Тәврат 13- вә 14-қисим

 Тарих-тәзкирә «1» вә «2» 



Кириш сөз


(Биринчи вә иккинчи қисмиға)

Тәвраттики барлиқ тарихий қисимларға охшаш, «Тарих-Тәзкирә» дегән китап Худаниң пүткүл инсанийәткә қаратқан ниҗатлиқ планини илгири сүрүш җәрияниниң қисмән хатирисидин ибарәт. Бу җәриян Қутқазғучи Мәсиһниң дунияға келишини мәнзил қилған, әлвәттә.


Гәрчә көп «Муқәддәс Китап» нусхилирида «Тарих-Тәзкирә» дайим икки китап қилип («Тарих-Тәзкирә (1)» вә «Тарих-Тәзкирә (2)») нәшир қилинсиму, әмәлийәттә «Тарих-Тәзкирә» әслидә ибраний тилида бирла китап еди. Лекин биз уларни йәнила «Тарих-Тәзкирә (биринчи қисим)» вә «Тарих-Тәзкирә (иккинчи қисим)» дәп атидуқ. Ихчам болсун үчүн «Тарих-Тәзкирә (1)» вә «Тарих-Тәзкирә (2)» дәп атаймиз. Бу кириш сөз «Тарих-Тәзкирә (1)» вә «Тарих-Тәзкирә (2)»гә ортақтур.


«Тарих-Тәзкирә»дә тәсвирләнгән тарихлар билән Тәвраттики «Падишалар» дегән китапта хатириләнгән тарихларниң көп ортақ йәрлири бар; бу ортақ йәрләр Саул, Давут вә Сулайман (миладийәдин илгири 1000-жиллири)дин башлап җәнубий падишалиқ (Йәһуда) үстигә һөкүм сүргән падишаларниң иш-излирини өз ичигә алиду. Шуңа, «Самуил» вә «Падишалар»дики бәзи тәпсилатлар «Тарих-Тәзкирә»дә қайтилиниду. Оқурмәнләрниң шундақ қайтилинишниң сәвәвини толиму билгүси келиши мүмкин. Униң үстигә, ушбу китап узун нәсәпнамиләр билән башлиниду. Өзиниң яки башқа милләт яки әлниң тарихини аздур-көптур ойлиған кишиләр бу нәсәпнамиләрниң мәхсәтлирини пәрәз қилалиши мүмкин; шундақтиму, биз буларниң шундақла бу қайтилинишниң мәхсәтлири үстидә «қошумчә сөз»имиздә сәл тохтилимиз. «Самуил» вә «Падишалар»дики «кириш сөз»ләрниму көрүң.


Әмәлийәттә болса, «Тарих-Тәзкирә» дегән китапниң мәхсити «Падишалар»ниңкигә көп җәһәтләрдә охшимайду. «Тарих-Тәзкирә»дә, көздә тутулғини җәнубий падишалиқ, йәни Йәһуданиң тарихидин ибарәттур; шималий падишалиқта болған иш-вақиәләр җәнубий падишалиқта йүз бәргән ишларға мунасивәтлик болмиса, хатириләнмәйду. Умумән ейтқанда, китапниң муәллипи яки «баш муһәррир»и болса Йәһуданиң падишалириниң яхши әмәллирини (бар болса) көпрәк тилға алиду, уларниң сәһвәнлик-гуналирини аз тилға алиду. Бундақ қилиш бир хил милләтчиликтин яки «орда тарихчилири»дәк падишаларни махташтин болғанму? Биз ундақ қаримаймиз; буниң сәвәплири роһий тәрәптин болған (йәни, Муқәддәс Роһтин чиққан); төвәндә бу сәвәпләрни көрситимиз вә «қошумчә сөз»имиздә улар тоғрилиқ тохтилимиз.


Ушбу китап қачан йезилған, ким тәрипидин йезилған? Кимләр үчүн йезилған?


«Падишалар»дәк, «Тарих-Тәзкирә»му шүбһисизки, дәвирдин-дәвиргә яшаватқан нурғун мирза-тарихчиларниң әҗриниң нәтиҗисидур. Йәһудий хәлқи Бабил империйәсигә сүргүн болуп, Пәләстингә (Қанаанға) қайтип кәлгән (миладийәдин илгири 539-жили)дин кейин бир яки бир нәччә муһәррир бу мирза-тарихчиларниң материяллирини топлап, рәтлигән, дәп ишинимиз («2Тар.» 36:23ни көрүң). Демисәкму, бу мирза-тарихчилар вә муһәррирләрниң хизмәтлириниң һәммиси Һәммигә Қадирниң көрсәтмиси билән вә Муқәддәс Роһниң йетәкчилигидә қилинған.


«Падишалар»дики хатириләр Исраилларниң Бабилға сүргүн болуши билән ахирлишиду вә шундақла йезилиш сәвәплиридин бири сүргүн болғанларниң: «Биз немә сәвәптин сүргүн болғанмиз?» дегән соалиға җавап бериш үчүн еди; «Тарих-Тәзкирә» болса бир нәччә түмән Йәһудий хәлқи сүргүн болуштин миң тәсликтә қайтип кәлгәндин кейин йезилған; улар шу сүргүнлүкниң сәвәплирини убдан биләтти. Шүбһисизики, улар үчүн муһим соал «Биз немә сәвәптин сүргүн болғанмиз?» әмәс, бәлки «Алдимизда немә ишлар бар?» еди. 


Тарих-Тәзкирә» дегән китапниң йезилишиниң бир сәвәви, бизниңчә, бу қайтип кәлгән «Худаниң қалдиси»ни риғбәтләндүрүш еди. Китапни оқуғанлар Худаниң Исраил хәлқигә көрсәткән шапаити вә қилған вәдилиридә турғинидин чоң илһам вә риғбәт алмай қалмайтти. Улар шуниң билән Худаниң нишан-мәхсәтлиригә иман-ишәш бағлап, хатирҗәмлик вә интизарлиқ билән кәлгүсидики ишларға қарайдиған болатти.


«Қошумчә сөз»имиздә биз бу темиға қайтимиз.


Китапниң мәзмуни:   


1-қисим  — Ихласмән падиша Давут

1-9-баплар: 

Адәм атимиздин Саул падишағичә — нәсәпнамиләр

10-29-баплар: 

Давут вә «әһдә сандуғи»; Исраилниң әң яхши падишаси-



2-қисим  — Ихласмән падишалар

1-9-баплар: 

Сулайман вә ибадәтхана; Исраил вә Йәһуда бир-биридин айрилиду

10-36-баплар:

Йәробоам падишадин Зәдәкияғичә болған тарих; Йәһудадикиләрниң сүргүн болуши вә қайтип келиши


••••••••



Қошумчә сөз (1- вә 2-қисмиға)


Немишкә «Самуил» вә «Падишалар»да хатириләнгән тарихлардин бәзилириниң тәпсилатлири «Тарих-Тәзкирә»дә қайтилиниду?

 Бу орунлуқ соал, әлвәттә. Һәр бир ишәшлик тарих болса һәқиқәтниң мәлум бир җәһәтлирини көрситиш яки тәкитләш үчүн мәлум бир нуқтиинәзәрдин йезилиду әмәсму? Гәрчә «Тарих-Тәзкирә» билән «Самуил» вә «Падишалар»ниң көп ортақ тәпсилатлири болсиму, улар охшимиған ишларни тәкитләш үчүн йезилған. «Тарих-Тәзкирә» билән «Самуил» вә «Падишалар»дики охшимайдиған җәһәтләрни төвәндики аддий селиштурмидин көрәйли: —


«Самуил»/«Падишалар»

«Тарих-Тәзкирә»

Саул дәвридин сүргүн болушқичә 

(500 жиллиқ мәзгил)

Адәм атимиздин башлап,

сүргүн болуп қайтқичә

(бир нәччә миң жиллиқ мәзгил)

Иш-вақиәләрдин узун өтмәй йезилған 

Иш-вақиәләрдин узун вақиттин кейин йезилған

Асасән сиясий тарих

Асасән «роһий тарих»

Пәйғәмбәрләрниң хизмитини тәкитләйду

Каһинларниң хизмитини тәкитләйду

Шималий вә җәнубий падишалар тоғрилиқ

Җәнубий падишалар тоғрилиқ

Инсанларниң гуна-қәбиһликлири 

паш қилинған

Худаниң сөзидә туридиғанлиғи көрситилгән

Падишаларниң гуналири тәкитлиниду

Падишаларниң яхши әмәллири 

(бар болса) тәкитлиниду


Рошәнки, ейтқинимиздәк «Тарих-Тәзкирә»ни язған тәзкиричи җәнубий падишалиқни, болупму Давутни үлгә қилған, шундақла Худаниң илтипат-ярдимигә еришкән яхши падишаларни нуқта қилған. У шималий падишалиқниң тарихини баян қилмайла қалмай, бәлки төвәндики ишларниму тилға алмайду: — 


(а) Самуил пәйғәмбәрниң падишаларни таллаш җәриянида ойниған ролини тилға алмайду;


(ә) Саул падишаниң тарихи бәк қисқа баян қилиниду;


(б) Гәрчә Давут падишаниң бәзи ишлири бәк тәпсилий һалда баян қилинған болсиму, у Саул падиша тәрипидин учриған зиянкәшлик, униң Һебронда Йәһуда үстидики айрим сәлтәнити, униң көплигән аяллири, униң Бат-Шеба билән өткүзгән еғир гунайи вә нәтиҗиси болған оғли Абшалом көтәргән исиян һеч тилға елинмайду.


(в) Сулайманниң ибадәтханини салғанлиғи алтә бап сәһипини егиләйду, лекин униң нурғун аял-кенизәклири, униң бутларни ордиға киргүзүшкә йол қойғанлиғи тилға елинмайду.


Бундақ «сүкүт» янбасарлиқ яки тәрәпбазлиқ яки милләтчиликму? «Кириш сөз»имиздә ейтқинимиздәк, биз һәргиз ундақ қаримаймиз. «Тарих-Тәзкирә»ниң муәллипи оқурмәнләрни хелә бурунла «Самуил» вә «Падишалар»ни оқуған, Давут вә Сулайманниң өткүзгән гуналирини аллиқачан убдан билгән, дәп һесаплайду. Шуңа бу ишларни қайтилашниң һаҗити йоқтур. Худа «кона хаманни сориғучи» әмәс, вә Униң хәлқиму ундақ болмаслиғи керәктур. У инсанниң мәлум гуналарни очуқ паш қилишидин һеч һозур алмайду вә әгәр шундақ қилса, пәқәт бизләр уларниң ишлиридин савақ елишимиз үчүн қилиду вә тәпсилатлирини көрситиштә керәклик дәриҗидин һәргиз ашурмайду.


Йәһудийлар Бабил империйәсигә сүргүн болуп, йәтмиш жил өткәндә хелә гүллинип қалған еди. Әнди бу һалавәт вә бехәтәрлик һаләтни ташлап, Пәләстиндә (Қанаан зиминида) йеңи дөләт бәрпа қилишқа қайтқан җүръәтлик әр-аялларға болса қайси ишларниң әслидә өзлириниң Бабилға сүргүн қилинишиқа сәвәп болғанлиғи тоғрилиқ һеч әскәртишниң һаҗити йоқ еди. Уларға керәк болғини болса, өз шәһәрлирини вә ибадәтханини қайтидин қурушқа риғбәт-илһамдин ибарәт еди. «Тарих-Тәзкирә»ниң муәллипи яки муәллиплири дәл мошу риғбәт-илһамни тәминләйду. Риғбәт беришкә оқурмәнләрниң диққәт-зоқлирини тартидиған төвәндики амиллар бар: — 


(а) Худаниң Ибраһимдин башлап Йәһудий хәлқини әлләр арисидин алаһидә Өз хәлқи болушқа чақирғанлиғи (оқурмәнләрниң есидә болуши керәкки, мәзкур китаптики нәсәпнамиләр Адәм атимиздин башлиниду).


(ә) Худаниң Давутқа «мәңгү өчүрмәс чирақ болған бир падишалиқ» тоғрилиқ бәргән вәдиси.

(Гәрчә сүргүнлүктин қайтип кәлгәнләр техи Парс империйәси һөкүмранлиғи астида болғини билән, Худаниң Давутниң тәхти тоғрилиқ болған бу қиммәтлик вәдилири уларниң көзлирини Давутниң әвлади болидиған, Исраилниң үстигила әмәс, бәлки пүткүл аләмниң үстигә падиша болидиған, Бәйт-Ләһәмдә туғулидиған Мәсиһ-Қутузғучиға тиктүриду. Оқурмәнләр китаптики нәсәпнамиләрдә Зәруббапәл дегән адәм тоғрилиқ тәпсилий көрситилгәнлигини байқайду. Зәруббапәл икки тәрәптин Рәб Әйса Мәсиһниң әҗдади, йәни һәм Йүсүп тәрәптин (Йүсүп Тәврат қануни җәһәттин униң атиси дәп һесапланған) һәм Мәрйәм тәрәптин Мәсиһниң әҗдади булған «Мат.» 1:12, 13 вә 16 вә «Луқа» 3:23 вә 27ни көрүң).


(б) Гәрчә әл-жут ичидә қәбиһлик еғир болғини билән, Худа Өзини издигән, шундақла Униң Сулайман арқилиқ қурғузған ибадәтханисида Өзиниң һөрмитини қилидиған падишаларға күчлүк ярдәм вә бәрикәт бәргәнлиги;

(в) Худа шу ибадәтхана тоғрилиқ «Мениң намим шу йәрдә болуш үчүн Мән шу йәрни таллиғанмән» дәп ейтқанлиғи («1Тар.» 22:9-10, «2Тар.» 2:1, 6:6, 6:8, 6:9, 7:14, 7:20, 20:8-9, 33:4, 33:7).


(г) Давутниң оғли Сулайманниң ибадәтханини қуруши вә шуниң билән Худаниң уни Өз шан-шәривигә толдурғанлиғи («2Тар.» 5-6-баплар) оқурмәнгә шу үмүтни йәткүзидуки, «Давутниң техиму улуқ Оғли» Мәсиһ-Қутқазғучи кәлгәндә техиму улуқ вә шәрәплик мәңгүлүк бир ибадәтханини қуриду. Сүргүн болуштин қайтип кәлгәнләргә йәткүзүлгән бир нәччә бешарәтләрниң түп мәнаси шүбһисизки, дәл шу мәнада (мәсилән «Һаг.» 2:9ни вә униң тоғрилиқ изаһатлиримизни көрүң).


Оқурмәнләрниң өзлири Мәсиһкә етиқат бағлиғучи болса биз уларға: «Биз ушбу «Тарих-Тәзкирә»ни биринчи болуп оқуғанларға охшаш, бу дунияда «вәтинимиз әрштин вақитлиқ айрилған мусапирлар» сүпитидә болимиз» дәп әслитимиз («Яқ.» 1:1, «1Пет.» 1:1 вә 2:1ни көрүң). Гәрчә һәр хил еғир қәбиһлик вә чириклишишләр (һәтта Худаниң Өз җамаитидә) әтрапимизға олашқан болсиму, «Тарих-Тәзкирә»дики қедимки падишалардәк биз Худани издәйдиған, өз һаятимиздин һәртүрлүк «бутпәрәслик» вә напаклиқни чиқириветәләйдиған болдуқ; вә шундақ қилсақ, Униңдин күчлүк мәдәт көрүшимиз мүмкин. Мәсиһниң аләмшумул җамаитиниң тарихида шу мәдәт билән нурғун адәмләр рәзил йоллиридин қутқузулуп ниҗат тапқан вә гаһи вақитларда Худаниң шу мәдити билән һәтта толуқ бир әл-жутни басқан бузуқчилиқ әшу дәвирдә кәйнигә яндурулған.


Нәсәпнамиләр — немишкә хатирилиниду?

Бу соалға жуқуриқи абзаста қисмән җавап бәрдуқ, дәп ойлаймиз. «Тарих-Тәзкирә»ни биринчи болуп оқуғанлар сүргүнлүктин қайтип кәлгәнләр еди. Уларниң санлири интайин аз еди («Әзра» 2-бап, «Нәһәмия» 7-бапни көрүң). Буларниң һәммиси Худаниң Ибраһимға бәргән вәдисини чиң тутуши интайин муһим еди: — 


«Мән сени улуқ бир хәлиқ қилип, саңа бәхит-бәрикәт ата қилип, намиңни улуқ қилимән;

Шуниң билән сән өзәң башқиларға бәхит-бәрикәт болисән; 

Кимләр сени бәрикәтлисә Мән уларни бәрикәтләймән,

Кимки сени хорлиса Мән чоқум уни ләнәткә қалдуримән;

Сән арқилиқ йәр йүзидики барлиқ аилә-қәбилиләргә бәхит-бәрикәт ата қилиниду!» («Яр.» 12:1-3).


Бу вәдиләргә Ибраһимниң барлиқ җисманий әвлатлири варислиқ қилатти. Бу бәхитниң бир қисми болуп, Исраилниң барлиқ қәбилә-җәмәтлириниң һәр бир әзаси Йәшуа пәйғәмбәр арқилиқ Пәләстиндики бир парчә йәргә варислиқ қилди. Бу парчә зимин авал өзигә андин униң әвлатлириға мәңгү тәвә, уларниң қолидин һәргиз чиқмайдиған болатти. Һәтта улар уни башқиларға сетип бәргән болсиму, «азатлиқ жили»да у барлиқ мунасивәтлик қәризләрдин халас болған һаләттә уларға яки әвлатлириға қайтурулиду («Лав.» 25:10-55, болупму 23-28).


Амма сүргүнлүктин қайтип кәлгән адәмләр өзи варислиқ қилидиған йәрләрниң қәйәр екәнлигини қандақ биләләйтти? Уларға тегишлик болған мирас немә болатти? Бу әһваллар астида өзиниң әҗдадиниң ким екәнлигини билиши мутләқ зөрүр еди. Шу сәвәптин «тәзкирә»чи әстайидиллиқ билән имканийәтниң баричә он икки қәбилиниң нәсәбигә мунасивәтлик барлиқ мәлуматларни топлайду. У һәтта алди-кәйнидики мәлуматлар анчә бағлашмайдиған, мәнасини чүшиниш тәс болған бәзи учурларни нәсәпнаминиң ичигә киргүзиду (мәсилән «1Тар.» 4:11-14ни көрүң). Бу барлиқ тиришишларниң мәхсити болса, қайтип кәлгән мусапирларниң өзиниң келип чиқишини тепиши үчүн, шундақла өзиниң Пәрвәрдигар ата қилған мирасқа муйәссәр болушидики әң чоң имканийити болуши үчүн еди.


Қәдирлик оқурмән, сизниң роһий нәсәпнамиңиз барму? Есиңиздә болсунки, Худаниң Ибраһимға җисманий бәхитләр тоғрилиқ вәдилири униң җисманий әвлатлириға қилинған, лекин булардин техиму улуқ роһий бәхитләр Мәсиһгә етиқат бағлаш арқилиқ Ибраһимниң «роһий әвлатлири»ға вәдә қилинғандур («Рим.» 4-бап, «Гал.» 3:6-9, 29, 4:21-31ни көрүң). Һеч ким бу роһий бәхитләргә өз җисманий ата-аниси арқилиқ яки мәлум бир милләттин келип чиққанлиғи билән варислиқ қилалмайду. Пәқәт «Худадин қайтидин туғулғанлар» бу мирасни алиду («Юһ.» 1:10-14).


Сиз Худадин туғулғанму?


Башқа «исим тизимликлири»

Нәсәпнамиләрдин башқа «Тарих-Тәзкирә»дә башқа тизимликләр, мәсилән, Давутниң «батур палванлири»ниң тизимлиги вә Давут қийин әһвалда қалған вақитлирида униңға қошулған кишиләрниң тизимликлири учрайду («1Тар.»11-12-бапларни көрүң). Буларниң әһмийити немә?


Биз йәнә бир қетим бу қайтип кәлгән мусапирларниң әһвали тоғрилиқ ойлишимизға тоғра келиду. Шүбһисизки, Худаға садиқ болған бу «хәлиқниң қалдиси»ниң өзлириниң саниниң азлиғи, башқа әлләрниң уларниң шәһәр вә ибадәтхана қурушиға болған күчлүк қаршилиғи вә қуруватқан ибадәтханиниң көлиминиң кичиклиги түпәйлидин нурғун қетимлап райидин қайтқуси келәтти («Һаг.» 2:1-9). Лекин «Тарих-Тәзкирә»дики бу хатирә-тизимликләр уларға Худа алдида һәр биримизниң шәхсий хизмитидики һәр бир айрим ишниң әһмийити бардур, дәп әслитиду. Гәрчә Худаниң бәндилириниң әмәллири йәр йүзидә хатириләнмигән яки унтулған болсиму, улар әрштики хатириләрдә мәңгү пүтүклүктур. «Тарих-Тәзкирә» бизгиму мошу тоғрилиқ әсләтмәмду?


«Шуңа, и қериндашлар, яхши ишларни қилиштин һармайли. Униңға еринмисәк вақти-саити тошқанда чоқум һосул алалаймиз» («Гал.» 6:9).