Тәврат 7-қисим

«Батур һакимлар»



Кириш сөз


«Батур һакимлар» дегән затлар кимләр?


Рошәнки, Йәшуа пәйғәмбәр Исраил хәлқигә өзиниң өлүмидин кейин Худаниң уларға қандақ бир хил йетәкчини беридиғанлиғи тоғрилиқ һеч сөз қилмиди. У бәлки пәқәт уларға көңүллиридә Пәрвәрдигарға әгишишкә қәтъий нийәт тикләшкә көп җекиләшләр вә қаттиқ агаһларни тапшурди («Йәшуа» 24-бап, болупму 23-айәтни көрүң). Һәр бир қәбилиниң өз ақсақаллири бар еди, амма он икки қәбилә бирликтә иш көрүши керәк болса, ундақта Худаниң қандақ көрсәтмиси барду? Худа уларға шу чағда ениқ бирхил йетәкчилик шәклини бәрмигининиң өзи бизгә Худаниң «Батур һакимлар» дәвридики муддиа-мәхсәтлири тоғрилиқ азрақ бир хәвәрни пуритип бериду. У уларниң Өзигә болған қәтъий һаҗитини биринчи муһим иш дәп тонушини халайтти.


2:10-19дә биз төвәндикиләрни оқуп көрәйли: —


«(Йәшуа пәйғәмбәр вә ақсақалларни тонуйдиған) ...бу дәвридикиләрниң һәммиси өлүп өз ата-бовилириға қошулуп кәтти; улардин кейин Пәрвәрдигарниму тонумайдиған, шундақла Униң Исраил үчүн қилған әмәллирини билмигән бир дәвир пәйда болди. Шуниңдин тартип Исраил  Пәрвәрдигарниң нәзиридә рәзил болғанни қилип Баал-бутларниң ибадитигә киришти. Улар өзлирини Мисир зиминидин чиқирип таипиләрниң илаһлиридин болған ят илаһларға әгишип, уларға баш уруп, Пәрвәрдигарниң ғәзивини қозғиди...

Буниң билән Пәрвәрдигарниң ғәзиви Исраилға тутишип, харап қилинсун дәп, У уларни талан-тараҗ қилғучиларниң қолиға ташлап бәрди, йәни әтрапидики дүшмәнлириниң қолиға тапшуруп бәрди; шуниң билән улар дүшмәнлириниң алдида баш көтирәлмиди. Улар қәйәргә бармисун, Пәрвәрдигарниң қоли уларни апәт билән урди, худди Пәрвәрдигарниң дегинидәк, вә Пәрвәрдигарниң уларға қәсәм қилғинидәк, улар толиму азаплиқ һаләткә чүшүп қалди. Андин Пәрвәрдигар уларниң арисидин батур һакимларни турғузди, улар Исраилларни талан-тараҗ қилғучиларниң қолидин қутқузуп чиқти.

Шундақтиму, улар өз һакимлириға қулақ салмиди; әксичә улар ят илаһларға әгишип бузуқлуқ қилип, уларға баш уруп чоқунди; ата-бовилириниң маңған йолидин, йәни Пәрвәрдигарниң әмирлиригә итаәт қилиш йолидин тезла чиқип кәтти; улар һеч итаәт қилмиди. Пәрвәрдигар қачаники улар үчүн батур һакимларни турғузса, Пәрвәрдигар һаман шу батур һаким билән биллә болатти, батур һакимниң һаят күнлиридә уларни дүшмәнлириниң қутқузуп чиқатти; чүнки уларни харлап әзгәнләр түпәйлидин көтирилгән аһ-зарларни аңлаған Пәрвәрдигар уларға ичини ағритатти.

Лекин батур һаким өлүп кетиши биләнла, улар арқисиға йенип, ят илаһларға әгишип, уларниң қуллуғиға кирип, уларға баш урушуп, өзлирини ата-бовилиридинмй зиядә булғайтти; улар нә шу қилмишлиридин тохримайтти, нә өз җаһил йолидин һеч янмайтти».

Бу айәтләрдин көрүшкә болидуки, «һакимлар» биринчидин «кризис козири» еди, йәни хәлиқ Худаниң ярдимини тиләп, налә-пәряд көтәргинидә У улар үчүн туюқсиз турғузидиған адәмләр еди. Ибраний тилида бу адәмләр «шафат»лар дәп атилиду. Бу сөзниң мәнаси адәттә «һөкүм чиқарғучи» яки «сорақчи» дегән мәнаниму билдүриду. Уларниң ролиниң бир қисми, шүбһисизки, һәр хил қануний ишлар вә сот-дәваларни һәл қилиш вә шуниңдәк он икки қәбилигә четишлиқ қарарларни чиқириштин ибарәт еди («1Сам.» 7:16).


Иккинчидин, «батур һакимлар» падишалардәк әмәс еди, бәлки хәлиқ арисидики аддий пухра еди; һакимлиқ иши билән бир йәргә барса, иши түгигичә пәқәт аддий өй вә йемәк-ичмәкликла керәк болатти. Башқа тәрәптин ейтқанда «һаким» «ақсақаллар арисидики ақсақал» еди. «Һакимлар» өз һакимлиғини оғуллириға өткүзүп, һеч қандақ «сулалә» бәрпа қилған әмәс. Керәк болғанда Худа хәлиқ арисидин йеңи бир һакимни турғузған. Шуниң үчүн хәлиқ һәрдайим Худаниң илтипатиға қарап, Униң өзлиригә мувапиқ йетәкчи турғузуши үчүн Униңға тайиниши лазим еди. 


Яқуп пәйғәмбәрниң һаятиниң ахирида бәргән бешаритидин Исраилниң ахирда падишалиқ бир хәлиқ болидиғанлиғи, шундақла шу падишалиқниң ахирида Қутқазғучи-Мәсиһгә тәвә болидиғанлиғи ениқ көрүниду демәк, Мәсиһ Өзи ахирқи падиша болиду; «Яр.» 49:10ни көрүң: — 

«Шаһанә һаса Йәһудадин кетип қалмайду,

Йәһуданиң пуштидин қанун чиқарғучи (яки «идарә қилғучиниң тутқан тайиғи») өксүмәйду,

Таки шу һоқуқи Егиси кәлгичә күтиду,

Кәлгәндә җаһан хәлиқлири Униңға итаәт қилиду».


Худа Муса пәйғәмбәр тапшурған «Қанун шәрһи» дегән китапта Худа Исраилға «Силәрни падишалиқ болған хәлиқ қилимән» дегәндәк вәдә қилиду. Бу бешарәт вә шундақла «һакимлиқ дәври»ниң зөрүрийитиниң сәвәви тоғрилиқ «Самуил» 1- вә 2- китапниң «қошумчә сөз»идә тохтилимиз.


Худаниң мошу китапта аян қилинған мәхсити (1)

Тәврат вә Инҗилни оқуғучилар башқа адәмләрдин көп җәһәтләрдә зор артуқчилиқларға муйәссәр болиду — улардин бири тарих тоғрилиқ чүшәнчиләрни өзләштүрүштин ибарәттур.


Тарихшунасларниң арисида давам қилиниватқан бирхил талаш-тартиш бар. Биринчи көзқараш: — тарихниң «йөнилиши» бар («инсаний дуния мәлум түп принсип бойичә кәйнигә қайтмай, дәвирләнмәй «илгириләйду»»); иккинчи көзқараш: — тарих «дәврийлик» болиду (йәни, гәрчә империйәләр пәйда болуп йоқап турсиму, һеч қандақ түп өзгиришләр яки «илгириләш»ләр болмайду). Тәврат һәм Инҗилда аян қилинғанки, мәлум җәһәттин шу икки көзқарашниң һәр иккиси тоғридур. Әмәлийәттә, тарихниң икки «тарихий еқин»и бар. Улардин бири «ниҗатлиқ еқини» — йәни, Худаға етиқат қилип, Униң мәңгү муддиа-мәхсәтлиригә бағланғанларниң тарихий еқини. Иккинчиси, етиқатсиз инсанларниң тарихий еқини — улар гунаниң қуллуғи һәм өзлириниң чириклиги түпәйлидин түгимәс бир дәврийликкә чүшүп, униңға әсир болуп қалған болиду. Кийим-кечәклиридә өзгиришләр болсиму, пән-техникида «илгириләшләр» болсиму, амма гуна вә чириклик қатарлиқ түп һадисләр худди өрдәккә су юқмиғандәк шу пети қеливериду. Инсан ракетани ай шариға йәткүзәлсиму, өз мүҗәзини башқуралмайду.


«Ниҗатлиқ тарихий еқини»ниң түп принсипи Худаниң Ибраһимға: «Мән саңа бәхит-бәрикәт ата қилимән... сән арқилиқ йәр йүзидики барлиқ аилә-қәбилиләр бәхит-бәрикәт тапиду!» дегән вәдисидә аян қилиниду («Яр.» 12:1-3). Худаниң бу мәхситиниң һәм узун вақит давамида әҗайип әмәлгә ашурулуши Ибраһимниң Худаниң чақириқиға қулақ селип, иман-ишәшниң биринчи қәдәмлирини бесиши билән башлиниду. Худа Ибраһимдин Исһақни, Исһақтин Яқупни, Яқуптин Исраил хәлқини чиқириду; У Өзиниң пак-муқәддәс характерини Исраилға вәһий билән аян қилиду; Исраилдин Мәсиһ чиқиду вә Мәсиһдин барлиқ инсанлар үчүн ниҗат һәм мәңгүлүк һаят чиқиду.


Оқурмәнниң қолидики Тәвратниң «Батур һакимлар» дегән қисмида биз бу икки «тарихий еқин»ни көримиз; һалбуки, гуна вә чирикликниң дәврийлиги әң көрүнәрлик болиду. Исраилниң тарихида биз шу «дәврийлик»ни пәвқулъаддә бир шәкилдә көримиз: —


(а) Исраил гуналири түпәйлидин мәлум бирхил зулумға учрайду.

(ә) Исраил Пәрвәрдигар алдида гунайидин йенип Униңға: «Бизни қутқузғайсән» дәп нида қилип пәряд көтириду.

(б) Пәрвәрдигар уларни қутқузуш үчүн бир қутқазғучи «батур һаким»ни турғузиду.

(г) Исраил йәнә бир қетим гунаға, болупму бутпәрәслик гунайиға чүшүп кетиду.

(ғ) «Дәврийлик» йәнә башлиниду. Исраил йәнә бир қетим зулумға учрайду.


Мошу қетимлиқ зулум биринчи қетимқисидин еғиррақ болиду. У уларниң зимининиң башқа милләтләр тәрипидин ишғал қилинишини өз ичигә алған болуши мүмкин. Жуқирида нәқил кәлтүргән айәтлиримиздә (2:11-23дә) бу «дәврийлик» йәкүнлиниду.


Әмәлийәттә Исраилниң тарихида шу «гуналиқ дәвир» қайта-қайта тәкрарлиниду. Оқурмән «батур һакимлар» дегән китапда униң йәттә қетим қайтиланғинини байқайду. Худаниң бу ишларда түп мәхсити расул Павлусниң «Римлиқларға» язған хетидики: «Чүнки яритилған каинат Худаниң ләнити астида қелип, бемәналиққа чөктүрүлди. Бу, каинатниң өз ихтияри билән әмәс, бәлки уни Чөктүргүчиниң ирадиси билән болди вә шундақ үмүти билән болдики, каинатниң өзиму чиркилишиши болған қуллуғидин қутқузулуп, Худаниң пәрзәнтлиригә беғишлинидиған шан-шәрәпкә тәвә болған һөрлүккә ериштүрүлүштин ибарәт еди. Чүнки пүтқүл каинатниң һазирғичә налә-пәяд көтирип, туғут толғиғиниң азавини бирликтә тартивалатқанлиғини билимиз» дегән сирлиқ баянида тәсвирлиниду («Рим.» 8:20-22).


Пәқәт инсанлар өз қабилийитидин, йәни өз-өзини гунаниң қуллуғидин қутқузушидин үмүтини үзгән болса, андин Мәсиһдә болған ниҗатни қобул қилишқа тәйяр болиду. Шу чаққичә бу «дәһшәтлик дәврийлик» давамлишивериду. Мана бу «Батур һакимлар» дегәнниң түп хәвиридур; Худа инсанниң «Мени қутқузғайсән» дегән налә-пәрядини күтиду; Мәсиһ кәлгичә гунадин тамамән қутулуш йолиниң болмайдиғанлиғини уқимиз.

Худаниң шу күнләрдә Исраилға қаратқан вақитлиқ мәхсити «батур һакимлар»да төрт қетим қайтланған бир баянида пуритилиду: —


«Шу күнләрдә Исраилда һеч падиша болмиди; һәр ким өз нәзиридә яхши көрүнгәнни қилатти» (17:5, 18:1, 19:1, 21:25). «Шу күнләрдә» дегән ибарә бизгә шуни уқтуридуки, «Батур һакимлар» дегән китап пүтүлгән вақитларда Исраилда падишалиқ бар еди; Самуил пәйғәмбәрниң шу мәзкур хатириләрниң муәллипи болуш еһтималиғи бар. Исраилниң һалити падиша болғанда яхширақ болиду; һалбуки, улар йәнә бешидин көп аччиқ ишларни кәчүриду; шуниң билән улар падиша мукәммәл болмиса, ишимиз йәнила чатақ болидикән, дәп билип йетиду! Бу җәриянлар арқилиқ уларниң арзу-үмүтлири йәнила пәқәт «мукәммәл падиша» сүпитидә болған Мәсиһгила бағлиниду; Мәсиһниң падиша болидиғанлиғи тоғрисида «Яр.» 49:10дә бешарәт берилиду. Бу ишлар тоғрилиқ «қошумчә сөз»имиздә һәмдә «Самуил» вә «Падишалар» дегән китаплардики «кириш сөз» вә «қошумчә сөз»ләрдә йәнә тохтилимиз.

Оқурмәнниң һаятидики «гуна дәврийлиги» «һакимлар»да хатириләнгәндәк болмисун, униң Худаға нида қилиши билән өзиниң «ниҗатлиқ тарихи» башлансун!


Китапниң қурулмиси вә мәзмуни: — 


(1) 

Исраилниң дайим гунаға мурәссә қилиши; Худаниң уларға болған садақәтлиги (1-2-баплар)

(2) 

«Гунаниң дәврийлиги» давамлишиду; Худаниң «қутқазғучи һакимлар»и — Отниәл, Әхуд, Шамгар, Дәбораһ билән Барақ, Гидеон, Тола, Яир, Елон, Ибзан, Абдон вә Шимшон (3-16-баплар)

(3) 

Исраил техиму бузуқчиллиққа патиду: —

(а)

Шималий тәрәптики бутпәрәслик («Дан»да)

(ә)

Җәнубий тәрәптики бузуқчилиқ («Бинямин»да) (17-21-баплар)


••••••••



Қошумчә сөз 


Китапниң мәхсити (2)


Худаниң Исраил билән бағлиған әһдисигә болған садақәтлигиниң намайәндиси

Кириш сөзимиздә биз мәзкур китапниң түп мәхситини, йәни Исраилниң гунаниң қуллуғида болғанлиғини, шундақла уларниң Қутқазғучи-Мәсиһгә болған мутләқ муһтаҗлиғини (һәм бизниңкини, әлвәттә) аян қилиштин ибарәт болиду, дәп баян қилған едуқ.

Мошу сәһипиләрдә Худаниң Өз хәлқи билән бағлиған әһдисигә мутләқ садақәтлиги биринчидин, улар Өзигә итаәтмән болса бәхит-бәрикәт ата қилиши билән, иккинчидин, итаәт қилмиса уларни қәдәмму-қәдәм җазалиши билән, үчинчидин, уларда һәқиқий товва болса уларни кәчүрүм қилип әслигә кәлтүрүши билән ениқ көрүниду. Башқа «қошумчә сөзләр»дә биз Худаниң Исраил билән болған әһдисидә униң «җаза-тәрбийисиниң бәш басқучи» барлиғини көрсәткән едуқ. Биз төвәндә оқурмәнләр үчүн буларни йәнә баян қилимиз: —


Худаниң Исраил билән түзгән әһдиси — «Худаниң җаза-тәрбийисиниң бәш басқучи»

(Худа Исраил билән түзгән әһдидики «җаза-тәрбийиниң бәш басқучи»ниң тәпсилатлири Муса пәйғәмбәр арқилиқ берилгән, «Лав.» 26:14-26 вә «Қан.» 28-бапта тепилиду).


Қисқичә қилип ейтқанда, Худа Исраилға, Өзәмгә итаәтмән болсаңлар, силәргә меһир-шәпқәт көрсәткүчи вә қоғдиғучи болимән, дәп көп йәрләрдә ениқ вәдә қилған. Бирақ улар әксичә итаәтмән болмиған болса, униң җаза-тәрбийиси тәдриҗий бешиға чүшиду. Бу җаза-тәрбийиниң бәш басқучини төвәндикидәк жиғинчақлашқа болиду. Итаәтсизлиги еғирлашқансери җаза-тәрбийиму еғирлишип бариду: —


(1) Ваба-қизитминиң чүшүши, дүшмәнләрниң «ишик алдида» туруши, дүшмәнләр алдида асанла мәғлуп болуши («Лав.» 26:14-17).


(2) Ямғур аз, һосулниң начар болуши («Лав.» 26:18-20).


(3) Явайи житқуч һайванларниң көпийиши, уларниң инсанларға вә малларға һуҗум қилиши (буниң көчмә мәнаси бәлким дөләт ичидики муқимсизлиқ, тәртипсизлик вә қанунсизлиқниму көрситиду) («Лав.» 26:21-24).


(4) Шәһәрләрниң муһасиригә елиниши, қәһәтчилик, уларниң дүшмәнләр вә яқа жутлуқларниң алдида бойсундурулуши вә шуларниң қаттиқ башқуруш түзүми астида яшиши («Лав.» 26:25-27).

(5) Дүшмәнләрниң өч елиши, қайтидин шәһәрләрни қоршивелиши, шәһәрләр вә йәр-зиминниң вәйран болуши, сүргүн болуши, сүргүн болғинида вәһимә астида яшиши («Лав.» 26:27-39).

«Батур һакимлар»дики хатириләрдин оқурмәнләрниң өзи бу тәдриҗий җазалар арқилиқ Исраилға вә Йәһудаға көрситилгән агаһ-бешарәтләрни байқалайду. Һалбуки, бәшинчи басқуч, йәни «сүргүн қилиниш» болса пәқәт Исраилниң техиму көп итаәтсизлик вә асийлиғидин кейин келиду. Исраил қәтъий товва қилмиғачқа, сүргүн болушиғичә шунчә узун муддәтниң берилиши бизгә Пәрвәрдигарниң сәвир-тақитиниң улуқлуғиға чоң бир испат болуши керәктур.


Гидеонниң тарихидин елинған бәзи савақ-ибрәтләр

Гидеон батур һакимлар ичидә расул Павлус Инҗилда баян қилған икки зөрүр роһий принсипни намайән қилған әҗайип үлгә еди.


Биринчи принсип: — «Бәлки Худа даналарни хиҗаләткә қалдуруш үчүн бу дуниядики ахмақ саналғанларни талливалди; күчлүкләрни хиҗаләткә қалдуруш үчүн бу дуниядики аҗиз саналғанларни талливалди; У йәнә бу дуниядики қәдирсиләрни, пәс көрүлидиғанларни талливалди, «йоқ болған нәрсиләр»ни мәвҗут шәйиләрни йоққа чиқиричетиш үчүн талливалди. Униң мәхсити Худа алдида һеч әт егиси махтанмаслиқ үчүндур... шуниңдәк Тәвратта пүтүлгәндәк: «Пәхирлинип махтанғучи болса Рәбдин пәхирлинип махтисун!»» («1Кор.» 1:27-29, 31).


Худа Исраилни Мидиянлардин қутқузуш үчүн таллиған киши ишәши камил, өзи батур, әзимәт киши әмәс еди; у бәлки «Мидиянийларниң булаңчилигидин сақлини үчүн шарап көлчиги ичидә буғдай тепиватқан», «аҗиз саналған», «пәс көрүлидиған» бир адәм еди. У йәнә өзи тоғрилиқ «И Рәб, мән Исраилни қандақ қутқузалаймән? Мениң аиләм болса Манассәһ қәбилиси ичидә әң намрити, өзәм атамниң җәмәтидә әң кичикдурмән» — дәйду. Худа униңға аилисидики «Баал» дегән бутқа аталған қурбангаһни өрүп, йеңи бир қурбангаһ ясап, униңда аилисидә мәхсус қурбанлиққа сақланған бир топақни қурбанлиқ қилишни әмир қилғандин кейин, у бу ишни йошурунчә қилиду. Һалбуки, Худа униң шундақ қилғинини Өзигә итаәт қилиш дәп қобул қилип, униң атисиниң вастиси билән Гидеонниң етиқадини күчләндүриду (6:11-32).


Гидеон дадиллиқ билән Исраилни қошун болушқа чақирғандин кейин Худа «қой териси вә шәбнәм» аламәтлири арқилиқ йәнә униң иман-ишәшини риғбәтләндүриду (6:36-40). Андин У қошунниң санини 32000дин 300гә азайтиши билән униң иман-ишәшини синайду. Авал Худа Гидеонға: «Барлиқ қорқуп кәткәнләр өйгә қайтсун» дегән әмирни тапшуруши билән 22000 адәм өйгә қайтип кетиду; 10000и қалиду. Андин у уларға «Су бойиға чүшүп су ичсун» дегән пәрман чиқириду. Пәқәт «Ишт су ичкәндәк тили билән ялап су ичкәнләр» Худа тәрипидин Мидиянийларниң санақсиз қошуни билән соқушушқа бекитилиду! 


Дәрвәқә, нусрәт қазанғандин кейин Исраил бу нусрәттин «пәхирлинип махтиғанда» өзини әмәс, бәлки «Рәбдин пәхирлинип даңлайдиған» болиду! Бәрһәқ, шан-шәрәп Гидеонниңки әмәс, Худаниңки еди!


Иккинчи принсип: (төвәндики сөзләрдә тепилиду) — (Худа Ибраһим пәйғәмбәргә ейтилған) ««Сени нурғун қовмниң атиси қилдим» дәп йезилғандәк, Ибраһим һәммимизниң атисидур. Дәрһәқиқәт, у өлүкләрни тирилдуридиған, мәвҗут болмиған нәрсиләрни бар дәп мәвҗут қилидиған, өзи етиқат бағлиған Худа алдида һәммимизниң атиси болди» («Яр.» 17:4, «Рим.» 4:17). Бәрһәқ, Худа болса «өлүкләрни тирилдуридиған, мәвҗут болмиған нәрсиләрни бар дәп мәвҗут қилидиған» Худадур. Мана бу иккинчи принсиптин ибарәттур.


Мошу йәрдә Худа Ибраһимға сөзлигән вақтида, гәрчә Ибраһим варислиқ нуқтисидин балисиз болсиму, Худа йәнила униңға «Сени нурғун қовмниң атиси қилдим» дәйду. Кимдә һәқиқий иман-ишәш болса, мәйли барлиқ көрүнүшләр вә әһваллар Худаниң дегининиң әкси болсиму, у йәнила Униң дегинини һәқиқәт дәп һесаплайду. Гидеон өзини аҗиз һәм керәксиз дәп көрәтти (дәрвәқә өзиму шундақ еди); һалбуки, Пәрвәрдигарниң Пәриштиси униңға сөз қилғанда, У уни «Әй җасарәтлик палван, Пәрвәрдигар сән билән биллидур!» дәп чақирди (6:12). Ибраһим Худаниң: «Сени ата қилдим» дегән сөзини чин көңлидин (аллиқачан әмәлгә ашурулғандәк) қобул қилиши билән Худаниң бу сөзи әмәлгә ашурулди; ахирида Йәһудий вә әрәбий хәлиқләр униңдин чиқти. Охшаш йолда, Худаниң сөзини қобул қилғачқа, Гидеонму қорқунучақ бир жигиттин әзимәт вә батур йетәкчигә айландурулди.


Гидеонниң тарихидин йәнә көп қиммәтлик сават-ибрәтләрни үгәнгили болиду; мошу йәрдә биз пәқәт униң падишалиқ орнини қобул қилишни рәт қилғанлиғи үстидила тохтилимиз (8:23). Бу ишта у һәқиқәтән Худаниң «һакимлар» дәвригә болған ирадисини билип йәткән еди. Худаниң халиғини шуки, хәлиққә падиша бекитилиштин илгири, уларниң өзлириниң һәқиқий һөкүм сүргүчисиниң Униң Өзи екәнлигини убдан билип йетишидин ибарәт еди («1Сам.» 8:1-9, 11:16-25ниму көрүң). (Етиқатчилар җамаәтлириму мошундақ «Өзи үчүн падиша издәш» дегән аздурушлардин сақлиниши керәк; демәк, җамаәтләр ичидә һәммә адәмгә һәммә ишта немини қилиш керәк, дәп әмир қилидиған мәлум бир кишини тиклимәслиги яки йолға қоймаслиғи керәк; чүнки Худаниң «йеңи әһдиси»дә, Униң ирадиси шуки, һәр бир аилә һәм айрим шәхс өз мәсъулийәтчанлиғи билән виҗданиға қарап өзигә керәклик қарарлирини өзлири чиқарсун, дегәнликтур).


Әнди Гидеон падишалиқ орнини рәт қилғандин кейин, өзини каһин қилип тикләп өзигә «бир әфод ясаш»қа езип кәткини немидегән паҗиәлик иш-һә! (бу «әфод»ниң тәпсилатлири тоғрилиқ «Мис.» 25:14-26 вә изаһатларни көрүң). Кейин, шу «тор-қапқан»тин, йәни каһинлиқ орнини издәштин (8:27) өз аилисидә чиққан өз ара һәсәтхорлуқлар пүткүл өйидикиләрни дегидәк һалакәткә елип барди («Һак.» 9-бап).


«Батур һакимлар»дики тарих тоғрилиқ:

11:26 «Йәнә келип, Исраил Һәшбон вә униңға қарашлиқ йеза-кишлақларда, Ароәр вә униңға қарашлиқ йеза-кишлақларда һәмдә Арнон дәриясиниң бойидики барлиқ шәһәрләрдә үч йүз жил макан тутуп олтарған вақитларда, немишкә силәр шу йәрләрни қайтурувалмидиңлар?» (Йәфтаһниң сөзи).

Йәфтаһниң Исраил Қанаан зиминини ишғал қилип турған вақитни «үч йүз жил» дәп ейтиши (бәлким тәхминий бир сан болуши мүмкин) «батур һакимлар»ниң һөкүм сүргән дәвриниң тәхминән 350 жил екәнлигини испатлайду (Йәфтаһ һөкүм сүргән вақтидин Самуил пәйғәмбәрниң вақтиғичә бәлким тәхминән 50 жил болуши мүмкин). Йәфтаһ һөкүм сүрүп, иккинчи жилидин Сулайман сәлтәнитиниң төртинчи жилиғичә болған 144 жилни, вә «Мисирдин чиқиш»тин Һәшбонни ишғал қилғичә болған 38 жилни бу 300 жилға қошқанда, ундақта умумий вақит 482 (38+300+144) жил болиду. «1Пад.» 6:1дә Сулайман сәлтәнитиниң төртинчи жили, йәни падиша муқәддәс ибадәтханини Худаға атап беғишлиған жили дәл «Исраиллар Мисирдин чиққандин кейинки 480-жили еди» дейилиду; бу икки сан бир-биригә бәк йеқин.


Исраиллар Қанаан зиминиға киргәндин тартип «Һак.» 11:26дики вақитқичә җәмий 319 жил болиду; бирақ Аммонийлар Исраилниң зиминини ишғал қилип уларға зулум салған 18 жилни шу сандин чиқиривәткәндә 301 жил болиду. Шундақ һесапланғанда, Йәфтаһ ейтқан тәхминий сан «300 жил» тоғра чиқиду; шуниң билән Аммоний падишаниң хаталиғи паш қилиниду.

Худа буйруса биз кәлгүсидә Муқәддәс Китаптики жилнамиләрни тәпсилий җәдвәлләштүрүп чиқармақчимиз.


Һазирчә «батур һакимлар» тарихиниң жилнамилирини төвәндики җәдвәлдикидәк дәп ойлаймиз: —


Исраил дәври 

вә һөкүм сүргүчи

Жил сани

«Мисирдин чиқиш» вә чөл-баяванда жүрүшләр — 

Муса пәйғәмбәрниң йетәкчилигидә

40

Қанаан зиминини ишғал қилиш җәрияни — 

Йәшуа пәйғәмбәрниң йетәкчилигидә

7

Зиминниң тәқсим қилинишидин Кушанниң зулум селишиғичә (Йәшуа пәйғәмбәр)

10

Кушанниң зулум селиши (2-бап, 8-айәт)

8

Отнийәлниң һөкүм сүрүши; аман-течлиқ күнләр

40

Моабниң зулум селиши

18

Әһудниң һөкүм сүрүши; аман-течлиқ күнләр

80

Ябинниң зулум селиши

20

Барақниң һөкүм сүрүши; аман-течлиқ күнләр

40

Мидиянниң зулум селиши

7

Гидеонниң һөкүм сүрүши; аман-течлиқ күнләр

40

Абимәләк «падиша»ниң һөкүм сүрүши

3

Толаниң һөкүм сүрүши

23

Яирниң һөкүм сүрүши

22

-

җәмий 358

Иордан дәриясиниң 

икки тәрипи

-

Ғәрбий — Филистийләр

Шәрқий

-

(1) Әһдә сандуғидин мәһрум болуши

(1) Аммонийларниң зулум селиши

-

(2) Шимшонниң әмәллири, Самуил пәйғәмбәрниң чиқиши

(2) Йәфтаһниң һаким болуши

-

(3) Филистийләрниң мәғлуп қилиниши; Самуилниң һөкүм сүрүши

(3) Ибзанниң һаким болуши

-

(4) Әһдә сандуғидин қайтурулуши

(4) Елонниң һаким болуши

-

-

(5) Абдонниң һаким болуши

җәмий  59

Саулниң һөкүм сүрүши 

(Самуил пәйғәмбәрниң һаким болғандин кейинки 20 жил)

20

Давутниң Һәбронда һөкүм сүрүши

7

Давутниң Йерусалимда һөкүм сүрүши

33

Сулайманниң муқәддәс ибадәтханини 

беғишлишиғичә һөкүм сүрүши

3

Жилларниң умумий сани («Падишалар (1)» 6:1 билән селиштуруң)

480


Оқурмән көрәләйдуки, 10:4дә пуритилғандәк, «батур һакимлар»дин бәзилири замандаш болуп охшаш вақитта Исраилниң башқа-башқа қисми үчүн мәсъул болған.


Йәфтаһниң ичкән қәсими — У һәқиқәтән өз қизини қурбан қилдиму? (11:29-40)


(11:29-40) Йәфтаһ «униң үстигә қилған қәсимини беҗа кәлтүрди». Йәфтаһ өз қизини қурбанлиқ қилғанму-йоқ? Яки бу сөзләрниң башқа мәнаси барму?


Йәфтаһ һәқиқәтән өз қизини Худаға көйдүрмә қурбанлиқ сүпитидә сунған, дәп қарайдиған вә шундақ қаримайдиған алимлар бар. «Қурбанлиқ қилмиған» дәп қарайдиғанлар Йәфтаһ әмәлийәттә қизини муқәддәс чедирға мунасивәтлик Худаниң хизмитигә атап беғишлиған, дәп қарайду. Уларниң мошу көзқарашта болуши төвәндикидәк мунасивәтлик сәвәплири бар: — 


(1) Муқәддәс чедирда ишләйдиған, өзлирини Худаға атап беғишлиған бир түркүм қиз-аяллар болған болуши мүмкин («Мис.» 38:8, «1Сам.» 2:22)


(2) «Инсан қурбанлиғи» Муса пәйғәмбәргә тапшурулған қанун бойичә очуқ мәнъий қилинған, шундақла Худаға «жиркиничлик иш» дәп қаралған («Лав.» 18:21, 20:2-5, «Қан.» 12:31, 18:10)


(3) Йәфтаһниң бу қәсәмни қилған вақти дәл «Пәрвәрдигарниң Роһи униң үстигә чүшкән» вақиттин кейин еди (11:30-31). Қәсәм дәрвәқә Муқәддәс Роһниң тәсири билән қилинған болса, ундақта униң һеч қандақ инсан қурбанлиғини сунушқа қәсәм қилиши қәтъий мүмкин әмәс болатти. Бу көзқарашниң әксичә қарашта болғанлар 30-айәт вә 31-айәтниң арисида мәлум бир вақит бар, дәп қарайду; лекин әйни тексттә бундақ вақитниң һеч қандақ сайиси көрүнмәйду.


(4) Бу текстләрдә пәқәт Йәфтаһниң қизиниң «қизлиғи үчүн матәм тутувелиш»и тәкитлиниду. Әгәр муқәддәс чедирға шу йол билән беғишланған болса, ундақта өй-очақлиқ, балилиқ болушқа муйәссәр болалмайтти.


(5) Мәзкур китапниң муәллипи Йәфтаһниң өз қизини көйдүрмә қурбанлиқ қилғанлиғи тоғрилиқ беваситә һечйәрдә хатирилигән әмәс.


(6) Йәфтаһниң Аммонийларниң падишасиға ейтқан мәнтиқилик сөзлири униң еғир-бесиқ, салмақ бир шәхс екәнлигини испатлайду. У қарам, тәнтәк адәм әмәс еди.


Һалбуки, башқа алимлар, текст бизгә Йәфтаң тоғрилиқ пәқәт: «Униң (демәк, қизиниң) үстигә қилған қәсимини беҗа кәлтүрди» дегән интайин аддий, беваситә хәвәр йәткүзиду, дәп ойлайду. Шу қарашичә, гәрчә Мусаға чүширилгән муқәддәс қанун бойичә инсан қурбанлиғи қәтъий болмайду (жуқуриқи (3)-сәвәвини көрүң) дегән болсиму, «батур һакимлар»ниң күнлиридә каһинлар вә Лавийлар хәлиққә муқәддәс қанунни үгитиш вәзиписидә («Мал.» 2:7) хелә мәсъулийләтсизлик қилип хәлиқни толимй ғәпләттә қалдурди. Шуңа «Шу күнләрдә Исраилда һеч падиша болмиди; һәр ким өз нәзиридә яхши көрүнгәнни қилатти» (17:5, 18:1, 19:1, 21:25). Инҗилда Йәфтаһ иман-етиқади түпәйлидин тәриплиниду («Ибр.» 11:31). Шуниң билән бу алимларниң пикри мундақ: У һәқиқәтән «униң (демәк, қизиниң) үстигә қилған қәсимини беҗа кәлтүрди», қизни қурбанлиқ қилди. Шундақ килизи сәмимийлик билән чин көңлидин болған болсиму, униң ундақ қилғини Худа алдида тоғра болмиди. Шуңа (бу алимларниң пикричә) «батур һакимлар»ни язған тарихчиниң бу ишларни хатириләштики мәхсити: «Шу күнләрдә Исраилда һеч падиша болмиди; һәр ким өз нәзиридә яхши көрүнгәнни қилатти» дегән пакитни тәкитләш үчүн еди.


«Батур һакимлар» дегән китапниң «Рут» дегән китап билән болған мунасивити

«Батур һакимлар»да хатириләнгән чүшкүнлүк һәм паҗиәләрдин Исраил хәлқиниң һәммисини қараңғулуқ вә зулмәт-ғәпләт ичидә яшаватқан, дәп хуласигә келишимиз мүмкин. Шуниң үчүн биз «Батур һакимлар» дегән тарих билән замандаш болған «Рут» дегән хатиридики гөзәл тарихни оқуғинимизда, көңлимиз көтирилиду. Чүнки «Рут» дегән тарихта бир аилә ичидә болған өз ара меһир-муһәббәт, садақәтлик вә һөрмәт-иззәтни көрәләймиз. Мошу тарих бизгә Худаниң кәлгүсидә Исраилға нисбәтән немә планлири барлиғини көрситиду. «Рут»тики «қошумчә сөз»имиздә мәзкур икки китапниң мунасивити үстидә тохтилимиз.