Тәврат 33-қисим

«Микаһ»

(Микаһ пәйғәмбәрниң китави)



Кириш сөз 


Пәйғәмбәр тоғрисида

Микаһ пәйғәмбәрниң арқа көрүнүши бизгә намәлум. Униң жути Йәһуданиң җәнубий тәрипидики, Йерусалимдин оттуз километр жирақлиқтики «Морәшәт» яки «Морәшәт-Гат» дегән кичик бир йеза еди. Шуниң үчүн биз уни дехан яки териқчи болуши мүмкин дәп пәрәз қилимиз. Шуңлашқиму униң ишләткән сөзлүклири бәк аддий сөзлүкләр болған. У қобул қилған вәһийләрниң бәзилири падиша, әмирләр вә Йерусалимдики байлар тоғрисида болғачқа, у пат-пат жутидин чиқип «чоң шәһәр» болған Йерусалимға барған болса керәк. У Йәшая пәйғәмбәр билән замандаш болуп, иккилиси Йәһудада бешарәт бәргән, охшашла нәпси арам тапмайдиған байларниң вә «Немә гәп қулаққа яқса шу гәпни ейтидиған» сахта пәйғәмбәрләрниң қаршилиғиға учриған. Йәшая пәйғәмбәр Микаһниң бир бешаритини өз китавида нәқил кәлтүргән (4:1-4). Шу дәвирләрдә Амос вә Һошия пәйғәмбәрләр «шималий падишалиқ» Исраилда бешарәт бериватқан еди. Микаһниң бешарәтлири Йәһуда тоғрилиқму һәм «шималий падишалиқ» («Исраил») тоғрилиқму еди. Бәзи вақитларда у «Исраил» дегән сөзни ишлитип икки падишалиқни бирликтә тилға алиду. Бундақ әһвал көрүлгәндә биз изаһатларни бәрдуқ.


Йезилған вақти

Китавидики биринчи айәттә Микаһниң пәйғәмбәрлик хизмитини қиливатқан мәзгили көрситилиду. Бу мәзгил Йәһуда падишалири Йотам, Аһаз, Һәзәкияниң тәхткә олтарған вақтилирини өз ичигә алиду — йәни миладийәдин илгәрки 739-686-жиллири (җәмий 53 жил). Китаптики бешарәтләрниң көпинчиси Асурийә империйәси Йәһудани ишғал қилиштин илгири, йәни миладийәдин илгәрки 701-жилидин илгири йезилған болса керәк — чүнки улар шу вақиәни алдин-ала ейтиду.


Китапниң арқа көрүнүши вә темиси

Миладийәдин илгәрки 922-жили Сулайман падиша өлгәндин кейин, Йәһуда вә Исраил икки падишалиқ болуп бир-биридин айрилип кетиду. «2Тар.» 10-бапта мундақ хатириләнгән: «Шу тәриқидә Исраил Давутниң җәмәтидин (йәни, Йәһуда қәбилисидин) йүз өрүп, бүгүнгә қәдәр униңға қарши чиқип кәлди».


Шу вақиттин кейин, йәни миладийәдин илгәрки 8-әсирниң иккинчи йерими, Исраил вә Йәһуда һәр иккисиниң әң гүлләнгән мәзгили еди. Икки пайтәхт — Йерусалим вә Самарийә зор баяшатлиқтин бәһримән болушқа башлиған еди. Бирақ улар бу баяшатлиққа еғир бәдәл төләнгән еди — у болсиму, кәмбәғәлләрниң дәһшәтлик експлитатсийә қилинишидур: «байлар техиму бейип кетиватқан, намратлар техиму намратлишиватқан» еди.


Худаниң Муса пәйғәмбәргә чүшәргән қанунлирида «намрат», «тул хотун», «житим-йисир» вә «ят мусапир»ларға ярдәм бериш тоғрисида хелә көп маддилар бар еди. Һәр йәттә жилда, қәризни бекар қилиш, өзини қуллуққа сетивәткәнләрни һөрлүккә қайтуруш керәк еди; һәр әллик жилда («азатлиқ жили» яки «бурға (челиш) жили») барлиқ қәризләрни бекар қилиш вә йәр-зиминни өз егисигә яки аилисидикиләргә қайтуруш керәк еди. Һәр жили һосулниң «тунҗа ашлиқ»и яки «тунҗа мевилири»дин айрип елип, ибадәт хизмитидә болған каһинлар һәм Лавий қәбилисидикиләргә, андин кәмбәғәлләргә үләштүрүп бериши керәк еди; һосул алғанда (мәйли етиздин, үзүмзардин болсун) пәқәт бир қетимла «жиғивелиш»қа болатти. Мошу жиғивелиштин кейин қелип қалған яки кейин пишқан зираәтләр яки мевиләрни кәмбәғәлләрниң жиғивелишиға қалдуруш керәк еди; һәр үч жилда, хәлиқниң барлиқ киримлириниң вә алған һосуллириниң ондин бирини айрип кәмбәғәлләргә тарқитиши керәк еди. Буларниң һәммисиниң үстидә, муқәддәс қанундики: «Пәрвәрдигар Худайиңни пүтүн қәлбиң, пүтүн җениң, пүтүн зеһниң, пүтүн күчүң билән сөйгин» вә «Өзәңни сөйгәндәк хошнаңни сөйгин» дегән икки «бүйүк пәрман» бар еди. Сулайман падиша өзиниң бир нәсиһити билән диққитимизни бу икки пәрманни айривәтмәслик үстигә мәркәзләштүриду: «Мискинни бозәк қилғучи — Пәрвәрдигарға һақарәт қилғучидур; һаҗәтмәнләргә шапаәт қилиш уни һөрмәтлигәнликтур» («Пәнд.» 14:31).


Лекин һөкүмдарлар, каһинлар вә хәлиқниң зор бир қисми бу бәлгүлимиләрниң һәммисини көзигә илмайла қалмай, әксичә охшимиған дәриҗидә алдамчилиқ, оп-очуқ булаңчилиқ, зинахорлуқ қилиш вә сот сорунлирида пара йейиштәк яман илләтләр пәйда қилған еди. Худаниң вәкиллири болған кишиләр, йәни мошундақ әһвални әйиплиши керәк болған каһинлар вә «пәйғәмбәрләр» сүкүт арқилиқ қошулушини билдүргән яки уни актиплиқ билән қоллиған еди. Һәйран қаларлиқ иш шуки, Самарийә (Исраил) көрүнүштә интайин диндар бир хәлиққә охшайтти. Биз Тәвраттики «Амос пәйғәмбәр» вә «Һошия пәйғәмбәр» дегән қисимлардин уларниң садиқлиқ билән тавапкаһлар (Бәйт-Әл, Гилгал вә Бәәр-Шеба)ға «һәҗ» қилидиғанлиғини, қурбанлиқларни қилишқа амрақлиғини вә диний паалийәтлириниң «дәбдәбилик»лигини билимиз. Тәвраттики «Йәшая пәйғәмбәр» дегән қисимдин уларниң «таәт-ибадәт»лиригә қошулған йеқимлиқ яки муңлуқ музика-нахшлири тоғрилиқ хәвәрдар болимиз. Бирақ уларниң шу диний паалийәтлириниң һәммиси Худаниң нәзиридә һәқиқий ихласмәнликтин толиму жирақ болған, жиркиничлик пасиқлиқ, халас. Униң үстигә, уларниң шу «ибадәт»и һәтта бутпәрәслик биләнму арилишип кәткән еди.


Худа Муса пәйғәмбәргә чүшәргән қанунда өзигә қурбанлиқ қилишниң пәқәт бир җайдила болидиғанлиғини бекиткән. Ахирда бу җай Йерусалим болди. У тағлар яки дөңләр болған «жуқури җайлар» үстигә өзигә қурбанлиқ қилиш ибадити үчүн қурбангаһларни қурушни қәтъий мәнъий қилған. Бирақ хелә балдурла кишиләр (шүбһисизки, әслидә яхши нийәт билән) мошундақ қурбангаһларни жуқури җайларда қурушқа башлиған; улар узун өтмәйла бутпәрәслик җайлириға айлинип кәткән; бәзи бутқа чоқунуш паалийәтлири һәтта «Пәрвәрдигарниң намида» өткүзүләтти. «Баал» дегән бутларға чоқунғанда, һәр хил шәһваний гуналар шу «ибадәт»ниң бир қисми болған; ишлар һәтта бәзидә тәсәввур қилғусиз дәһшәтлик һалдики «инсанни қурбанлиқ қилиш»қа айлинип кәткән еди.йәһуда билән Исраилни әһвали дәл узун жиллар тевипниң дәвәтлирини аңлимиған, тамақни һәддидин ташқири көп йегәшкә, еғир кесәлгә гириптар болған интайин семиз адәмгә охшатқили болиду. Сирттин қариғанда униң қияпити интайин гәвдилик вә қамәтлик болғини билән, лекин униң һалити интайин хәтәрлик болуп, һәр қачан жиқилип өлүш мүмкинчилиги бар болиду.


Йәһуда вә Исраилниң әтрапидиму көп аваричиликләр бар еди. Оттура шәриқтә зор өзгиришләр пәйда болған еди. Миладийәдин илгәрки 8-әсирниң иккинчи йеримида тарих бойичә әң қанхор, алдамчи вә тәкәббур империйәләрдин бири, йәни Асурийә империйәси мәйданға чиқип, тезла үстүнлүккә еришти. Микаһниң пәйғәмбәрлик хизмәт мәзгили уларниң төрт падишасиниң дәврини өз ичигә алиду. Бу төрт падишаниң һәр бири «муқәддәс зимин»гә таҗавуз қилип киргән: —


(1) Тиглаф Пиләсәр (III) (744-727). У Асурийәни җаһангирлик йолиға киргүзгән. Филистийә, Дәмәшқ, Галилийә вә «Транс-иорданийә» кәйни-кәйнидин униң қошунлириға тән бәргән.


(2) Тиглаф Шалманъәзәр (V) (726-722). У «шималий падишалиқ»ниң пайтәхти Самарийәгә һуҗум қилған. Шәһәр ахирида униң из басари Саргонға тәслим болған.


(3) Саргон (II)  (722-705). Самарийә вә шималий падишалиқниң қалған җайлиридикиләрни сүргүн қилған. Тәкәббур Самарийә әйни чағда пәқәт Асурийәниң бир «өлкә»си болуп қалған.


(4) Сәннахерип (704-681). Асурийәниң әң дәһшәтлик, рәһимсиз падишаси. Самарийәниң тәслим болғанлиғи тоғрилиқ хәвәр Йәһудада һәм қорқунуч һәм «рәқибимиз ахирида йоқ болиду» дегәндәк бирхил көрәңлик пәйда қилған. Һәзәкия падиша көп җәһәтләрдә ихласмән адәм вә «ислаһатчи» болуп, Йәһуданиң бутпәрәслигиниң көп сиртқи ипадилирини елип ташлиған еди. Бирақ Саргон IIниң өлүши билән, у Асурийәгә тақабил туруш үчүн Йәһудани Мисир, Бабил вә башқилар билән иттипақдаш қилишни «даналиқ» дәп билгән. Бу сиясити үчүн у Йәшая һәм Микаһ пәйғәмбәрләр тәрипидин әйипләнгән. Дәрвәқә Сәннахерип қой қотиниға чүшкән бөридәк миладийәдин илгәрки 701-жили Йәһудаға һуҗум қилип, 46 шәһәр (җүмлидин Микаһ пәйғәмбәр 1:10-15дә алдин-ала ейтқан тоққуз шәһәр)ни ишғал қилип, Йерусалимни муһасиригә алған. Һәзәкия болса Йәшая вә Микаһниң бешарәтлирини аңлап иттипақдашлирини ташлап: «тәслим болмаймиз» дәп һәммә ишларни Пәрвәрдигарға тапшурған. «Йәшая пәйғәмбәр» дегән китаптин оқурмәнләрниң билгинидәк, Худа бу ишқа беваситә қол тиққан; бир кечидила Асурийәниң 185 миң әскири сирлиқ һалда өлгән. Бу карамәт йолбашчиларниң, шундақла хәлиқниң көңлини пәқәт қисқа бир мәзгил Худаға қаратқан. Кейинки йүз жил ичидә пүтүн хәлиқ «бир кризистин йәнә бир кризисқа» путлишип жүрди. Небоқаднәсар Бабилға падиша болғанда, пүтүн хәлиқ (Микаһ бешарәт бәргәндәк, 4:10) Бабилға сүргүн болуп кәтти (миладийәдин илгәрки 587-жили).


Бирақ Микаһниң бешарәтлири Худаниң еғир җазалашлири билән тохтап қалмайду. Исраилниң тартқан азаплири арқилиқ, улар Худаға нида қилғанда, «Қутқазғучи-Мәсиһ» туғулиду (2:12-13, 5:1-6). Микаһ (5:2дә) униң туғулидиған җайини, йәни Бәйт-Ләһәм дегән кичиккинә йезини алдин-ала ейтиду. «Мәсиһ» болса ахирида Исраилни пүтүнләй Худаниң йениға қайтуриду. У арқилиқ Исраил дунияни йорутидиған парлақ нурға айландурулиду (4-бап). Бирақ арилиқта улар йәнә көп җәбир-җапа тартиду.


Инҗилни оқуғанлар билидуки, «Бәйт-Ләһәмдә туғулидиған» Мәсиһ болса дәл Әйсадин башқа адәм әмәс. Кәлгүси бир заманда Исраил үчүн қилидиғинидәк, У бу замандиму «пулпәрәслик», «шәһванийлиқ» вә «һоқуқпәрәслик», һәтта қуруқ «диний шәкилвазлиқ» қатарлиқ бутларни ташлап, Өзини издигәнләр үстигә Өзиниң парлақ нурини чачиду.


Мәзмунлар: —


Жуқирида көрсәткинимиздәк, Микаһниң пәйғәмбәрлик хизмитини қилған вақти 50 жил болған. Шүбһисизки, униң китавиниң мәзмуни шу мәзгилдә йәткүзгән нурғун хәвәрлириниң ихчам бир йәкүнидур.


Үч қатар бешарәт — һәммиси «Аңлаңлар!» билән башлиниду

1-қатар бешарәт (1:2-2:13)

 Исраил «Гунайиңлар түпәйлидин дүшмәнләрниң һуҗумиға учрайсиләр вә сүргүн болисиләр» дәп агаһландурулиду (1:2-2:11). Бирақ Пәрвәрдигар Өзи таллиған «қалди»сини Йерусалимға жиғиду. Улар дүшмәнниң муһасирисидин бөсүп өтиду, Пәрвәрдигарниң Өзи уларниң падишаси болиду (2:12-13). Бу вақиәниң өзи бирхил бешарәт болуп:

(1) Мәсиһниң йеңи әһдә астида ишәнгүчиләрдин тәркип тапқан Өзиниң «қалдиси»ни жиғип уларға болған йетәкчилик хизмитини вә: 

(2) Ахирқи заманларда йүз беридиған ишларни көрситиду. Шу чағда Худа Исраилни жуқуридики вақиәгә охшап кетидиған қорқунучлуқ әһвал астида йәнә карамәтләрни көрситип қутқузиду.


2-қатар бешарәт (3:1-5:15)

 Йерусалимниң йетәкчилири пүтүнләй чирикләшкәнлиги түпәйлидин, Пәрвәрдигар Йерусалимни харабиликкә айландуримән, дәйду (3:1-12); бирақ у йәнә ахирқи заманда Йерусалимни барлиқ әлләрдин үстүн көтиримән, дәп вәдә бериду; (4:1-5); Өзиниң «қалдиси»ни униң ичидин жиғишқа, (4:6-8) шундақла бу пакландурулған йеңи хәлиқ үчүн уларни ғәлибилик йетәкләйдиған «падичи», йәни Мәсиһни әвәтишкә вәдә бериду (5:1-15).


3-қатар бешарәт (6:1-7:20)

 Хәлиқ бутпәрәслиги, асийлиғи вә ачкөзлүгидин заваллиққа йүз тутиду (6:1-7:7); бирақ Худа таллиған «қалдиси», йәни Униң мөмин бәндлири Униң рәһим-шәпқитигә еришип, кәчүрүм қилинип қутқузулиду (7:8-20).

Шуниң билән пәйғәмбәрниң һәр бир «җазалаш хәвәр»и болса ушбу хәвәргә ишинип товва қилғанлар үчүн үмүтлик нуқта билән ахирлишиду. Көпчилик Худаниң җазасиға учрайду; бирақ Микаһға дәвирдаш болған Йәшая пәйғәмбәрниң сөзи бойичә: «Бир «қалди» қайтип келиду (вә қутқузулиду)» («Йәш.» 10:21). 


••••••••



Қошумчә сөз


2-бап, 12-13 айәттики бешарәт тоғрисида: —

«Мән чоқум сени бир пүтүн қилип уюштуримән, и Яқуп;

Мән чоқум Исраилниң қалдисини жиғимән;

Мән уларни Бозраһдики қойлардәк,

Өз яйлиғида жиғилған бир падидәк җәм қилимән;

Улар адиминиң көплүгидин җушқунлишип кетиду.

Бир «бөсүп өткүчи» уларниң алдиға чиқип маңиду;

Улар бөсүп чиқип, қовуққа йетип берип, униңдин чиқти;

Уларниң падишаси уларниң алдида,

Пәрвәрдигар уларниң бешиға өтүп маңиду».


Изаһатлиримизда ейтқинимиздәк, бу бешарәтниң үч «әмәлгә ашурулуш» болуши мүмкин.


(1) Биринчи әмәлгә ашурулуш Йерусалимниң Асурийә падишаси Сәннахерибтин қутқузулуши. Сәннахерип Йәһуданиң барлиқ шәһәрлирини ишғал қилип, андин Йерусалимни муһасиригә алғандин кейин: «Улар тезла жиқилиду» дәп ойлиған вә махтинип: «Мениң бутлирим Пәрвәрдигардин улуқ» дегинидә, у аллиқачан өз ақивитини бекиткән еди. Һәзәкия падиша болса һәммә ишларни Пәрвәрдигарға тапшуруп, Сәннахерибқа тәслим болушни рәт қилған. Шу чағда Сәннахериб: «Ефиопийә бизгә һуҗум қилмақчикән» дегән бир иғвани аңлап, Асурийә қошунини Йерусалимдин чекиндүргән. Андин «Йәшая пәйғәмбәр» китавида хатириләнгәндәк: «Шуниң билән Пәрвәрдигарниң Пәриштиси чиқип, Асурийәликләрниң баргаһида бир йүз сәксән бәш миң әскәрни урди; мана, кишиләр әтигәндә орундин турғанда, уларниң һәммисиниң өлгәнлигини көрди!» («Йәшая» 37-бап)

Бу дәрвәқә Йәһуда үчүн йеңи бир башлиниш еди. Мошу йәрдә «бөсүп өткүчи» «Пәрвәрдигарниң Пәриштиси»ниң Өзи еди. Башқа йәрләрдә тохталғинимиздәк ишинмизки, «Пәрвәрдигарниң Пәриштиси» алаһидә шәхс болуп, У «Пәрвәрдигарниң Сөз-Калами» болған Мәсиһдин башқа шәхс әмәстур.


(2) Иккинчи әмәлгә ашурулуш жуқуриқидикидәк анчә «көзгә көрүнәрлик» болмисиму, униңдин муһим дәп қараймиз. Миладийәдин илгәрки әсирләрдә, мошу айәтни шәрһлигән «раббий»лар (Йәһудий устазлар)ниң көпи айәттики «бөсүп чиққучи»ни болса «Иляс пәйғәмбәр», «Падиша»ни болса «Мәсиһ-Қутқазғучи» дәп қарайтти (башқа пәйғәмбәрләрму Иляс пәйғәмбәрниң Мәсиһниң йолини тәйярлайдиғанлиғини тилға алиду). Инҗил дәвригә кәлгәндә Йәһия пәйғәмбәр авал көрүнүп, хәлиқни Мәсиһкә ишинишкә тәйярлиғанлиғини көримиз. Йәһия туғулуштин илгири, пәриштә Җәбраил Йәһияниң атиси Зәкәрияға мундақ хәвәр йәткүзди: «У (бу бала) Рәбниң алдида Илияс пәйғәмбәргә хас болған роһ вә күч-қудрәттә болуп, атиларниң қәлбилирини балиларға майил қилип, итаәтсизләрни һәққанийларниң ақиланилигигә киргүзүп, Рәб үчүн тәйярланған бир хәлиқни һазир қилиш үчүн Униң алдида маңиду» (Инҗил, «Луқа», 1-бап).


Оттуз жилдин кейин Худаниң буйруғи бойичә Йәһия пәйғәмбәр «иордан дәрияси вадисидики барлиқ районларни кезип, кишиләргә гуналарға кәчүрүм елип келидиған, товва қилишни билдүридиған суға «чөмүлдүрүш»ни җакалашни башлиди» («Луқа», 3:3). Көримизки, Йәһия бу хәвәрни Йерусалимда әмәс, бәлки чөл-баяванда җакалиди. У йәнә униң «чөмүлдүрүш»иниң адәмни Худаниң «кәчүрүм қилиши»иға елип бариду, дәйду. Бу дәрвәқә бир «бөсүп чиқиш» — Йәһия пәйғәмбәрниң мана шундақ йеңи хуш хәвәрни җакалиған вақтиғичә, Худаниң «кәчүрүм қилиш»и Йерусалимдики муқәддәс ибадәтханисида қилинған қурбанлиқлар арқилиқ болуп кәлди. Худаниң «қалдиси» болған мөмин бәндилири Йәһияниң сөзлиригә кирип чөмүлдүрүлгән. Мәсиһ Әйса ашкарә тәлим беришкә башлиғанда, Йәһияниң көп әгәшкүчилири униңдин айрилип, Әйса Мәсиһниң кәйнидин меңишқа башлиған. Шуниң билән төвәндики параң болған: —


«Андин мухлислар Йәһияниң йениға келип:

— Устаз, иордан дәриясиниң у қетида сән билән биргә болған, өзәң тәрипләп гувалиқ бәргән һелиқи киши мана һазир өзи кишиләрни чөмүлдүрүватиду, вә һәммә адәм униң йениға кетишиватиду, — деди.

Йәһия мундақ җавап бәрди:

— Әгәр униңға әрштин ата қилинмиған болса, инсан һеч нәрсигә егә болалмайду. Мениң силәргә: «Мән Мәсиһ әмәс, пәқәт Униң алдида әвәтилгәнмән» дегинимгә силәр өзәңлар гувачисиләр. Келинчәкни әмригә алғучи жигиттур (Йәһуда мошу йәрдә Мәсиһни көрситиду); лекин жигитниң авазини аңлашни күтүп туридиған жигитниң қолдиши униң авазини аңлап, қәлбидә толиму хурсән болиду. Мениң бу хурсәнлигим әнди толуп ташиду. Униң гүлләнмики, мениң аҗизлашмиқим муқәррәрдур» («Юһ.» 3:26-30).


Мошу йәрдә «бөсүп чиққучи» өз хизмитини ада қилған болди. Худаниң «пада»си кона қурбанлиқ түзүмидин бөсүп чиқип, өз падишаси Рәб Әйса Мәсиһгә әгишишкә башлиған. Улар бу йолда Мәсиһ Әйса Өзи уларниң гуналири үчүн қурбанлиқ болупла қалмай, бәлки пүтүн дунияниң гуналири үчүн ахирқи, мукәммәл вә толуқ қурбанлиқ болидиғанлиғини тонуп йетәләйду. Бу әмәлгә ашурулуш бәлким Мәсиһ Әйсаниң мәлум бир сирлиқ баяниға чүшәндүрүш болиду: —


«Тәврат қануни вә пәйғәмбәрләрниң язмилири Чөмүлдүргүчи Йәһияғичә силәргә йетәкчи болуп кәлди; шу вақиттин башлап Худаниң падишалиғиниң хуш хәвири җакалинип келиватиду; падишалиққа кирмәкчи болғанларниң һәр бири шу падишалиққа бөсүп киривелиши керәктур» («Луқа», 16:16, «Мат.» 11:11-15-айәтләрниму көрүң).


(3) Үчиничи әмәлгә ашурулуш ахирқи заманларда йүз бериши муқәррәр. Микаһ вә башқа пәйғәмбәрләр башқа йәрләрдә бешарәт бәргинидәк, ахирқи заманда «Мәсиһниң рәқиби» дәҗҗалниң «езитқу йетәкчилиги»дә, барлиқ әлләр Йерусалимға һуҗум қилишқа жиғилиду. Микаһниң мошу 12-айәттики «Бозраһ» (һазирқи иорданийәниң «Петра» шәһири)ни тилға алғини, бәлким шу вақитта Худаниң Өз «қалдиси»ни қоғдаш үчүн шу йәргә жиғидиғанлиғини көрситиду («Йәш.» 63:1, «Һаб.» 3:3-айәтләр вә изаһатларни көрүң). («Бозраһ» дегәнниң мәнаси: «қой қотини»)


Худа Өз «қалдиси»ни шәхсән Мәсиһ арқилиқ қутқузиду. У уларни йетәкләп ғәлибә билән «бөсүп чиқип» келиду; шуниң билән пүтүнләй йеңи бир дәвир башлиниду.


Амин!