Инҗил 5-қисим 

«Расулларниң паалийәтлири» 


Кириш сөз


«Расулларниң Паалийәтлири»ниң муәллипи расул Павлусниң йеқин һәмраһи болған тевип Луқа еди. Китапниң намидин көрүнүп туридуки, бу китапни Мәсиһниң әршкә көтирилип Өзигә етиқат бағлиғанларға Муқәддәс Роһни әвәткинидин тартип дәсләпки җамаәтниң оттуз нәччә жиллиқ мусаписиғичә болған тарихидин талланма, дейишкә болиду. Униңда хуш хәвәрниң авалқи тарқитилиш йоли вә җамаәтниң өсүп кеңийиш җәрияни хатирилиниду.


Инҗил «Луқа»ға кириш сөзимиздә, «Луқа»ниң вә «Расулларниң паалийәтлири»ниң һәр иккиси Луқа тәрипидин йезилған, бу икки китап әмәлийәттә бир изчил тарихтур, дәп көрсәткән едуқ. «Расулларниң паалийәтлири» (иккинчи китап)ниң бешида биз муну сөзләрни оқуймиз: —


«И һөрмәтлик Теофилос, мән дәсләп язған баян Әйса Өзи таллиған расулларға Муқәддәс Роһ арқилиқ әмирләрни тапшуруп асманға көтирилгән күнгичә болған униң барлиқ әмәллири һәм барлиқ тәлим беришлириниң башланмиси тоғрисида еди».


Биринчи баян («Луқа») «асманға көтирилгән күнгичә.... Әйсаниң барлиқ әмәллири һәм барлиқ тәлим беришлириниң башланмиси» тоғрисида болған болса, Луқаниң иккинчи баяни «Әйсаниң барлиқ әмәллири һәм барлиқ тәлим беришлириниң давами» тоғрисида болуш керәк, дейиш орунлуқ әмәсму? Бу көзқараш иккинчи баяниниң бешидики муну сөзләр арқилиқ испатлиниду: — «Әйса Өзи таллиған расулларға Муқәддәс Роһ арқилиқ әмирләрни тапшурған...». Мәсиһниң йәр йүзидики хизмити һаман Муқәддәс Роһқа таянған болуп, асманға көтирилгәндин кейин шүбһисизки, Худаатиниң ирадисигә Муқәддәс Роһ арқилиқ, расуллири вә җамаитиниң вастиси билән әмәл қилиш давамлишиду.


Шуңа бу китапниң исмини «Әйсаниң (давам қилған) паалийәтлири» яки «Муқәддәс Роһниң паалийәтлири» дәп атиған болсақ мувапиқрақ келәтти. Һалбуки, биз җамаәттики 1900 жиллиқ әнъәнигә әгишип китапни «расулларниң паалийәтлири» дәп атидуқ.


Гәрчә әнди «Расулларниң паалийәтлири»ниң сәһипилиридә расуллар һәм җамаәтниң «әмәл қилиши» һәм «тәлим бериши»ни көргинимиз билән «әмәл қилғучи» вә «тәлим бәргүчи» болса уларниң вастиси билән иш көргүчи Мәсиһ Өзидур (Гал.» 20:2ни көрүң). Инҗил, «Юһанна» 16-бапта Мәсиһ Әйса расуллириға Муқәддәс Роһниң келиши вә кәлгүсидики хизмити тоғрилиқ тәлим бериду: —


«Силәргә ейтидиған йәнә көп сөзлирим бар еди; лекин силәр уларни һазирчә көтирәлмәйсиләр. Лекин У, йәни Һәқиқәтниң Роһи кәлгәндә, У силәрни барлиқ һәқиқәткә башлап бариду. Чүнки У Өзлүгидин сөзлимәйду...» (16:12-14).

Биз «расулларниң паалийәтлири»дә Мәсиһниң бу сөзиниң әмәлгә ашурулушиниң бир қисмини көрәләймиз. Муһим бир мисал алайли, Әйса расуллириға ниҗатлиқ сөз-каламини «ят әлликләр»гә («таипиләргә») йәткүзүш керәклигини бир нәччә қетим очуқ ейтқини билән (мәсилән «Мат.» 28:19, вә мошу китапниң бешида — «Силәр... Йерусалим, пүтүн Йәһудийә вә Самарийә өлкилири, җаһанниң чәтлиригичә Маңа гувачи болисиләр») бу сөзләр расулларниң қулақлириға пәқәт кирмигән.


Бизгә нисбәтән Йәһудийларниң көңлидин Йәһудий әмәсләр («ят әлликләр»)гә орун беришниң толиму тәслигини бәлким тәсәввур қилиш қийин болиду. Уларниң көзқаришида өзлиридин башқа пүткүл дуния бутпәрәсликкә чөмүп кәткән, дайим һарам йемәкләрдин булғинидиғанлар болуп, һәқиқий Худаға ибадәт қилидиған Йәһудийларға дүшмән еди. Йәһудий хәлқи көп қетим ят империйәләр тәрипидин бесивелинған, һәтта вәтинидин айрилип сүргүн қилинған, зиянкәшликләргә учриған. Әйса Мәсиһ йәр йүзидә хизмәт қилғанда, шундақла «Расулларниң паалийәтлири»ниң вақтидиму вәтини болған Пәләстин өз һөкүмранлиғи астида әмәс, бәлки улар нәпрәтлинидиған Римлиқларниң қол астида еди. Йәһудий болмиған бир киши билән һәмдәстихан олтиришни өз хәлқигә хаинлиқ қилғанға баравәр дәп қарилатти. Лекин «Расулларниң паалийәтлири»дә Рәб расуллири вә җамаитидикиләрниң «ят әлликләр»гә көңлидин орун бериши үчүн, уларниң ич-бағрини кәң қилғанлиғини көримиз. Улар Йәһудий әмәсләргә ниҗатлиқни (Мәсиһниң қурбанлиғиға вә тирилгәнлигигә етиқат бағлаш арқилиқ Худаниң кәчүрүмигә вә йеңи һаятқа муйәссәр болушни) сөзләп йәткүзүш керәк болупла қалмай, Йәһудий әмәсләрни Мәсиһниң тени болған җамаәтниң айрилмас бир қисми, өзлири билән бу ишта ака-ука, һәдә-сиңил, шерик сүпитидә қобул қилиши керәк еди. Расул Павлусниң «Әф.» 2:11-22дики бу иш тоғрилиқ сөзлирини көрүң.


Униң үстигә, «Расулларниң паалийәтлири»дә Мәсиһдә болған ниҗатлиқниң хәвири авал Йәһудийларға қайта-қайта сунулған болсиму, уларниң көпинчисиниң уни рәт қилғанлиғини көримиз. Уни қобул қилип, гуналиридин ваз кечип йеңи һаятқа еришкүчиләр болса көпинчиси Йәһудийлар нәпрәтлинидиған бутпәрәс «ят әлликләр»дин еди. «Римлиқларға» 9-11-бапларни көрүң.


Мана бу, Рәбниң җамаитигә «тәлим беришиниң давами»дин бир мисалдур. Тилға елишқа тегишлик йәнә бири болса Мәсиһниң шәхси вә Худалиқ тәбиити тоғрилиқ еди (Униң Муқәддәс Роһиниң тәлим беридиғанлиғи тоғрилиқ сөзлирини «Юһ.» 16:14дин көрүң).


Ушбу китапниң бизгә үгитидиған муһим ишлардин бири шуки, әрләрму, аялларму Муқәддәс Роһ билән зич мунасивәт бағлиши мутләқ керәктур. «Расулларниң паалийәтлири»дә көрүнгән етиқатчилар болса «төрт баян»да көрүнгән, Муқәддәс Роһ келиштин илгәрки шу кишиләр әмәс. «Расулларниң паалийәтлири»дә көрүнгән расул Петрус «төрт баян»да көрүнгән расул Петрус әмәс. «Төрт баян»да көрүнгән Петрус ишәшсиз, башбаштақ, өзигә қаттиқ тәммәна қойидиған амма Худаниң муһәббитигә, қудритигә вә Худаниң рисқ беридиғанлиғиға нисбәтән ишәши аҗиз, арисалди киши еди. У Рәбби болған Мәсиһдин үч қетим танған Петрусдур. Бирақ «Расулларниң паалийәтлири»дә болса пүтүнләй башқичә бир Петрусни көримиз. У Исраилниң каттивашлири алдида жүрәклик билән сахтипәзлигини әйипләйду, лекин униңда қилчиликму бурунқи по етиш адити көрүлмәйду. У өлүмдин қорқмайдиған, кәмтәр, иман-ишәшкә толған, итаәтмән, тәлим-тәрбийә қобул қилалайдиған, дана кишидур. Әнди бу чоң өзгириш нәдин болған? Қисқиси, у Муқәддәс Роһқа чөмүлдүрүлгән, «қайтидин туғулған» еди. Асман-зиминда Муқәддәс Роһтин башқа адәмни мошундақ өзгәртәләйдиған һеч қандақ күч йоқтур. Һәқиқий һаятлиқ, роһий һаятлиқ болуши үчүн әр болсун аял болсун йәр йүзидикиләрниң һәммиси Муқәддәс Роһқа чөмүлдүрүлүши керәк.


«Расулларниң паалийәтлири»дә Мәсиһниң җамаитидә һәқиқий сөзлигүчи, йетәклигүчи вә җамаәт ишлирини башқурғучиниң бирәр адәм әмәс, бәлки Муқәддәс Роһ екәнлигини көримиз. Биз шуниңдәк Худаниң һәқиқий җамаити болса адәмләр башқуридиған, бирәр мәркизи чоң баш штабқа яки «мудирийәт кеңәшмиси»гә егә қандақтур бир тәшкилат әмәслигини көримиз; расул Павлус биз үчүн «1Кор.» 12:12-31дә ениқ тәсвирлигәндәк җамаәт бир тәндур. Униң беши Мәсиһ әрштә туриду, йәр йүзидики һәр бир етиқатчи болса униң тенигә тәвә әзасидур. Һәр бир әзаси өз алаһидә хизмити бар болған, йетәкчиликни адәмдин әмәс, бәлки беваситә һалда беши болған Мәсиһтин алиду. «Расулларниң паалийәтлири» болса буниң һәқиқәтлигини көрситиду.


Шуңа мәзкур китап бирәр «җамаәт ишлириға қолланма» болуш мәхситидә әмәс, бәлки һәр бир етиқатчиға баш билән болидиған әшу беваситә шәрәплик алақини издәшкә, шундақла Муқәддәс Роһниң йетәкчилигидә меңишқа интилишкә риғбәт-түрткә болуш мәхситидә йезилғандур. Һәр бир әза башниң йетәкчилиги билән маңғанда, ундақта барлиқ «тән» әзалириниң «паалийәтлири» инсанниң алдин планлиши билән болмисиму, лекин бир-биригә әҗайип маслишиду. Бу китаптин биз күткән бәзи ишларни тапалмиғанлиғимиздин бәлким һәйран қелишимиз мүмкин. Мәсилән, китапта инсанларниң ойлап чиққан һеч қандақ әқил-планлири, һеч иқтисадий планлар (Инҗилда, Худаниң хизмитидә болғанларниң иқтисадий һаҗәтлири бәк аз тилға елиниду), һеч қандақ мәхсус беналар («черкав» қатарлиқлар), көзгә көрүнгән һеч қандақ алаһидә «тәрбийә курслири» тоғрисида баянлар йоқтур — лекин бу тарих хатириләнгән мәзгил хуш хәвәр аллиқачан Явропа, Африқа вә Асиядики жирақ йәрләргә тарқалған вә шу йәрләрдә етиқатчи җамаәтләр барлиққа кәлгән мәзгил еди. Мана бу, Худаниң Өзи қилғанлиридин ибарәттур. Әрләр болсун, аяллар болсун, кишиләр Униңға қулақ селиш вә шәртсиз итаәт қилишқа тәйяр турса мундақ нәтиҗә чиқмай қалмайду.


Мәзмун: —


1.  

Җамаәтниң «туғулуш»и вә өсүши (1-5-баплар)

2. 

Җамаәтниң зиянкәшликләргә учриши вә кеңийиши (җүмлидин хуш хәвәрниң Самарийәликләргә вә Африқилиқларға җакалинишқа башлиниши) (6-8-баплар)

3. 

Павлусниң Мәсиһкә етиқат қилиши вә хуш хәвәр тарқитиши (9-бап, 1-31-айәтләр)

4. 

Расул Петрусниң хуш хәвәр җакалаш хизмити, җүмлидин «ят әлликләр»гә җакалашқа «ишикни чоң ечиши» (9:32-айәттин 12:25-айәткичә)

5. 

Расул Павлусниң биринчи қетимлиқ хизмәт сәпири (13-14-баплар)

6. 

Расуллар билән йетәкчиләрниң Йерусалимдики кеңәшмиси (15-бап, 1-35-айәтләр)

7. 

Расул Павлусниң иккинчи қетимлиқ хизмәт сәпири (15:36тин 18:22-айәткичә)

8. 

Расул Павлусниң үчинчи қетимлиқ хизмәт сәпири (18:23тин 21:14-айәткичә)

9. 

Расул Павлусниң Йерусалимға бериши вә қолға елиниши (21:51-26-бап)

10. 

Расул Павлусниң римға сәпири (27-28-баплар)


••••••••



Қошумчә сөз


Луқа язған тарихниң «чәкликлиги» тоғрилиқ

Ушбу китапта санақсиз савақлар вә етиқатни риғбәтләндүридиған ишлар тепилиду. Мошу йәрдә сәһипә чәклимиси болғачқа, төвәндә төрт соал үстидила тохтилимиз. Биринчи вә иккинчиси Луқаниң тарихиниң чәклик даириси билән бағлиқ. У хуш хәвәрниң «кичик Асия» (Түркийә) вә Явропада қандақ тарқалғанлиғи, шундақла җамаәтләр өсүп кеңәйтилгәнлиги тоғрилиқ бизгә көп тәпсилатларни тәминләйду. Әнди немишкә у җамаәтниң Африқа яки Асияда болған илгириләшлири тоғрилиқ язмайду?Хелә рошәнки, Луқа җамаәтниң «толуқ тарих»ини йезишқа интилгән әмәс (әмәлийәттә бундақ бир тарихни йезиш һәргиз мүмкин әмәс — «Юһ.» 21:25ни көрүң). Луқаниң хатирилигини, йәни җамаәтниң Явропа тәрәпкә қарап илгирилишигә кәлсәк, ишинимизки, бу илгириләш йөлиниши әмәлийәттә әң көп тосалғу-қийинчилиққа учриған йөлиниш еди. Җамаәттики қедимки әнъәниләр вә башқа тарихлардин билимизки, җамаәтләрниң Асия вә Африқида көпийиши Явропадики көпийиштин техиму тез еди. Шуңа Луқа етиқадимизға әң күчлүк риғбәт-түрткә болсун дәп, бизгә җамаәтниң қаттиқ зиянкәшлик вә түрлүк қийинчилиқлар астида өсүши вә кеңийиши хатириләнгән бир тарихни тәминләйду.


Иккинчи мәсилә жуқуриқиға охшап кетиду — китапниң иккинчи йеримида расул Павлусниң Рим қанун түзүмидә сораққа тартилишлири вә учриған мәсилиләр, шундақла Павлусниң императорниң өзи үстидин һөкүм чиқириши үчүн Рим шәһиригә бериш сәпири тоғрилиқ немишкә шунчә көп тәпсилатлар тәсвирилиниду? Буниңда роһий билим-савақ барму?


Бу мәсилә тоғрилиқ «төрт баян»дики кириш сөзимиздә азрақ тохтилимиз: —

«Йәнә мүмкинчилиги барки, әйни вақитта Теофилус Рим җәмиийитидә жуқури тәбиқидики адвокат болуп, Павлусниң сорақ ишлириға тәйярлиқ қиливатқан болуши мүмкин. Шундақ болғанда, Луқаниң Әйсаниң тәрҗимиһали болған «Луқа»ни вә «Расулларниң паалийәтлири»ни йезиштики мәхсити Теофилусқа Павлусни («Рос.» 28-бапни көрүң), шундақла у җакалиған етиқатни Қәйсәр алдида ақлаш испати билән толуқрақ тәминләштин ибарәт болуши мүмкин, дәп қияс қилишқа болиду».


Шуңа «Луқа» билән «Расулларниң паалийәтлири»ни Мәсиһ етиқадини ақлап тәсвирләйдиған бир пүтүн баян дейишкә болиду. Пүтүн империйәниң бипаян зиминда, шималида Әнглийә вә Галлийәдин җәнупта Африқа вә Мисирғичә, ғәрипдә Испанийәдин шәриқтә «кичик Асия» (Түркийә), Сурийә вә Иорданийәгичә, һәр бир аддий пухра, шундақла барлиқ һөкүмдарлар өз ортақ тили (грек тили)да бу баянни оқуялайду. Болупму «Расулларниң паалийәтлири»дики әң ахирқи бапларда расул Павлусниң Римниң қанун-түзүмигә толуқ бойсунғанлиғини көримиз. Гәрчә Римдики нәзәрбәндтин қечишқа көп пурсәтләр чиққан болсиму, у қачмайду. У көп Римлиқ һөкүмдарлар алдида сораққа тартилиду. Уларниң сөз-һәрикәтлиридин уларниң чириклишип кәткәнлиги ениқ көрүнүп турсиму, Павлус уларға Рим һөкүмитиниң вәкилидәк һөрмәт билән сөзләйду. Униң пәйғәмбәрлик алдин көрәрлиги билән Римниң кемисидә олтарған 276 киши қутқузулиду (27-бап). Шуниң билән һәммә кишиниң көзигә көрүнидуки, Мәсиһгә етиқат қилған адәмләр сәмимий бир һөкүмәткә һеч тәһдид йәткүзмәйду, әксичә аманлиқ вә қанунни әтиварлайдиған бир җәмийәттә хелә иҗабий тәсир көрситип, шулар туруватқан һәр бир дөләткә пайда йәткүзгүчи амилдур. Мошундақ сүпәт егилири, пәқәт Рим империйәсигә әмәс, бәлки өз пухралириниң мәнпәәтини көзләйдиған һәр қандақ империйә яки падишалиққа өзини тәвсийә қилиду. 


«Маттияс»ниң «он иккинчи расул» дәп таллиниши (1:15-26) тоғрилиқ — «он иккинчи расул» ким?

Бу соалниң өзи анчә муһим әмәс. Амма бу мәсилә интайин муһим бир принсипқа мунасивәтлик болғачқа, униң үстидә тохтилишниң пайдиси бар. Инҗилда «он икки расул»дин башқа «расул» дәп ениқ аталған аз дегәндиму йәнә он әр киши бар. Хелә рошәнки, булардин башқа йәнә бир нәччә намсиз расулларму бар еди. «Коринтлиқларға (2)»дики «қошумчә сөз»имиздә «расуллар» тоғрилиқ изаһатлиримизни көрүң. Шу йәрдә ейтқинимиздәк, биз шу «он икки (расул)»ни (җамаәткә нисбәтән) «ул» яки «асас қилинған» дәп қараймиз. Демәк, уларниң Рәбдин тапшурувалған һоқуқи вә қобул қилған вәһийлири һәтта башқа расулларникидинму жуқури дәриҗидә еди. «Самавий Йерусалим»ниң он икки дәрвазисида «он икки расул»ниң исмилири йезиқлиқ («Вәһ.» 21:14). Рәб Әйсаму «Силәр (он икки расул) он икки тәхттә олтирип, Исраилниң он икки қәбилисиниң үстидин һөкүм чиқирисиләр» дегән («Мат.» 28:19). Шуңа бу «он икки»ниң Худаниң планида алаһидә орунға егә болғанлиғида қилчә гуман йоқ.


Жуқириқи айәтләрдә, расул Петрус Зәбурдин (69:25, 109:8) Мәсиһниң сатқунлуқ қилиниши вә униңға сатқунлуқ қилғучиниң орниниң башқа бирисигә тапшурулидиғанлиғини көрситидиған бешарәтләрни нәқил кәлтүриду. Петрусниң бу бешарәтләргә шәрһ бәргәнлигини тоғра дәп ишинимиз. Улар дәрвәқә, башқа бирисиниң Йәһуданиң орнини басидиғанлиғи, «он иккинчи расул» болидиғанлиғини алдин-ала көрситиду.


Һалбуки, қериндашларниң Йәһуданиң «орнини басқучи»ни таллиши тоғра чиқтиму? Рәб улардин айрилип асманға көтирилгәндә уларға пәқәт «Йерусалимда туруп Муқәддәс Роһниң үстүңларға чүшүшини күтүңлар» дегән бирла җиддий вә тәпсилий әмир қалдурған еди. Уларниң җиддий муһтаҗ болғини мана шу еди. Рәбниң Муқәддәс Роһ тоғрилиқ болған көп тәлимлиригә (болупму «Юһанна» 14-16-баплар) қариғанда, У Өзи улардин айрилип, уларниң йенида болмиғанда Муқәддәс Роһниң Униң орнини бесип уларға Тәлим Бәргүчи вә Йетәкчи болидиғанлиғи тоғрилиқ ениқ сөзлигәнлигини көримиз. Мәсилән, 16:13дә У: «У, йәни Һәқиқәтниң Роһи кәлгәндә силәрни барлиқ һәқиқәткә чөмдүрүп йетәкләйду» дәйду. Бундақ ениқ тапшуруқ болған екән, Петрус немишкә Әйса йенида болмиған, амма Муқәддәс Роһ техи кәлмигән әһвалда тәлим бәргүчи һәмдә йетәкчи ролини өз зиммисигә алиду?


Биз қериндашларниң «икки кишини бекитти», андин уларниң:

— «Сән, и һәммә адәмниң қәлбини билгүчи Пәрвәрдигар! ... Бу иккиләндин қайсисини таллиғанлиғиңни көрсәткәйсән!» дегән дуасини оқуғинимизда, улар Худаға анчә кәң таллаш даириси бәрмигән, дәп ойлимай қалмаймиз! Шуниңға охшаш, көп дуалар Худаниң ишлиримизни һәл қилидиған әҗайип карамитигә чәк бәлгүләп қойғандәк болуп қалиду. Мәсилән, «Аһ Худа, мениң оғлумниң кесилини сақайтиш үчүн маңа уни дохтурханида ятқуздәк пул тәминлигәйсән!» дегәндәк дуаларни қилишиду. Әнди Худаниң башқа йоллири йоқму? У беваситә сақайталмамду? Яки башқа бир васитә билән сақайталмамду? Биз пулисз, дорисиз вә амалсиз қалғанда, уму амалсиз қалдиму? Қандақму биз уни өзимизниң чәклик ой-пикир даирисигә бағлалаймиз? (һалбуки, Худаға шүкри, у көп вақитларда дуайимизда ағзимиздин чиққан сөз-шәртләр бойичә әмәс, бәлки қәлбимиздики нида-пәрядимизға қарап җавап бериду).


Қериндашларниң чәк ташлишидинму әшу вақитта Муқәддәс Роһниң адәмниң роһ-қәлбидә беридиған йетәкчилиги, тәлими вә гувалиқ беришиниң уларда техи болмиғанлиғини көрәләймиз.

Биз жуқуриқи ишлардин төвәндики принсипниң рошән бир мисалини көрәләймиз, дәп ишинимиз. Мошу муһим принсипни тонуп йәтмигичә Худаниң Өзини һәқиқий тоналмаймиз (Худа Йәшая пәйғәмбәр арқилиқ дегән): — 


«Чүнки Мениң ойлиғанлирим силәрниң ойлиғанлириңлар әмәс,

Мениң йоллирим болса силәрниң йоллириңлар әмәстур;

Чүнки асман йәрдин қанчә жуқури болса,

Мана Өз йоллирим силәрниң йоллириңлардин,

Мениң ойлиғанлирим силәрниң ойлиғанлириңлардин шунчә жуқуридур» («Йәш.» 55:8-9).


Петрусниң бирисиниң расул болуш үчүн қандақ салаһийәткә егә болуш керәклиги тоғрилиқ ойлиғини орунлуқ, асаси бардәк қилғини билән, униңда шүбһисизки, Худаниң қадирлиғи тоғрилиқ икки чоң хата қияс һәмдә бир чоң кәмчилик бар; шуңа, униң бу ойлириниң «Худаниң ойлиғанлири» әмәс, дәп ишинимиз. Әнди Петрусниң қияслири вә ойида болған кәмчилик болса: — 


(1) Әйсаниң тәлими вә һаятиға толуқ гувачи болуши үчүн, он иккинчи расули болидиған адәм Әйса йәр йүзидә хизмәттә болған чеғида (Йәһия пәйғәмбәрниң чөмүлдүрүш жүргүзгән вақтидин тартип Әйсаниң асманға көтирилишигичә) җисманий җәһәттә Униң йенида болуши керәк еди.


(2) Әйсаниң өлүмдин тирилдүрүлгәнлигини «өз көзи билән көргән» гувачи болуши үчүн, Әйсаниң өлүмидин кейин асманға көтирилишигичә йәнила у җисманий җәһәттә башқа расуллар билән биллә болған болуши керәк еди. 


(3) Петрус тилға алмиған, амма расулниң салаһийитидә болуши үчүн кам болса болмайдиған муһим амил болса Мәсиһниң адәмни чақиришидур. Барсабас яки Маттияста мундақ чақириқ барму? Улар буни ениқлашқа анчә интилмигән охшайду.


Бизгә Худа «он иккинчи расул»ниң орнини бесишқа, йәни бир «һул расул» болушқа һәқиқий бекиткән киши расул Павлустәк көрүниду (мундақ дегинимиз, Маттиясниң бирхил «расуллуқ хизмәт»и йоқ, дегәнлигимиз әмәс — 4:33, 5:12ни көрүң). Мәсиһ йәр йүзидә хизмәттә турғанда Павлус Униңға әгишиш бир яқта турсун, билишимизчә, һәтта Уни көрүп баққанму әмәс. Лекин у Мәсиһниң тирилгәнлигигә гувачи болуп чиқти; чүнки Мәсиһ Өзини униңға алаһидә аян қилған («1Кор.» 9:1ни көрүң). Униңға йәнә Мәсиһниң йәр йүзидики жүрүш-турушлири тоғрилиқ көп тәпсилатлар вәһий арқилиқ аян қилинған (мәсилән, Худа униңға Әйсани әсләйдиған «кәчлик тамақ», йәни «нан уштуш»ниң тәпсилатини вәһий билән аян қилған («1Кор.» 11:23-26 вә «Гал.» 1:10-12ни көрүң). Шундақ болупла қалмай, у башқа расуллар билән селиштурғанда, Мәсиһниң ички һаяти, өлүми вә тирилишиниң әһмийити тоғрилиқ жуқури дәриҗидә вәһийләрни тапшурувалған еди. У өзиниң роһий туғулуши тоғрилиқ «вақитсиз туғулған бовақмән» дәйду («1Кор.» 15:8-9) — демәк, «роһий туғулушум нормал җәриян арқилиқ әмәс, бәлки наһайити қисқа вақит ичидә һамилә болуп туғулған едим». Униң бундақ дегини шүбһисизки, униң расуллуққа киришкәнлигини башқа расулларниңки билән селиштуруш еди. Улар болса Мәсиһкә үч йерим жил әгишип үгәнгән, амма Павлус болса адәмниң әқлий қабилийитидин ешип чүшидиған, туюқсиз вәһийләр билән бирақла расуллуқ хизмәткә чөктүзүлгән.


Рәбниң Павлусни чақирғанлиғи вә уни хизмәткә тайинлиғанлиги башқа расулларни чақириғанлиғи вә хизмәткә тайинлиғинидин рошән еди. Шуниң билән Петрус қойған шәртләргә қариғанда у «он иккинчи расул» болушқа толиму лаяқәтлик еди — бирақ у Мәсиһ йәр йүзидә хизмәттә болған вақтида у башқа расуллар билән биллә җисманий тәндә һазир болмиған еди! Петрус шуниңға диққәт қилмиғанки, Худа көп ишларда карамәтләрни көрсәткинидә бизниң (җисманий җәһәттә) нәқ мәйданда һазир болуш-болмаслиғимиз билән чәккә учримайду. У бәлким ойлиғинимиздин сирт башқа бир йол билән иш көрүши мүмкин. Униң сөз-каламиға қариғанда У шундақ қилишқа амрақтур.


Биз оқурмәнләрдин, жуқурида ейтқинимизни бу мәсилә тоғрилиқ бирәр талаш-тартишқа асас қилмаслиғини өтүнимиз. Расул Павлус өзиниң салаһийити тоғрилиқ һәргиз мундақ муназириләшмәйтти. Өзи тоғрилиқ у пәқәтла: — «Мән расуллар арисидики әң төвинимән, расул дәп атилишқа лайиқ әмәсмән; чүнки мән Худаниң җамаитигә зиянкәшлик қилғанмән» дәйду («1Кор.» 15:9).


Биз башқа он бир расул Худаниң толуқ планини мәлум җәһәттә чүшәнмигән болса, Униң Павлусқа тапшурған вәһийлириниму қобул қилип чүшинишкә толуқ тәйярлиғи болмаслиғиму мүмкин еди, дәп ойлаймиз.


Муса пәйғәмбәрниң бешарити тоғрилиқ (3:22-23) «Маңа охшаш болған бир пәйғәмбәр» ким? 

«Муса дәрвәқә мундақ дегән еди: — «Пәрвәрдигар Худайиңлар өз қериндашлириңлар арисидин маңа охшаш бир пәйғәмбәр турғузиду. Униң силәргә ейтқан барлиқ сөзлирини аңлап, униңға толуқ итаәт қилишиңлар керәк! Чүнки бу пәйғәмбәрниң сөзини аңлимайдиғанларниң һәр бири хәлиқ қатаридин үзүп ташлиниду»».


Рошәнки, Петрус бу сөзләр Мәсиһни көрситиду, дәйду. «Юһ.» 6:14, 7:40диму шундақ. Мусаниң өмридики көп ишлар Мәсиһни көрситиған «бешарәтлик мисал» еди. «Ибранийларға»дики қошумчә сөзимизни көрүң. Амма қайси йолда яки қайси җәһәттә Мәсиһ бу бешарәтни әмәлгә ашурған?


Муса болса «һул пәйғәмбәр» еди — демәк, Исраил үчүн у Тәврат қанунида асасий һәқиқәтләр, җүмлидин қурбанлиқ, каһинлиқ вә ибадәт чедиригә бағлиқ бәлгүлимиләрни қобул қилған. Униңдин кейинки пәйғәмбәрләр әлвәттә бу ишларни өзгәрткини йоқ, бәлки бу қанун-һәқиқәтләрни асас қилип башқа бешарәтләрни бәргән. Лекин Мәсиһ кәлгәндә қурбанлиқ, каһинлиқ вә ибадәтхана түгәйду — чүнки У Өзи «әң ахирқи қурбанлиқ» вә шундақла Худа тайинлиған, әрштә олтарған, Худаниң барлиқ хәлқигә болған улуқ баш каһин болди. Шуниң билән Униңда Худаға йеқинлишидиған пүтүнләй йеңи түзүм барлиққа кәлтүрүлгән. У шу йолда Мусаға охшаш «һул пәйғәмбәр»; лекин У елип кәлгән йеңи әһдә-түзүм Мусаниң әһдә-түзүмидин чоңқур вә узун муддәтлик (мәңгүлүк!) еди. Әслидә Исраил хәлқи Мусаға қулақ салмиса бәхитисизликкә учриған йәрдә, һазир «Мусаға охшаш йеңи пәйғәмбәр» кәлгәндин кейин техиму шундақки: —


«Униң силәргә ейтқан барлиқ сөзлирини аңлап, униңға толуқ итаәт қилишиңлар керәк! Чүнки бу пәйғәмбәрниң сөзини аңлимайдиғанларниң һәр бири хәлиқ қатаридин үзүп ташлиниду».


Әнди Мәсиһ қандақ йол билән «Мусаға охшайдиған пәйғәмбәр» болиду?


(1) Муса башқа пәйғәмбәрләргә селиштурғанда Худани техиму зич мунасивәттә тонуған. «Қан.» 34:10-12ни көрүң — у Худа билән «йүз туранә» көрүшкән.

Рәб Әйса Мәсиһниң Худаатиси билән болған мунасивити Мусаниңкидин зор дәриҗидә техиму зич еди: — «Өғулни Атидин башқа һеч ким тонумайду, вә Атиниму Оғул вә Оғул ашкарилашни лайиқ көргән кишиләрдин башқа һеч ким тонумайду» («Мат.» 11:27)

«Худани һеч ким көрүп баққан әмәс. Бирақ Униң қойнида турғучи йеганә Оғли болса (шундақла Өзи Худа болған) Уни билдүрди» («Юһ.» 1:18). (Ахирқи айәткә қариғанда, Муса көргән Худаниң сияқи әмәлийәттә униң вәкили болған Мәсиһ еди).


(2) Муса Исраилға қутқазғучи еди. У «қоза қурбанлиғи» арқилиқ уларни җисманий қуллуқтин қутқузуп, уларниң йәр йүзидики бир әлниң «туғулуш»иға васитә еди («1Кор.» 10:1-2, «Мис.» 12:1, «Әз.» 16:3-7). Шундақла у уларға пәқәт пәйғәмбәр вә йетәкчила әмәс, бәлки уларға «падиша»дәк болған еди («Қан.» 33:5).

Мәсиһ болса Исраилғиму, ят әлликләргиму Қутқазғучи болиду, Өзи «қоза қурбанлиғи» болуп уларни роһий қуллуқтин, йәни гунаниң илкидин вә Шәйтанниң илкидин қутқузиду, шундақла уларниң роһий, самави бир хәлиқниң «туғулуш»иға васитә болиду; у әлвәттә уларға пәйғәмбәр, йетәкчи, падиша вә уларниң Рәбби болди.


(3) Муса пәйғәмбәр «кона әһдә»ни қобул қилип униң васитичиси болди. Шу кона әһдә Худаниң «йәр йүзидики» хәлқи болған Исраилниң мәвҗудатлиғиниң асаси еди.

Мәсиһ «йеңи әһдә»ниң васитичисидур; йеңи әһдә Худаниң әрштики хәлқи болған җамаәтниң мәңгүлүк һаятиниң асасидур. 


15:36-41: Немишкә Павлус билән Барнабас айрилип кәтти? Кимниң тоғра?

«Лекин йәнә бир нәччә күнләрдин кейин Павлус Барнабасқа:— Биз бурун Рәбниң сөз-каламини йәткүзгән һәммә шәһәр-йезиларға берип, қериндашларниң йениға берип, уларниң һалини сорап келәйли, — деди.

Барнабас болса Юһанна (Маркусму дейилиду)ни биллә елип бармақчи болған еди. Бирақ Павлус алдинқи қетим Памфилийә өлкисидә улардин айрилип кәткән, Рәбниң хизмитидә улар билән биллә давамлиқ сәпәр қилмиған Маркусни йәнә елип беришни ақиланилик әмәс дәп қариди. Шуниң билән иккилән оттурисида бәк кәскин ихтилап болуп, ахир берип улар бир-биридин айрилип кетишти. Барнабас Маркусни елип, кемигә олтирип Сипрус арилиға кәтти. Павлус болса Силасни таллиди; қериндашларниң иккиләнни Худаниң шапаитигә аманәт қилиши билән у иккиси йолға чиқти. У әнди Сурийә вә Киликийә өлкилирини арилап өтүп, һәр қайси җайларда җамаәтләрни қувәтләндүрди»


Павлус Барнабас билән бир-биридин айрилиш тоғрилиқ җәзмән бир пикирдә болуши бәлким мүмкин әмәс. Биз пәқәт төвәндики байқиғинимизни оттуриға қойимиз, шундақла Павлусниң қарари бәлким тоғра еди, дегән пикиргә қайилмиз.


(1) Көңли иш тартмайдиған адәм әмәлийәттә хизмәткә ярдәм әмәс, бәлки тосалғу болиду («Пәнд.» 25:13, 10:26). Худаниң хизмити бәрибир қериндашларниң һессиятлиридин муһимдур.

(2) Маркус Юһанна билән Барнабас нәврә туққан еди («Кол.» 4:10). Шуңа Барнабас туққанчилиқ қилип Маркусқа ян бесиши мүмкин.

(3) Павлус тапшурувалған вәһийләр шүбһисизки, Барнабасниңкидин көп еди. Шуңа Барнабасниң бу ишта Павлусқа бойсунишиға бәлким тоғра келәтти.

(4) Қериндашлар дуа қилип Худаға аманәт қилған киши Барнабас әмәс, бәлким Павлус еди. Шуңа улар Павлусниңкини тоғра дәп қариған охшайду.

(5) Бир нәччә жилдин кейин Павлус Маркусни хизмитигә ярдәмчи сүпитидә қайтидин қобул қилиду вә уни башқиларға тәвсийә қилиду. Маркус Павлусниң униңға бәргән савақ-дәрсини қобул қилған болса керәк. 


(21:18-26) Павлусниң қәсәм ичиш вә қурбанлиқ қилиши тоғрилиқ

Павлусниң хәтлирини оқуған кишиләр үчүн униң ибадәтханида һайван союп мундақ бир қурбанлиқни қилиши вә қәсәм ичишиму ғәлитә вә налайиқ паалийәт болуп көрүниду. У хәтлиридә, Мәсиһниң қурбанлиғи әң ахирқи, шундақла барлиқ башқа қурбанлиқниң орнини басқан дәп ениқ тәлим бәргән әмәсму? Бундақ қурбанлиқ қилиш әгәр Худаниң Мәсиһдә болған улуқ ғәлибисигә асийлиқ қилиш болмиғандиму, һеч болмиса «арқиға чекиниш» болмамду?


Бу соалға җававән, байқинимизни, шундақла төвәндики соалларниму оттуриға қойимиз. Оқурмәнләр булардин өзи хуласә чиқиривалалайду: —


(1) 20-айәттә расул Яқуп Павлусқа Йәһудийлар арисида нурғун «Тәврат қануниға әмәл қилишқа интайин қизғин» етиқатчи бар дәп уқтуриду. Бундақ «қизғинлиқ» ибадәтханидики һайван қурбанлиқлири вә қаидә-рәсимләрдә давамлишишни өз ичигә алиду, дәп қараймиз. Ундақ болмиғанда Павлусниң бу паалийәтләргә қатнишиши уларни қандақму «у бизгә охшаш» дәп хатирҗәм қилалисун?


(2) 21-айәттә Яқуп Павлусқа бу йеңи Йәһудий етиқатчиларниң «Павлус Рим империйәси бойичә Йәһудий хәлқигә Тәврат қануниға яки Тәвраттин чиққан қаидә-йосунларға бойсунушни әмәс, бәлки уларни ташлашни үгитиду» дегәндәк ойда болғанлиғини уқтуриду. Бу мәсилә Йәһудий әмәсләрниң Тәврат қануниға яки қануниниң мәлум қисмини тутуши керәкму-йоқ дегән мәсилигә пүтүнләй охшимайду («Расулларниң паалийәтлири» 16-бапта мошу мәсилә бир тәрәп қилинған еди).


(3) Мошу йәрдә бир нәччә соални қойимиз: — Йерусалимдики җамаәттә йәткүзүлгән тәлим (Яқупниң вә башқа ақсақалларниң тәлими)ниң мәзмуни немә еди? Немишкә бу «йеңи етиқатчилар» шундақ «Тәврат қануниға әмәл қилишқа интайин қизғин»? Чүнки Худаниң планида Тәврат қануниң биринчи мәхсити өзимизниң гунаға чөмгәнлигимиз, Худаниң қанунини әмәлгә ашурулмайдиғанлиғимиз, шундақла Қутқазғучи-Мәсиһгә зор муһтаҗлиғимизни көрситиштин ибарәт еди («Рим.» 3:19-28, 7:4-13, 8:3, «Гал.» 2:11-21ни көрүң). Немишкә бу кишиләргә башқа барлиқ қурбанлиқниң орнини басқан улуқ вә ахирқи бир қурбанлиқ бар дәп үгитилмигән?


(4) Бу кишиләр немишкә Павлус Йәһудийларға Тәврат қанунини ташлаш керәк дәп үгитиду, дәп ойлайду? Ким уларниң мошундақ ойлишиға йол қойди? Йерусалимдики җамаәттә Павлус үчүн һәқиқий әһвални аян қилғидәк җүръәтлик адәм йоқмиди?


(5) Әмәлийәттә, Павлус бундақ тәлимни һеч бәргән әмәс. Униң бу тема тоғрилиқ болған тәлимини өзиниң муну сөзи билән жиғинчақлашқа болиду: —

 «Һәммә етиқатчи әркиндур». Демәк, һәм Йәһудий әмәсләр һәм Йәһудийлар Тәвратта бәлгүләнкән рәсим-қаидиләрниң һәр қандақ бир қисмиға (мәсилән, шабат (шәнбә) күнидә дәм елиш дегәндәк) риайә қилишни халисила, у шундақ қилишқа әркиндур; амма охшашла ундақ қилишни халимисиму, уму уларниң әркинлигидур. Павлус йә буни яки уни қилишқа дәвәт қилмайду («Римлиқларға» 14-бапни көрүң). Амма қурбанлиқ мәсилисидә болса униң: — «Әйса Мәсиһниң гуналарни жуюш үчүн Өзини қурбанлиқ қилиши билән барлиқ башқа қурбанлиқлар инавәттин қалдурулған» дегән тәлими бәк рошәндур. 


(6) Павлус йәнә «һәммәйлән әркиндур» дәп тәлим бәргини билән у йәнә муһәббәт йолида башқиларниң етиқадиға яки етиқатни қобул қилишқа тосалғу болмаслиқ яки виҗданиға зиян йәткүзмәслик үчүн башқиларниң хата ой-пикрилиригә көңүл бөлүшимизгә тоғра келиду, дәп үгитиду. Бизниң әркинлигимиздин мәлум ишаларда бәһримән болушимиз түпәйлидин улар муқәддәс етиқадимизға сәл қариса, ундақта уларниң хата ой-пикрилиригә вақитлиқ маслишишимизға тоғра келиду. Мәсилән, етиқатчилар һәр қандақ гөшни йесә болиду. Лекин башқиларни өйимиздә азатә һес қилдуруш үчүн чошқа гөшини өйгә киргүзмәслигимиз даналиқ иш болиду.


Шуңа бу йәрдә Павлусниң һайван қурбанлиқлириға қатнишиши бу қурбанлиқни инавәтлик дәп етирап қилишиға баравәр болмисиму (әмәлийәттә бу хил қурбанлиқ әсли гунани жуйидиған әмәс, бәлки «тәшәккүр қурбанлиғи» яки «қәсәм ичиш қурбанлиғи» болса керәк еди), лекин Йерусалимдики мошу аҗиз етиқатлиқ қериндашлирини дәп у «инақ-хатирҗәмликниң риштиси билән, Роһта болған бирликни тутуш»қа интилиду. Буниңда әхлақ җәһәттин һеч қандақ чекиниш болмайду, пәқәт Йәһудий қериндашларниң етиқадида кәмлик болиду, халас. Шүбһисизки, Павлус кейинчә уларниң ишәши вә көңүл бөлүшигә еришсәм, уларға ишларни тоғрирақ чүшәндүримән, дегән үмүттә болған. Лекин һазир болса у бу төрт кишиниң йениға берип паалийитигә қатнишипла қалмай, бәлки уларниң қурбанлиқлириниң чиқимини өз үстигә алиду. У бундақ қийин әһвалға әслидә һәргиз чүширилмәслиги керәк еди, лекин у шапаәт билән униңға сәвир қилиду вә шундақла өзи дайим тәвсийә қилидиған меһир-муһәббәтниң йәнә бир үлгисини көрситип бериду: —


«Муһәббәт сәвир-тақәтлик, меһриванлиқтур:

Муһәббәт һәсәтхорлуқ қилмайду:

Муһәббәт өзини махтимайду,

Тәкәббурлуқ қилмайду,

Номуссизлиқ қилмайду,

Өз мәнпәәтини көзләп жүрмәйду,

Териктүрүлмәйду,

Қөңлидә өчмәнлик сақлимайду;

Һәққанийсизлиқтин хошал болмайду,

Бәлки әмәлийәттин, һәқиқәттин хошал болиду;

Һәммә ишта қосиғи кәңлик қилиду, һәммигә йүзлинип Худаға ишиниду, һәммә ишқа үмүт бағлайду, һәммигә чидайду.

Меһир-муһәббәт һәргиз түгимәйду».(«1Кор.» 13-баптин).