Тәврат 20-қисим

«Пәнд-несиһәтләр» 

Сулайман падишаниң (вә башқиларниң) һекмәтлик сөзлири



Кириш сөз 


Исраилниң падишаси Давут пәйғәмбәр аләмдин өткөндин кейин, униң оғли Сулайман тәхткә варислиқ қилди. Шу күнләрдә Пәрвәрдигар униң чүшидә көрүнүп, униңға: «Сән немини халисаң, Мәндин шуни тилә, Мән саңа беримән» — деди. Бу вақиә Тәвраттики «1Пад.» 3:5-14тә хатириләнгән. Сулайман Пәрвәрдигардин хәлқини идарә қилишқа әқил-парасәт сорап: «Өз қулуңға хәлқиңниң үстидин һөкүм қилишта яхши-яманни пәриқ етидиған ойғақ бир қәлбни бәргәйсән; болмиса, ким бу бүйүк хәлқиңниң үстидин тоғра һөкүм чиқиралисун?» дәп дуа қилди.


«Пәнд-несиһәтләр» дегән бу китап, шүбһисизки, Худа Сулайманниң әшу дуасиға қайтурған җававиниң бир қисмидур. Китаптики несиһәтләр әмәлийәткә вә реаллиққа йүзләнгән болуп, һәммә кишини, мәйли бай яки мискин болсун күндилик турмуштики мәсилиләрни һәққаний, адаләтлик вә меһриванлиқ билән бир тәрәп қилишқа чақириду. Шуңа «Пәнд-несиһәтләр» дегән бу китап Худаниң Муса пәйғәмбәр арқилиқ Өз хәлқи болған Йәһудийларға тапшурған «муқәддәс қанун»ниң бир толуқлимисидур. Китаптики нурғун дәвәтләр хәлиқләргә «муқәддәс қанун»да өзлиригә берилгән алаһидә вәдиләрни әслитиду, йәни Пәрвәрдигарға итаәт қилишниң нәтиҗисиниң бәхитликлигини көрситиду. Худаниң муқәддәс қанунида хатириләнгән әһдигә асасән, Худа Өзиниң алаһидә қовми болған Йәһудийларға илтипат қилған бу бәхитләр мәнавий вә маддий җәһәтниму өз ичигә алиду.


Китапта гуналарниң һалакәтлири һәр тәрәптин көрситилиду. Китапта пәқәт гуналарниң қиямәт күнидә Худа тәрипидин мәңгүлүк һөкүм қилинидиған һалакитила әмәс, бәлки бу дунияғиму тәвә болған саламәтлигимизгә, аилимиздики турмушқа, достлуқ мунасивитимизгә вә пүткүл җәмийәткә болған қорқунучлуқ тәсирлири баян қилиниду. Гунаниң җәмийәтниң тәрәққиятиниң җан томуриға, йәни өз ара ишәшкә болған тәсирлири көрситилиду. Китапта падиша вә униң хәлқи арисидики мунасивәт тоғрилиқ йезилғанлири аз. Сулайман бу китап арқилиқ өзини тәшвиқ қилип, өзиниң мәнпәәт-һоқуқини көзләп, хәлқиниң көзини бойимақчи әмәс. Әксичә, у уларға өзиниң Худаниң илкидә екәнлигини әскәртип:  «Падишаниң көңли Пәрвәрдигарниң қолидидур, Пәрвәрдигар қәйәргә тоғрилиса, шу тәрәпкә маңиду» дәйду (21-бап, 1-айәт).


Китапниң әң муһим вә һәйран қаларлиқ йәрлириниң бири шуки, инсанийәт икки хилға бөлүниду. Китапта бу икки хил адәмләр һәр хил ипадиләш усули арқилиқ баян қилиниду. Даналар вә надан-ахмақлар (яки саддилар), тәкәббурлар вә кичик пеиллар, садиқ-сәмимийләр вә ялғанчилар, ишчанлар вә һорунлар, болупму һәққанийлар вә рәзилләргә бөлиниду. Биз қайси хилдикиләргә тәвә? Мәзкур китап бизгә нурғун әмәлий мисалларни берип: «қайси хилдики кишимән?» дегән соалимизға җавап тепишимизға ярдәм бериду. Униңдинму муһими, бизгә түзитиш йолини көрситип бериду. Қисқиси, бизни өзиниң тәйярлиған зияпитигә тәклип қилған «Даналиқ» дегән кишиниң сөзигә мәрһәмәт қилиду. У бизгә: Даналиқ адәмниң балисидин әмәс (мәйли қанчә муһим әрбаб яки һоқуқдар болушидин қәтъийнәзәр), бәлки «Пәрвәрдигардинла қорқуш даналиқниң башлинишидур» — дәп дәвәт қилиду. Өз-өзигә, өзиниң әқил-параситигә таянмаслиқ керәк, пәқәт Пәрвәрдигарғила тайиниш керәк: «Өз әқлиңгә таянмай, Пәрвәрдигарға чин дилиң билән таянғин» (3-бап, 5-айәт).


Һәр бир инсан балисиға мундақ интайин қиммәтлик вәдә берилгәнки, кимки даналиқни көңүл қоюп издисә, әмәлийәттә ахирида Худаниң өзини тонуған болиду: — 


«Әгәрдә даналиққа қулақ салсаң,

— Әгәр йоруқлуққа еришишкә көңүл бәрсәң,

— Әгәр әқил-парасәткә тәшна болуп илтиҗа қилсаң,

— Әгәр йоруқлуққа еришиш үчүн дуайиңда жуқури авазда йелинсаң

— Әгәр күмүчкә интилгәндәк интилсәң,

— Әгәр йошурун гөһәрни издигәндәк издәнсәң,

Ундақта Пәрвәрдигардин һәқиқий қорқушни билисән,

Вә саңа Худани тонуш несип болиду» (2-бап, 2-5-айәт).


Даналиқ вә һәқиқий билим Худадин кәлгинидәк, шүбһисизки һәққанийәтму пәқәт Униңдинла кәлгәндур. Һабккук дегән йәнә бир пәйғәмбәр дегәндәк: «Һәққаний киши Худаға тайиниш арқилиқ яшайду».


Бу һәқиқәтләрни Сулайман өз атиси Давут пәйғәмбәрдин үгәнгән. Китапниң көп қисми бәлким миладийәдин илгири 960-жилларда йезилған.


Пәнд-несиһәтләрдики «һекмәтлик сөзләр»ниң асасий қурулмиси

Оқурмәнләр «Пәнд-несиһәтләр»дики «һекмәтлик сөзләр»ниң көп қисминиң «икки қурлуқ» шәкилдә екәнлигини байқалайду. Шу қурулмида бәзидә бир һәқиқәт униң әксичә болған йәнә бир һәқиқәт билән селиштурулиду; бәзидә бир һәқиқәт униңға охшап кетидиған йәнә бир һәқиқәт билән селиштурулиду яки униңға мәнасини кеңәйтидиған башқа бир һәқиқәт қошулиду; бәзидә мәлум һәқиқәт (уйғурларниң мақал-тәмсиллиридәк) охшитиш арқилиқ ениқлаштурулиду яки тәкитлиниду.


Мәсилән, (1) «әксичә болған һәқиқәт билән селиштуруш»: 


«Дана оғул атисини шат қилар;

Әқилсиз оғул анисини қайғу-һәсрәткә салар» (10:1)

«Өчмәнлик җедәл қозғар;

Меһир-муһәббәт һәммә гуналарни япар» (10:12)


(2) Бир һәқиқәтни униңға охшап кетидиған йәнә бир һәқиқәт билән селиштуруш яки униң мәнасини кеңәйтиш: 

«Пәрвәрдигарниң ата қилған бәрикити адәмни дөләтмән қилар;

У бәрикитигә һеч бир җапа-мушәққәт қошмас» (10:22)

«Һәққанийниң чиқарған мевиси «һаятлиқ дәриғи»дур;

Ким дана болса, башқиларни қутулуш йолиға қайтурар» (11:30)


(3) Бир һәқиқәтни охшитиш арқилиқ ениқлаш яки тәкитләш: 


«Адәм аччиқ су жутувалғандәк,

Көзигә ис-түтәк кирип кәткәндәк,

Һорун адәмни ишләткәнму шундақ болар» (10:26)

«Чирайлиқ амма тетиқсиз хотун,

Чошқиниң тумшуғиға алтун һалқа салғандәктур» (11:22)

«Назакәтлик аял иззәт-һөрмәтни қолдин бәрмәс;

Зораванлар байлиқни қолдин бәрмәс»  (16:11).


Демисәкму, уйғур хәлқиниң мақал-тәмсиллиригә охшаш, шу һекмәтлик сөзләрни чүшиниш үчүн уларниң икки бөлигиниң (бәзидә үч бөлигиниң) бир-биригә қандақ бағланғанлиғини издәп чүшиниш керәк.


Мәзмун: — 


(а) 

Даналиқниң инсанларға болған китави; Сулайманниң Худани тонуған атисиниң сөзиниң қиммити; Шәйтанниң инсанға қойидиған қапқанлири; бу дунияға қандақ йүзлиниш (1-9-бап)



(ә) 

Сулайманниң һекмәтлик сөзлири (10-29-бап)



(б) 

Агурниң һекмәтлик сөзлири (30-бап)



(п) 

Лемуелниң анисиниң һекмәтлик сөзлири — пәзиләтлик аял (31-бап)


••••••••



Қошумчә сөз


Пәнд-несиһәтләрдә тилға елинған бәхит-бәрикәтләр вә уларниң Худаниң Исраил хәлқи билән түзгән әһдиси билән болған мунасивити

Оқурмәнләр «Пәнд-несиһәтләр»дә Худаниң әмирлирини чиң тутуп әмәл қилғанларға нурғун бәхит-бәрикәтләрни, җүмлидин баяшатлиқ, саламәтлик вә узун өмүрни беридиғанлиғи тоғрисидики алтундәк вәдилирини байқиған болса керәк. Мәсилән: — 


«И оғлум, тәлимимни унтума,

Дегәнлиримни һемишә көңлүңдә чиң тут.

Чүнки у саңа бәрикәтлик күнләр, узун өмүр,

Хатирҗәмлик қошуп бериду» (3:1-2)

«Өзәңни әқиллиқ санима;

Пәрвәрдигардин әйминип, яманлиқтин жирақ бол.

Шундақ қилғиниңда, бу ишлар дәрдиңгә дәрман,

Устиханлириңға илик болиду.

Пәрвәрдигарниң һөрмитини қилип мал-дунияйиңдин һәдийәләрни сунғин,

Етизиңдин тунҗа чиққан мәһсулатлириңдин униңға атиғин;

Шундақ қилғиниңда, амбарлириң ашлиққа толуп ташиду,

Шарап көлчәклириңдә йеңи шарап ешип-тешип туриду» (3:7-10).


Бәзи изаһатлиримизда көрсәткинимиздәк, бу вәдиләрниң асаси Худаниң Муса пәйғәмбәрниң вастиси арқилиқ Исраил хәлқи билән түзгән әһдисидур. Әһдиниң асасий мәзмуни: «Мениң авазимға қулақ салсаңлар, Мениң әмрим бойичә маңсаңлар, Мән силәрни бәрикәтләймән, қоғдаймән; амма Маңа қулақ салмисаңлар, ундақта Мениң тәрбийә җазалирим астиға келисиләр» дегәндәк болиду («Мис.» 19:6-7, «Лав.» 26-бап, «Қан.» 28-бапни көрүң). Исраил хәлқи әһдә бойичә яшиған болса, ундақта уларниң зимини барғансери йеңи бир «Ерәм бағчиси»дәк болуп кәткән болатти вә улар муйәссәр болған сәлтәнәт арқилиқ Худа бу бәхит-бәрикәтни пүткүл дунияға йәткүзгән болатти; Ибраһимға вәдә қилғинидәк: — «Сән арқилиқ йәр йүзидики барлиқ аилә-қәбилиләр бәхит-бәрикәт тапиду!» («Яр.» 12:3).


Биз бу ишлар тоғрисида төвәндикиләрни байқаймиз: —


(1) Оқурмәнләр Тәвраттики тарихий қисимлардин байқалайдуки, Исраил Худаниң әһдисидә турған әмәс. Һәтта Худа уларниң йениға һәқиқий падишасини, йәни Мәсиһини әвәткәндә, улар уни қобул қилишниң орниға уни рәт қилип: «Рим императори Қәйсәрдин башқа һеч падишаһимиз йоқтур!» дәп вақириған («Юһ.» 19:5).

Шуниң билән, гәрчә ихласмән адәмләрла «Пәнд-несиһәтләр»дә көрситилгән бәхит-бәрикәтләрни көргән болсиму, лекин пүткүл әл уларға муйәссәр болмай кәлди. Униң үстигә, ихласмәнләр бәзидә Худаниң «Пәнд-несиһәтләр»дики вәдилири бойичә әслидә көрүшкә тегишлик бәхит-бәрикәтләрдин башқиларниң гуналири түпәйлидин мәһрум болди. Даниял пәйғәмбәр буниң бир мисалидур. Униң күнлиридә, Исраил хәлқи гуналири түпәйлидин Бабилға сүргүн қилинди. Даниял өзи ихласмән жигит болуп, уларниң бутпәрәслигигә һәмраһ болмиған болсиму, йәнила улар билән җапа тартип, Бабилға сүргүн болған. Шу йәрдә униң етиқади көп синақларға дуч кәлгәндин кейин у «Пәнд-несиһәтләр»дә вәдә қилинған бәхит-бәрикәтләрниң көпини, йәни узун өмүр, Худаниң башпанаһлиғи вә баяшатлиқни көргән. Тәврат дәвридә, Худаниң муқәддәс бәндилириниң тарихлиридин көпи униңкидәк болған болса керәк.


(2) Әнди Инҗил дәвридики етиқат қилғучилар «Пәнд-несиһәтләр»дә вәдә қилинған шу бәхит-бәрикәтләргә муйәссәр боламду?


«Коринтлиқларға (2)»дә мундақ оқуймиз: «Чүнки Худаниң қанчилик вәдилири болушидин қәтъийнәзәр, улар Униңда (йәни Мәсиһдә) «бәрһәқ»тур, вә биз арқилиқ Униңдиму Худаға шан-шәрәп кәлтүридиған «Амин» бардур» (1:20).


Биз шуни шәксиз дейәләймизки, Худа Исраилға вәдә қилған җисманий җәһәттики бәхит-бәрикәтләр Өзигә етиқат қилғучиларға «йеңи асман, йеңи зимин»да мутләқ әмәлгә ашурулиду — узун өмүр (әмәлийәттә «мәңгүлүк һаят»), сақ-саламәт бир тән (йепйеңи бир тән, униңда һеч ағриқ-силақ, жиға-зар яки азап болмайду — «1Кор.» 15:50-54, «Вәһ.» 7:17, 21:4) вә санақсиз байлиқ болиду («1Кор.» 2:9). Һазирқи дәвримиздә болса Худаниң муддиа-мәхсити роһ-қәлбдә һәр җәһәттин Өзигә охшаш, «Өзиниң сүрити» болған бир қовмға егә болуш, шундақла уларға барлиқ роһий бәхит-бәрикәтлирини йәткүзүштин ибарәттур («Әф.» 1:3). Бу бәхит-бәрикәтләрниң қиммити һәр қандақ җисманий бәхит-бәрикәтләрниң қиммитидин асманниң зиминдин жуқури болғинидәк жуқури туриду. Өз хәлқи мошу бәхит-бәрикәтләргә муйәссәр қилиниш үчүн һәртүрлүк азап-оқубәтләргә дуч келиду вә дәрвәқә уларниң етиқадиниң паклиниши вә тавлиниши үчүн шундақ болуши керәк (мәсилән, «Зәбур» 94:1-7ни көрүң). Рәббимизниң Өз сөз-каламини қобул қилип етиқатқа киргәнларниң әһвали тоғрисидики сөзлирини көрүң: «Сөз-каламни дәп қийинчилиқ яки зиянкәшликкә (учримай қалмайду)... учриғинида...» («Мат.» 13:21). Биз Униңға әгәшкән болсақ, һәртүрлүк азап-оқубәтләргә йүзлинишкә тәйяр турушимиз лазимлиғи тоғрисидики Униң башқа сөзлирини көрүң (мәсилән, «Мат.» 10:38, 16:24, «Мар.» 8:34) вә шундақла Петрус, Яқуп, Павлус вә барлиқ расулларниң бу иш тоғрисидики сөзлириниму көрүң (мәсилән, «Рос.» 14:22, «Рим.» 5:3, «Кол.» 1:24, «Фил.» 1:29, «1Тес.» 2:13-16, «2Тес.» 1:4, «2Тим.» 2:3, «1Пет.» 1:6, 1:19-24, «Яқ.» 5:10). Худаниң бу азап-оқубәтләрдә нурғун муддиа-мәхсәтлири бардур (мәсилән, «Колоссиликләргә»дики «қошумчә сөз»имиздики 1:24 тоғрилиқ шәрһлиримизни көрүң). Униң үстигә барлиқ етиқатчилар Худаниң «тәрбийилик җазалири»ға учрайду (мәсилән, «Ибр.» 12:5-17 билән «Пәнд.» 3:11-12, «2Кор.» 5:9, «1Кор.» 5:1-5, 10:26-34ни көрүң).


Шундақ дегинимиз билән һәр бир етиқатчиға «Пәнд-несиһәтләр»дә берилгән барлиқ несиһәтниң мәңгүлүк қиммити бардур. Өзини рәзилликтин сақлашқа, алдам халтиға чүшмәсликкә вә алдамчиларни пәриқ етишкә, өз аилисидикиләрдин убдан хәвәр елишқа, уларға тәрбийә беришкә вә барлиқ ишлириниң ронақ тепишиға, шундақла шулар арқилиқ уларда Худаға шан-шәрәп кәлтүрүшкә вә башқиларға ярдәм йәткүзүшкә кимгә даналиқ керәк болмисун? Бу қиммәтлик һәқиқәтләр мәзкур китапта тепилиду. Кимки өзини шуларниң ичигә чөкүп, уни өзигә сиңдүрсә, инсанлар арисида даналиқ вә билимниң байлиқлири билән толған әң бай адәм болиду.


Униң үстигә, өз көзимиз билән көргәндәк, «Пәнд-несиһәтләр»дики һәқиқәтләрни қобул қилғанларниң биз музакирә қиливатқан шу җисманий бәхит-бәрикәтләргиму (болупму саламәтлик җәһәттин) несип болидиған әһваллар аз әмәс. 


«Пәнд-несиһәтләр»дә көп сөзләр немишкә көрүнүштә қиз-аялларға әмәс, бәлки әрләргила нишан қилиниду? 

Бу йәрдә бу соалға сәһипә чәклимиси билән толуқ җавап берәлмәймиз. Амма шуни ениқ дейишимиз керәкки, Муқәддәс Китаптики барлиқ тәлимләргә асасән әрләр вә аялларниң һәр бири Худа алдида охшаш қиммәтликтур. Роһий җәһәттин әрләр билән аяллар оттурисида һеч қандақ пәриқ йоқтур. Мәсиһ барлиқ инсанлар үчүн, әрләр үчүн, аяллар үчүн өлди; өлүмдин тирилиштә әрләр билән аяллар оттурисида пәриқ болмайду (мәсилән, «Мат.» 22:30 вә «1Кор.» 11:1-16ни вә шу мәктуптики «қошумчә сөз»имизни вә шу айәтләр үстидә тохталғинимизниму көрүң).


Һалбуки, өй ичидә Худа әрни аялиға, шундақла аилисидики барлиқ кишиләргә баш қилған (йәнә «1Кор.» 11:1-16ни вә шу мәктуптики «қошумчә сөз»имизни көрүң). Шуңа аилидә әр кишиниң көпрәк җавапкарлиғи бардур. «Йеңи әһдә»ни қобул қиғанлар, йәни Худаниң ниҗатлиғи билән «йеңи қәлб вә йеңи роһ»ни қобул қилғанлар тоғрилиқ Худа: «Тәврат-қанунлиримни уларниң ичигә салимән, һәмдә уларниң қәлбигиму язимән» вә «Уларниң һәммиси, йәни әң кичигидин чоңиғичә мени билип болған болиду» дәйду («Йәр.» 31:31-34). Шуңа өйдики муһим қарарларда Худаниң Муқәддәс Роһи Өз ирадиси тоғрилиқ һәм әр кишиниң қәлбидә һәм аял кишиниң қәлбидә гувалиқ бериду, дәп ишинимиз; қарарларниң түп һоқуқи вә мәсъулийити болса йәнила әр кишидә туриду, әлвәттә.


Тәврат дәвридә Исраил хәлқидә қизлар ятлиқ болғичә адәттә атисиниң өйидин көп чиқмай туратти. Өзлири үчүн қарар қилалайдиған ишларниң даириси сәл чәклик еди. Шуңа «Пәнд-несиһәтләр»дики җекиләшләр вә несиһәтләрниң көпинчиси өзлириниң өйидики ишларға мәсъул болған әрләрни нишан қилиду. Әрләр мәзкур китап бойичә өйдики ишларни сәмимийлик, адиллиқ вә көйүмчанлиқ билән беҗирсә, қайси аял яки қиз нарази болиду яки ағриниду? Һалбуки, бүгүнки җәмийәттә йеңи қәлб вә йеңи роһни қобул қилғанларға нисбәтән, әр болсун, аял болсун «Пәнд-несиһәтләр»дики сөзләр охшашла муһим роль ойнайду вә толиму қиммәтликтур.


Оқурмәнләр көргәндәк, «Пәнд-несиһәтләр»дә қиз-аялларни «төвән көрүш» яки «кәмситиш» мәвҗут әмәстур. Балиларниң җисманий вә роһий җәһәттин сағлам болуши вә яхши чоң болушида атиниң тәлим-тәрбийиси һәм аниниң тәлим-тәрбийиси охшашла муһим екәнлиги ениқ көрүлиду (1:8, 6:20, 30:17, 31:1). 1:20-33дә, 4:1-13дә, 8-бап вә 9-бапта «Даналиқ» адәмләштүрүлгән болуп, аял киши сүпитидә сөзләйду. «Пәнд-несиһәтләр»дики бәзи һекмәтлик сөзләр диққитимизни пәзиләтлик аял кишиниң өз пәзилити вә номусини сақлаш үчүн күрәш қилидиғанлиғиға тартиду (бу күрәшләр бәзи вақитларда йошурун болиду — мәсилән, 11:16). Ахирқи 31-бапта «пәзиләтлик аял»ни баян қилған гөзәл шеирни көримиз (31:10-31). Ериниң униңға толуқ ишәши болғачқа (31:11), өй ичидә униң қарар қилиш һоқуқи вә әркинлиги барлиғи көрүлиду вә ери дәрвәқә униң тиришчанлиғи вә алдин көрәрлиги билән көп пайда көриду. У есил рәхтләрни таллап сетивелип, өйидикиләргә кийимләрни тикип бериду вә кийим тикип сатиду (31:13-14, 21-22, 24); у кәмбәғәлләргә көп хәйр-сахавәтлик қилиду; һәтта бир парчә йәрниму өз көзи билән көрүп сетивалиду (31:16). Мошундақ әркинлик вә ишәш болған әр-аяллиқ мунасивәт һәқиқәтән бәхитлик мунасивәттур; вә дәрвәқә Худа билән йеқин алақидә яшай дегәнләр үчүн, Униң әр-аяллиқ мунасивәти тоғрисидики ирадиси дәл шундақ болуштур.