Тәврат 16-қисим

«Нәһәмия»



Кириш сөз

Арқа көрүнүши

Мәзкур китап «Әзра» дегән китап билән охшаш дәвиргә бағланған болуп, «Әзра»дики «кириш сөз» мошу китапқа кириш сөз болалайду. «Әзра»ниң кириш сөзидә дейилгинигә охшаш, Тәвратниң «Нәһәмия» дегән қисмиму қисқа бир мәзгиллик тарих тоғрилиқ йезилған. Бу вақит тәхминән миладийәдин илгәрки 445-430 жиллар еди; сүргүнлүккә елип кетилгән Исраилларниң әвлатлиридин бир нәччә миңи Бабилдики бир қәдәр раһәтлик турмушни ташлап, Пәләстиндә җапа-мушәққәтлик йеңи турмушни башлашқа Йерусалимға қайтип кәлгән еди. Аз дегәндиму икки миллион Йәһудий хәлқи Бабил вә Парста қалғини билән, қайтқанларниң сани аз еди. «Қайтиш»лар үч қетим болған болуп, улар төвәндикидәк; — 


1-қайтиш: — миладийәдин илгири 537-жили, Зәруббапәл йетәклигән, тәхминән 50000 адәм


2-қайтиш: — миладийәдин илгири 458-жили, Әзра йетәклигән, тәхминән 1800 адәм


3-қайтиш: — миладийәдин илгири 445-444-жили, Нәһәмия йетәклигән; пәқәт бир нәччә һүнәрвәнләрла еди.


«Нәһәмия» дегән китап үчинчи «қайтиш» җәрияни вә униң йетәкчиси болған Нәһәмия тоғрилиқ хатиридур. Китапта йәнә илгәрки «қайтиш»лар тоғрилиқ бир нәччә тәпсилатлар тилға елиниду.


Нәһәмия өз китавиниң бешида (1:11) бизгә «Мән падишаниң сақийси едим» дәйду. Император (падиша) Артахшашта (яки «Артаксәрксис») болса, Әстәр ханишниң өгәй оғли еди вә шүбһисизки, у шу ихласмән вә улуқ өгәй анисидин тәсирләнгән еди (Әстәр Артахшаштаниң атиси Ксәрксисниң кейинки ханиши еди). Нәһәмия Әстәрниң тәсири билән шу яхши хизмәтни тапқан болуши мүмкин. Оқурмәнләргә мәлумки, «сақий»ниң хизмити пәқәт падишаға шарап тутуп берипла қалмай, бәлки шу шарап зәһәрләнмигәнлигини тәстиқлаш үчүн авал уни тетип беқиштин ибарәт еди. Бундақ мәсъулийәт билән һәркүнниң көп вақитлирида падишаниң йенида туруши керәк еди; шуңа сақийлар қабилийәтлик адәм болса, дайим падишаларниң муһим мәслиһәтчилириниң бири болуп қалатти. Артахшашта интайин бай падиша болуп, Нәһәмияму падишаниң йенида хизмәттә болғачқа, шүбһисизки уму бай болуп кәткән болуши мүмкин.


Мәзкур китаптин биз Нәһәмияниң һәм хушхуй һәм дуаға берилгән адәм екәнлигини тезла байқаймиз. Нәһәмияниң көңли еғирлашқанда падиша бу һалитини дәрһал байқиди (2:1). У шат-хорамлиқниң мәнбәси вә сирини у бизгә кейин аян қилиду: «Пәрвәрдигарниң шат-хорамлиғи силәрниң күчүңлардур» (8:10).


Мошу қетимқи қайғусиниң сәвәви өзигә: «Сүргүнлүктин қутулған хәлиқниң қалдиси Йәһудийә өлкисидә қаттиқ җапа-мушәққәт тартти, аһанәт ичидә қалди. Йерусалимниң сепили болса өрүветилди, қовуқлириму көйдүрүветилди» дәп йәткүзүлгән хәвәр еди. Шуни аңлап у өз хәлқи үчүн роза тутуп дуа-тиләвәтләргә берилди.


Бу дәвирдики тарихларда (мәсилән, «Әстәр», «Әзра» вә «Нәһәмия»да) бир алаһидилик шуки, көрүнәрлик мөҗизиләр (мәсилән, Исраил Мисирдин чиққанда деңиз уларниң алдида бөлүнгәндәк) йоқ дейәрлик еди. Һалбуки, шуниң билән тәң биз рошәнки, Худаниң давраңсиз иш көргәнлигини, болупму Өз хәлқиниң қәлблиридә һәм һәтта Өзини тонумайдиғанларниң қәлблиридиму үнсиз һәм әҗайип һалда ишләйдиғанлиғини байқаймиз. Артахшашта падиша (бутпәрәсликкә әгәшкән падиша болуши мүмкин еди) Нәһәмияниң қайғусини көрүп сәвәвини уққандин кейин Нәһәмиядин: «Немә тәливиң бар?» дәп сориғанлиғиға интайин һәйран қалимиз. Техиму һәйран қаларлиғи шуки, у Нәһәмияниң тәливини толуқ иҗабәт қилип, униңға ана жутиға қайтип, аңлиған шу күлпәтни түгитишкә керәк болған мәбләғ вә һоқуқни бәрди. Нәһәмия кейин өзини «валий» дәп көрситиду; (7:65) шуңа рошәнки, падиша әслидә уни шу мәнсәпкә бекитип қайтурған еди. Нәһәмияниң бизгә шу хәвәрни беваситә ейтмиғанлиғиниң өзи униң кәмтәрлигиниң ениқ бир ипадисидур.


Шуниң билән шу ихласмән вә мунәввәр кишиниң йетәкчилигидә Йерусалимниң сепилиниң қайтидин қурулуш иши башланди вә дүшмәнләрниң күчлүк қаршилиғи вә әтрапидики бутпәрәс әлләрниң қәстлишигә қаримай пәқәт 52 күн ичидә түгитилди. «Сепилларниң яңливаштин қурулуши»ниң муһимлиғи тоғрилиқ биз йәнә «қошумчә сөз»имиздә азрақ тохтилимиз.


«Нәһәмия» дегән исимниң мәнаси «Пәрвәрдигарниң тәсәллиси»дур. Нәһәмияниң өз хәлқигә бәргән тәсәллиси сепил қурулуши билән тохтиған әмәс. Худди униңдин илгири валий болған Әзрадәк, униң чоңқур арзуси шу едики, хәлиқниң Худа билән йеқин, дурус алақидә яшиши, мошу арқилиқ хәлиқниң бәхит-бәрикәттин муйәссәр болуши һәм Худаниң шан-шәриви бу ишларда аян болушидин ибарәт еди. Әзраниң ярдими билән у хәлиқни бир ибадәт соруниға жиғдуриду вә Тәврат муқәддәс қанунини уларниң алдида оқутиду. Шуниң билән пүткүл җамаәт һәқиқий вә чоңқур товваға киришиду (8-10-бап).


Шуниң билән Нәһәмия Худаниң қурали болуп, Йәһудий хәлқини, шундақла пүткүл дунияни пүткүл тарихниң мәркизи болған Мәсиһниң дунияға келишигә тәйяр болушқа бир қәдәм йеқинлаштурди. Шу ишта у Әзрадәк еди (бу җәриян тоғрилиқ биз «Әзра»дики «кириш сөз» вә «қошумчә сөз»имиздә тохтилимиз).


«Нәһәмия» дегән қисимни ким язған»?

«Әзра»дики «кириш сөз» вә «қошумчә сөз»имиздә тохталғинимиздәк, «Әзра» вә «Нәһәмия»ниң муәллипи Әзраниң өзи еди. Һалбуки, «Нәһәмия»ниң нурғун йәрлиридә Нәһәмияниң дуалири яки өзиниң һессиятлири стихийилик һалда урғуп чиққан болғачқа, Нәһәмия өзи мәзкур китапниң көп қисимлирини язған, андин Әзра оригинални көрүп, тәһрирләп муһәррир ролида түзәткән, дәп қараймиз.


Мәзмун: —


1-2-бап: — Сүргүнлүктин үчинчи «қайтиш»

Қайғулуқ хәвәр (1-бап)

Мәхпий чарлап тәкшүрүш (2-бап)

3-7-бап: — Яңливаштин қурулуш

Мудапиә қуруш (3-бап)

Җапа-мушәққәткә дуч келиш (4-6-бап)

Сиртқи қаршилиқ

Ички зулум

«Қайтқан» батурларниң тизимлиги (7-бап)

8-10-бап: — Йеңилиниш, товва қилиш

Тәвратниң ечилиши (8-бап)

Гуналарни тонуп йетиш (9-бап)

Қәсәм ейтиш, қайтидин әһдигә бағлиниш (10-бап)

11-13-бап: — Ислаһат

Йерусалимда турушқа өзлирини пида қилғанлар (11-бап)

Хәлиқ өзлирини, сепилни Худаға атап беғишлаш (12-бап)

Роһий түзитишләр (13-бап) 

(а) натоғра никаһлар билән булғиниш — ислаһат

(ә) сәдиқә-өшрә қилмаслиқ — ислаһат

(п) шабат күнини булғаш — ислаһат

(б) вәзипиләрдин ваз кечиш — ислаһат


••••••••



Қошумчә сөз


Адәттикигә охшаш, биз китапниң барлиқ айәтлири үстидә әмәс, бәлки бир-икки алаһидә қизиқ нуқта үстидә яки оқурмәнләрниң көңлидә пәйда болуш мүмкинчилиги болған бир нәччә соаллар үстидә тохтилимиз.


дуа тоғрилиқ саватлар

Мәзкур қисқа китап арқилиқ дуа-тилавәт қилиш тоғрилиқ бир нәччә муһим ишларни үгинивелишимиз мүмкин. Улардин бири Нәһәмияниң өзиниң дуа қилиш адәтлирини тәпсилий күзитиштин чиқиду. У өз хәлқиниң әхлақий вә роһий чүшкүнлүкидин, шундақла бечарә һалитидин интайин ечинип, көзигә яш алиду (1:4). Мана бу Һәммигә Қадирдин җавапларға еришидиған дуаларниң мәнбәси вә сиридур. Бу башқиларға һәқиқий көңүл бөлүштур.


Йәнә бири униң 2:4-5дә хатириләнгән дуасидин келиду. Бәзи алимлар бу дуани униң «оқ дуаси» дәп атайду. Падиша униңдин: «Немә тәливиң бар?» дәп сориши биләнла у: «Мән асмандики Худаға дуа қилип,...  (андин) падишаға ... сөз қилдим» дәйду.


Бу дуа тоғрилиқ төвәндикиләрни байқаймиз: — 


(а) 

Бу дуа үнлүк оқулған әмәс еди;

(ә) 

У дуани көзини жуммай, көзи очуқ һалда дуа қилиду (бәзиләр «дуа қилғанда көзүмни жумушум керәк, дәп ойлайду);

(б) 

дуани хизмәт үстидә қилған;

(п) 

Униң дуаси өзи билмәйдиған тилда әмәс, бәлки өз ана тилда болған болса керәк; 

(т) 

Мәлум йөнилишкә қарап, яки мәлум «муқәддәс җай»да яки адәмниң тени алаһидә бир һаләттә (мәсилән, жуюлған, алаһидә кийим-кечәк кийгән һаләттә) оқулған әмәс еди.

(ч) 

дуа наһайити қисқа вә пәқәт көңлидила қилинған;

(җ) 

Бу дуани Худа қобул қилди вә җавап бәрди.


Рәббимиз Әйса Мәсиһ бизгә үгәткинидәк, дуаларниң Худа тәрипидин иҗабәт қилиниши үчүн узун йә көп қетим қайтлиниши зөрүр болмайду: — «дуа-тилавәт қилғанда, бутпәрәс ят әлликләрдикидәк қуруқ гәпләрни тәкрарлавәрмәңлар. Чүнки улар дегәнлиримиз көп болса Худа тилигинимизни чоқум иҗабәт қилиду, дәп ойлайду» («Мат.» 6:7). Худа адәмниң чин көңлидин қилинған дуасиғила қарайду; униңдин башқа һеч немигә қариған әмәс; демәк, шәкил униң алдида һеч муһим әмәстур.


Нәһәмияниң характери

Биз жуқурида Нәһәмияниң: —


(а) 

шат-хорамлиққа толған киши; 

(ә) 

дуа-тилавәткә берилгән киши екәнлигини байқидуқ. Биз йәни у тоғрисида төвәндики ишларни байқаймиз: —

(б) 

У инсандин әмәс, бәлки Худадинла қорқидиған, җүръәтлик адәм еди (6:5-9, 10-14);

(п) 

У кәмтәр адәм еди (мәсилән, у падиша тәрипидин валий дәп тикләнгәнлигини беваситә тилға алмайду; сепил қурулуши тоғрилиқ у: «Бу қурулушни Худайимиз Өзи елип барған иш» дәйду (6:16));

(т) 

көйүмчан адәм еди (қәризләргә боғулғанлар үчүн һәрикәт қилиду, 5:1-13);

(ч) 

У сехий, көкси-қарни кәң адәм еди («валийлиқ нан» хираҗитини хәлиқтин алмайтти; өйидикиләр вә һәр күни тәрәп-тәрәптин йениға келидиған барлиқ меһманлириға кетидиған чиқимларниму өз йенидин чиқиратти. 5:1-13ни көрүң. У Артахшаштаниң йенида ишлигән вақтида хеләла пуллуқ болуп қалған еди);

(җ) 

У әмәлий адәм, һәқиқий йетәкчи еди; реаллиққа йүзлинидиған, тәвәккүл қилиштин қорқмайдиған адәм еди. Һәммә ишларда өзи башламчи болатти (4:23); адәм күчигә һаҗити чүшкәндә у авал өз адәмлирини алдиға қоятти (13:19).


Худа мошу күнләрдә өз җамаитидә шундақ адәмләрни бизгә ата қилғай!


Йерусалим қандақсигә шундақ харабә болуп кәтти? Сепилни қайтидин қуруш немишкә шунчә муһим?

«Йерусалимниң сепили болса өрүветилди, қовуқлириму көйдүрүветилди» (1:3); «Шәһәр чоң һәм кәңри болғини билән аһалә аз, өйләр техи селинмиған еди» (7:4).


Зәруббапәлниң йетәкчилиги астида болған биринчи «қайтиш», шундақла ибадәтханиниң яңливаштин қурулушидин тохсән жил кейин, шәһәрниң шундақ харабә һаләттә туривериши көп адәмләргә һәйран қаларлиқ иш болған болуши мүмкин. Муқәддәс ибадәтханиниң қайтидин қурулуши, шүбһисизки, Худаниң планида биринчи орунда туратти; униң муһимлиғи Һагай вә Зәкәрия пәйғәмбәрләр тәрипидин ениқ тәстиқланди. Лекин шәһәрниң өзи немә сәвәптин толуқ қурулмиди?


Есимиздә тутушимиз керәкки: — 

(а) Худа Өз хәлқигә: «Силәр йолумда меңип Маңа таянған болсаңлар силәрни бәрикәтләймән», дәп көп қетим вәдә қилған. Әгәр униң йоллирида маңмиса, уларниң һали барғансери бәттәр болуп кетәтти («Лав.» 26:14-17, «Қан.» 28-бап). Шуниңдәк сүргүнлүктин қайтқанлар ибадәтханини қуруштин еришкән тәҗрибини, қазанған иман-етиқат вә шуниңдәк муйәссәр қилинған бәхит-бәрикәтләрни йәнә тәрк әткән болса, ундақта Худа уларни мәлум бирхил тәрбийилик җаза астида қалдуруши мүмкин еди. Йерусалим аһалиси бәк аз болғанлиғи вә дүшмәнләрниң һуҗумлириға очуқ турған һалити бундақ тәрбийә-җазаниң бир қисми болған болса керәк.


(ә) Қайтип кәлгән хәлиқниң көпинчиси интайин намрат еди. Уларниң әтрапидики әлләр ичидә нурғунлиған қарақчилар вә булаңчилар бар еди («Әзра» 8:31). Ундақ әһвалда хәлиқләр Йерусалимда әмәс, бәлки кичикрәк шәһәрләрдә олтарақлишишни халайтти; ундақ шәһәрләрниң әтрапиға сепил ясаш Йерусалимдики чоң сепилни ясаштин көп асан еди. Униң үстигә, нурғун кичик шәһәрләрниң әтрапидики етизлар Йерусалимниңкигә нисбәтән мунбәтрәк еди.


Йерусалимдики әһвалниң дәрвәқә шундақ екәнлиги мәзкур китапниң 11-бапида рошән көрүниду. Йерусалимға ихтиярән маканлашмақчи болғанлар қалған хәлиқ тәрипидин толиму тәриплиниду. Һазирқи заманларда көп кишиләрниң өз дөлитиниң пайтәхтидә интайин турғуси бар, лекин шу дәвирдә пайтәхт Йерусалимға қайтиш хәтәрлик һәм мушәққәтлик әһвалға чүшүшкә баравәр еди.


(б) Йерусалим сепилидәк шунчә чоң қурулуш үчүн көп кишиләр бирлишиши, һәмкарлишиши керәк еди; иман-етиқат сус болса ундақ бирлишиш, һәмкарлишиш мүмкин болмайтти.


(п) Йерусалим сепилиниң вә қовуқлириниң қурулуши Нәһәмия келишидин бурунла бир йәргә берип қалған болуши мүмкин, лекин нәтиҗә 1:4дә тәсвирләнгәндәк еди: — «Йерусалимниң сепили болса өрүветилди, қовуқлириму көйдүрүветилди». Бундақ әһвал дүшмәнләрниң булаң-талаңчилиқ мәхсити билән һуҗумлириниң нәтиҗиси болатти. Әтрапида сепили болмиса, ким Йерусалимда турушни халайтти?

Бу тәрәптә Исраил Худаниң дүшмәнлириниң аһанәт вә мазақ объекти болуп қалған еди; Худаниң хәлқиниң пайтәхти йоқтур! Ибадәтханиниң өзи, ибадәтханиға яндаш қәлъә, «Давутниң шәһири» қатарлиқ мустәһкәм кичик җайлар вә бир нәччә мудапиәлик мунарладин башқа, шәһәрниң мудапиәси йоқ еди (2:8, 3:1, 11, 15, 19, 25, 7:2, 12:37-39).

Шуниң үчүн Худаниң планида сепилниң қурулуши муһим бир басқуч болуп, Мәсиһниң дунияға келиши үчүн бирхил тәйярлиқ еди. Бу вақиттин башлап Йәһия пәйғәмбәр келип Мәсиһниң падишалиғини җакалиғичә болған төрт йүз әллик жилда Худа Малаки пәйғәмбәрниң бешаритидин башқа (Тәврат, «Малаки») Өз хәлқигә бешарәт бәрмәй, җим-җит болувалиду. Һалбуки, «Йерусалим вә сепилниң қайта қурулуши тоғрисидики ярлиқ» чүширилгәндин башлап Худаниң «бешарәтлик саити» Мәсиһниң келишиниң вақти-саитигичә болған арилиқтики вақитни чикилдап санап берәләйтти: —


«Шуни билишиң вә чүшинишиң керәкки, Йерусалимни йеңибаштин әслигә кәлтүрүп бена қилиш буйруғи җакаланғандин тартип, Мәсиһ дегән әмир мәйданға чиққичә йәттә һәссә «йәттә вақит» қошулған атмиш икки һәссә «йәттә вақит» өтиду. Йерусалим шәһири йеңибаштин бена қилинип, мәйдан-кочилар вә сепил-истиһкам барлиққа кәлтүрүлиду, амма бу бисәрәмҗан күнләрдә болиду» («Дан.» 9:25). 


«Даниял»дики изаһатларда вә «қошумчә сөз»имиздә биз бу әҗайип бешарәт үстидә тохталдуқ. Худаниң хәлқи бу бешарәтниң Мәсиһниң келиши билән әмәлгә ашурулушини күткүнидә, Даниял пәйғәмбәрниң башқа бешарәтлири, болупму «Даниял» 11-баптики бешарәтләр әшу төрт йүз «җим-җитлиқ» жилларда уларниң көңлини риғбәтләндүрүп туратти.


Әзра билән Нәһәмиядин ибарәт бу икки затниң мунасивити

Тәвратшунас болған каһин Әзра Нәһәмиядин авал қайтип кәлгән болуп, у ибадәтханида өткүзүлидиған ибадәттә, халайиқниң Тәврат қануниға болған һөрмити вә никаһ җәһәттики ислаһатларға түрткә вә илһам болған еди. Униңдин кейин кәлгән Нәһәмияниң көңүл бөлгини авал Йерусалимниң сепилини қайта қуруштин ибарәт еди. Бу ишларниң тәртиви Худаниң Өз аилисини идарә қилишидики роһий тәртиптә мутләқ тоғридур — «Авал ичидики ишлар, андин сирттики ишлар» дегән тәртип бәк муһим роһий принсиптур. Кейин, мәзкур китапта Нәһәмия билән Әзраниң һәмкарлишип ишлигәнлигини көримиз; бу иш уларниң түп мәхсәтлириниң әмәлийәттә бир екәнлигини испатлайду.


Һәзрити Әзра әслидә бир тәрәп қилған («Әзра» 9-10-бап) «бутпәрәс қиз-аяллар билән никаһлиниш», шундақла «ят әлликләрниң өрп-адәтлири билән булғиниш» дегән мәсилиләр, шундақла шуниңға охшап кетидиған башқа қилмишлар Нәһәмияниң күнлиридә йәнә пәйда болғанлиғи оқурмәнләргә бәлким сәл һәйран қаларлиқ туюлуши мүмкин («Нәһәмия» 5- вә 13-бапларни көрүң). Әзра хәлиқниң бундақ қилмишлирини әйиплимәмти? У мошу ишлар алдида сүкүт қилип турдиму? У нәдә еди? Биз униң бундақ қилмишларға кари болмиғиниға ишәнмәймиз. Муқәддәс язмиларда мәлум ишлар тоғрисида гәп болмиса бизму һеч немә дейәлмәймиз, әлвәттә, бирақ Әзраниңму Нәһәмияға охшашла әслидә Парс падишаси Артахшашта тәрипидин валийлиққа тайинланғанлигини билимиз. Шуниң билән у валийлиқ хизмитини («Әзра» 7:11-28) ада қилип болғандин кейин падишаниң йениға қайтип бериши мүмкин еди. Нәһәмияму шуниңға охшаш болуши керәк еди («Нәһ.» 13:6).


Әзра кейин исми-җисмиға лайиқ (униң исми «ярдәм» дегән мәнада) Нәһәмияға ярдәм беришкә йәнә бир қетим Пәләстингә келиду (8:1ни көрүң). Әмәлийәттә Әзраниң биринчи қетимқи келишидин «бутпәрәсләр билән никаһлиниш» мәсилиси йәнә пәйда болғичә 28-29 жил өткән болуши мүмкин (13:1, 5-6ни көрүң). Арилиқта Нәһәмия Парс пайтәхтигә берип кәлгән еди. Шуниң билән униң вә шундақла Әзра йоқ болған вақитларда иман-етиқатниң шундақ суслинип кәткәнлигини байқаш һеч әҗәблинәрлик иш әмәс.