Тәврат 18-қисим
«Аюп»
Кириш сөз
Азап-оқубәткә даир мәсилә һәм сирлар
Худаниң алдидики ихласмән һәм һәққаний адәм дәп һесаплинидиған Аюп тосаттин азап-оқубәт һәм дәрд-әләмгә қалиду. Униң барлиқ тәәллуқати, җүмлидин қой, кала, мада ешәк һәм төгә падилири бир-бирләп елип кетилиду; буниңға улинипла һәммидин дәһшәтлик болған еғир күлпәт униң бешиға чүшиду — у интайин сөйидиған аилисидин, йәни он балисидин айрилип қалиду. Лекин шундақтиму у Худадин қилчә ағринмай, әксичә чоңқур қайғу һәм мусибәт ичидә Худаға сәҗдә қилип, Униңға ибадәт қилишни давамлаштуриду.
Аюп Худаға пүтүн ихласи билән сеғиниватқан әшу күнләрдә, у йәнә қаттиқ бир зәрбигә дучар болиду. Тосаттин адәмни қақшал қилип қойидиған, дәһшәтлик бир мәрәз кесәл униңға чаплишиду. Униң пүтүн бәдини һүррәк-һүррәк болуп кетиду. Униң иштийи тутулуп, бир немә йегүсиму кәлмәйдиған болуп қалиду. Униң тиниқидин сесиқ пурақ келиду; у тәнлириниң муҗуп ағришлиридин һәм бәдининиң дәһшәтлик қичишишлиридин арам алалмай, қаттиқ қийнилиду. Шуниң билән әслидә уни һөрмәтләп униңдин әйминидиған жутидики бир қисим муттәһәмләрму униң оруқлап, бир терә бир устихан болуп қалған бечарә һалитини көрүп, уни Худаниң ләнитигә учрап кәтти дәп мазақ қилишиду. Һәтта өзигә садиқ һәм көйүмчан болған, тәсәлли беришкә тегишлик әң йеқини болған өз аялиму униңдин йүз өрүп, униң ихласмәнлиги һәм һәққанийлиғини мазақ қилиду. Аяли униңға: «Сени ташливәткән Худадин ваз кәч» дәп несиһәт бериду. Бирақ һәзрити Аюп аялиниң бу сөзлиригә қулақ салмайду, өз әқидисидә баштин ахир чиң туруп Худаниң яхшилиғини техиму күйләйду.
Униң бешиға чүшкән балаю-апәттин хәвәр тапқан Аюпниң йеқин достлиридин үчәйлән мәслиһәтлишип, униңға тәсәлли бериш үчүн өзлири турған жирақ жутлардин уни йоқлап келиду. Улар кәлгичә Аюп кесәл болуп арилиқта аз дегәндә икки-үч ай өтүп кетиду. Һәзрити Аюп дәсләптә һеч тәврәнмәй Худаға ибадәт қилған болсиму, лекин дәһшәтлик дәрд-әләм билән жүрәклири парә-парә болғанда һәм кесилиниң тохтавсиз азави астида, кәлгән достлири алдида бешиға чүшкән ишларниң мәнаси тоғрисида гуманлиқ соалларни сорашқа башлайду. Бәлким дәһшәтлик бир зәрбә астида Худаға ибадәт қилишниң өзи бир иш, бирақ узунға созулидиған синақларда бундақ ибадәтни һәм Худаға тайинишни қәтъий давамлаштуруш болса бәлким адәмни синайдиған башқа бир иштур. Аюпниң бу үч дости униң бу һалға чүшүп қелишини Худа чүшәргән бирхил тәрбийә яки җаза дәп қариғанлиқтин, уни өз гуналиридин йенишқа дәвәт қилишқа башлайду. Уларға ишларни чоңқур тәһлил қилған Елиху исимлиқ яш бир жигитму қошулиду; у бу үчәйләнниң сөзлиригә қошулуп өз пикрини баян қилиду.
Биз тексттики баянлар арқилиқ бу үч достниң нәсиһити һәм қилған тәнқитлириниң бесими астида қалған Аюптин ибарәт Худаниң бу мөмин бәндисиниң ички дуниясини көрәләймиз, шуниңдәк йәнә униң турмуштики чоң мәсилиләрдә қилған виҗданий күрәшлирини һәм униң турмушқа болған гуманлириниму көрүшкә муйәссәр болдуқ. Биз йәнә униң қандақ қилип сәмимийлик билән мәсилиләргә йүзлинишини, шуниң билән биргә униң ишәш-етиқадини, илгәрки турмушидики виҗданий күрәшлирини һәм ғәлибилирини көрәләймиз. Мана булар уни, шүбһисизки, Худаниң алдида һәққаний адәм қилип йетилдүргән еди. Аюпниң бу үч дости асасән Худани мутләқ адил болғачқа, гунакарларниң һәммисини һаял өткүзмәй җазалайду, дәп қарайду; улар: «Аюпниң балаю-апәткә учриши у чоқум мәлум бир җәһәттә еғир бир гунани садир қилғанлиғини испатлайду», дәп һөкүм чиқириду. Аюп болса Худани «Һәммигә Қадир» дәп билиду; лекин у өзиниң бешиға чүшкән күлпәт Худаниң җазаси болса, бу җазаниң немә сәвәптин екәнлигини биләлмәйду. У достлириниң ой-пикирлирини рәт қилип, Худаниң өзигә көрсәткән муамилисидин гуманлинип, Худа өзгиришчанмиду? — У бирдәм адәмләрниң дости, бирдәм адәмләрниң дүшмини боламдиғанду? — дәп сорайду.
Аюп йолуққан бу мәсилә инсанийәтниң һәр қайси тарихий дәвирлиридә Худаға етиқат қилғучиларниң бешини қатуридиған мәсилә болуп кәлмәктә. Шуңа кишиләрниң тәсәввурида бундақ ой-пикирләр мәвҗут болуп туриду: — Әгәр Худа пүтүнләй яхши болса, У зораванлиқниң, кесәлликниң мәвҗутлуғиға һеч йол қоймиған болатти; шуңа Униң бундақ ишларни контрол қилиш җәһәттики күч-қудритигә нисбәтән чоқум мәлум бир чәк болуши мүмкин; шуңа У Һәммигә Қадир әмәс. Башқичә қилип ейтқанда, Униң растла һәммә ишқа қудрити йетидиған болса, немишкә бу яман ишларни тохтитишта яки тосушта «мувәппәқийәтсиз» болиду? Бу җәһәтләрдә У һәр қандақ яманлиққа йол қойған; шуңа, У «пүтүнләй яхши әмәс» дәп қарилиду.
«Аюп» дегән бу китап бу жуқуриқи мәсилиләргә җавап бериш үчүн йезилған әмәс. У бир адәмниң өз азаплири ичидә Худани издиши тоғрисидики бир тарих һәм Худаниң униңға бәргән җаваплиридур. Бирақ Аюпниң бешидин өткүзгән кәчүрмишлири арқилиқ өзимизниң мәсилилири үчүн бәзи җавапларни тепиш пурситигә еришәләймиз.
Аюп яшиған дәвир наһайити бурунқи заманлар болуши мүмкин. Китаптики бир нәччә тәрәпләр бизгә мана шундақ хуласини дәлилләп бериду. У Исраиллиқ әмәс; у бәлким һазирқи шималий Иорданийә яки җәнубий Сурийәдә яшиған адәм болған болуши мүмкин. Әйни тексттә әрәб тилиниң зор тәсири мәвҗут. Йәнә бир иш, Аюп вә униң достлири чоқум бир мәзгил Мисирда турған, дәп қараймиз. Чүнки китапта Мисирниң хелә көп әһваллири тәсвирлиниду.
Аюп Исраиллиқ (Йәһудий) болмиғачқа, адәмниң гуналирини тиләп кафарәт қилиш вә ибадәт қилишқа униң үчүн қурбанлиқ қилидиған һеч қандақ каһин («қурбанлиқ қилғучи») йоқ еди. Шуниң үчүн Аюп өзи һәм өз аилисидикиләр үчүн қурбанлиқ қилиш мәсъулийитини өз зиммисигә алиду.
Аюп һәм үч достиға нисбәтән «қайта тирилиш» тоғрисида һеч қандақ хәвәр яки вәһий берәлмигән. Улар пәқәт: Өлүп кәткәндин кейин адәмниң роһи натонуш, сирлиқ, қараңғу йәргә, йәни тәһтисараға (ибраний тилида «шеол»)ға бариду, дәп билиду. Шуңа Аюп һазирқи азаплиримниң орниға, кәлгүсидә мән тирилип Худа билән достлуқта һәм хошаллиқта болимән, дегән тәсәллини тапалмайду. Бирақ биз униң ақлиниши үчүн вә бешиға чүшкән ишларға йоруқлуқ тепиш үчүн йелиниш азави билән ичидин чиққан баянлириниң улуқ пәйғәмбәрләрчә болғанлиғини етирап қилмай туралмаймиз. Шу баянлири арқилиқ биз униң етиқадиниң өз әтрапини қаплап турған қараңғулуқтин бөсүп чиққанлиғини көрүвалалаймиз. 9-бапта у: «Худа билән мениң оттурамда келиштүргүчи бир «әлчи» яки «аричи» болса еди!» дегән интизарини билдүриду. Андин 19-бапта (25-27-айәт) у өзиниң мундақ бир «келиштүргүчи»синиң, һәқиқәтән барлиғини җакалайду; униң бир «гоел»и, йәни уни ақлаш үчүн бәдәл төләйдиған Қутқазғучиси бар болиду, нәтиҗидә у өз көзи билән Худасини көрәләйду һәмдә шу чағда Худа униң бешиға чүшкәнлири тоғрисида униңға җавап бериду, дәп билдүриду. Бу баян мутләқ һәйран қаларлиқ болиду һәм (бәзи җәһәтләрдин ейтқанда) униң барлиқ баянлириниң ичидә етиқадиниң әң жуқури пәллиси сүпитидә туриду. Бу баянниң әмәлгә ашурулуши шүбһисизки, пәқәт Мәсиһтә, йәни «Йол, һәқиқәт вә һаятлиқ Өзәмдурмән. Мәнсиз һеч ким Худа-Атамниң йениға баралмайду» дегүчи Насарәтлик Әйсадила тепилиду (Инҗил, «Юһанна» 14-бапта).
Биз йәнә мундақ бир һалқилиқ мәсилидин атлап өтүп кетәлмәймиз; бу һалқилиқ мәсилә оқурмәнләр болған бизләргә наһайити ениқ қилип билдүрүлгән болуп, у болсиму, Аюпниң бешиға чүшкән һәр бир иш Шәйтанниң қутритиши билән башлиниду. Китапниң башлинишидила, бизгә әрштә өткүзүлгән бир кеңәштин бир көрүнүш аян қилиниду. Шәйтан әшу кеңәшниң ичигә соқунуп киргәндә, Худа униңға җәң елан қилип: — Дунияда Мәндин қорқидиған, Мени сөйидиған һәм һәқиқәтән Маңа хизмәт қилидиған киши бар, уни көргәнсән? — дәп сорайду.
Шәйтанму Худаға җәң елан қилип: «Дунияда һәққанийлиқ яки муһәббәт дегәндәк мундақ нәрсиләр йоқ, барлиқ адәмләр, җүмлидин Аюп пәқәт Сәндин еришидиған бәхитләр һәм бәрикәтләр үчүн ибадитиңдә болиду, дәйду. Бәхит-бәрикәтләр Аюптин елип кетилидиған болса, у чоқум Сәндин йүз өрүйду» дәйду. Шәйтанниң бу сөзлири: «Сән Худа «инсанларға пара беридиғиниң» үчүнла улар (болупму Аюп) сени сөйиду» мәнада ейтилған еди. Шәйтанниң икки қетимлиқ әрзигә рәддийә бериш үчүн, Худа Аюпни Шәйтанниң қолиға тапшуриду. Шундақ қилип Аюпни балаю-апәтләр бесип кетиду. Мана бу баянлардин биз шуни билимизки, Аюпта йүз бәргән ишлар һәргизму униңға тәрбийә бериш үчүн әмәс вә яки униң гуналири түпәйлидин уни җазалаш үчүнму әмәс, бәлки униң ичи-тешиниң бирдәклигини, һәққанийлиғини һәм сөйгүсини синаш үчүндур (һалбуки, бу синақлар Аюпни техиму паклайду һәм уни тавлайду).
Бу ишларниму йәнә Худаниң инсанларға тутқан планиға нисбәтән һәмдә Униң Аюпқа «Мениң ишәшлик қулум» дәп бағлиған ишәшисигә нисбәтәнму кәлгән бирхил синақ һесаплиғили болиду. Бирақ китапта хатириләнгән барлиқ ишларда, Аюп вә униң үч дости Худаниң Аюп тоғрисидики әйни ейтқан сөзлиридин, шундақла Шәйтанниң Худаға җәң елан қилған шикайәтлиридин һеч хәвәрсиз еди; пәқәт оқурмәнләр болған бизләрла әйни чағда һәқиқәтән немә иш йүз бериватқанлиғини биләләймиз; пәқәт бизла Худа билән Шәйтанниң әрштә әйни чағдики қармуқарши ейтқан сөзлиридин хәвәрләнгән болуп, Аюп билән достлириниң оттурисидики һәммә гәп-сөһбәтләргә баһа берәләймиз.
Китапниң муқәддимисидики икки бап билән «хатимә қисми»дики ахирқи баптин сирт, китапниң қалған қисимлири ибраний шеирийити ушлубида йезилған. Башқа китапларда қәйт қилғинимиздәк, ибраний шеирийитидә мисралар икки мисралиқ (параллел), бәзидә үч мисралиқ йезилиду. Бир бәндтики (куплеттики) һәр бир мисраниң охшап кетидиған яки селиштурма болидиған темиси бар. Худа бизгә инъам қилған бу хил шеирийәт усулиниң алаһидә вәзини вә қапийилири болмиғачқа, бу хил шеирийәтни җүръәтлик тәрҗимә қилишқа муйәссәр болдуқ. Дуния хәлиқлири бу бәнд вә мисралларни оқуп һәм үгинип, униңдин мәмнунийәт билән бәһримән болуватмақта.
Тәрҗимә җәриянида, биз ибраний тили тәтқиқати билән шуғуллинидиған нурғун алимларниң мәхсус «Аюп» тоғрисидики әсәрлиридин чоңқур ярдәм, илһам, шундақла өзимизгә нисбәтән көп бәһргә ериштуқ. Болупму «Аюп» темисида йезилған әнглийәдики Кларк доктор (1817), Германийәдики Делитҗ доктор (1851), Шотландийәдики Страхан доктор (1890) һәм Австралийәдики Археологийә Институтиниң тәтқиқатчиси Андерсен профессорларниң (1975) әсәрлиридин, шуниңдәк 1920-жиллири Қәшқәрдә ишләнгән уйғурчә нусхисидин һәм хәнзучә (1911-жилидики «뵨북굶») «Муқәддәс Китап» нусхисидин көп пайдиландуқ.
Барлиқ тарихшунаслар етирап қилғандәк, Тәвратниң «Аюп» қисми әң қедимий бир китапдур; әгәр бундақ интайин билимлик алимлар һәм тилшунасларниң ярдими һәм зор төһписи болмиған болса, «Аюп»ни чүшиништә һазирқи әһвалимизда биз техи көп гөдәк һесаплинимиз.
Китапниң көп қисмида Аюпниң үч дости билән болған сөһбитиниң хатириләнгән; Аюп һәм униң достлири сөз қилғандин кейин, Елиху сөз қилиду; әң ахирида Худа уларниң үстигә чүшкән бир дәһшәтлик бир қара қуюн ичидин Аюпқа сөзләйду. Оқурмәнләр сөһбәтләрни оқуғандин кейин неминиң тоғра, неминиң хата, неминиң һәқиқәт вә неминиң сахтилиқ екәнлигини пәриқ етиши интайин зөрүрдур — демәк, оқумәнләр өзи Аюпниң сөзлиридә немини Худадин гуманлинип, немини етиқади билән ейтқанлиғини, достлири һәм Елихуниң дегәнлиридин неминиң уларниң өз пикрилиридинла кәлгәнлигини, неминиң Худадин кәлгәнлигини һөкүм қилиши керәк. Бу нуқтини нәзәрдә тутуп оқурмәнләргә ярдими болсун дәп бәзи зөрүр изаһатларни бәрдуқ.
Биз Аюп билән үч дости һәм Елиху арилиғида болған бу сөһбәтниң хатирисини, һәтта Аюпниң достлириниң хата пикирлири һәм Аюпниң аччиқ дад-пәрядлирини пүтүнләй Худаниң буйруғи билән қәйт қилинип йезилған һәм шундақла әйни һалда хатириләнгән, дәп ишинимиз. Биз Худаниң немә үчүн шундақ буйруғанлиғиниң сәвәви тоғрилиқ «қошумчә сөз»имиздә изаһлап беришкә тиришимиз.
«Аюп» дегән бу китап көп әсирләрдин бери һәр қандақ мәдәнийәттики етиқатчилар һәм етиқатсизлар тәрипидинму «дуниядики әң улуқ әдибий әсәрләрдин бири» дәп қарилип келиниватиду. Лекин бу китапни тәрҗимә қилиштики мәхситимиз мошу сәвәптин әмәстур; китапниң әң чоң пайдиси һәзрити Аюпниң излирини басидиғанлар үчүн болиду. Мәхситимиз болса улар бу пайдаға еришсун дегәндин ибарәттур. Демәк, муқәддәс Тәврат һәм Инҗилдики вәһийгә асасән, Һәммигә Қадир Болғучиға тайинишни үгинидиғанларниң «Пәрвәрдигар муһәббәттур» дәп тонуп, һәр қандақ қийинчилиқ һәм азап-оқубәтләр астида Худаға ишинәлишидә мошу китапниң толуқ пайдиси болсун дәп дуа билән уни тәрҗимә қилдуқ.
Мәзмун: —
(1) |
(1:1-5) Тонуштуруш. Аюп; униң турмуши вә аилиси |
(2) |
(1:6-12) Әрштики биринчи қетимлиқ сөһбәт. Шәйтан Худаға Аюп тоғрисида җәң елан қилиду. |
(3) |
(1:13-22) Нәтиҗә. Балаю-апәт Аюпниң тәәллуқати һәм аилисидикилиригә чүшиду. Аюп йәнила Худаға ибадәт қилиду. |
(4) |
(1:1-6) Әрштики иккинчи қетимлиқ сөһбәт. Шәйтан Худаға Аюп тоғрисида йәнә җәң елан қилиду. |
(5) |
(2:7-10) Нәтиҗиси. Аюпни қорқунучлуқ бир кесәл басиду. У йәнила Худаға ибадәт қилишни давамлаштуриду. |
(6) |
(2:11-13) Аюпниң достлири келип, униң билән матәм тутуп сүкүт билән олтиришиду. |
(7) |
(3-бап) Аюп үч дости билән сөзлишишкә башлайду. |
(8) |
(4-31-бап) Аюп вә достлириниң арилиғида болған сөһбәтләр |
(9) |
(32-37-бап) Елихуниң баянлири. Қара қуюн чүшиду. |
(10) |
(38-41-бап) Худаниң Өзи Аюпқа җавап бериду. |
(11) |
(42-бап) Аюпниң Худаға бәргән җавави. Униң достлириға Худа тәрипидин тәнбиһ берилиду. Аюп достлири үчүн дуа қилиши билән кесилидин әслигә келиду. Униңға илгәркидин көп бәрикәтләр яғиду. |
Изаһат: — Йәнә тәкрарлаймизки, кириш сөз, мавзу вә изаһатлар оқурмәнләргә ярдими болсун үчүн тәрҗиман тәрипидин берилди. Улар Муқәддәс Китапниң әслий текст-айәтлириниң бир қисми әмәс.
••••••••
Қошумчә сөз
«Аюп» дегән китаптин алған бәзи ой-пикирләр вә савақлар
Диққәт: Төвәндики шәрһилиримиз Муқәддәс Китаптики әсли нусха текстләр әмәс, бәлки биз әйни текстләргә қошқан изаһатлардәк оқурмәнләрниң техиму яхширақ чүшинишигә ярдими болсун үчүн язған тәһлиллиримиздур.
Худа немә үчүн Шәйтанниң Өзиниң һозуриға кирип, уни халиғанчә һақарәтлишигә йол қойиду? (1- вә 2-баплар)
«Аюп»тики текстләр бизни бу соалға беваситә җавап билән тәминлимәйду. Шундақтиму биз «Аюп»ниң 1- вә 2-баплири, шуниңдәк Муқәддәс Китапниң башқа баплиридин Шәйтан тоғрисидики бәзи мәлуматларни жиғинчақлалаймиз: —
(а) Худа «бирла вақитниң өзидә һәммә йәрдә болиду», лекин Шәйтан ундақ қилалмайду. У Худаға: «Мән йәр йүзини кезип пайлап, уяқ-буяқларни айлинип чөргиләп кәлдим» («Аюп» 1-2-баплар) дәйду. Демәк, Шәйтанниң Худаниң алдиға кирип әрз қилиш пурсәтлириму чәклик болиду («1Пет.» 5:7-9диму мошуниңға даир мәлуматлар бар).
(ә) Шәйтан ялғанчи, униң асасий қурали ялған сөзләш вә әрз-шикайәтләрдур («Юһ.» 8:44, 10:10).
(б) «Вәһий» дегән китапта Шәйтанниң кечә-күндүз Худа алдида етиқатчилар үстидин әрз қилидиғанлиғи баян қилиниду («Вәһ.» 12:10, «Зәк.» 3:1-4ниму көрүң). «Аюп» дегән китапта Шәйтан Худа үстидинму шикайәт қилиду. Шәйтан Худаға: Сениң инсанларни кәчүрүм қилишиң, уларға шәпқәт көрситишиң инсанда һеч қандақ һәқиқий өзгириш пәйда қилмиди», «Бу тәрәптин алғанда Сән Худа мәғлуп болдуң; һеч ким Сени һәқиқий сөймәйду» дәп пуритиду. Шәйтанниң дегини бойичә болғанда, Аюп пәқәт Худани өз мәнпәәти үчүнла «сөйиду» («Аюп» 1:9-11, 2:4-5).
(в) Қаришимизчә, Шәйтанниң Худаға қарита түп шикайити шуки: «Худа инсанларни һә десила кәчүрүм қиливетиду. Амма мән Шәйтан Худаға қарши чиққан шу дәқиқидила, җазалинип Худаниң һозуридин һайдиветилгәнмән» (бу тоғрилиқ «Әз.» 28:1-19, «Вәһ.» 11:4ләрни көрүң). Дәрһәқиқәт, Худа Өзигә нида қилған гуна садир қилған инсанларни үзлүксиз шәртсиз кәчүрүм қилип кәлди. У немә сәвәптин шундақ қилиду? Худаниң адалити гунани қаттиқ җазалашни тәләп қилиду әмәсму? Шәйтанниң шикайити йәнә Йәшуаниң давамлиқ баш каһин болушиға қарши чиққанлиғида көрүниду. «Зәк.» 3:1-4тә хатириләнгән ғайипанә көрүнүш бойичә, Йәшуа паскина, жиркиничлик кийимләр билән кийингән, каһин болушқа пүтүнләй лаяқәтсиздәк көрүниду!
Мәсиһниң чапрас яғачтики өлүми Шәйтанниң бу шикайитини үзүл-кесил тувақлайду. Рәб Әйса Мәсиһ чапрас яғачлинип, барлиқ гунакарларниң орнида бизгә тегишлик болған җазайимизни көтирип, кәчүрүм қилиштики толуқ бәдәлни төлигән. Униңға етиқат бағлиғанлар халис берилгән соғат сүпитидә шу кәчүрүмни қобул қилиду.
Гәрчә Мәсиһниң чапрас яғачтики өлүминиң Худаниң ниҗат йолини ачидиғанлиғи пәйғәмбәрләр тәрипидин бешарәт қилинған болсиму, Униң өлүми таки әмәлгә ашурулғичә, бу сир Шәйтанниң қошунлиридин йошурун тутуп келингән еди («1Кор.» 2:8); шуңа Худа Шәйтанниң «Аюп» 1-2-баплардики Өзигә қилған шикайәтлиригә қарита һеч немә демәйду; «Зәк.» 3-бапта Пәрвәрдигарниң Пәриштиси пәқәт Шәйтанниң шикайитигә җававән: «Пәрвәрдигар сени әйиплисун!» дәйду.
Шәйтан Мәсиһниң чапрас яғачтики өлүми билән мәғлуп болди. Бу һәқиқәтни расул Павлус «Кол.» 2:13-15дә баян қилиду «У (Мәсиһ) һөкүмдарлардин вә һоқуқдарлардин олҗа елип, чапрас яғачта уларни рәсва қилип уларниң үстидин тәнтәнә билән ғәлибә қилди». Мәсиһ бу «һөкүмдарлар»дин алған «олҗа» болса дәл униң җамаити, йәни барлиқ етиқачилардур.
Мәсиһниң өлүмидин кейин, Шәйтан Худаниң һозуриға кирип, Худани йүз туранә әйипләп әрз қилалмас болуп қалған, дәп қараймиз. Әршләр Мәсиһниң қурбанлиқ қени арқилиқ әшу ялған шикайәтләр вә һақарәтләрдин пакландурулди («Ибр.» 9:23-24).
(г) Шәйтанниң җинлири йәр йүзидә инсан тәнлирини өз макани қилишқа уруниду («Мат.» 12:44-45); йәнә бир тәрәптин улар әршләрниң чәклик бир қисмини өзлириниң һөкүмранлиғиниң базиси сүпитидә илкидә тутуп, уни идарә қилиду; Худа уларниң шундақ қилишиға рухсәт қилған болуши керәк, әлвәттә («Әф.» 3:20, 6:10-12). Һалбуки, бу йәрләр Худаниң һозури, йәни «үчинчи қат асман» («2Кор.» 12:2) әмәс. Ейтиқадчиларниң қилған «роһий уруш»лири дәл шу «һөкүмранлар, һоқуқдарлар, бу дуниядики қараңғулуқни башқурғучи дунияви әмирләр, йәни әршләрдә туруватқан рәзил роһий күчләр» билән болиду.
(ғ) Ахирқи заманда Шәйтан йәр йүзигә ташлиниду («Вәһ.» 12:7-13). Андин Мәсиһниң «миң жиллиқ сәлтәнәт»иниң бешида у зәнҗирләп қоюлиду («Вәһ.» 20:1-3); Мәсиһниң миң жиллиқ сәлтәнитиниң ахирида инсанларниң синилиши үчүн у йәнә қисқа вақитлиқ қоюп берилиду; андин ахирида у «от вә гуңгут көли»гә ташлиниду («Вәһ.» 20:10).
Жуқириқи: «Худа немә үчүн Шәйтанниң Өзиниң һозуриға кирип, уни халиғанчә һақарәтлишигә йол қойиду?» дегән соалға җавап бериштә, биз мутләқ җайида җавап берәлидуқ дәп ейталмаймиз. Амма Худаниң характериға асасланғанда, У йәр йүзидикиләрниң қәлбини синиғанға охшаш (мәсилән «1Тар.» 29:17, «Зәб.» 7:9, 11:5, «Пәнд.» 17:3, «Йәр.» 11:20, 20:12, «1Кор.» 4:4-5, «1Тес.» 2:4, «Вәһ.» 2:10, 2:23ни көрүң), У бәзидә Униң әрштики хизмәткарлири болған пәриштиләрниң етиқади вә муһәббитиниму синайду, дәп қараймиз. Бизниң Худаға болған муһәббитимиз йәр йүзидә болғинимизда синилиду; муһәббитимиз барму, йоқму, бизниң қараримиз вә таллиғинимизда аян қилиниду. Етиқат вә муһәббәт синалмиса, ундақта муһәббәт вә етиқат қандақ аян болиду?
Шу сәвәптин «Ерәм бағ»да «яхши билән яманни билгүзгүчи дәрәқ» қоюлған еди; шу дәрәқ Адәм ата билән Һава анини дәрәқниң мевисидин йемәслик арқилиқ Худаға болған муһәббити вә ишәшини билдүрүш пурсити билән тәминлигән. Муһәббәт вә етиқатниң синилиши зөрүрдур.
Әршләрдики әһвалму шундақ. «Аюп» 1-2-бапларда хатириләнгәндәк, Худа Шәйтанниң Өз һозуриға кирип, әрз қилишиға йол қоюш арқилиқ, пәриштиләргә Өзигә болған иман-ишәшини давамлиқ билдүрүш пурситини бәрди (Худаниң пәриштилири Униңға ишинәмду, Шәйтанғиму? Әслидә пәриштиләрниң үчтин бири Шәйтанға әгишип әрштин һайдиветилгән еди («Вәһ.» 12:4ни көрүң).
Жуқириқи җававимиздин башқа, Шәйтанниң Худаниң алдиға халиғанчә киришигә йол қоюлушиниң башқа сәвәплириму болуши мүмкин.
«Тәбирләр»дики Шәйтан тоғрилиқ изаһатлиримизниму көрүң.
Аюбниң үч дости билән өткүзгән сөһбәтлири
Жуқирида сөзләп өткинимиздәк, мәзкур сөһбәтләрдә, җүмлидин достларниң Аюпқа шикайәт қилған сөзлиридә аз болмиған хаталиқлар мәвҗут дәп қараймиз. Аюпниң сөзлириму бәзидә қаттиқ азап-оқубәттин һәм дәрд-әлимдин чиққанлиқтин, аччиқ ичидә тәлвиләрчә ейтилған болуп, хаталиқларму көрүлиду. Мәсилән, у бәзидә Худа мениң дүшминим дәйду; бәзидә у Худа бу дуниядики яманларниң һәрикәтлиригә, бегуналарниң адаләтсизликкә учришиға писәнт қилмайду, дәйду. Һалбуки, ахирида қарайдиған болсақ Худаниң: «Мениң тоғрамда хата сөзлидиңлар» дәп әйиплигини Аюп әмәс, бәлки Аюпниң үч дости болуп чиқиду. Немә үчүн шундақ болиду? Бу мәсилигә қарита Аюп өзи бизгә җавап бериду: — «Үмүтсизләнгән кишиниң гәплири өтүп кетидиған шамалдәк болиду» (6-бап, 26-айәт). Үмүтсизләнгән кишиләр бәзидә өз дәрд-әлимини төккинидә, өзини басалмай дегән сөзлиридә демәкчи болғинини ениқ ипадилалмай қалиду. Бу нуқта һәммимизгә аян болуши керәк.
Мәйли әрләр болсун яки ханим-қизлар болсун сөзлигинидә, Худа пәқәт уларниң сөзлириниң йүзәки мәнасиға әмәс, бәлки сөзниң маһийитигә қарайду, дәп ишинимиз; шуниң үчүн Худа Аюпниң көңлиниң Өзини һәрнәпәс издәйдиғанлиғини көрүп йәткән. Биз өз ара параңлашқандиму Худаниң ушбу характиридә турушни үгинивелишимиз лазимдур; биз чоқум әһвалниң қандақ болушиға вә сөзниң қандақ чиқишиға әмәс, бәлки сөз қилғучиниң ички дуниясиға қаришимиз керәк. Мана бу чин достлуқниң ярқин намайәндисидур.
Шуниму чоңқур билишимиз керәкки, Аюпниң достлиридәк кишиләр тайинип кәлгән, инсанларниң көзқарашлиридин вуҗудқа чиққан пәлсәпәләр, өрп-адәтләр, әнъәниләр (8:8-10 Билдад ейқинидәк), шәхсий һессиятлар (20:2-3 Зофар ейқинидәк) вә яки һәтта «шәхсий кәчүрмишләр» қатарлиқлар болсун (4-бап, Елифазниңкидәк), мәйли ихласмәнлик билән ейтилған сөзләр яки диний әқидиләр билән дейилгән сөзләр болсун, азап тартиватқан кишиләргә һеч қандақ ярдәм берәлмәйду. Пәқәт Худаниң достлуғида болған кишиләрла башқиларға уларниң бешиға чүшкән ишларни чүшинишикә ярдәм бәргидәк мувапиқ сөзләрни қилалайду (худди Елихуниң сөзлириниң мәлум дәриҗидә Аюпқа ярдими болғандәк). Ундақ болмиғанда, қолимиздин келидиғини пәқәт һесдашлиқ билдүрүш билән купайилиништин башқиси болмайду.
Шуңа шуниңға ишинимизки, Аюп билән униң үч дости арилиғидики сөһбәтләр бизгә һәр хил савақ болсун үчүн, Худаниң буйруғи билән мәзкур китапта хатириләнгән; бирақ бундақ савақлар, тәлимләр һәргиз «боваққа йегүзүш үчүн тутуп турулған қошуқтики юмшақ аш» әмәс, бәлки өзимиз убдан чайнайдиған, чоңқур ойлиниш билән һәзим қилинидиған тамақтур.
27-бап, 13-23-айәт; Аюпниң «яманларниң ақивити» тоғрилиқ сөзлиригә — изаһат
Төвәндә биз ушбу айәтләр үстидә тохтилимиз. Бу айәтләрдин биз шуни биләләймизки, Аюп «яманларниң ақивити» тоғрисида өзиниң илгәрки мәйданидин өзгәргән еди. Униң достлириниң сөзигә сәл қошулғандәк қилидиған бу баяни униң барлиқ баянлири ичидики чүшинишкә әң тәс болған баяни болуши мүмкин. Бу баянларға қарайдиған болсақ, уларниң мәнаси наһайити ениқ ипадиләнгән болсиму, униң илгири ейтқанлириға қарму-қарши һаләттә сөзләнгәндәк көрүниду. Илгири у: «Яманларниң җазаланмаслиғиниң сәвәви немә? Немишкә шунчә көп рәзилләр һеч җазаланмай мискинләрни халиғанчә езиду? Бәзидә яманлар пешкәлликкә учрайду, раст; бирақ гунасизларму охшашла учрайду; бу ишларда һеч қандақ тәртипни байқиғили болмайду» — дегән еди. Бирақ һазир «Униң балилири көпәйсә, улар қиличлиниш үчүнла көпийиду; униң пәрзәнтлириниң нени йетишмәйду...» дәп баян қилиду. Бу зади қандақ гәп?
Бу икки хил баянни инчикә селиштуруп көрсәк, әмәлийәттә алдида тәсвирлигән яманларниң әһвалиниң тәпсилатлири кейин тәсвирлигән әһвалларниң тәпсилати билән пәриқлиниду. Амма умумән ейтқанда, зиддийәт барлиғини етирап қилмаслиққа болмайду.
Аюп мошу вақитқичә яманларниң бу дунияда адаләт билән җазаланмайдиғанлиғиға, бегуналарниң езилгәнлигидә чиң туруп кәлгән еди. Униң достлири бу пакитларға адәмни рази қилғидәк чүшәндүрүш берәлмәйтти. Бирақ пәризимизчә, шундақ имканийәт барки, Аюпниң етиқади бу әшәддий пакитларни ойлашқа бирдәмлик бәрдашлиқ берәлмәй, өз-өзигә тәсәлли бериш үчүн, өзиниң пәрәзлиригә тайинип, тәсәввурини ишлитип «яманлар әмәлийәттә мән дегән йол билән җазалиниду, һәққанийлар қилғанлирини қайтурувалиду, шуңа Худа раст адил болиду» дәп өзигә һәм башқиларға чүшәндүрүшкә интилиду.
Рошәнки, униң илгири дегән гәплири һазирқи дегән гәплиригә қәтъий рәддийә бериду (өзимизниң тәҗрибимизму рәддийә берәмду-йоқ?). Униң етиқадиниң бундақ бирдәмликла аҗизлиғини һәммимиз чүшинәләймиз дәп ойлаймиз.
Биз оқурмәнләрниң өз чүшәнчисигә келишини үмүт қилимиз. Мәзкур сөһбәтләрдә мәлум бир затниң гепиниң тоғрилиғини яки натоғрилиғини пәриқ етиш үчүн, Пәрвәрдигарниң Аюпниң үч достиға кейин ейтқан: «Силәр Мениң тоғрамда Өз қулум Аюп тоғра сөзлигәндәк сөзлимидиңлар» дегән сөзиниң нури астида һәммә сөзләрни дәңсәп беқиш керәк дәп ойлаймиз.
Елихуниң сөзлири
Аюп, Елифаз, Билдад, Зофар вә Елихуларниң һәммиси Пәрвәрдигар тәрипидин: «Несиһәтни тутуруқсиз сөзләр билән хирәләштүргән зади ким?» (38:2) дәп әйипләнди. Амма Худа Аюпниң үч достни «Силәр Мениң тоғрамда Өз қулум Аюп тоғра сөзлигәндәк сөзлимидиңлар» (42:7) дәп әйиплигән болсиму, Елиху мошундақ әйипләнгән әмәс. Әйипләнмәслиги мәлум җәһәттин Елихуниң улардин көп яш болғанлиғидин вә яки сәвир-тақәт билән сөзләш пурситини күткәнлигидин болуши мүмкин; бирақ ойлинишимизчә, бундақ болуштики муһим сәвәп шуки, униң ейтқан сөзлириниң бир нәччә хаталиқ йәрлири болғини билән у йәнила Аюпқа нисбәтән, һәқиқәтән һәқиқәтни сөзлигән Худаниң гувачиси екәнлигидин болған. Униң Аюпқа (һәм бизгә) ейтқан муһим мәзмунлуқ сөзлири ичидә, төвәндикиләрни гәвдилик дәп қараймиз: —
(I) Худа улуқ бир оқутқучидур. У Муқәддәс Роһи арқилиқ инсанниң роһида һәм виҗданида несиһәт һәм агаһларни сөзләйду.
(II) Инсан Муқәддәс Роһниң авазиға қулақ салмиса, у чүшләр һәм ғайипанә аламәтләр арқилиқ адәмләрни ойғитип, уларниң өткүзүш алдидики гуналири тоғрилиқ һәм өз тәкәббурлуғи тоғрилиқ сәгитиду.
(III) Әгәр йәнила ойғиналмиған болса, Худа адәмләрни кесәлликкә яки һәр хил мүшкүллүккә учритиш арқилиқ уларни сәгитип қоюши мүмкин. Униң мәхсити уларни җазалаш әмәс, бәлки меһир-муһәббитидин уларға гуналиридин, тәкәббурлуғидин товва қилиш пурситини бериштур.
(IV) Худа билән инсан арисида турған бир Келиштүргүчи бар. Бу Келиштүргүчиниң илтиҗа дуаси арқилиқ адәм қутқузулиду, чүнки Келиштүргүчи адәмниң гуналири үчүн бәдәл төләйду.
Шуңа, бу затниң дунияға келиши тоғрилиқ һәм Елиху һәм Аюпму бешарәт бәргән, дәп ишинимиз.
(V) Худаниң меһир-шәпқитидин У бәлким адәмләргә бир қетимла әмәс, бир нәччә қетим товва қилиш пурситини бериши мүмкин (бирақ пурсәтниң зади қанчилигигә һеч ким капаләт берәлмәйду!).
(VI) Елиху Худаниң улуқлуғи һәм униң өзини яратқанлиғидин, җүмлидин инсанлардин хәвәр алидиғанлиғи тоғрилиқ көп сөзләйду.
Муса пәйғәмбәргә берилгән қанунларға асасән һәр бир дәвани һәл қилиш үчүн икки яки үч гувачи болуши керәк еди. Аюп бу «дәва»сида у икки гувачидин Худаниң сөз-каламини аңлиған еди — биринчи гувачи Елиху, иккинчи гувачи болса Худаниң Өзи еди. Шуңа ишинимизки, Елиху Худаниң Аюпқа әвәткән әлчисидур. Аюпниң етиқади бир тәрәптин синиливатқан болсиму, йәнә бир тәрәптин у азап-оқубәтлири арқилиқ адимийлик җәһәттин, тәкәббурлуқтин һәм өз-өзигә таянғанлиғидин ибарәт бу рәзил илләтләрдин тавлиниду. Мана бу тавлиниш уни техиму сап етиқатқа ериштүриду. Шуңа, Елихуниң уни тәкәббурлуқ тоғрилиқ агаһландурушлири униң виҗданиға тәккән дәп қараймиз. Биз буни униң Елихуниң сөзлиригә һеч қандақ җавап бәрмигәнлигиниң бир сәвәви дәп қараймиз.
Шундақтиму, Елиху йәнила Аюпқа увал қилиду. У Аюпни: — «Башқиларни мазақ қилиштин һозур алисән», «яман адәмләргә һәмраһ болуп маңисән», «Худаға бойсунуп хизмәт қилишниң пайдиси йоқ дәйсән» (34:7-9) һәм «асийлиқ қилғансән» (34:37) дәп әйипләйду. У Аюпқа һәқиқий һесдашлиқ қилмайду; у инсанниң гунайи вә яки итаәт қилиши Худаға һеч қандақ тәсир йәткүзмәйду (35-бап) дәйду. Бирақ «Аюп» 1-бап, Тәвраттики «Яритилиш» қисми вә башқа йәрләрдин билимизки, бундақ қараш тоғра әмәс. У Аюпниң башқа достлириға охшаш «яманлар бу дунияда ғәлибә қилмайду» дегән интайин аддий хуласигә келиду. Униң үстигә бәзидә (өзиниң тәкәббурлуғини яки өзгиләрниң көңлини чүшәнмәйдиғанлиғини испатлап) сөзмәнлик қилип қойиду.
Шуниң үчүн Елихудин алған муһим бир савақ шуки, мәлум бир адәм Худаниң әвәткән әлчиси болғини билән, униң һәр бир сөз-һәрикитиниң тоғра болуши натайин. Бирақ биз Елихуниң «Худа Өз роһи арқилиқ инсанға савақ үгитиду» дегән интайин муһим тәлимини көңлимиздә сақлишимиз лазим. Шундақ қилған чеғимиздила биз Худадин (мәйли кимниң вастисидин келишидин қәтъийнәзәр) Өзиниң сөзлирини пәриқ етидиған, шундақла қобул қилидиған қулақларни бизгә ата қилишини илтиҗа қилалаймиз. Шундақ қилип биз тәкәббурлуқниң хәтәрлигини яки башқиларниң сәһвәнликлирини банә қилип уларниң тоғра һәм орунлуқ сөзлирини қобул қилмаслиқтин сақлиналаймиз.
Жуқириқи изаһатларда дегинимиздәк, биз Елихуни мәзкур китапниң аптори дәп қараймиз.
Пәрвәрдигар Аюпқа қилған сөзләр
Пәрвәрдигарниң Аюпқа қилған сөзлири әҗайип, әлвәттә. Лекин Униң Аюпқа ейтмиған сөзлириму охшашла әҗайиптур. Худа Өзиниң Аюпқа қилған муамилиси үчүн униңға һеч қандақ намақул болмайду; Аюпниң илгәрки ечинишлиқ йелинишлириға худди пәрва қилмайватқандәк муамилә қилиду. Азап-оқубәтниң сирлири тоғрисида у һеч қандақ жип учини тәминлимәйду; яки Аюпниң балаю-апәтниң зәрбилири астида қилған сәвир-тақитиниму һеч тәриплимәйду; униң синақтин өткәнлигини униңға дәп чүшәндүрмәйду; яки Өзиниң Аюп арқилиқ «Худаниң оғуллири»ға инсанниң Худаға шәхсийәтсизлик билән халис хизмәт қилалайдиқанлиғини испатлап қайил қилғанлиғи тоғрилиқ Аюп билән һеч сирдишип қоймайду; униңға әң қаттиқ чүшкән зәрбиләрниң Өзиниң муһәббәтлик қолидин кәлгәнлигини сөзлимәйду; Елиху азапниң тәрбийә бериш вә адәмни гунаниң чаңгилидин қутқузуш роли тоғрилиқ сөзлигини билән, Худа униң гепини қилмайду; у яманларниң қилғанлирини өзлиригә қайтуруш мәсилиси үстидә һеч қандақ гәп қилмайду; у достиниң шикайәтлиригә һәм Аюпниң өзини ақлиғанлиғиға охшашла пәрва қилмиғандәк қилатти. Өлүм-тәһтисарани йошуридиған чүмбәлни елип ташлимай тирилиш һәм кейинки қиямәт күни тоғрилиқму һеч сөз қилмайду. Әгәр Худа жуқуриқи мәсилиләр һәққидә сөз қилған болса, Аюпни әң қийнайдиған мәсилиләрдин биригә җавап бәргән болатти. Әмәлийәткә қарайдиған болсақ, Униң Аюпниң достлири билән қизғин талаш-тартиш қилған мәсилә үстидә тохталған сөзлири йоқ дегидәк еди. У йәнә Аюп бешарәт бәргән дунияға кәлгүсидә келидиған Қутқазғучи тоғрилиқму беваситә һеч гәп қилмайду.
Йәнә ичкириләп тәһлил елип бардиған болсақ, биз шуни тонуп йетәләймизки, Аюпниң әң чоң азави униң мал-чарва, падилиридин айрилишму, пүтүн бала-җақилиридин бирақла дәһшәт билән айриветилишму вә яки уни бир терә бир сүйәк қилип қойған қорқунучлуқ терә кесилиму әмәс; йәнә өз җамаәт-жутдашлириниң уни чәткә қеқишлириму әмәс, яки уларниң уни «Худа ләнәт қилип урған» дәп мазақ қилғанлиғиму әмәс; достлирини өзигә тәсәлли бериду дәп қилған үмүтини йәрдә қойғанлиғи яки уларниң сән мәлум бир еғир гунани йошуруп кәлдиң яки һәтта Худаға асийлиқ қилдиң дегән шикайәтлириму әмәс; уни әң азаплайдиған иш шуки, у әслидә өз дости дәп билгән, «чедиримда маңа Сирдаш болған!» дегән Худасиниң һазир болса уни ташлап өз дүшмини болуп қеливатқанлиғидиндур. Достлириниң униң билән тохтавсиз муназирилишип, азап-оқубәт болса яманлиққа чүширилгән җаза, һәққанийлар пәқәт бәрикәтлик күнләрни көриду, һәрдайим шундақ болиду, дәп униңға зәрбә қилип тәнқит қилғанлири уни бу қайғуға техиму чөмдүриду һәм униңға техиму аччиқ дад-пәрядларни көтәргүзиду. Һалбуки, көргинимиздәк у қорқунучлуқ гуманлар ичигә ғәриқ болғанда, униң роһи Худаниң өзгәрмәс яхшилиғи, вәдисидә қәтъий туридиғанлиғи һәм Униң бу дунияға әвәтидиған бир Қутқазғучиси тоғрисидики бешарәтлик, етиқатлиқ өткүр баянлар билән гуманлиридин бөсүп өтиду.
Аюпниң һәммә гәплирини түгитиши һәм башқиларму сөзләрдин тохтиши биләнла андин Пәрвәрдигар Өзи сөз қилиду. У пәқәт сөзла қилип қалмай, йәнә Өзи Аюпқа көрүниду. Әнди У гүлдүрмама арисидин сөз қилғанда Аюп башлиништила Униң авазини дүшмәнниң әмәс, бәлки достниң авази дәп билиду. Бу Аюп үчүн өзиниң барлиқ соаллириниң җававиға еришишидин көп әвзәл еди. Худа уни қорқунучлар билән тар мар қилмайду яки униң әслидә һәққанийлиқ билән қилғанлирини инкар қилмайду, яки дост вә рәқиплириниң тәнқитлириниң асаслири бар дәп пуритип ейтмайду. У өзини Худасиниң йениға қайтип кәлдим дәп билиду; шундақла Худаниң әмәлийәттә өзидин һеч айрилип бақмиғанлиғини билип йетиду һәмдә инсанниң азаплирини Худаниң чүшәргән ғәзивиниң мутләқ аламити әмәслигини тонуп йетиду, шундақла бу арқилиқ зор тәсәллигә еришиду. Худаниң улуқ шәпқитини һәм һәқиқитини қайтидин тонуп йетип, у өзи үчүн һеч немини, һәтта өзини ақлашниму илтиҗа қилмайду. Униң қайғу-һәсрәтлири йеңи бирхил бойсунушта, йеңи бир хошаллиқта ғайип болиду.
Худа Аюпқа мазақ түсидә әмәс, бәлки кинайилик бир түстә сөз қилиду — йәни достлар өз ара әркин параңлишиватқан һаләттә сөз қилиду. У униңға һәқиқий әркәк болуш тоғрилиқ, Өзи яратқан каинат тоғрилиқ азрақ сөзләйду. Төвәндә бу һадисиләр һәм һайванлар тоғрилиқ бизму ойлиғинимиз тоғрисида қисқичә тохтилип өтимиз. Оқурмәнләрниң өзлириниң бәлким бу әһмийәтлик мәзмунларда өз ой-пикирлири болуши мүмкин; биз оқурмәнләргә азрақ ярдими болсун дәп өзимизниң бир нәччә ой-пикримизни оттуриға қойимиз.
Йәр-зимин вә деңиз (38:4-11)
Худа йәр шарини яратқан чағда инсанларға қариғанда Худаға техиму йеқин болған пәриштиләр шатлиғидин нахшилар ейтқан еди. Уларниң шатлиқ күйлири бизни униңға қатнишишқа хитап қилмақта.
Жуқирида, тексттики изаһатларда сөзлигинимиздәк, йәр-зимин вә деңиз-океанлар интайин назук болған бир тәңпуңлуқта сақлинип кәлмәктә. Худа Нуһ пәйғәмбәр арқилиқ инсанларға буниңдин кейин һәргизму чоң бир топан билән йәр-зиминни йоқатмаймән дәп вәдә қилған. Бирақ гәрчә йәр йүзиниң үчтин иккиси деңиз болсиму, биз Худаниң шәпқити билән техи қуруқлуқ үстидә турғанлиғимиз үчүн, униңдин миннәтдар болдуқму яки «Бу шундақ болуш керәк!» дәп қараватамдуқ?
Таң сәһәр вә нур (38:12-15)
Гәрчә биз күндүз һәм кечини йәр шариниң һәр 23 саат, 56 минут 4 секонд айлинишидин алмишип туриду, шуңа «қуяш чиқиши» билән әтигән болиду дәп билгән болсақму, бу һадисни жүргүзгүчи йәнила бәрибир Худадур; шуниң үчүн Униң қилған бу иши үчүн миннәтдар болушимиз керәк. Нурға кәлсәк, көзниң нур арқилиқ муһитимиздин учур елиш қабилийити шүбһисизки «тохтавсиз йүз беридиған бир мөҗизидур»; бундақ мөҗизиниң һәр дәқиқидә мәвҗут болуши аталмиш «тәдриҗий тәрәққият» нәзирийисидә дейилгән имканийәттин жирақтин жирақтур.
Деңиз «булақлири» (38:16)
Бипаян «су амбарлири» яки «су булақлири» деңизлардила әмәс, бәлки йәр астидики ташлардиму бар. Худа мошу йәрдә мана буларни көрсәткән болуши мүмкин. Деңизларниң чоңқур йәрлири йәр шариниң техи тәкшүрүлүп ениқланмиған чоң җайлири һесаплиниду.
Өлүмниң дәрвазилири (38:17-18)
Гәрчә биз Инҗилда хатириләнгән Мәсиһ Әйсаниң тәлимидин өлүм-тәһтисара тоғрилиқ «Аюп»қа селиштурғанда билимимиз чоңқуррақ болсиму, бирақ өлүм Аюп үчүн вә биз үчүнму һазирғичә йәнила чоң бир сирдур.
Нур вә қараңғулуқ (38:19-21)
Нур аләмниң әң чоң сирлиридин болуп кәлмәктә. Илим-пән тәтқиқатлири уни чүшәндүрүшкә күчиниң баричә тиришиватиду. Улар нур тоғрисида бизгә карамәт йеңи мәлуматларни үзлүксиз бәрмәктә; шундақтиму, нур йәнила шундақ сирлиқ турмақта.
Қар, мөлдүр (38:22-23)
Қар вә мөлдүр бизниң көз алдимизға тепишмақларни қойиду. Бир қар учқуниниң микроскоп астида көрүнгән гөзәл нусхилири бәлким Худа сөзлигән «қар ғәзнилири»ниң бир тәрипи болса керәк. Икки парчә қар учқуниниң охшаш нусхида болғанлиғи һеч қачан көрүлүп баққан әмәс.
Мөлдүрләрниң болса адәмниң муштичиликму болғанлиғи байқалған. Шунчә еғир бир нәрсә қандақму асманниң өзидә шәкилләнсун? Метеорологийә җәһәттә азрақ билимгә еришиш пәқәтла униң тоғрисидики соаллиримизни көпәйтиду.
Шәриқ шамили (38:24)
Гәрчә һава райиниң «компютер модел»и иҗад қилинған болсиму, униң һава райидин толуқ алдин мәлумат берәлиши толиму жирақ, кәлгүсидиму шундақ боливериду.
Ямғур, гүлдүрмама, чақмақ, шәбнәм (38:25-27)
Чақмақни һасил қилидиған аддий боран-чапқунниң қудрити бир нәччә атом бомбисидин күчлүк һесаплиниду. Бирақ чақмақниң бу қудрити шу бомбиларниң һалак қилиш күчи билән бирқатарда қоюлмайду, бәлки һәтта «һаят тәңпуңлуқ»иға керәк болған бир нәччә хил химийиви бирикмиләрни ишләп чиқириду.
Һаваниң суни көтирип, парға айландуруши билән суюлуқни уютуш, уютминиң тәңпуңлуғини сақлаш (шәбнәм, ямғур тамчилири қатарлиқлар) хусусийити болмиған болса, дунияда һеч җанлиқ нәрсә болмайтти.
Муз, қирав (38:28-30)
Барлиқ суюқлуқлар ичидә пәқәт суниң қетишидила (муз һалитигә киргәндә) шунчә чоң кеңийиш йүз бериду. Шундақ болғачқа, көл-деңизларда муз пәйда болса, астида әмәс, үстидә шәкиллиниду; бу һаләт болмиса, йәр йүзидә һеч җан егиси болмайтти.
Рошәнки, Аюпниң деңизларниң музлиши тоғрисида хәвири бар еди; (болмиса Худа униңға буларни дәп бәрмигән болатти) — шуңа у интайин жирақ жутларға берип кәлгән адәм болса керәк.
Юлтузлар вә юлтуз түркүмлири (38:31-33)
Худа көпчиликкә тонуш болған юлтуз түркүмлири тоғрисида сөз қилиду. Жуқирида дегинимиздәк, көп қисим кишиләр «қәлб юлтуз топи»да пәқәт йәттидәк юлтузни көрәләйду, әмәлийәттә у 800дин көп юлтуздин тәркип тапқан. Уларни бир-биригә четиштурған күч һазирғичә сир болуп турмақта. Орион юлтуз түркүмидә бир-биригә четиқлиқ бәзи юлтузларму бар; Орионниң «қилич»ида карамәт бир «юлтуз булути» бар.
Булут вә чақмақ (38:34-38)
Булутлар қандақ қилип суниң еғирлиғини көтирип, уни деңиздин жирақ болған Қәшқәрдәк жутларға апирип яғдуруриду? Қандақ қилип пүтүн қуруқлуқтики җаниварларни бақиду? Буму Худаниң карамәт екәнлигиниң бир бәлгүси, әлвәттә.
Ширлар (38:39-40)
Ширларға йемәкликни қандақ қилип тәминләш бәлким инсанлар әң аз көңүл бөлидиған ишлардин бири болса керәк! Бәзиләр һәтта ширсиз бир дунияни тиләйду. Бирақ Худа уларни есидә тутиду һәм уларға көйүниду. Инсанниң ойлири болса һемишә өзигә четишлиқ ишлар билән чәклиниду; бирақ улар ширларниң өзи туруватқан дунияниң айрилмас бир қисми екәнлигини чүшиниши керәк. Әгәр Аюп Худаниң ишлириға әһмийәтлик бир һөкүм чиқармақчи болса, ундақта униң ширлар тоғрисида бир немини чүшинишигә тоғра кәлмәсму?
Тағ қарғилири (38:41)
Тағ қарғилири адәмләрдин жирақларда яшайду; ширлардин ғәм қилмиғандәк, уларму инсанлар ғәм қилидиған ишлардин бир қисми әмәс. Бу явайи, гили болмайдиған бир қуштур. У соғ, хилвәт тағлиқ районларда яшаштин һозур алиду. Худа униңға өз орнини бекитип бәргән; инсанлар бу нуқтини чүшинип йетәлмисиму, униң һаятида Өз мәхсити бардур.
Явайи өшкиләр вә җәрәнләр (39:1-4)
Худа адәмзатниң билимидин яки контролидин жирақ туридиған бундақ һайванлар тоғрилиқ сөзләштин һозур алғанға охшаш, уларниң йошурун туғут толғақлириниң һәммиси Униңға аян. Шуңа У Аюпниң қайғусиға көйүнмәсму? Җәрәнләрниң балилири чоң болуп йетилиду, андин анисиниң туғут толғиғини унтуп қалғандәк қайтип кәлмәйду; анилири болса уларни айимайла қоюветиду. Буларниң һәммиси Худаниң орунлаштурушидур; уларниң бундақ һаятиниң әркин шәклиниңму һәммиси Униң идариси астидидур. Уларға қарап бақайли, һәр қандақ адәмниң бир нәрсә яки адәм тоғрилиқ «бу мениңки» дейиши тоғриму? Аюп йүз бәргән ишларниң бешида Худаға ибадәт қилип: — «Һәммини Пәрвәрдигар маңа бәргән, әнди Пәрвәрдигар мәндин елип кәтти» — дегән еди. Бирақ у бу һәқиқәтни өзигә чоңқур сиңдүргәнму? Худа бундақ явайи һайванларға далани кезиш әркинлиги бәргән йәрдә, у адәмләргиму әркинлик бериду, әлвәттә; бу әркинлик (мәйли биз Худаниң яманлиқни кейинрәк җазалайдиғанлиғини билгән болсақму) яманлиқ қилишниму өз ичигә алған болиду, әлвәттә.
Явайи ешәк (39:5-8)
Рошәнки, Худа Өзи яратқан бу явайи һайванниң әркинлигидин алаһидә һозур алиду. Бу чирайлиқ һайванниң явайи тәбиитиниң барлиғи Униң планиниң бир қисмидур. Шуниң үчүн инсан бу һайвандин савақ елип, Худаниң өзлиридин хәвәр алидиғанлиғидин хатирҗәм болушиға тоғра кәлмәмду?
Елиху (37-бап, 13-айәттә) көрсәткәндәк, әгәр дуниядики бәзи нәрсиләр яки шәйиләр пәқәт Худаниң разилиғи үчүнла мәвҗут болған болса, әнди инсан: «маңа пайдилиқ әмәс», «маңа ярдәм берәлмәйду» вә яки «маңа қолайсизлиқ елип келиду» дәп булардин ағринса болмайду, әлвәттә.
Явайи кала (39:9-12)
Инсан пәқәт көндүрәлмәйдиған бу йоған һайван немә мәхсәттә яритилғанду? У «тәбиәтниң тәңпуңлуғи»ниң бир қисми болғандин сирт, шүбһисизки, униң мәвҗутлуғи бизгә Худаниң планлириниң бир бөлигиниң адәмзатниң һөкүмидин вә контрол даирисидин һалқип кетидиғанлиғини көрситиду. Шуңа, инсан әгәр Худаниң планиниң һәммисини чүшәнгили болиду вә яки чүшинишим керәк дәп ойлиса бу наданлиқ болиду.
Төгиқуш (39:13-18)
Худаниң төгиқушта немә муддиаси барду? Униң қанатлири хошаллиқта қеқилиду, бирақ учушқа һеч яримайду. Худа бу җаниварни әқилдә һәм балилириға көйүмидә кам қилған охшайду. Әгәр дуния адәмләрниң өзлириниң пикричә болған болса, инсан мундақ ғәлитә һәм күлкилик бир қуш дунияға мас кәлмәйду дәп ойлиши мүмкин еди; бирақ Худа төгиқушни яритишни лайиқ көргән. Худада жумуристик һессият барму қандақ? Шуниң үчүн инсан өзигә ғәлитә, һәтта күлкилик туюлидиған башқа ишларни яки вақиәләрни қобул қилип, Худаниң өзигә болған көйүнүшидин хатирҗәм жүрсә әң ақиланилик һесапланмамду?
Ат (39:19-25)
Атни адәм көндүрәлигини билән, мошу йәрдә униң һәйвиси, һәрикәтлириниң гөзәллиги һәм қорқмаслиғи тәкитлиниду. Қедимки заманларда ат болса уруштики әң күчлүк қурал болуши мүмкин еди. Униң җәңдин қорқмаслиғи адәмләрниңкидин ешип чүшиду. Ат бизгә Худаниң характериниң бир тәрипини көрситәмду-йоқ? Биз әтрапимиздикиләрниң һәммисини, һәтта Худаниму көндүрүшни ойлаватамдуқ яки Униң бизниң контроллиғимиз астида болушини халаймизму?
Сар (26:39)
Сарниң пәсиллик көчүши, башқа қушларниң пәсиллик көчүшлиригә охшаш бүгүнгә қәдәр сир болуп кәлмәктә. Қишни өткүзидиған йәрни һеч көрүп бақмиған бир җүҗә қандақ қилип у йәргә йол тепип ялғуз маңалисун? Андин әтиязда өзи туғулған жутиға қайталисун? Униң һәйран қаларлиқ һеч хатасиз йол тапалайдиған туғма тәбиити бизни Худаниң бизгә немә қиливатқинини мукәммәл билидиғанлиғи, ишлиримизни һеч хатасиз орунлаштуридиғанлиғи тоғрисида қайил қиларлиқ бешарәт берип туриду.
Бүркүт (39:27-30)
Бүркүт чаңгисини хилвәт җайлардила әмәс, бәлки инсанларниң айиғи йетәлмәйдиған җайларда тизиду. Униң шундақ қилиши һәрдайим адәмләрниң планлириниң сиртида туриду, лекин Худаниң плани буларниң һәммисини өз ичигә алиду. Униң көзи адәмләрниңкидин зиядә өткүр; у асманда 200 метр егизликтә пәрваз қилип йәр үстидә өмиләватқан бир қоңғузни көрәләйду. Бүркүтни яратқан Худаму ишлиримизни ениқ көрмәмду?
Оттура шәриқтә һайванлар өлгән һаман бүркүтләр һәм қорултазлар дәрһал әгип пәрваз қилиду. Уларниң өлүкниң гөшини йегәнлиги инсанға жиркиничлик болғини билән, бу бәрибир Худа бекиткән бир иш, чирип кәткән өлүкниң муһитни жуқумлуқ кесәлләр билән булғишиниң алдини алиду. Биз бүркүт яки қорултазниң тап йегән мәнзиридин көзимизни тартсақму, бирақ турмушимизниң айрилмас қисми болған бәзи йеқимсиз ишлардин өзимизни қачурсақ болмайду; бәлки бүркүт яки қорултазлардиму һәмдә бу йеқимсиз ишлиримиздиму Худаниң яхши муддиалири бар дәп ишинишимиз керәк.
Бегемот (40-бап)
Биз изаһатларда чүшәндүргинимиздәк, ибраний тилидики «бегемот» дегән бу сөзниң уйғур тилдики «бегемот»ни көрситишигә (икки сөз охшаш йилтизлиқ болғини һәм бәзи алимлар шундақ қариғини билән) ишәнмәймиз. Униң мәзкур китаптики тәсвиригә қариғанда, у чоқум йоған, Худаниң җаниварлириниң ичидә әң чоңи («беши») болса керәк; бу һайван адәмдин, һайвандин, тәбиий балаю-апәттинму қорқмайду; шундақтиму у интайин райиш һәм зиянсиз болса керәк; башқа һайванлар, һәтта кичик балиларму һеч қорқмай униңға йеқин ойналайду. «Бегемот»ниң йоғанлиғи бир тәрәптин Худаниң улуқлуғини намайән қилса, йәнә бир тәрәптин у қозғалғанда шунчә дәһшәтлик болсиму, униңда Худаниң мулайим тәбиити гәвдилинип туриду. Кичик балилар бегемот алдида қорқмайдиған һаләттә болғандәк, улар Худаниң алдида қорқмай униму еһтимал чоң адәмләрдин яхширақ тоналайду; Инҗилда Мәсиһ Әйсаниң: «Силәр товва қилип кичик балиларға охшаш кәмтәр болмисаңлар, Худаниң сәлтәнитигә һәргиз кирәлмәйсиләр» дегини хатириләнгән («Мат.» 18:3).
Пикримизчә «бегемот» Аюпниң дәвирлиридә нәсли техи қуруп кәтмигән бир хил динозавр (мәсилән, «бронтозавр») болса керәк.
Левиатан (41-бап)
Әнди левиатанни немә дәймиз? Униң әң ахири тилға елинғанлиғиниң сәвәви бәлким униң Худаниң мәхлуқлири ичидә әң әшәддий болғанлиғидиндур. Изаһатларда дегинимиздәк, бәзи алимлар уни тимсаһ вә яки бурун Мисирда яшиған, 15 метр узунлуқта келидиған, нәсли қуруған «йоған тимсаһ» дәп қарайду. Бирақ биз мундақ қаримаймиз. Униң ағзидин от чиқидиғанлиғи, униң астиниң «савутлуқ» екәнлиги, «орнидин қозғилалайдиғанлиғи» һәм деңизда (дәрияда әмәс) яшайдиғанлиғи тәсвирлиниду. Бу алаһидиликләр тимсаһқа мас кәлмәйду. Шүбһисизки, Аюпниң бу һайвандин хәвири бар еди вә бәлким уни көргән еди. Деңиз тоғрилиқ кона һекайиләр мундақ әҗдиһадәк мәхлуқларни тилға алиду, бирақ билишимизчә у узундин буян көрүнүп бақмиған. Йеқиндин бери (мәсилән 1966-жили) илгири көрүп бақмиған бәзи зор йоған мәхлуқлар деңиз чоңқурлуқлиридин чиққан — бирақ буларниң һеч қайсисиму левиатанға охшашмайду. Тәвраттики «Йәшая пәйғәмбәр» дегән қисимда (27-бапта): —
«Шу күнидә (қиямәт күнидә) Пәрвәрдигар Өзиниң дәһшәтлик, бүйүк вә күчлүк шәмшири билән учқур илан левиатанни,
Йәни толғанғучи илан левиатанни җазалайду;
У йәнә деңизда турған әҗдиһани өлтүриду» дейилиду.
«Җазалаш» дегән сөздин қариғанда, әшу чағда натоғра бирхил роһий күчниң левиатанниң кәйнидә туруши билән, левиатан рәзилликниң бир вәкили болуп чиқиду; Мәсиһ дунияға қайтип чүшүши билән уни өлтүриду, дәп чүшинимиз. Шуниң билән левиатан аз дегәндә бир қетим йәнә дунияда пәйда болиду.
«Аюп»та болса левиатан пәқәтла Худа униңдин һозур алидиған, Өзиниң мәхлуқлиридин бириниң сүпитидила тилға елиниду. Униң қияпити һәм көркәм һәм әшәддийдур. Униң савутиға қил сиғмайду. Униңға һеч қандақ һайван тәң келәлмәйду. Адәмниң уни (әгәр тапалиған болса) контрол қилиш амали йоқ. У Худаниң күчи һәм һәйвитигә һәқиқий бир вәкилдур. Инсан «Худаниң сүритигә асасән» яритилған дейилсиму, («Яритилиш» 1-бапни көрүң) лекин инсан тәкәббурлуқ қилип Худани «өз сүрити»гә охшитип, башқиларни контрол қилип, қолға кәлтүрәләймән дегәндәк «Худани гепимгә көндүрәләймән» дегәндәк хам хиялларда болушиға қәтъий болмайду. 28-бапта дейилгәндәк «Мана, Рәбтин қорқуш даналиқтур; яманлиқтин жирақлишиш йорутулуштур». Инсан балиси Худа билән мунасивәттә болмақчи болса, мана бу башлиниш — Худадин қорқидиған һая һәм үгинишкә тәйяр болған кәмтәр позитсийидур.
«Униң җениға тегишкә петиналайдиған һеч ким йоқтур;
Ундақта мениң алдимда турмақчи болған кимдур?» (10-айәт).
Хуласә
Пәрвәрдигар Аюпқа бәргән җававида, Аюпни тәбиәт дуниясиниң чәксизлигигә, бу мурәккәп аләмдә йүз берип туридиған, кишиләр ойлап йетәлмәйдиған сан-санақсиз һадисиләргә, кишиләрниң көз алдидин өтүп туридиған мөҗизиләргә йүзләндүриду. Адәмни кичик пеиллиққа дәвәт қилидиған, җавави бирла болған һәр хил кинийилик, амма савақ болидиған соаллар униңға берилиду. Униңға инсанниң аләмни тизгинләләйдиған шәхс болмастин, бәлки мәхлуқатниң бир қисми, бипаян аләмниң бир һүҗәйриси екәнлиги көрситилиду; шундақла, Худаниң планиға вә буларни беҗа кәлтүрүш тәрәплиригә инсанниң көзи йәтмәйдиғанлиғи көрситилиду. Аюп өз бешини қатуридиған мәсилилиригә бәнд қилинған болуп, пүткүл дуниядиму охшаш йешилмәс мәсилиләрниң барлиғи униң есигә кәлтүрүлиду. Чоң тәбиәтниң чүшәндүргили болмайдиған йәрлири болған екән, ундақта Худаниң адәмләрдин хәвәр елишиға нисбәтән инсанларниң көзи йәтмәйдиған, чүшинип йәтмәйдиған йәрлири болиду, әлвәттә.
Аюп Худаниң бу дунияни бена қилип, андин ташлап кетиш үчүн әмәс, бәлки асман-зиминни Өз һозуриниң шан-шәриви билән толдуруш үчүн яратқанлиғини билип йетиду.
Ахирда бизгә Аюп «өз-өзидин нәпрәтлинип товва қилди» дәп ейтилиду. Һәр қандақ адәмниң Худани көрүшиниң нәтиҗиси дәл мошундақ болиду. Худаниң Өзини шан-шәрәп ичидә көрүшниң өзи һәр бир соалға җаваптур; мундақ көрүш Мәсиһ Әйсаниң Инҗилда хатириләнгән «Мубарәк, қәлби пак болғанлар! Чүнки улар Худани көриду» дегән вәдисигә ишәнгән һәр бир кишиниң үмүти болуши керәк. Худаниң инсанни яритиштики мәхсити биз инсанларниң җәннәтниң раһәт-парағитини нишан қилишимиз үчүн әмәс, бәлки Униң Өзини үмүт вә нишан қилишимиз үчүндур.
Шүбһисизки, Худа Өзини сөйгән инсанларға көп бәхит-саадәт вә бәрикәт ата қилиду вә ярдәм қилиду. Лекин «Аюп» дегән китап шуниңға чоң испат беридуки — Аюптәк бир инсан Худа өзигә мәйли илтипат-инъамларни йәткүзсун-йәткүзмисун, җәннәттә болсун, дозақта болсун, Худаниң улуқ һессиятлири, меһир-шәпқәтлири, садақәт-сәмимийлиги вә чәксиз муһәббити түпәйлидин Униңға садиқ болуш, Уни сөйүш, қәдирләш имканийитигә егә болиду. Әгәр муһәббәт шәрт-мәхсәт ичидә мәвҗут болса, ундақта у сап, толуқ муһәббәт болмайду.
Аюпниң Худаниң меһриванлиғиға болған етиқади дәһшәтлик бир «мәһрум болуш» синиқидин өтүпла қалмай, униң Худаға болған етиқади техиму ашиду. Шуни чүшинишимиз керәкки, әйни чағда униң етиқадида Худадин башқа һеч қандақ бир таянч йоқ еди. У «Исраиллиқ» әмәс (униң дәвридә Исраил техи мәвҗут әмәс), шуңа униң Ибраһим арқилиқ Муса һәм башқа пәйғәмбәрләр арқилиқ Исраилға берилгән вәһийләрдин хәвири йоқ еди; униң әтрапида һеч қандақ «җамаәт» йоқ еди; у тавап қилидиған һеч ибадәтхана яки «муқәддәс җай» йоқ еди; униңға роһий җәһәттин ярдәм беридиған һеч қандақ «диний оюшма» йоқ еди; у кәлгүсидики тирилишни, кейинки сорақ күнини ениқ билгини йоқ; уни қоллайдиған һеч қандақ әнъәнә йоқ еди; униң бешиға кәлгән күлпәтләр етиқадиниң күткининиң пүтүнләй әкси болған еди; униңдиму Инҗилда инсанға муйәссәр қилинған зор күчлүк вәдиләрдин һеч қайсиси йоқ еди, әлвәттә. Униң өзиниң шунчә зор етиқатқа қандақ кәлгәнлиги тоғрисида хәвиримиз йоқ; биз пәқәтла Худаниң униңға мәлум вәһийләрни бәргәнлиги, униңға мәлум болған бир нәччә сөзни ата қилғанлиғини билимиз (6:10, 23:12). Инҗилда Мәсиһ Әйсаниң: — «Шуңа ... һәқиқәтни көңүл қоюп аңлаңлар. Чүнки кимдә бар болса, униңға техиму көп берилиду; амма кимдә йоқ болса, һәтта униңда бар болғанлириму униңдин мәһрум қилиниду» — дегән вәдә хатириләнгән. Аюп бу сөзниң гәвдилик бир мисалидур. У Худаниң униңға ашкарилиған һәммә қиммәтлик вәһилирини қобул қилипла қалмай, уларни чиң тутуп уларниң һәр җәһәттин әмәлгә ашурушиға ишинишкә садиқ еди — шуңа у техиму көп вәһийләргә егә болған. Аюп һәр бир дәвиргә үлгә болалайду, шундақла үлгила болуп қалмастин, бәлки азап-оқубәтниң сирини тонуштурғучидур. У өзидин көп жил кейин өзидин улуқ бириси, йәни Мәсиһ Әйсаниң охшап кетидиған йолларда азап-оқубәт тартидиғанлиғини билмәйтти. Уларниң арисида нурғун әҗайип охшашлиқлар бар: —
(I) Аюпниң гуналири кәчүрүм қилинип, Худаниң алдида виҗдани пакланған һалда туруп һәққаний дәп һесапланған.
Мәсиһ Әйса болса һеч қандақ гуна қилип бақмиған, мукәммәл һәққаний бир инсандур.
(II) Аюп издәп жүргән һәққанийлиқ болса адәмниң ички дуниясидики һәққанийлиқтур. У болсиму, ой-пикридики, қәлбидики, виҗданидики бирхил һәққанийлиқтур.
Мәсиһ Әйса болса дәл мошу һәққанийлиқ, йәни Худани хурсән қилидиған бирдин-бир һәққанийлиқ тоғрисида тәлим берәтти һәм ашундақ қилатти.
(III) Гәрчә Аюп шундақ тәрбийә өзигә чүширилгидәк яман ишни қилип бақмиған болсиму, туюқсиз һәм сәвәпсиз азап-оқубәтләр униң бешиға чүшкән.
Мәсиһ Әйса униң әң улуқ мөҗизилирини яритиштин, әң алийҗанап тәлим бериштин туюқсиз елип кетилип, бир чапрас яғачқа миқланди. У һеч қандақ гуна қилмиған еди. Әксичә у инсанларға әң жуқури дәриҗилик меһриванлиқни көрситип кәлгән еди. Униң бу азап-оқубитини әтраптикиләрдин һеч ким чүшәнмиди.
(IV) Аюп увал қилинип, нурғун гуналарни қилғансән дәп хата әйипләнгән.
Мәсиһ Әйсаму қаттиқ увал қилинип, нурғун гуналарни, җүмлидин күпүрлүкни қилғансән дәп әйипләнди.
(V) Аюп өз ака-укилири, дост-қериндашлири һәм жутидикиләр тәрипидин «һазир утуқлуқ адәм әмәс» дәп чәткә қеқилған.
Мәсиһ Әйса укилири, илгәрки дост-қериндашлири һәм жутидикиләр ойлиғинидәк «утуқ»қа еришмигини үчүн чәткә қеқилған.
(VI) Аюп Худа тәрипидин ләнәт қилинип урулған, дәп мазақ қилинған.
Мәсиһ Әйса чапрас яғачқа миқлинип охшаш сәвәптә мазақ қилинған — «Сән Қутқазғучи болсаң, қени өзәңни қутқузуп бақмамсән?» дәп мазақ қилинған.
(VII) Аюп өзини Худа тәрипидин ташлинип чәткә қеқилған дәп һес қилатти (бирақ әмәлийәттә у шундақ әмәс). Бу у тартқан азаплиридин әң қийналған иш еди.
Мәсиһ Әйса болса һәқиқәтән әрштики атиси тәрипидин чәткә қеқилған — Өзиниң һеч қандақ сәвәвидин әмәс, бәлки У бизниң барлиқ гуналиримизни Өз зиммисигә елип бизгә тегишлик болған җазасини Өзи тартқанлиғидиндур. Униң чапрас яғачтики азаплири дәрвәқә санақсиз еди. Лекин Униңға нисбәтән әрштики Атиси тәрипидин чәткә қеқилиши әң дәһшәтлик азап еди.
(VIII) Аюп азаплиридин әслигә кәлтүрүлгән болуп, әслидики мәртивисидин техиму жуқури орунға көтирилгән.
Мәсиһ Әйса Өзи инсан сүпитидә дәпнә қилинған қәбирдин тирилдүрүлүп, асманға көтирилип, Худаниң оң йениға олтарғузулди һәм техиму улуқланди.
(IX) Аюпниң өзи бирхил «қутқазғучи» болуп чиқти. Униң дуалири арқилиқ үч дости Худаниң ғәзивидин қутулған.
Мәсиһ Әйса болса һәқиқий Қутқазғучидур — У Аюп өзи бешарәт қилған Келиштүргүчи һәм Қутқазғучи. Униң дуалири һәм вастиси билән, Худаға йеқинлашмақчи болғанларниң һәммиси қутқузулиду.
(X) Аюп йеңи бир аилиниң беши болған.
Мәсиһ Әйса өлүмдин тирилгәндин кейин йеңи бир аилиниң, йәни Өзигә ишинип таянған, Өзиниң хәлқи болған мөмин бәндилиридин тәркип тапқан җамаәтниң бешидур.
Биз Аюпниң изини бесип, у тонуған һәм һазир тонуйдиған Худасини тонушимиз лазим! Шундақ қилған чеғимиздила биз у бешарәт бәргән Қутқазғучиниң дуалири һәм күч-қудрити билән ахирәттә һәм униң билән һәм барлиқ пәйғәмбәрләр билән биллә, Худаниң һозурида болимиз!
Амин!