىندە ھازىر تۇرغان يەھۇدىي خەلقىنىڭ ئەھۋالى بىرىنچى باسقۇچتا بولۇشى كېرەك؛ ئۇلار قايتىدىن كۆپ دۆلەتلەردىن يىغىلغان (مىلادىيەدىن كېيىنكى 1948-يىلىدىن باشلاپ)، بىراق ئۇلاردا روھىي ھايات يوق ــ چۈنكى ئۇلار تېخى ئەيسانى «بىزنىڭ مەسىھىمىز» دەپ ئېتىراپ قىلىپ قوبۇل قىلمىغان.
باشقا پەيغەمبەرلەرنىڭ سۆزلىرىگە قارىغاندا يەنە مۇمكىنچىلىكى باركى، ئاخىرقى زاماندىكى «تىرىلىش»تىن ئىلگىرى، يەھۇدىي خەلقىنىڭ بەزىلىرى پەلەستىن زېمىنىدىن يەنە تارقىتىۋېتىلىدۇ.
44-40-بابلاردا كۆرسىتىلگەن، ئىسرائىلنىڭ يېڭى ئىبادەتخانىسى توغرۇلۇق 28-26 ئايەتلەردىمۇ بېشارەت بار.
39-38 بابلار؛ گوگ ۋە ماگوگ ــ ئاخىرقى زامانلار
بۇ بابلار ئىچىدە گوگ توغرۇلۇق قىزىق بىر ئايەت (17) بار: «رەب پەرۋەردىگار شۇنداق دەيدۇ: «قەدىمكى زامانلاردا قۇللىرىم بولغان ئىسرائىلدىكى پەيغەمبەرلەر ئارقىلىق بېشارەت قىلغان بىرسى سەن ئەمەسمۇ؟ ئۇلار شۇ كۈنلەردە، شۇنداقلا كۆپ يىللاردىن بېرى، مېنىڭ سېنى خەلقىمگە قارشىلىشىشقا چىقىرىدىغانلىقىم توغرۇلۇق بېشارەت بەرگەن ئەمەسمۇ؟»»
بىلىشىمىزچە، ئىلگىرىكى پەيغەمبەرلەر ئۆز كىتابلىرىدا «گوگ»نى ئىسمى بىلەن تىلغا ئالمايدۇ. شۇنىڭ بىلەن شۇ خۇلاسىگە كېلىشىمىز كېرەككى، ئۇلار «گوگ» توغرۇلۇق سۆزلىگەندە، ئۇنى باشقا بىر نامى بىلەن تىلغا ئالغان.
يەشايا، يوئېل، يەرەمىيا ۋە دانىيال پەيغەمبەرلەر (ھەممىسى ئەزاكىيالدىن بۇرۇن بېشارەت بەرگەن)نىڭ كىتابلىرىنى قېتىرقىنىپ ئوقۇساق، ئاخىرقى زاماندا بولىدىغان، شىمالدىن چىققان ئىسرائىل زېمىنىغا بېسىپ كىرىدىغان ئېغىر بىر تاجاۋۇزلۇق، شۇنىڭدەك نۇرغۇنلىغان ئەل-يۇرتلارنىڭ ئىسرائىلغا قارشى يىغىلىپ قوشۇن بولۇشى توغرۇلۇق بېشارەتلەرنىمۇ بايقايمىز. بۇ بېشارەتلەر بويىچە بۇ زور قوشۇن «دەججال» (مەسىھنىڭ رەقىبى) تەرىپىدىن يېتەكلىنىدۇ. شۇڭا «گوگ»نى «دەججال»نىڭ باشقا بىر ئىسمى دەپ قىياس قىلساق بەلكىم توغرىدۇر. مىكاھ پەيغەمبەر ئۇنى «ئاسۇرىيەلىك» دەپ ئاتايدۇ. تۆۋەندىكى بېشارەتلەر «ئەزاكىيال» 38-39-بابتىكى بېشارەت بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇشى مۇمكىن. ۋاقتى-سائىتى يېقىن كەلگەندە بەلكىم بۇ بېشارەتلەرنىڭ تەپسىلاتلىرى، ئۇلارنىڭ بىر-بىرىگە قانداق ماسلىشىدىغانلىقى تېخىمۇ ئېنىق بولۇپ چىقىشى مۇمكىن.
«يەش.» 5:29-8، 1:34-6، 1:63-6، 15:66-16: «مىك.» 5:5، «دان.» 40:11-45 («شىمالىي پادىشاھ»)، «يوئېل» 9:3-16، «يەر.» 4-باب، «زەف.» 3:8نى كۆرۈڭ.
ئەزاكىيالنىڭ بۇ بېشارىتى ئۆزىدىن يىراق بىر كۈنى توغرۇلۇق سۆز قىلىدۇ. شۇڭا يەنە بىر مۇمكىنچىلىكى باركى، بېشارەتنىڭ «قەدىمكى زامانلار» دېگىنى، ئەزاكىيالدىن كېيىنكى كۈنلەرنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ؛ ئۇنداق بولغاندا «پەيغەمبەرلەر» دېگىنى ئۇنىڭدىن كېيىن بولغان پەيغەمبەرلەرنىمۇ، مەسىلەن زەكارىيا، ھەتتا ئىنجىل دەۋردىكى پاۋلۇس ۋە يۇھاننانىمۇ كۆرسىتىشى مۇمكىن. ئۇنداقتا مۇناسىۋەتلىك بېشارەتلەر يەنە «زەك.» 12-14 بابلار، ئىنجىل «ۋەھ.» 14:16، 16، 19:19نىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالاتتى.
44-40-بابلار؛ يېڭى ئىبادەتخانىنىڭ ئەھمىيىتى
ئوقۇرمەنلەر تارىختا بولغان بىرنەچچە ئىبادەتخانىنىڭ ھەربىرىنىڭ ئەھمىيىتى توغرۇلۇق بىر مۇزاكىرىنى ئوقۇماقچى بولسا ھاگاي پەيغەمبەرنىڭ كىتابىدىكى «قوشۇمچە سۆز»ىمىزنى كۆرسۇن. «ئىبادەتخانىلار» توغرۇلۇق ئېنىق بىر پرىنسىپ بار. ئۇ ئىنجىلدا مۇقىم بېكىتىلگەنكى، خۇدانىڭ نىشان قىلغان مەقسىتى ئۆز خەلقىنى ئۆز ئىبادەتخانىسى قىلىشتىن ئىبارەتتۇر. خۇدانىڭ تۈپ پىلانى، «ئىنسان قولى بىلەن ياسىغان ئىباتەتخانا»دا تۇرۇش ئەمەس، بەلكى ئۆز خەلقىنىڭ قەلب-روھىنى تولدۇرۇپ تۇرۇشىدۇر. شۇڭا نېمىشقا خۇدا بۇ يېڭى «جىسمانىي» ئىبادەتخانىنى كۆرسىتىدۇ؟ ئۇنىڭ ئەھمىيىتى نېمە؟ ئەگەر مەسىھ ئەيسانىڭ قۇربانلىقى پۈتكۈل ئىنسانلار ئۈچۈن («ئىبرانىيلارغا» دېگەن كىتابتا دېيىلگەندەك) «ئەڭ ئاخىرقى قۇربانلىق» بولسا، بۇ ئىبادەتخانىدا سويۇلىدىغان قۇربانلىقلارنىڭ نېمە مەقسىتى بولىدۇ؟ تۆۋەندە بىر جاۋاب بېرىمىز.
ئىبادەتخانا ۋە ئۇنىڭ ئۆلچەملىرى توغرۇلۇق ئىككى ئېغىز سۆز قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. بىرىنچى، بۇ ئىبادەتخانىنى ئۆلچەش ئۇسۇلى بىنالارنى تەكشۈرگۈچى مەخسۇس خادىم ياكى ئىنژېنېرنىڭ ئادەتتىكى تەرتىپى بويىچە بولماستىن، بەلكى ئۆينىڭ ئالدىنقى دەرۋازىسىدىن باشلىنىپ، دالىنىنىڭ ئىچكى بۇلۇڭ-پۇشقاقلىرىغىچە ئۇزۇنلۇق-كەڭلىكىنى ئۆلچەپ، ھامان كىچىك ئۆلچەملەردىن چوڭ ئۆلچەملەرگە ئۆتۈش ئۇسۇلىدا بولىدۇ. مۇشۇ ئۇسۇل ھامان (ئىنسانلار قىلغان بولسا!) ھەرخىل پەرق-خاتالىقلارنى كەلتۈرۈپ بىنانىڭ چېرتيوژىنى توپتوغرا سىزىشقا مۇمكىن بولماس قىلىدۇ. توغرا ئۇسۇل ئومۇمىي ئۇزۇنلۇق-كەڭلىكى بىلەن باشلىنىپ، ئاندىن بۇلۇڭ-پۇشقاقلىرىغىچە ئۇزۇنلۇق-كەڭلىكىنى ئۆلچەشتۇر. بۇ، ئالامەت كۆرۈنۈشنىڭ چوقۇم خۇدادىن كەلگەنلىكىنى تېخىمۇ ئىسپاتلايدۇ. ئەزاكىيال پەيغەمبەر ئۆزى بىر «چېرتيوژ»نى ئاۋۋال سىزغان ئەمەس؛ ئۇ پەقەت ئۆز يېتەكچىسىگە ئەگىشىپ بىنانىڭ ئۇ-بۇ تەرەپلىرىنى ئايلىنىپ ئۇنىڭ ئۆلچىگەن يەرلىرىنى خاتىرىلەيدۇ. بىنانىڭ ئۆلچەملىرى چېرتيوژغا كەلتۈرۈلگەندە ھەممىسى بىر-بىرىگە توپتوغرا ماسلىشىپ، ئاساسەن مۇكەممەل بىر پۈتۈنلۈكنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرىدۇ (بەزى كىچىك ئۆيلىرىنىڭ ۋە جايلىرىنىڭ تەپسىلاتلىرى تولۇق بولمىغاچقا، ئۇلارنى سىزغىلى بولمايتتى ــ تۆۋەندىكى سۆزىمىزنى كۆرۈڭ).
ئۆلچەملەرنىڭ بىر-بىرىگە ماسلىشىشى جەھەتتە پەقەت بىرلا ئۆلچەمدە كىچىككىنە بىر مەسىلە بار (49:40)؛ بىز بۇ ئايەتتە تەۋراتتىكى كونا گرېك تىلى تەرجىمىسى (LXX)گە ئەگىشىمىز، شۇنىڭ بىلەن مەسىلە ھەل قىلىنىدۇ.
ئىككىنچى، ئەزاكىيال بىزگە تەمىنلىگەن تەپسىلاتلار ۋە ئۆلچەملەردىن بۇ ئىبادەتخانىنى ئۆزىمىز تولۇق قۇرۇپ چىقىشىمىز مۇمكىن ئەمەس. بەزى يەرلىرى، مەسىلەن سىرتقى ھويلىدىكى ئاشخانىلار، سىرتقى تامغا تۇتاش تۇرغان «كىچىك خانىلار» ۋە كاھىنلارنىڭ ئۆيلىرىنىڭ بايانلىرى بىزگە ئۇلارنى سىزغۇدەك، شۇنداقلا قۇرغۇدەك تەپسىلاتلارنى تەمىنلىمەيدۇ. خۇدا ئەزاكىيالغا كۆرسەتكەن بۇ كۆرۈنۈشنىڭ ئۆزى تولۇق بىر چېرتيوژ سىزىش ئۈچۈن ئەمەستۇر. خۇدا خەلقىگە ھېچقەيەردە ئۇنى قۇرۇشنى تاپىلىغان ئەمەس، پەقەت «كاللىسىدا ئىبادەتخانىنى ئۆلچەپ باقسۇن» دەپ بۇيرۇلغان (10:43-11). ئۇ كەلگۈسىدە مەۋجۇت بولىدىغان بىر بىنا، لېكىن ئۇنى قۇرغۇچى خۇدادۇر، ئېنىق دېسەك مەسىھنىڭ ئۆزى بولىدۇ. مەسىھ توغرۇلۇق: «ئۇ ئىبادەتخانىنى قۇرىدۇ، ۋە كاھىن سۈپىتىدە ئۆز تەختىگە ئولتۇرىدۇ» دەپ بېشارەت بېرىلگەن («زەك.» 13:6). زەكەرىيانىڭ شۇ بېشارىتىدە ئېيتىلغان «ئىبادەتخانا»نىڭ بىرىنچى كۆرسەتكىنى خۇدانىڭ «تىرىك تاشلار» بولغان مۆمىن بەندىلىرىدىن تەركىب تاپقان ئىبادەتخانىدۇر («1پېت.» 5:2-8). بىراق بۇ بېشارەت يەنە «ھاياتسىز تاشلاردىن قۇرۇلغان» بىر ئىبادەتخانىنى كۆرسەتكەن بولسا، چوقۇم ئەزاكىيال پەيغەمبەر ئالامەت كۆرۈنۈشتە كۆرگەن ئىبادەتخانا بولۇشى كېرەك.
ئىسرائىلىيەدە تۇرۇۋاتقان يەھۇدىي خەلقىنىڭ ئاز دېگەندە 1950-يىللاردىن بېرى يېڭى بىر ئىبادەتخانىنى قايتىدىن قۇرۇش چېرتيوژى ۋە ئىبادسەتخانىنىڭ ئەسلىدىكى ئورنىدا قايتىدىن قۇربانلىق قىلىش پىلانى بولۇپ كەلگەن. ئاڭلىشىمىزچە ئۇلار قۇرماقچى بولغان ئىبادەتخانىنىڭ چېرتيوژى ئەزاكىيالنىڭ 40-44-بابلىرىغا ئاساسلانغان. لېكىن زىئون تېغىنىڭ (تاغنىڭ بۈگۈنكى تۈزۈلۈشىگە قارىغاندا) ئەزاكىيال كۆرگەن ئىبادەتخانىنى پاتقۇزغۇدەك يېرى يوق، ۋە قۇرۇلۇشقا باشقا توسالغۇلار بار. لېكىن ئىشىنىمىزكى، ئۇلار بىر ئىبادەتخانىنى قۇرىدۇ ــ چۈنكى تەۋرات ۋە ئىنجىلدا، دەججالنىڭ ئاخىرقى زاماندا «ئىبادەتخانىنى ئىگىلىۋېلىشى» ۋە شۇ يەردە ئۆز يىرگىنچلىك مەبۇدىنى تىكلىشى توغرۇلۇق بېشارەتلەر بار («دان.» 27:9، 11:12، «مات.» 25:24، «2تېس.» 1:2-11نى كۆرۈڭ). بۇ ئىبادەتخانا (بەلكىم دەججالنىڭ قولى بىلەن) ۋەيران بولىدۇ؛ ئەيسا مەسىھ دۇنياغا قايتىپ كەلگەندە يەر يۈزى ئۈستىگە مىڭ يىل ھۆكۈم سۈرۈشى («ۋەھ.» 1:20-7)نىڭ دەسلىپىدە ئەزاكىيال كۆرگەن بۇ يېڭى ئىبادەتخانىنى قۇرىدۇ، دەپ ئىشىنىمىز.
خۇدانىڭ مۆمىن بەندىلىرىدە بۇ «يېڭى ئىبادەتخانا» ۋە ئۇنىڭ ئەھمىيىتى توغرۇلۇق بىرنەچچە كۆزقاراشلار بولۇپ كەلگەن. بەزىلىرى بۇ ئىبادەتخانىنىڭ كۆرۈنۈشى ئىنجىل دەۋرىدىكى «مەسىھىي جامائەت»نى سىمۋول سۈپىتىدە كۆرسىتىدۇ، دەپ ئويلايدۇ. ئەمدى ئۇنداق بولغاندا خۇدانىڭ پىلان-مەقسەتلىرى توغرۇلۇق ھازىرقى بىلىمىمىزگە ئاساسلانغاندا، ئۆينىڭ نۇرغۇن تەپسىلاتلىرىنىڭ قانداق سىمۋوللىق مەنىسى بارلىقىنى كۆرۈپ چىقىش تەس بولىدۇ. دەرۋەقە بۇرۇنقى زامانلاردا بولغان بارلىق ئىبادەتخانلىرىنىڭ، بولۇپمۇ مۇسا پەيغەمبەر قۇرغان «مۇقەددەس چېدىر»نىڭكىدەك («مىس.» 25-30، 35-40 بابلار) بارلىق تەپسىلاتلىرىنىڭ سىمۋوللىق مەنىسى بولىدۇ، دەپ قارايمىز. ئەزاكىيال كۆرگەن بۇ يېڭى ئىبادەتخانىنى ئۆزىمىز «ھەقىقىي» دەپ ئىشىنىمىز؛ شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا بىزمۇ ئۇنىڭ تەپسىلاتلىرىنىڭ «سىمۋوللۇق مەنە»سى بار دەپ قارايمىز؛ بىراق بۇلارنىڭ كۆپىنچىسىنىڭ نېمە مەنىدە ئىكەنلىكى بۈگۈنكى بىلىشىمىزدىن ھالقىپ كېتىدۇ.
مەسىھ ئەيسا ئاللىبۇرۇن «گۇناھلار ئۈچۈن ئاخىرقى قۇربانلىققا بېغىشلانغان» تۇرسا («ئىبر.» 12:10)، ئۇنداقتا «ئەزاكىيال»دا (40-44-بابلاردا) تىلغا ئېلىنغان قۇربانلىقلار، ھېيت-بايراملار ۋە كاھىنلىقنىڭ نېمە ئەھمىيىتى بار؟ «ئىبر.» 5-، 7-، 8- ۋە 10-بابلاردا، ئەيسا مەسىھ بىزنىڭ «بىردىنبىر باش كاھىن»، «لاۋىي قاتارىدىكى كاھىنلاردىن تولىمۇ يۇقىرى، تولىمۇ ئەۋزەل» كاھىن دەپ ئاتالغان بولسا، بۇ لاۋىيلىق كاھىنلارنىڭ نېمە زۆرۈرىيىتى؟
قىسقىچە ئېيتقاندا، جاۋابنى شۇنداق بېرىشىمىز كېرەككى، مەسىھنىڭ «مىڭ يىللىق پادىشاھلىقىدا» بۇ قۇربانلىقلار، ھېيت-بايراملار ۋە كاھىنلىقمۇ بىر ئەسلەتمە رولىدا بولىدۇ. بۇرۇنقى دەۋردىكى قۇربانلىقلار، ھېيت-بايراملار ۋە كاھىنلىق ئۇلاردىن كېيىن بولىدىغان مەسىھنىڭ قۇربانلىقىنى ۋە خىزمەتلىرىگە «بېشارەت رەسىم» بولۇپ كۆرسەتكەندەك، كەلگۈسى زاماندىكى قۇربانلىق قاتارلىقلار بۇ ئىشلارنى ئەسلىتىپ «بۇرۇنقى»نى كۆرسىتىدۇ. شۇ دەۋردە قۇربانگاھ ئۈستىگە چېچىلغان قانلار شۇ دەۋردىكى ئادەملەرگە مەسىھ ئەيسانىڭ بىزنىڭ مەڭگۈلۈك نىجاتقا ئېرىشىمىز ئۈچۈن بەدەل تۆلەپ تۆككەن قىممەتلىك قېنى بولغانلىقىغا ئۈزلۈكسىز ئەسلەتمە بولىدۇ. ئەمەلىيەتتە بولسا، خەلقنىڭ «مۇقەددەس جاي»نىڭ ئالدىدىكى ھويلىغا كىرىش پۇرسەتلىرى (پەقەت ھېيت-بايرام ۋاقىتلاردا) مۇسا پەيغەمبەر تىكلىگەن «مۇقەددەس چېدىر» ۋە سۇلايمان قۇرغان ئىبادەتخانا تۇرغان ۋاقىتتىكى شۇنداق پۇرسەتلەردىن ئاز بولىدۇ. بۇ ئىشنىڭ ئۆزى كەلگۈسى «مىڭ يىللىق پادىشاھلىق»تا بەلكىم خەلققە ئۆتكەنكى ئىتائەتسىزلىكلىرى، كونا ئەھدە»نىڭ چەكلىكلىكى، «يېڭى ئەھدە»نىڭ كېرەكلىكى توغرۇلۇق بىر ئەسلەتمە-ئاگاھ بولۇشى مۇمكىن.
«مىڭ يىللىق» ئىبادەتخانا «مىڭ يىللىق پادىشاھلىق»قا ئوخشاش پەقەت ۋاقىتلىق بولىدۇ. ئاخىر بېرىپ ھەممىسى «ھەققانىيلىق ماكانلىشىدىغان» «يېڭى ئاسمان، يېڭى زېمىن»غا ئۆزگەرتىلىدۇ («ۋەھ.» 1:21-8). بىز بۇ يېڭى ئاسمان-زېمىن توغرۇلۇقمۇ: «ئۇلارنىڭ نامى «پەرۋەردىگار شۇ يەردە بولىدۇ» («ئەز.» 35:48)» دەپ ئېيتالايمىز؛ ئۇنى سۆيگەنلەر ئۈچۈن «پەرۋەردىگار شۇ يەردە بولىدۇ» دېگەن بۇ سۆزنىڭ ئۆزى ئۇلارنىڭ تەلىپنىڭ ھەممىسى بولىدۇ.
«مەن شەھەردە (يېڭى ئاسمان-زېمىندىكى يېڭى يېرۇسالېمدا) ھېچقانداق ئىبادەتخانا كۆرمىدىم، چۈنكى ھەممىگە قادىر پەرۋەردىگار خۇدا ۋە قوزا ئۇنىڭ ئىبادەتخانىسىدۇر. شەھەرنىڭ يورۇتۇلۇشى ئۈچۈن قۇياشقا ياكى ئايغا موھتاج ئەمەس، چۈنكى خۇدانىڭ شان-شەرىپى ئۇنى يورۇتقانىدى، ئۇنىڭ چىرىغى بولسا قوزىدۇر» («ۋەھ.» 21-باب).