Тәврат 26-қисим

«Әзакиял»  

(Әзакиял пәйғәмбәрниң китави)



Кириш сөз


Әзакиял — Қандақ адәм?

Өз хәлқигә пәйғәмбәрлири арқилиқ дәвирдин-дәвиргә болған агаһлиридин кейин, Һәммигә Қадир Худа миладийәдин илгәрки 605-жилида Бабил падишаси Небоқаднәсаргә Өз хәлқи туруватқан Қанаан (Пәләстин) зиминиға таҗавуз қилишиға йол қойди. У 1200 жил илгири, бу «муқәддәс зимин»ни Ибраһим пәйғәмбәр вә әвлатлири болған Йәһудийларға мирас сүпитидә тәқсим қилған еди. Бу алаһидә тәқсиматниң мәхсити болса, Йәһудий хәлқи башқа әлләргә Өзиниң характери вә меһриванлиғи тоғрилиқ гувачи болуштин ибарәттур. Бирақ улар мошу муқәддәс тапшуруққа сатқунлуқ қилди; тирик бир һәққаний Худаға тирик гувачи болушниң орнида, әксичә уларниң бутпәрәсликтә җаһилларчә туруши вә әхлақсизлиғи билән, улар Худаниң характериниң әкси болуп чиққан еди. Мана бу Худаниң Небоқаднәсарни таҗавузлуққа қоюшидики сәвәптур: 150 жил илгири, Амос, Йәшая вә Микаһ пәйғәмбәрләр Исраил товва қилмиса, дәл мошу Бабил хәлқи Исраилға таҗавузлуқ вә сүргүн қилиш йоли арқилиқ Худаниң җазалаш қурали болидиғанлиғи тоғрилиқ ениқ агаһ бәргән еди. Бу үч пәйғәмбәрдин кейин, Һошия, Һабаккук, Йәрәмия вә Зәфания пәйғәмбәрләрму охшаш агаһ сигналини бәргән еди.


Небоқаднәсар падишаниң биринчи қетимки бесип кириши бир қәдәр «аман-течлиқ» билән болған еди. Исраил падишаси Йәһоаким уруш қилмай униңға тәслим болди; Небоқаднәсар Исраилни өзигә беқинди қилғандин кейин қайтип кәтти. Кейин Йәрәмия пәйғәмбәрниң агаһлириға қулақ салмай, Йәһоаким Небоқаднәсарға исиян көтәрди. Миладийәдин илгәрки 598-жилида Небоқаднәсар қайтип келип Йерусалимни муһасиригә алди. Узун өтмәй Йәһоакимниң оғли, яш падиша Йәһойиякин униңға тәслим болди. Небоқаднәсар Сулайман падиша 350 жил илгири қурған муқәддәс ибадәтханиға кирип, униңдин барлиқ алтун-күмүч қача-қучиларни, җабдуқларни вә шәһәрдә удул учриғанла барлиқ байлиқларни Бабилға елип кәтти. У йәнә «инсан байлиқларни» — Йәһоакинни, ордидики вә ибадәтханидики тәрбийә көргән билимлик жигитләрниң әлалирини, палван-әскәрләрни вә шәһәрдики барлиқ уста һүнәрвәнләрни елип кәтти. У Йәһоакинниң тағиси Зәдәкияни падишаниң орниға қойди. Небоқаднәсарниң таҗавуз қилиши пәйғәмбәрләр ейтқандәк унчә дәһшәтлик болмиған еди — у шәһәрни вәйран қилмиди, маңа беқинди болуп баҗ-селиқни тапшурсаңларла болди дәп, хәлиққә өз һакимийитини қалдурди.


Әмәлийәттә болса, тоққуз жилдин кейин, Зәдәкия көтәргән бир исиян түпәйлидин техиму дәһшәтлик бир «бесип кириш» йүз бериду. Биз Худаниң бу «җазалаш басқучлири»дин Униң рәһимдиллиғини көрәләймиз; чүнки Худа пәйғәмбәрләр бешарәт қилған вәһшәтләр уларниң бешиға чүшүштин бурун Өз хәлқигә Бабилниң вәйранчилиқлири тоғрилиқ агаһландурушлириниң һәқиқий екәнлигини аян қилған еди. Бирақ улар йәнила қулақ салмиди, вә әң ахирқи «бесиқтурғучи зәрбә» миладийәдин илгәрки 587-жилида болди. Үч жил муһасиригә елинғандин кейин, ачарчилиқ ичидә қалған шәһәр бөсүлди. Һәммә җай көйдүрүлди яки йәр билән йәксан қилинди. Небоқаднәсар Зәдәкия падишаниң көз алдида оғуллирини өлтүрүвәтти андин падишаниң көзлирини оювәтти. Тирик қалғанларниң көпинчиси сүргүн қилинди; интайин аз сандики бир қисим адәмләр зиминда қалдурулди.


Биринчи қетимки (миладийәдин илгәрки 598-жилидики) «сүргүн болуш»та елип кетилгәнләр арисида, тарихта излирини қалдурған бәш яш жигит болған еди. Даниял вә униң Һанания, Мишаәл, Азария дегән үч дости пак-диянәтлиги түпәйлидин Бабил һөкүмәт әмәлдарлири қатаридин орун алған еди; бәшинчи адәм болса Әзакиял еди.


Әзакиялға нисбәтән сүргүн болуш өз вәтинидин айрилиштинму еғир зәрбә еди. Чүнки Әзакиял каһин еди. Шу вақитқа қәдәр, униң пүтүн өмри униң оттуз яшқа киргәндә, муқәддәс ибадәтханиға кирип, Худаниң хизмитидә болидиған шу күнигә бирхил тәйярлиқ болған еди. Бирақ әшу улуқ күн кәлгичә у икки миң километр жирақлиқтики, пүтүнләй ят бир жутқа елип кетилди. Худани сөйгән Әзакиялдәк яш бир жигит үчүн мошундақ үмүтсизлик адәмни толиму қайғуға салидиған иш. Өз чүшиниши бойичә, Худаниң «муқәддәс җай»ида туруп униң хизмитидә болуш вә ибадәтханида Худаниң вәһийлири астида каһинларниң ортақ турмушидин муйәссәр болуш болса, инсанлар үчүн әң жуқури имтияз һесаплинатти. Бирақ һазир өз хәлқиниң гуналири түпәйлидин, у бу имтияздин мәһрум болди.


Мошуниңдин биз униң китавиниң биринчи айитини чүшинәләймиз: «Оттузинчи жили асманлар ечилип, мән Худаниң аламәт көрүнүшлирини көрдүм». Чүнки Әзакиялға «оттузинчи жил»ниң пәқәт бирла мәнаси бар едики, — у болсиму биринчи қетим каһинлиқ «шаһанә кийимләр»ни кийип, «муқәддәс җай»ға кирип Худаниң һозури алдида хушбуй яқидиған күни дәл шу жил, шу күни болатти. Униң орнида бу шу күнидә бәлким у Бабилдики мәлум бир «йеза түрмә»си яки «әмгәк лагери»ға берип қалди. Бирақ униң үмүтсизлиги әң күчлүк болған әшу күнидә, ибадәтханидики ишларға нисбәтән, униңға техиму әһмийәтлик вә имтиязлиқ бир иш йүз бәрди — «Асманлар ечилип, мән Худаниң аламәт көрүнүшлирини көрдүм»!


У көргән «Худаниң аламәт көрүнүши»ни болса, башқа пәйғәмбәрләр көрүп бақмиған. У авал төрт әҗайип күчлүк «һаят мәхлуқ» (керублар)ни көрди. Улар төрт йүзлүк, төрт қанатлиқ вә төрт қоллуқ еди. Уларниң һәр бириниң йенида йоған пирқирайдиған пақирақ чақ туриду. Керублар Худаниң Роһиниң йол-йоруқлири билән чақмақниң сүръитидә жүриду. Уларниң арисида бир-биригә чақмақ вә от ялт қилип туратти. Уларниң жүрүшлиридин адәмни паң қилидиған шавқун аңлинатти. Мәхлуқлар үстидә йоған бир «гүмбәз»дәк нәрсә көрүнәтти; гүмбәз үстидә бир пақирайдиған тәхт туратти, вә тәхтниң үстидә Худаниң бир көрүнүши олтаратти — рошәнки, У шунчә пақирайттики, Әзакиял Уни тәсвирләш уяқта турсун, Униңға аран қаралайтти.

Қандақ адәм пәйғәмбәр болиду, дәп ойлишимиз мүмкин. Адәмни пәйғәмбәр бекитиш Худаниң талливелишидики иш, әлвәттә. Шундақ болғини билән биз Әзакиялдин Худаниң бу вәзипигә таллайдиған адәмниң қандақ болидиғанлиғини көримиз — демәк, у Худаниң һозуриға тәшна болған, өз хәлқиниң гуналиридин чоңқур азаплинидиған бир киши болиду. Әзакиялдәк бир кишигә Худадин вәһийләр кәлмигән болса адәмни һәйран қалдурғидәк иш болатти; чүнки Әзакиялдин 600 жил кейин Рәб Әйса Мәсиһ: «Тиләңлар, у силәргә ата қилиниду; издәңлар, таписиләр; ишикни қеқиңлар, силәргә ечилиду» дегән мәңгүлүк принсипни бизгә ейтип бәргән («Мат.» 7:7-8). Шүбһисизки, Әзакиял шундақ бир адәм едики — сориған, издигән, ишикни қаққан киши еди.


Әнди Худа бу адәмгә немә хәвәрни тапшурған?


Әзакиял йәткүзгән хәвәр

Худа Әзакиялға тапшурған хәвәр дәсләптә интайин еғир вә азаплиқ еди; шундақ болғини билән, у бизгә бүгүн интайин муһим бир хәвәрдур. У сүргүн болғанда, хәлқиниң йерими Пәләстиндә қалдурулған еди. Хәлиқ пәйғәмбәрләрниң Бабил арқилиқ болидиған җаза тоғрилиқ агаһлирини һәм бешарәтлириниң өз көзи алдида әмәлгә «йерим ашурулуш»лирини билип турсиму, әҗәблинәрлиги шуки, Пәләстиндә қалғанлар һәм Бабилға сүргүн болғанлар арисида, «үмүтвар көзқараш»лар хелә дәвир сүргән еди — «Бизниң әһвалимиз бунчә еғир әмәсту», «Биз Бабиллиқлардин қутулуп қалимиз», «Ибадәханидики муқәддәс қача-қучилар бизгә қайтуруп берилиду», «Мисир бизни Бабилдин қутқузиду» дегәндәк гәпләр еди. Пәләстиндә қалғанлардин һәтта: «Гунакар болған адәмләр болса, улар сүргүн болуп елип кетилди, бирақ биз қалғанлар Худаниң һәқиқий таллиғанлири, Униң алаһидә амрақ адәмлири» дегүчиләрму бар еди.


Бундақ наданларчә көзқарашлар көплигән сахта пәйғәмбәрләр вә нурғунлиған палчиларниң қоллишиға еришкән еди. Мошундақ кишиләр һәрдайим қилғинидәк, хәлиқләр немини аңлиғуси болса уларму дәл шуни уларға ейтатти. Дәрвәқә мошундақ сахта пәйғәмбәрләр: «Худаниң Ибраһим вә ата-бовлиримизға бәхит-бәрикәт йәткүзгән вәдилири»ни тәкитләйтти, Униң ата-бовиларға гуна тоғрилиқ тапшурған агаһлирини һеч тилға алмайтти. Худаниң вәһийи билән Әзакиял уларни «тамни ақартқан тамчилар»ға вә Исраилни «көп йериқлар билән йерилип кәткән, жиқилай дәп қалған бир там»ға охшатқан еди. Тамчилар жиқилай дәп қалған бу тамни көрүп, яситишниң орниға, йериқлири көрүнмисун дәп уни пәқәт «һак сугақ» билән ақартқан. Әмәлийәттә «там»ниң һали техиму чатақ еди; чүнки хәлиқ униң «йериқлири»ни көрәлмәй, униң өрүлүшидин хәвәрсиз болуп қалған еди.


Әзакиял хәлиққә йәткүзгән авалқи хәвәр шуки — «Худаниң толуқ җазаси бешиңларға чүшмәй қалмайду, һәмдә чүшүш вақтиға аз қалди». У Худаниң шан-шәривиниң Йерусалимдин кәткәнлигини көрди — шуниңдәк шәһәрниң башпанаһи, шундақла Худаниң гувачиси болуш роли өзидин кәткән еди. Дуниядики барлиқ «үмүтварлиқ» бу әмәлий әһвални өзгәртәлмәйду. Йерусалим қан, булаң-талаң, җазанихорлуқ вә шәһваний гуналарға толған бир шәһәр еди. Пәйғәмбәрләр пәқәт кәлгүси ишларни алдин-ала ейтипла қалмай, улар йәнә өткән вә һазирқи заманлар тоғрисидики һәқиқәтни аян қилиду. Әзакиял өзидин илгәрки пәйғәмбәрләргә қариғанда Исраиллар интайин пәхирлинидиған «улуқ ата-бовилиримиз»ниң гуналирини көпрәк аян қилди. Исраилниң Мисирдин чиққанда «улуқ башлинишлиримиз» болмақ түгүл, бәлки өз көзи билән көргән мөҗизиләрдин савақ алмай, өз мәбудлирини вә бутпәрәсликкә четишлиқ шәһваний гуналарни һеч қачан ташлимиған. 16- вә 23-бапни көрүң. Худаниң нәзәридә Исраилниң қилмишлири униңдәк пурсәт вә бәрикәтләрни көрүп бақмиған хошна әлләрниңкидин бәттәр көрүниду. Бу икки бапни оқуғанлар бәлким Әзакиял хәлиқни әйипләш үчүн ишләткән күчлүк, һәтта қопал сөзләрдин һәйран қалиду. Көңли қаттиқ адәмләрниң виҗданини пәқәт зәрблик, вәһшәтлик вә чөчүтәрлик сөзләр биләнла ойғатқили болиду. Әйса Мәсиһ Өз дәвридә пәқәт һоқуқ-мәнсәп вә пулға амрақ болған, шуниңдәк шуларни қоғдап қелиш үчүн аммини ғапиллиқта қалдуридиған диний әрбабларни әйипләйдиған охшаш дәһшәтлик сөзләрни ишләткән («Матта» 23-бап).


Биз бәлким Йәһудийларниң җаһил асийлиғиға қарап әҗәблинип кетимиз. Бирақ өз-өзимиздин: «Биз уларниң орнида болған болсақ, башқичә қилармидуқ?» — дәп соришимиз керәк. Инҗилдики тәлимдин, Худаниң Исраилниң тарихида пүткүл инсанларниң инсаний тәбиитини «микроскоп астиға қойған»лиғини көримиз. Башқичә ейтқанда, биз уларда қайта-қайта көрүнгән әхлақий мәғлубийәтләр, гуналар, тилниң учидила қилған товиси вә итаәтсиликлиридин өзимизниң «тилимизниң учидила қилған товимиз вә итаәтсиликлиримиз»ни көрәләймиз; вә жиллар өткәнсери улар арисидики бәзиләрдә: «Худаниң «Мән Уни дунияға әвәтимән» дәп вәдә бәргән Қутқазғучисиға интайин муһтаҗмән» дегәндәк чоңқур аң пәйда болиду; бизму өз әхлақий мәғлубийитимизгә сәмимийлик билән йүзләнсәк, «Биз Худа әвәткән Қутқазғучиға интайин зор керәк» дәп билип житимиз вә шуниңдәк Уни қобул қилишқа лайиқ көңүлдә болимиз. Биз бу тоғрилиқ «қошумчә сөз»имиздә, болупму 36-бапқа мунасивәтлик музакиримиздә йәнә тохтилимиз. 


Әзакиял өзи бәргән бәзи бешарәтләрни ипадиләп «роль елиш»қиму буйрулған. У сеғиз лайдин Йерусалимниң әндизисини ясап вә уни «муһасирә»гә алди; шу «муһасирә»дә у һәм Худаниң ролини, шундақла муһасирә астида қалған, «ачарчилиқ вақтидики нормилиқ» тамақ йегән адәмниң ролини алди (3-5-бап). Униң һәрикәтлири сүргүн болған жутдашларға интайин қизиқ көрүнгини билән, улар ишәшкә яки товва қилишқа һеч қозғалмиди. Әзакиял уларға задила «адәттики параң»ни қилмайтти — пәқәт Худадин кәлгән хәвәрнила уларға йәткүзәтти. Бир күни у: «Худадин маңа: «Бүгүн Йерусалим муһасиригә чүшти» дегән вәһий кәлди!» — дәп җакалиди. Узун өтмәй йәнә бир күни униңға: «Әтә кәчтә сөйүмлүк аялиңдин җуда болисән» дәп аян қилинди; дәрвәқә шу кәчтә униң аяли қаза қилди (24-бап). Худаниң алаһидә йолйоруғи болғачқа, у аялиға һеч жиғлимиди, һеч матәм тутмиди. Бу иш йәнә хәлиқни әҗәбләндүрди; у шу пурсәттин пайдилинип уларға өзлириниң узун өтмәй охшаш ишқа йолуқидиғанлиғини җакалиди. Худаниң җазаси чүшкән күни улар көңүл азави вә дәрд-әлиминиң зорлуғи түпәйлидин нә жиғлашни нә адәттикидәк матәм тутушни биләлмәй қалиду.


Үч жил өтти. Бир күни Әзакиял адәттикидәкла халайиқ билән саламлашти. Улар йәнә буниңдин әҗәблинип кәтти. Униң әһмийити әтиси әтигәндә аян болди. Исраилдин чиққан бириси: «Йерусалим пүтүнләй вәйран болуп, аһалисиниң көпинчиси өлтүрүлди» дегән шум хәвәрни йәткүзди (33:21). Бу киши йәнә Әзакиялниң Исраил вә Йерусалим тоғрилиқ бәргән башқа бешарәтлириниң һәқиқәт екәнлигини тәстиқлиди, әлвәттә. Шу вақиттин тартип Әзакиял «қизиқ бир шәхс» саналмиди, бәлки пәйғәмбәр дәп һесаплинип етирап қилинди; амма хәлиқ йәнила у арқилиқ кәлгән, Муқәддәс Роһниң үзүл-кесәл товва қилишқа болған чақириқиға һеч қулақ салмайтти.

 Исраил тоғрилиқ 1-33-бапта хатириләнгән бешарәтләр ичидә әтраптики әлләр тоғрилиқ бешарәтләрму бар (25-33). Көзқаришимизчә бу бешарәтләрниң мәхсити: —


(1) Башқа әлләрниң сиясий вә һәрбий күчигә һә дәп таянған Исраилниң: «Бу әлләрниң һәммиси Худаниң қолидидур» дәп агаһландурулуши үчүн. Уларниң ишиниш-тайиниши көрүнгән күчкә әмәс, болупму Мисирға (29-33-баплар) әмәс, бәлки көрүнмәс Худаға болуши керәк.


(2) Исраилға Худаниң ян басмайдиған, бетәрәп адалитини көрситиш үчүн;


(3) Исраилға чүшкән җазани көргән әтрапидики әлләрни тәкәббур болмаслиққа вә Худадин қорқушқа дәвәт қилиш үчүн еди.


1-33-баптики бешарәтләрдин кейин, Әзакиял кәлгүсидики жирақ күнләр тоғрилиқ сөзләшкә өтиду. Бу бешарәтләрниң мәхсити шүбһисизки, өз хәвирини қобул қилған бир нәччә мөмин бәндини риғбәтләндүрүш үчүн еди. Әзакиял хелә бурунла Худа уларниң аллиқандақ һәққанийлиғи үчүн әмәс, бәлки Өз нами үчүн Исраилниң сүргүн болғанлиғидин әслигә кәлтүридиғанлиғи тоғрилиқ бешарәт бәргән еди (11:16-20, 16:53-54, 60-63, 20:33-34). Бу бешарәтләр һазир 33-39-бапларда техиму гәвдинлиниду. Бу бешарәтләрниң биринчиси «Яхши Падичи» тоғрилиқ бешарәттур (34-бап). Инҗилни оқуғанлар «Юһанна» 10-баптин, Мәсиһ Әйсаниң «Мән яхши падичидурмән» дегәнлигини, шундақла Мәсиһ Әйсаниң бешарәтниң өзини көрситидиғанлиғини ейтқанлиғини көрмәй қалмайду. Шүбһисизки, ахирқи заманларда Йәһудий хәлқи үчүн бу бешарәт Мәсиһ Әйсаниң дунияға қайтип келип уларни дүшмәнлиридин қутқузидиғанлиғи билән алаһидә әмәлгә ашурулиду. Бәлким бу сәвәптин 34-баптин кейин, Исраилға күшәндә болуп кәлгән Едомни әйипләйдиған бир бешарәт келиду (35-бап); 36-бапта Худаниң Исраил билән түзидиған әҗайип «йеңи әһдә»си тоғрилиқ бешарәт хатирилиду: 37-бапта бу бешарәтниң мәзмуни башқа шәкилдә, йәни даңлиқ «қуруқ сүйәкләр җилғиси»да Исраилниң тирилдүрүлүшини көрсәткән көрүнүштә тәкрарлиниду. 38- вә 39-баплар ахирқи заманларни көрситиду. Исраилниң дүшмәнлири, сирлиқ шаһзадә Гог вә униң хәлқи Магог Исраилға һуҗум қилиду. Худа Өзи Исраилни қоғдап уларни үзүл-кесил мәғлуп қилиду. Бу баплар (36-39) тоғрисида «қошумчә сөз»имиздә йәнә тохтилимиз.


Йерусалим вәйран қилинғанлиқ хәвири кәлгәндин 13 жил кейин, йәнә бир көрүнүш Әзакиялға кәлди. Бу 40-48-бапларда хатириләнгән. Бу көрүнүш техиму жирақ кәлгүсини көрситиду. Әзакиял Худаниң Роһида кәлгүси замандики Исраилни көрүшкә көтирилиду. У авал шу күнләрдә болидиған йеңи ибадәтханини көриду. У ибадәтхана у яшлиғида «шу йәрдә мән Худаниң хизмитидә болимән» дәп ойлиған, йәни Сулайман қурған ибадәтханидин зиядә чоң болиду. У каһин болғачқа, бу йеңи ибадәтхана дәл униң барлиқ үмүт қилғанлириниң әмәлгә ашурулуши болиду. Йеңи ибадәтхана вә униңда жүргүзүлидиған бәлгүлимә-һөкүмләр тәпсилий һалда тәсвирлиниду; у йеңи Йерусалим шәһирини көриду; шәһәр вә ибадәтхана интайин егиз тағ үстигә җайлишиду. Шәһәр вә ибадәтхана Қанаан (Пәләстин) зимининиң оттурисида болиду; йеңи чегаралар вә Исраилниң он икки қәбилисигә болидиған зимин тәқсимати тәсвирлиниду. Худаниң һозури оттурида болғачқа, һәммиси аман-течлиқ, хатирҗәмлик, шан-шәрәплик болиду. Биз бу ишлар үстидә «қошумчә сөз»имиздә йәнә тохтилимиз. Тәрҗимимиздә бу ибадәтханиниң тәпсилатлирини вә Худаниң Пәләстин зиминини йеңи тәқсим қилғанлиғини көрсәткән схемиларни қошуп қойдуқ; схемиларға қариғанда, оқурмәнләр бу бешарәтләрниң тәпсилатлирини биринчи қетим оқуғинида, чүшинишигә ярдәм болиду. Болмиса, оқәрмәнләр өзлири схемиларни сизип бақсиму болиду.


Тәрҗимимиздә һазирқи замандики Йәһудий алим Доктор Арнолд Фрухтенбаумниң тәтқиқатлиридин вә әнглийәлик алим Җ.В.Тайлорниң: «Әзакиял — тонуштурулуши вә шәрһлири» (1969) дегән китавидин пайдиландуқ.

Жиғип ейтқанда «Әзакиял» китавиниң қисимлири төвәндикидәк: —


(1) 

Худаниң аламәт көрүнүшлири — Әзакиялниң чақирилиши вә униңға тапшурулған хәвәр (1:1-5:17)

(2) 

Җазалаш тоғрилиқ бешарәтләр (6:1-7:27)

(3) 

Йерусалимниң җазалинишини көрсәткән аламәт көзүнүш (8:1-11:25)

(4) 

Исраил вә Йерусалимниң гуналирини паш қилидиған бешарәтләр (12:1-24:27)

(5) 

Әлләрни әйипләйдиған бешарәтләр (25:1-32:32)

(6) 

Йерусалимниң өрүлүши вә әслигә кәлтүрүлүши (33:1-37:28)

(7) 

Гогниң таҗавуз қилиши — Уни әйипләйдиған бешарәт (38:1-39:29)

(8) 

Йеңи Йерусалим (40:1-48:35)


••••••••



Қошумчә сөз


Төвәндә биз китаптики һәммә бап-айәт үстидә әмәс, бәлки китапниң бәзи алаһидә қизиқ нуқтилири вә бәзи баянлардин туғулған соаллар үстидә байқиғинимизни қошумчә баян қилимиз.


Төрт һаят мәхлуқ (керублар)

 (1-бап) Биринчи көрүнүштә керублар төрт қанатлиқ көрүниду. Муса пәйғәмбәр тиклигән «муқәддәс чедир»да, Сулайман падиша қурған ибадәтханида улар «икки қанатлиқ» дәп сүрәтлиниду. Улар төрт йүзи тәртип бойичә инсанниң, ширниң, буқиниң вә бүркүтниң көрүнүшидә болиду. Иккинчи әсирдин тартип Инҗил алимлири мошу «төрт йүзи»дә Мәсиһ Әйсаниң тәрҗимиһалини тәсвирләйдиған Инҗилдики «төрт баян» тәкитләйдиған Мәсиһниң тәрәплирини көрүп йәтти: —


(1) Инсан: «Луқа»ниң баяни — Мәсиһ Әйсаниң толуқ инсан екәнлигини, җүмлидин униң әрштики атисиға тайиниши, ич-бағридики һессиятлирини вә дуалирини тәкитләйду;


(2)  Шир: Тәврат бойичә шир «һайванларниң падишаси» («Пәнд.» 30:30): — «Матта»ниң баяни — Мәсиһ Әйсаниң «Исраилниң падишаси», «Йәһуда қәбилисидин чиққан Шир» сүпүтидә пәйғәмбәрләрниң сөзини әмәлгә ашуруши, вә Униң падишалиғиниң алаһидиликлирини тәкитләйду;


(3)  Буқа — еғир әмгәк қилидиған һайван: — «Маркус»ниң баяни, Әйса Мәсиһниң инсанийәткә болған кичик пеиллиқ хизмитини тәкитләйду («Мар.» 10:45ни көрүң).


(4)  Бүркүт — һәммидин жуқури пәрваз қилиду: — «Юһанна»ниң баяни, Мәсиһниң Худалиқ тәбиитини тәкитләйду; мәсилән 3:13: — «Жуқиридин кәлгән зат һәммидин жуқуридур».


390 күн вә 40 күн (4:1-8)

Бешарәттә һәр бир күн бир жилни көрситиду; бирақ бу мәзгилләр немини көрситидиғанлиғини бир немә демәк тәс; «Исраил үчүн 390 күн» (390 жил) бәлким уларниң Йәһудадин (җәнубий падишалиқ), шуниңдәк Давут җәмәтиниң падишалиғидин айрилиши билән башлиниду (миладийәдин илгәрки 930-жили); айиғи бәлким Парс императори Қорәшниң Бабилда вә уларға беқинди әлләрдә қалған сүргүн болғанларни һөр қилиши билән ахирлишиду. Бу вақит миладийәдин илгәрки 540- яки 539-жили болиду, җәмий 390 жил болиду. Бу мәзгил Исраилниң Асурийә империйәси астида сүргүн болушини өз ичигә алиду; бу еғир дәрд-әләмлик иш еди, әлвәттә; бирақ Йәһуда вә Йәһуданиң падишалиридин айрилишму дәрдлик иш вә җаза еди; чүнки Асурийә таҗаваз қилғичә, уларниң жигирмә падишасидин бириму һәққаний болмиди. Йәһуданиң җазасини көрситидиған 40 күн (40 жил) бәлким Исраилниң 390 жилиниң ахирқи 40 жил билән тәң өтүп, Йерусалимниң вәйран қилиниши (миладийәдин илгәрки 586-жили) билән башлинип, Парс императори Қорәшниң сүргүн болғанларни һөр қилиши (миладийәдин илгәрки 540- яки 539-жили)ғичә давамлашқан — Амма бу вақит 40 жил әмәс, бәлки 47 жил еди. Һалбуки, Небоқаднәсарниң йәттә жил сараң болған вақитни буниңдин чиқиривәтсәк 40 жил болиду, вә бундақ қилишимиз бәлким тоғра болиду; мүмкинчилиги барки, бу вақитта Бабил, җүмлидин Исраиллар Даниял пәйғәмбәрниң һакимийити астида вақитлиқ турувататти. Бүгүнкә қәдәр мошундақ чүшәндүрүш бу сирлиқ санларға әң уйғун келидиған тәбир.

Йәнә икки орунлуқ чүшәндүрүш барки, бәзи алимлар Әзакиял ятқан бу 430 күнни, 430 жилни көрситип бешарәт бериду, кәлгүсидә Исраилниң ят әлләргә беқинидиған вақитлирини билдүриду, дәп қарайду, йәни улар 430 жилни: — 


(1) Небоқаднәсарниң Исраилларниң көп қисмини Бабилға сүргүн қилишидин тартип (миладийәдин илгәрки 597-жилидин тартип) «Маккабийлар» (Йәһудий вәтәнпәрвәрләр) Исраилларниң грек империйәсиниң боюнтуруғини ташлап исиян көтәргинигичә (миладийәдин илгәрки 167-жили) болған вақитни көрситиду, дәп қарайду.

(2) Небоқаднәсарниң Йерусалимни мутләқ вәйран қилишидин тартип (миладийәдин илгәрки 586-жилидин тартип) «Маккабийлар» Грек империйәсидин мустәқил болуп, «Йәһудий мустәқиллиғи» бәрпа қилинғичә (миладийәдин илгәрки 158-жили) болған вақит, дәп һесаплайду.


Әгәр бу күнләрдә пәйғәмбәр бешини Йерусалимға қаритип, шәриқ-ғәрип тәрәпләргә созулуп ятқан болса, ундақта униң Исраилға мунасивәтлик 390 күнлүк «сол янпашлап йетиш»и Исраилға (шималий падишалиққа) йүзлинәтти; Йәһудаға мунасивәтлик 40 күнлүк «оң янпашлап йетиш»и болса Йәһудаға йүзлинәтти.


18- вә 33-бап — «Гуна садир қилғучи җан егиси өлиду»

18-бапта бир нәччә муһим принсиплар тилға елиниду. Улардин бири 20-айәттә қисқартип ейтилиду: «Гуна садир қилғучи җан егиси өлиду. Оғул атисиниң қәбиһлигиниң җазасини көтәрмәйду, вә яки ата оғлиниң қәбиһлигиниң җазасини көтәрмәйду; һәққаний кишиниң һәққанийлиғи өз үстидә туриду, рәзил кишиниң рәзиллиги өз үстидә туриду».


Бундақ ейтиш, «Өз атисиниң гуналириниң балиларға келидиған һеч қандақ тәсири болмайду» дегәнлик әмәс, әлвәттә. Худаниң Муса пәйғәмбәргә: «Мәнки Пәрвәрдигар Худайиң вапасизлиққа һәсәт қилғучи Худадурмән. Мәндин нәпрәтләнгәнләрниң қәбиһликлирини өзлиригә, оғуллириға, һәтта нәврә-чәврилиригичә чүширимән...» («Мис.» 20:5) дегән еди. Бу икки баянни селиштуруш пайдилиқ. Бу икки баянни селиштурғанда, ундақта «Атиларниң қәбиһликлирини ... оғуллириға ... чүшириш» дегәнниң мәнаси немә?


Муқәддәс китаптики «җаза» дегән сөзниң һәр хил мәнаси үстидә ойлиниш пайдилиқ иштур. Муқәддәс китапниң һәр йәрлиридин рошәнки, Худаниң бизниң һәтта бирла гунайимиз үстигә адил, тегишлик җазаси дозақтур — бу болса Худадин айрилип, Униң һозуридин мәһрум болуш дегәнлик, бу «мәңгүлүк өлүм» дәпму атилиду (һәр җайда тәкрарлиғинимиздәк, хуш хәвәр шуки, биздә кәчүрүм-мәғбирәт вә ниҗат пурсити болсун дәп, Әйса Мәсиһ һәммимизниң барлиқ гунайимизниң җазасини Өз тени вә роһида көтирип қобул қилған). «Мис.» 20:5тә «қәбиһликлирини чүшириш» яки «җазалирини йәткүзүш» (ибраний тилида «пахад»)ниң көп тәрәплик мәнаси бар. Асасий мәнаси: «йоқлаш»тур. Худа бизни «йоқлиса», товва қилмиған болсақ нәтиҗиси «җаза» болиду; товва қилған болсақ «йоқлаш»ниң нәтиҗиси бәхит-бәрикәт болиду. Шуниң билән бу айәттә «йоқлаш»ниң мәнаси чоқум «җаза»ни ипадилиши керәк. Һалбуки, әгәр мошу йәрдә мәнаси «толуқ җаза» болса, ундақта нәтиҗиси балилар атисиниң гуналири түпәйлидин дозаққа чүшүши керәк еди. Ундақта һеч қайсимизда үмүт йоқ болатти. Бирақ «җаза» бәзи вақитларда толуқ мәнасида әмәс, башқичә мәнада ишлитилиду; у «тәрбийә» мәнасида келишиму мүмкин; мәсилән, ата өз балилирини тәрбийә үчүн җазалиғинида: «Баламни қандақ җазалисам адил болар?» дәп ойлимайду, бәлки «Қандақ җаза униң үчүн савақ, тәрбийә болар?» дәп ойлайду. Әмәлийәттә Тәвратниң көп йәрлиридә «җаза» шу мәнада ишлитилиду, шу йәрләрдә «җаза» Худаниң адәмни дозаққа чүширидиғанлиғини, йәни «гунаға тегишлик вә адил болған җаза»сини көрсәтмәйду.


Әнди «Мис.» 20:5гә кәлсәқ, атиниң гуналириниң бәзи нәтиҗилири балилириға чүшиду, дегили болиду. «Әзакиял» 20:18 билән селиштурсақ төвәндики хуласиләргә келишкә тоғра келиду: —


(1) Атиниң гуналири балиларға шу җәһәттә тәсир йәткүзидуки, балилар атиниң гуналирини көрүп уларни дориса, атилириға болған җаза болиду; шу йолда бәзи чағларда атилар балилири арқилиқ өз қилмишлириниң нәтиҗә-мевисини көриду вә тетийду, һәмдә қилмишлириниң жиркиничлигини көрүп товва қилиши мүмкин.


(2) Атиниң гуналири балиларға йәнә бир җәһәттин тәсир йәткүзидуки, балилар бу дунияда атисиниң гуналириниң ақивитидин җапа тартиши мүмкин. Мәсилән, бир һарақкәш дада болса, у пулни һараққа бузуп чачса, балилири яхши үгиниш пурситигә еришәлмәйду. Әзакиял өзиму бир мисал — өз хәлқиниң ата-бовилириниң гуналири түпәйлидин, у амалсиз сүргүн болған. Башқа мисаллардин йәнә иккини көрүш үчүн Тәврат, «2Сам.» 12:1-25, вә «Йәшая пәйғәмбәр» 39:5-8 айәтләрниму көрүң. Биринчидин, Натан пәйғәмбәрниң Давут пәйғәмбәрни гуналири үчүн әйиплигинини, гуналириниң ақивити җүмлидин Давутниң йеңила туғулған бовиқиниң дуниядин кәткинини, иккинчидин Һәзәкия падишаниң тәкәббурлишип кәткининиң кейинки дәвирләргә йәткүзгән зиянлирини көргили болиду.


(3) «Әзакиял» 18:20 билән селиштурсақ, әнди Әзакиялниң: «Оғул атисиниң қәбиһлигиниң җазасини көтәрмәйду, вә яки ата оғлиниң қәбиһлигиниң җазасини көтәрмәйду» дегән баянида, «җаза» өзиниң толуқ мәнасида, йәни роһий, мәңгүлүк һаят-мамат җәһәттә ишлитилгән болса керәк. Атиниң гуналири болса, оғлиниң товва қилиши керәклигини билип йетишигә тосалғу болмайду, вә шуниңдәк униңға товва қилмаслиғи үчүн һеч қандақ банә болалмайду. Оғул өз гунайиға товва қилса, униң Худаниң һозурида турушиға, мәңгүлүк һаятқа еришишигә һеқандақ тосалғу мәвҗут әмәс. «Гуна садир қилғучи җан егиси өлиду» дегәнниң мәнаси, изаһлиғинимиздәк, җисманий җәһәттики өлүмдин башқа бир өлүшни көрситиши керәк. Һәммимиз өлимиз — бирақ шу чағда биз Худаниң һозуридин айрилған һалда өлсәк бу һәқиқий өлүмдур. Охшашла «Рәзил киши барлиқ садир қилған гуналиридин йенип товва қилип, мениң барлиқ бәлгүлимилиримни тутуп, адиллиқ һәм адаләтни жүргүзидиған болса, у җәзмән һаят болиду, у өлмәйду» (18:21) вә униңға охшайдиған башқа айәтләрдиму көрситилгән «һаят»му пәқәт «өлүмдин аман қелиш» яки «турмушниң давами»ни әмәс, бәлки «алий дәриҗидики бир һаят»ни, «һәқиқий һаят»ни көрситиши керәк. Бу дәл Инҗил бизгә йәткүзгән тәлим: «Мана мәңгүлүк һаят — у болсиму, Сән һәқиқий Худани һәм Сән әвәткән Әйса Мәсиһни тонуштин ибарәттур» («Юһ.» 17:3). Мәңгүлүк һаят җисманий өлүм билән әмәс, бәлки һәқиқий иманниң пәйда болған дәқиқиси билән башлиниду; у пәқәт «яшашниң үзлүксиз давами»ла әмәс, бәлки тирик Худа билән болған мунасивәттин ибарәттур.


Биз йәнә 18- вә 33-баплардин шундақ бир хуласигә келәләймизки, иман-ишәш (мәйли Худаға, өзимизгә яки башқиларға бағланған болсун) бизниң һаятимизниң йөнилишидур. Көрүнүштә һәққаний адәмниң һаятиниң яхши бир башлиниши болсиму, әгәр униң ахирқи йөнилиши рәзиллик болса, у рәзил дәп һесаплиниду. Униң әксичә, көрүнүштә рәзил бир адәм өз гуналирини тонуп йетип, һаятини бурап өзгиришкә башлиса — һарам йолда алғинини егисигә қайтурса, башқиларға меһриванлиғини көрситишкә башлиса — у һәққаний адәм дәп һесаплиниду. Худаға бағланған һәқиқий иман-ишәш һәққаний һаятниң йөнилиши барлиқ тәрәпләрдә, йәни Худаға қарап ибадәт қилишта, инсанға қарап меһриванлиқ вә сәмәмий муамилә көрситиштә көрүниду. Шундақ ишлар Худа билән һәқиқий мунасивәтниң нәтиҗиси, йеңи қәлб, йеңи роһниң мевисидур (18:31) вә иман-ишәшниң әмәлийитини испатлайду; улар һәргиз адәмниң өз күчигә тайинип болған тиришишлириниң нәтиҗиси болмайду. Һәтта етиқатниң бу мевилириниң өзигиму тайинишқа болмайду (33:13); һәққаний адәмниң иман-ишәши һәргиз өзиниң һәққанийлиғиға әмәс, бәлки тирик Худаниң Өзигә бағлиниду («Һаб.» 2:7, «Рим.» 1:17).


Үзүм тели тоғрилиқ тәмсил тоғрисида (15-бап)

Исраил яки Йерусалим орманлиқниң дәрәқлири арисидики бир үзүм телиға охшитилиду. Бу охшитишниң мәнаси немә? Үзүм телиниң яхши мевә бериштин сирт һеч қандақ артуқчилиғи йоқтур. Униң яғичиниң адәттики йеқилғу болуштин башқа, һеч қандақ ишлитилидиған җайи йоқтур. Худаниң Исраилға болған бирдин-бир мәхсити: уларниң мевә бериши — бу мевә болса униң һәққаний адәмләрдин һозур алидиғини, йәни уларниң Худаға бағлиған муһәббити, башқиларға көрсәткән меһриванлиғидур. Бу мевә болмиса, Исраил болған «үзүм тели»ниң йеқилғу болуштин башқа пайдиси йоқтур.


Бу охшитиш Мәсиһ Әйсаниң: «Мән Өзәм һәқиқий үзүм телидурмән» дегән сөзини есимизгә кәлтүриду («Юһанна» 15-бап). Исраил «мевисиз үзүм тели» болған, лекин «Һәқиқий Үзүм Тели» болғучи, Худаға мевә бәргүчи кәлди; у болса Мәсиһниң Өзидур. Мәсиһкә етиқат бағлисақ, Униңға («шах үзүм телиға уланғандәк») улинип, Униң билән бир болсақ, бизму «үзүм телиниң шахлири» сүпитидә Худаға мевә беримиз.


Вәдимиздә чиң туруш (17:13-16, 18-19)

Изаһлиғинимиздәк, мошу йәрдә йәнә тәкрарлаймизки, Исраил падишаси Зәдәкияниң Небоқаднәсар билән түзгән әһдиси Худа тәрипидин: «Мениң әһдәм» дәп қарилатти (19-айәт). Бу сөзниң муһим теги бар. Бәзи адәмләр: «Ишәнгүчиләр имансизлар, «капирлар» вә бутпәрәсләр билән бекиткән вәдә-әһдилиридә чиң турушиниң һаҗити йоқ» дәп ойлайду. Бирақ биз бу йәрдин Худаниң Өз мөмин бәндилиридин, уларниң башқа һәммә адәмләргә (улар мәйли Униңға иман-ишәш бағлиған яки бағлимиған болсун) бәргән сөзидә чиң турушини тәләп қилғанлиғини көримиз.


Тур шәһиригә қаритилған бешарәтләр (26-28-баплар)

26-бапта Тур тоғрилиқ берилгән бәзи бешарәтләр адәмни әҗәбләндүридиған дәриҗидә, һәтта кичик тәпсилатлириғичә әмәлгә ашурулған болуп, бу тәпсилатлар инчикә тәкшүрүшкә әрзийдиған ишлардур.


26-бап, 8-айәттин, Бабил падишаси Небоқаднәсарниң Тур шәһирини вәйран қилидиғанлиғини оқуймиз. Пәйғәмбәрниң йәнә 3-айәттә: «Мән ... көп әлләрни сән билән қаршилишишқа қозғаймән» 4-айәттә: «Турни тақир таш қилип қойимән», 5-айәттә: «(Тур) деңиз оттурисидики (белиқчиларниң) торлар йейилидиған җайи болиду», 12-айәттә: «Улар сепиллириңни бузуп ғулитип, һәшәмәтлик өйлириңни харабә қилиду; улар сениң ташлириң, яғач-лимлириң вә топа-чаңлириңни деңиз сулири ичигә ташлайду», 14-айәттә: «Сән (Тур) қайтидин қурулмайсән» вә 21-айәттә: «Сән (Тур) қайтидин һеч болмайсән, ....мәңгүгә тепилмайсән» дәп алдин-ала ейтқанлиғини байқаймиз.


Әзакиялниң бу бешаритидин үч жил кейин, Небоқаднәсар падиша көп милләтлик қошунни йетәкләп, шәһәрни 13 жил муһасиригә алди. 13 жилдин кейин у сепилидин бөсүп киргән, лекин аһалиниң көпи деңиздин өтүп шәһәрдин йерим километр жирақлиқтики бир аралға қачти; аралда йәнә бир қәлъә болған еди. Небоқаднәсар Әзакиял 8-айәттә алдин-ала ейтқинидәк, шәһәрниң өзини йәр билән йәксан қилди. Шуниң билән аралда турғанлар униң шәртлирини қобул қилип тәслим болди.


Кейин бу аралдики қәлъә көп мустәһкәмлинип өзи бир шәһәр болуп чиқти. Миладийәдин илгәрки 330-жили әтрапида, бүйүк Искәндәр (Александир, Грекларниң императори) келип, өзигә исиян көтәргән шу аралдики шәһәргә һуҗум қилди. У кона шәһәрниң харабилирини байқиди. У бу таш-топиларни астидики таштин қириветип, деңизға ташлап қәдәммуқәдәм аралға баридиған 60 метр кәңликтики бир йолни ясап чиқти, андин һарвулиқ потәйлирини йөткәп йеқинлаштурди. Буниң билән 3-, 12-айәттә дейилгәндәк, Искәндәр аралниму бесивалди; у Турниң нурғун кемилирини сепили алдида ғәриқ қиливәтти. 4-5-айәтләрдә дейилгинидәк, кона шәһәр бир тақир ташқа айлинип кәткән. Тур «деңизға ташланған».


Турниң тарихи Искәндәрниң дәһшәтлик уруш елип бериши билән аяқлашқан әмәс. Кейинчә, авал Антигон (миладийәдин илгири 314-жилда), андин Питолими Филаделфус (миладийәдин илгири 285-247-жилларда) униң содисиниң вә деңиз үстидики һакимийитиниң һөкүмранлиғини битчит қилған. Ахири, миладийәдин кейин 1321-жили әрәб ләшкәрлири уни ишғал қилип пүтүнләй һалак қилған. Бир әрәб саяһәтчиси Ибн Батутаниң сөзлири билән ейтқанда: «У бир тәмсил,... пүтүнләй бир харабә болди». Бу, бешарәттә дейилгини, 14-айәттә дәл алдин-ала ейтилған.

19-әсирдә шу аралдин өткән йәнә бир йолучи әрәб белиқчилириниң 14-айәттә ейтилғандәк шу йәрдә торлирини қурутушқа яйғанлиғини байқиди.


Хәтнә қилинған вә хәтнә қилинмиғанлар (28:10)

«Сән ят адәмләрниң қолида хәтнә қилинмиғанларға лайиқ болған өлүм билән өлисән; чүнки Мән шундақ сөз қилған», — дәйду Рәб Пәрвәрдигар».


Оқурмәнләр бәлким: ««Хәтнә қилинмиғанларға лайиқ болған өлүм» дегән қандақ өлүш?» — дәп сориши мүмкин. «Хәтнә (сүннәт) қилишниң немә әһмийити бар?»

Оқурмәнләр есигә кәлтүрәләйдуки, Худа Ибраһимни бутпәрәсликни ташлашқа, өз жутини ташлап башқа натонуш зиминға сәпәр қилишқа чақирғинида, у ишәш-етиқат билән итаәт қилди; Худа уни Пәләстин зиминиға йетәклиди. Шу йәрдә униң етиқади билән Худа уни Өз нәзири алдида «һәққаний адәм» дәп җакалиди. Униң етиқадиға вә шундақла өзиниң алаһидә «Худаниң адими» болғанлиғиға бәлгү болушқа, Худа униңға хәтнә бәлгүсини ата қилди. Бу бәлгү Ибраһимниң әвлатлири болған Йәһудийларға өзлириниң Худаниң алаһидә хәлқи болғанлиғини дунияға көрситиши үчүн тапшурулған («Аләмниң яритилиши» 18-бап). Әтрапидики башқа әл-жутлардикиләр хәтнә қилмиғачқа, бу интайин ениқ бир бәлгү еди. Һәм Йәһудийлар вә әрәбләрму (һәммиси Ибраһимниң әвлатлири) бүгүнгә қәдәр хәтнә қилип кәлгән.


Инҗил Худаниң Ибраһимға хәтнә тоғрилиқ тапшурған әмри үстидә шундақ тәбир бериду: — Худаниң хәтнидә болған түп мәхсити болса, униң кәлгүси техиму муһим бир хәтнигә бирхил бешарәт болушидин ибарәт еди. Бу «роһий хәтнә» Худаниң Мәсиһ Әйса арқилиқ һәммә инсанларға әнди сунидиған ниҗатида аян қилиниду. Тәврат дәвридә, хәтнидә тәндин әтниң кесилиши кәлгүси Инҗил дәвридә тәндә болған гуна асарәтләрниң вә бу дуниядики һоқуқ, аброй вә пулға тайинишларниң һәм арзи-һәвәсләрниң кесип ташлинишини көрситип, әсирму-әсир бешарәт берип кәлди. Пәқәт роһи вә қәлби «хәтнә қилинип» гуна асарәтлиридин азат болсила, андин инсан Худаға «роһта вә һәқиқәттә» һәқиқий ибадәт қилидиған болиду («Фил.» 3:3, «Кол.» 2:11, 12, «Рим.» 4:9-12, «Гал.» 5:1-15ниму көрүң). Қәлб вә роһни гунадин халас қилип, адәмни Худаға әмәлий ибадәт қилғучи қилиш Худаниң Мәсиһтә болған ниҗатини қобул қилған һәр бири үчүн Өз Роһи билән яритидиған баһасиз бир мөҗизисидур.


Әнди немишкә Әзакиял адәмниң диққитини «хәтнә қилинмиғанларға лайиқ болған өлүм»гә тартиду? Асасий пакит шуки, Әзакиялниң дәвридә Худа Өз хәлқигә мошу хәтнә бәлгүси билән «тамға басатти». Тәврат дәвридә, «ят әлләр»дин бириси тирик Худаға болған етиқадини ипадиләшни, Худаниң әһдисигә муйәссәр болуп ибадәтханида Худаниң хәлқигә һәмраһ болуп сәҗдә қилишни халиған болса, ундақта у Худаниң әмригә бойсунуп хәтнә бәлгүсини қобул қилиши керәк еди. Шуңа, «хәтнә қилинмиған һалда» өлүш, Худаниң әһдисидин вә бәрикәтлиридин айрилған һалда өлүштин ибарәт еди.


Хәтниниң адәмниң саламәтлигигә мәлум пайдилиқ йәрлири бар, вә шу сәвәптин ғәриптики мәмликәтләрдә етиқатлиқ һәм етиқатсиз кишиләр өз оғуллирини хәтнә қилсиму, бу дәвирдә һеч ким бу йолда һеч қандақ роһий бәхит-бәрикәтни қобул қилалмайду; мәңгүлүк һаятқа нисбәтән җисманий хәтнини қобул қилиш яки қилмаслиқниң һеч қандақ әһмийити вә тәсири йоқтур; бирақ «роһий хәтнә»ни қобул қилмиған һеч ким Худаниң падишалиғиға кирмәйду.


Мисирға қаратилған бешарәтләр (29-32-баплар, болупму 29:10-14)

Бу айәтләр бойичә, Мисирға уни адәмзатсиз қилидиған, қириқ жиллиқ бир вәйранчилиқ чүшиду. Изаһатимизда ейтқинимиздәк, бәлким бешарәтниң биринчи қетимлиқ, шуниңдәк қисмән әмәлгә ашурулуши миладийәдин илгәрки 525-487-жилларда, Парс императори «Камбисис»ниң Мисир үстидин рәһимсиз һөкүм сүрүши, шуниңдәк Мисирниң пәс орунға чүширилүши билән болған. «Қисмән әмәлгә ашурулуш» дегинимиз, шу дәвирдә Мисир «униңда һеч адәм турмайду» дейилгәндәк пүтүнләй адәмзатсиз болмиған әмәс. Шуңа бешарәт Мәсиһниң дунияға миң жил һөкүм сүрүшиниң («Вәһ.» 20:4) дәсләпки 40 жилида толуқ әмәлгә ашурулиду, дәп ойлаймиз. Мәсиһ дунияға қайтип кәлгәндин кейин, Мисир шу йолда башқа әлләр үчүн Пәрвәрдигарниң тәрбийисини көрситидиған қириқ жиллиқ бир мисал болуп, андин аһалилик болиду.


Бу баптин йәнә бир соал туғулуши мүмкин: Немишкә Әзакиял Мисирниң җазалиниши, һалак қилинишиға шунчә диққәт қилиду? Униң китавида төрт бап мошу темида йезилған. Сәвәп шүбһисизки, Исраилниң Бабилдин кәлгән аварә-азаплардин қутулуш үчүн, һәрдайим Мисирдин панаһ издиши Худаға шунчә жиркиничлик еди. Исраилни дәсләптә қуллуққа салған Мисир әмәсму? У Муса пәйғәмбәр арқилиқ уларни бир қиличму көтәрмәй Мисирдин қутқузған әмәсму? Худа Исраилниң өзи қизғинлиқ билән панаһланмақчи болған әшу «бүйүк мәмликәт»ниң һалакәткә мәһкүм болидиғанлиғини чүшинип йетишини үмүт қилатти. Шуниңдәк, Мисирға охшаш башқа аллиқайси «бүйүк мәмликәтләр», Мисирдин илгири дәвир сүргән андин йоқалған Асурийә империйәсигә (31-бап) охшаш ишәшсиздур. 


Немишкә Бабил тоғрилиқ бешарәт йоқ?

Башқа әлләр вә мәмликәтләр тоғрилиқ шунчә көп бешарәтләр берилип, «Немишкә Әзакиял арқилиқ Бабил тоғрилиқ бешарәт кәлмәйду?» дегән мәсилә үстидә музакирә жүргүзүшкә әрзийду. Бәзи алимлар Әзакиял Бабилға сүргүн болғачқа, «Бабилниң ақивити тоғрилиқ бешарәт бериш ақиланилик болмайтти (чүнки өзигә хәтәрлик болатти, шуңа у қорқти)» дәп қарайду. Биз бундақ көз-қарашни Әзакиялға қара чаплиғанлиқ дәп қараймиз. Униң китавида рошән туридуки, у өзиниң қериндашлиридин болсун, ят әлликләрдин болсун, һеч қорқмас екәнлигини көрсәткән. Өз дәвридә Даниял пәйғәмбәр аллиқачан Небоқаднәсар падишаға Бабил имерийәсиниң пәқәт вақитлиқ дәвир сүридиғанлиғини йүз туранә ейтқан еди.


Әмәлийәттә, биз Әзакиялниң шундақ бешарәт бәрмәслигиниң сәвәви наһайити әмәлий дәп қараймиз. Әзакиял пәйғәмбәрниң көңүл бөлгини болса, сүргүн болған Исраилларниң өзлириниң сүргүн болғанлиғини Худаниң җазасидин болған дәп қобул қилиши, һәргиз сахта пәйғәмбәрләрниң: «Биз Бабилдин тез қутулимиз» дегәндәк хам хияллирини қобул қилмаслиғи еди. Исраиллар өзлириниң сүргүн болғанлиғини Худаниң җазасидин, гуналири түпәйлидин болған дәп тонуп йәтмигән әһвалда, Бабилниң кәлгүси һалакити (55 жилдин кейин болиду) тоғрилиқ бешарәт берилсә, у һалда улар: «Худа бизни җазалашқа Бабилни салған, биз товва қилишимиз керәк» дейишиниң орниға, әксичә «Худа «дүшминимиз» Бабилни җазалайду» дәп һеч товва қилмай, хошал болуп кетәтти.

Һалбуки, 150 жил илгири, Йәшая пәйғәмбәр вә униңдин кейин Һабаккук вә Йәрәмия (Исраил зиминда турған) пәйғәмбәрләр Бабилниң завал болидиғанлиғи тоғрилиқ бешарәт бәргән еди. Кимики пәйғәмбәрләрниң китаплирини әтиварлиса вә уларда уларни оқуш сәмимийити бар болса, улардин Бабилниң ақивити тоғрилиқ көп тәпсилатларни тапқан болатти. Әмәлийәттә болса, Әзакиял 31:14дә Бабилниң һалакити тоғрилиқ васитилик бешарәт бәргән еди. Бу айәтләрдә, Асурийәниң һалак болғанлиғи вә Мисирниң һалак болидиғанлиғи билән башқа барлиқ «бүйүк мәмликәтләр»гә бир агаһ йоллиниду: «Буниң мәхсити, сулардин суғирилидиған дәрәқләрниң һеч бири өзини егиз көтәрмисун, яки учини булутларға тақаштурмисун, яхши суғирилидиған дәрәқләрниң һеч бири ундақ егизликкә көтирилмисун үчүндур; чүнки уларниң һәммиси өлүмгә бекитилгән — йәрниң тегилиригә чүшүшкә бекитилгәнләрниң, өлидиған адәм балилириниң, һаңға чүшидиғанларниң қатаридидур». 


Шүбһисизки, Бабил өзи бу «өзини егиз көтәргән дәрәқләр»дин бири еди.


36-бап: Әзакиялниң «йеңи әһдә» тоғрилиқ баяни

Әзакиялға вә өз замандиши болған Йәрәмия пәйғәмбәргә Исраилниң гунайини үзүл-кесил мутләқ ашкарилаш вәзиписи тапиланди. Әнди Худадин иккисигә охшашла Исраилниң гунайиниң шипаси тоғрилиқ вәһий кәлгәнлиги адәмни һәйран қалдуридиған иш әмәс. Чүнки Худа мәлум бир мәсилиниң һәл қилиш йолини тәң бәрмисә, һәргиз шу мәсилини ашкарилимайду. Исраилниң гунайини һәл қилидиған йол бизниңкиниму һәл қилалайдиған бирдин-бир йол — «йеңи бир роһ, йеңи бир қәлб». Бу «йеңи бир роһ, йеңи бир қәлб» билән Худа бизгә «силәрни әмир-пәрманлирим бойичә маңғузимән, һөкүмлиримни тутқузимән, шуниң билән уларға әмәл қилисиләр» дәп ейтиду (25-32). Мошундақ ишлар болса Худаниң Өзи яритидиған мөҗизиләрдур, һәргиз адәмниң қолидин кәлмәйду. Тәвратниң түп хәвири дәл шудур; Исраилни мисалға кәлтүрүп у муну ишларни көрситиду: —


(1)  

Инсанларниң түп гуналиқ тәбиити;

(2) 

Инсанларниң Худаниң ниҗатиға, қутқузуш йолиға мутләқ муһтаҗлиғи;

(3) 

Бу қутқузуш йоли Худа әвәтидиған Қутқазғучи-Мәсиһ арқилиқ болиду.


Әйса Мәсиһ Исраил хәлқи алдида биринчи қетим вәз ейтқанда, Чөмүлдүргүчи Йәһия пәйғәмбәр муну сөзләр билән уни тонуштурди: — «Мән силәрни ... товва қилишни билдүрүш үчүн суда чөмүлдүримән; бирақ (бу зат).... силәрни Муқәддәс Роһта чөмүлдүриду» («Мат.» 11:3). Мана буниң билән Әзакиял арқилиқ вәдә қилинған «йеңи қәлб, йеңи роһ» болиду. Худа бу вәдини кеңәйтип пүтүн инсанларға тутмақчи; шуңа Инҗилда «Гунаниң иш һәққи йәнила өлүмдур, бирақ Худаниң Рәббимиз Мәсиһ Әйсада болған соғити йәнила мәңгүлүк һаяттур» дәп йезилғандур.

Исраилға нисбәтән бу бешарәтниң толуқ әмәлгә ашурулуши, улар ахирқи заманларда товва қилип Мәсиһни қобул қилиши билән болиду. 


11-бап, 16-20-айәттиму Әзакиял бу йеңи әһдини қисқичә баян қилиду. Мошу йәрдә қизиқ бир нуқта барки: «Мән уларға бир қәлбни беримән». Биздә һәр қандақ шәхсийәтчилик болидикән, башқилар билән «бир қәлб»тә болуш мүмкин болмайду. «Бирлик» тоғрилиқ барлиқ сиясий шуарлар хам хиялдур; пәқәт адәмләр товва қилғандила Худаниң муһәббити ичидә һәқиқий бирликниң мүмкинчилиги болиду.

37-бап — Исраилниң «тирилиши»

Биз мошу бап үстидә пәқәт икки ишни алаһидә қәйт қилимиз: —


(1) бешарәт бойичә Исраил вә Йәһуда қайтидин бир хәлиқ болиду; бу қисмән әмәлгә ашурулған, амма ишинимизки, кәлгүсидә толуқ әмәлгә ашурулиду (15-22). Бәзиләр бәлким: «Һазир Исраилниң йоқалған он қәбилисиниң қәйәрдә екәнлигини һеч ким билмәйду» дейиши мүмкин; лекин бир тирик Худа буни убдан билиду.


(2) Исраил елиниң тирилишида икки басқуч бар; биринчи басқуч «сүйәкләрниң бир-биригә келиши,... пәйләр вә әт уларниң үстигә келип уларни қаплаш»; бу басқучта уларда һеч һаят-нәпәс йоқ; иккинчи басқучта «Роһ» (шүбһисизки, Худаниң Муқәддәс Роһи) уларға келип һаят бериду (12-14). Шуниңға қариғанда, Худаниң планиниң биринчи басқучида У Исраилни өз зиминиға қайтип кәлтүрүши; иккинчи басқучида, улар «қайтидин туғулуп» роһий һаятни қобул қилиду. Пәләстиндә һазир турған Йәһудий хәлқиниң әһвали биринчи басқучта болуши керәк; улар қайтидин көп дөләтләрдин жиғилған (миладийәдин кейинки 1948-жилидин башлап), бирақ уларда роһий һаят йоқ — чүнки улар техи Әйсани «бизниң Мәсиһимиз» дәп етирап қилип қобул қилмиған.

Башқа пәйғәмбәрләрниң сөзлиригә қариғанда йәнә мүмкинчилиги барки, ахирқи замандики «тирилиш»тин илгири, Йәһудий хәлқиниң бәзилири Пәләстин зиминидин йәнә тарқитиветилиду. 

40-44-бапларда көрситилгән, Исраилниң йеңи ибадәтханиси тоғрилиқ 26-28 айәтләрдиму бешарәт бар.


38-39 баплар; Гог вә Магог — ахирқи заманлар

Бу баплар ичидә Гог тоғрилиқ қизиқ бир айәт (17) бар: «Рәб Пәрвәрдигар шундақ дәйду: «Қедимки заманларда қуллирим болған Исраилдики пәйғәмбәрләр арқилиқ бешарәт қилған бириси сән әмәсму? Улар шу күнләрдә, шундақла көп жиллардин бери, Мениң сени хәлқимгә қаршилишишқа чиқиридиғанлиғим тоғрилиқ бешарәт бәргән әмәсму?»»


Билишимизчә, илгәрки пәйғәмбәрләр өз китаплирида «Гог»ни исми билән тилға алмайду. Шуниң билән шу хуласигә келишимиз керәкки, улар «Гог» тоғрилиқ сөзлигәндә, уни башқа бир нами билән тилға алған.


Йәшая, Йоел, Йәрәмия вә Даниял пәйғәмбәрләр (һәммиси Әзакиялдин бурун бешарәт бәргән)ниң китаплирини қетирқинип оқусақ, ахирқи заманда болидиған, шималдин чиққан Исраил зиминиға бесип киридиған еғир бир таҗавузлуқ, шуниңдәк нурғунлиған әл-жутларниң Исраилға қарши жиғилип қошун болуши тоғрилиқ бешарәтләрниму байқаймиз. Бу бешарәтләр бойичә бу зор қошун «дәҗҗал» (Мәсиһниң рәқиби) тәрипидин йетәклиниду. Шуңа «Гог»ни «дәҗҗал»ниң башқа бир исми дәп қияс қилсақ бәлким тоғридур. Микаһ пәйғәмбәр уни «Асурийәлик» дәп атайду. Төвәндики бешарәтләр «Әзакиял» 38-39-баптики бешарәт билән мунасивәтлик болуши мүмкин. Вақти-саити йеқин кәлгәндә бәлким бу бешарәтләрниң тәпсилатлири, уларниң бир-биригә қандақ маслишидиғанлиғи техиму ениқ болуп чиқиши мүмкин.

«Йәш.» 29:5-8, 34:1-6, 63:1-6, 66:15-16: «Мик.» 5:5, «Дан.» 11:40-45 («шималий падиша»), «Йоел» 3:9-16, «Йәр.» 4-бап, «Зәф.» 3:8ни көрүң.


Әзакиялниң бу бешарити өзидин жирақ бир күни тоғрилиқ сөз қилиду. Шуңа йәнә бир мүмкинчилиги барки, бешарәтниң «қедимки заманлар» дегини, Әзакиялдин кейинки күнләрниму өз ичигә алиду; ундақ болғанда «пәйғәмбәрләр» дегини униңдин кейин болған пәйғәмбәрләрниму, мәсилән Зәкәрия, һәтта Инҗил дәвирдики Павлус вә Юһаннаниму көрситиши мүмкин. Ундақта мунасивәтлик бешарәтләр йәнә «Зәк.» 12-14 баплар, Инҗил «Вәһ.» 16:14, 16, 19:19ниму өз ичигә алатти.


40-44-баплар; йеңи ибадәтханиниң әһмийити

Оқурмәнләр тарихта болған бир нәччә ибадәтханиниң һәр бириниң әһмийити тоғрилиқ бир музакирини оқумақчи болса Һагай пәйғәмбәрниң китавидики «қошумчә сөз»имизни көрсун. «Ибадәтханилар» тоғрилиқ ениқ бир принсип бар. У Инҗилда муқим бекитилгәнки, Худаниң нишан қилған мәхсити Өз хәлқини Өз ибадәтханиси қилиштин ибарәттур. Худаниң түп плани, «инсан қоли билән ясиған ибатәтхана»да туруш әмәс, бәлки Өз хәлқиниң қәлб-роһини толдуруп турушидур. Шуңа немишкә Худа бу йеңи «җисманий» ибадәтханини көрситиду? Униң әһмийити немә? Әгәр Мәсиһ Әйсаниң қурбанлиғи пүткүл инсанлар үчүн («Ибранийларға» дегән китапта дейилгәндәк) «әң ахирқи қурбанлиқ» болса, бу ибадәтханида союлидиған қурбанлиқларниң немә мәхсити болиду? Төвәндә бир җавап беримиз.


Ибадәтхана вә униң өлчәмлири тоғрилиқ икки еғиз сөз қилишқа тоғра келиду. Биринчи, бу ибадәтханини өлчәш усули беналарни тәкшүргүчи мәхсус хадим яки инженерниң адәттики тәртиви бойичә болмастин, бәлки өйниң алдинқи дәрвазисидин башлинип, далининиң ички булуң-пушқақлириғичә узунлуқ-кәңлигини өлчәп, һаман кичик өлчәмләрдин чоң өлчәмләргә өтүш усулида болиду. Мошу усул һаман (инсанлар қилған болса!) һәр хил пәриқ-хаталиқларни кәлтүрүп бенаниң чертйожини топтоғра сизишқа мүмкин болмас қилиду. Тоғра усул умумий узунлуқ-кәңлиги билән башлинип, андин булуң-пушқақлириғичә узунлуқ-кәңлигини өлчәштур. Бу, аламәт көрүнүшниң чоқум Худадин кәлгәнлигини техиму испатлайду. Әзакиял пәйғәмбәр өзи бир «чертйож»ни авал сизған әмәс; у пәқәт өз йетәкчисигә әгишип бенаниң у-бу тәрәплирини айлинип униң өлчигән йәрлирини хатириләйду. Бенаниң өлчәмлири чертйожға кәлтүрүлгәндә һәммиси бир-биригә топтоғра маслишип, асасән мукәммәл бир пүтүнлүкни көз алдимизға кәлтүриду (бәзи кичик өйлириниң вә җайлириниң тәпсилатлири толуқ болмиғачқа, уларни сизғили болмайтти — төвәндики сөзимизни көрүң).


Өлчәмләрниң бир-биригә маслишиши җәһәттә пәқәт бирла өлчәмдә кичиккинә бир мәсилә бар (40:49); биз бу айәттә Тәвраттики кона грек тили тәрҗимиси (LXX)гә әгишимиз, шуниң билән мәсилә һәл қилиниду.


Иккинчи, Әзакиял бизгә тәминлигән тәпсилатлар вә өлчәмләрдин бу ибадәтханини өзимиз толуқ қуруп чиқишимиз мүмкин әмәс. Бәзи йәрлири, мәсилән сиртқи һойлидики ашханилар, сиртқи тамға туташ турған «кичик ханилар» вә каһинларниң өйлириниң баянлири бизгә уларни сизғидәк, шундақла қурғидәк тәпсилатларни тәминлимәйду. Худа Әзакиялға көрсәткән бу көрүнүшниң өзи толуқ бир чертйож сизиш үчүн әмәстур. Худа хәлқигә һечқәйәрдә уни қурушни тапилиған әмәс, пәқәт «каллисида ибадәтханини өлчәп бақсун» дәп буйрулған (43:10-11). У кәлгүсидә мәвҗут болидиған бир бена, лекин уни қурғучи Худадур, ениқ десәк Мәсиһниң Өзи болиду. Мәсиһ тоғрилиқ: «У ибадәтханини қуриду, вә каһин сүпитидә Өз тәхтигә олтириду» дәп бешарәт берилгән («Зәк.» 6:13). Зәкәрияниң шу бешаритидә ейтилған «ибадәтхана»ниң биринчи көрсәткини Худаниң «тирик ташлар» болған мөмин бәндилиридин тәркип тапқан ибадәтханидур («1Пет.» 2:5-8). Бирақ бу бешарәт йәнә «һаятсиз ташлардин қурулған» бир ибадәтханини көрсәткән болса, чоқум Әзакиял пәйғәмбәр аламәт көрүнүштә көргән ибадәтхана болуши керәк.


Исраилийәдә туруватқан Йәһудий хәлқиниң аз дегәндә 1950-жиллардин бери йеңи бир ибадәтханини қайтидин қуруш чертйожи вә ибадсәтханиниң әслидики орнида қайтидин қурбанлиқ қилиш плани болуп кәлгән. Аңлишимизчә улар қурмақчи болған ибадәтханиниң чертйожи Әзакиялниң 40-44-баплириға асасланған. Лекин Зион теғиниң (тағниң бүгүнки түзүлүшигә қариғанда) Әзакиял көргән ибадәтханини патқузғидәк йери йоқ, вә қурулушқа башқа тосалғулар бар. Лекин ишинимизки, улар бир ибадәтханини қуриду — чүнки Тәврат вә Инҗилда, дәҗҗалниң ахирқи заманда «ибадәтханини егиливелиши» вә шу йәрдә өз жиркиничлик мәбудини тиклиши тоғрилиқ бешарәтләр бар («Дан.» 9:27, 12:11, «Мат.» 24:25, «2Тес.» 2:1-11ни көрүң). Бу ибадәтхана (бәлким дәҗҗалниң қоли билән) вәйран болиду; Әйса Мәсиһ дунияға қайтип кәлгәндә йәр йүзи үстигә миң жил һөкүм сүрүши («Вәһ.» 20:1-7)ниң дәслипидә Әзакиял көргән бу йеңи ибадәтханини қуриду, дәп ишинимиз.


Худаниң мөмин бәндилиридә бу «йеңи ибадәтхана» вә униң әһмийити тоғрилиқ бир нәччә көзқарашлар болуп кәлгән. Бәзилири бу ибадәтханиниң көрүнүши Инҗил дәвридики «Мәсиһий җамаәт»ни символ сүпитидә көрситиду, дәп ойлайду. Әнди ундақ болғанда Худаниң план-мәхсәтлири тоғрилиқ һазирқи билимимизгә асасланғанда, өйниң нурғун тәпсилатлириниң қандақ символлиқ мәнаси барлиғини көрүп чиқиш тәс болиду. Дәрвәқә бурунқи заманларда болған барлиқ ибадәтханлириниң, болупму Муса пәйғәмбәр қурған «муқәддәс чедир»ниңкидәк («Мис.» 25-30, 35-40 баплар) барлиқ тәпсилатлириниң символлиқ мәнаси болиду, дәп қараймиз. Әзакиял көргән бу йеңи ибадәтханини өзимиз «һәқиқий» дәп ишинимиз; шуниң билән бир вақитта бизму униң тәпсилатлириниң «символлуқ мәна»си бар дәп қараймиз; бирақ буларниң көпинчисиниң немә мәнада екәнлиги бүгүнки билишимиздин һалқип кетиду.


Мәсиһ Әйса аллибурун «гуналар үчүн ахирқи қурбанлиққа беғишланған» турса («Ибр.» 10:12), ундақта «Әзакиял»да (40-44-бапларда) тилға елинған қурбанлиқлар, һейт-байрамлар вә каһинлиқниң немә әһмийити бар? «Ибр.» 5-, 7-, 8- вә 10-бапларда, Әйса Мәсиһ бизниң «бирдин-бир Баш Қаһин», «Лавий қатаридики каһинлардин толиму жуқури, толиму әвзәл» каһин дәп аталған болса, бу Лавийлиқ каһинларниң немә зөрүрийити?


Қисқичә ейтқанда, җавапни шундақ беришимиз керәкки, Мәсиһниң «миң жиллиқ падишалиғида» бу қурбанлиқлар, һейт-байрамлар вә каһинлиқму бир әсләтмә ролида болиду. Бурунқи дәвирдики қурбанлиқлар, һейт-байрамлар вә каһинлиқ улардин кейин болидиған Мәсиһниң қурбанлиғини вә хизмәтлиригә «бешарәт рәсим» болуп көрсәткәндәк, кәлгүси замандики қурбанлиқ қатарлиқлар бу ишларни әслитип «бурунқи»ни көрситиду. Шу дәвирдә қурбангаһ үстигә чечилған қанлар шу дәвирдики адәмләргә Мәсиһ Әйсаниң бизниң мәңгүлүк ниҗатқа еришимиз үчүн бәдәл төләп төккән қиммәтлик қени болғанлиғиға үзлүксиз әсләтмә болиду. Әмәлийәттә болса, хәлиқниң «муқәддәс җай»ниң алдидики һойлиға кириш пурсәтлири (пәқәт һейт-байрам вақитларда) Муса пәйғәмбәр тиклигән «муқәддәс чедир» вә Сулайман қурған ибадәтхана турған вақиттики шундақ пурсәтләрдин аз болиду. Бу ишниң өзи кәлгүси «миң жиллиқ падишалиқ»та бәлким хәлиққә өткәнки итаәтсизликлири, кона әһдә»ниң чәкликлиги, «йеңи әһдә»ниң керәклиги тоғрилиқ бир әсләтмә-агаһ болуши мүмкин.


«Миң жиллиқ» ибадәтхана «миң жиллиқ падишалиқ»қа охшаш пәқәт вақитлиқ болиду. Ахир берип һәммиси «һәққанийлиқ маканлишидиған» «йеңи асман, йеңи зимин»ға өзгәртилиду («Вәһ.» 21:1-8). Биз бу йеңи асман-зимин тоғрилиқму: «Уларниң нами «Пәрвәрдигар шу йәрдә болиду» («Әз.» 48:35)» дәп ейталаймиз; уни сөйгәнләр үчүн «Пәрвәрдигар шу йәрдә болиду» дегән бу сөзниң өзи уларниң тәлипниң һәммиси болиду.


«Мән шәһәрдә (йеңи асман-зиминдики йеңи Йерусалимда) һеч қандақ ибадәтхана көрмидим, чүнки Һәммигә қадир Пәрвәрдигар Худа вә қоза униң ибадәтханисидур. Шәһәрниң йорутулуши үчүн қуяшқа яки айға муһтаҗ әмәс, чүнки Худаниң шан-шәриви уни йорутқан еди, униң чириғи болса қозидур» («Вәһ.» 21-бап).