Тәврат 2-қисим

«Мисирдин чиқиш» 



Кириш сөз


Мәзкур китап шәксиз Муса пәйғәмбәрниң өз язмисидур. Китапта Худаниң Ибраһимға ейтқан: «Сән арқилиқ йәр йүзидики барлиқ аилә-қәбилиләр бәхит-бәрикәт тапиду!» дегән вәдисиниң әмәлгә ашурулушниң давами хатириләнгән. Мошу вәдә авал Йәһудий хәлқиниң «туғулуши», андин әң ахирида Мәсиһниң Йәһудий хәлқи арқилиқ дунияға келиши билән әмәлгә ашурулған. «Йәһудий хәлқиниң туғулуши» мәзкур китапниң муһим бир темисидур.


Исраил хәлқи немишкә «төрт дәвир» Мисирда мусапир болған?

«Яритилиш»тики «қошумчә сөз»имиздики, 38-бап тоғрилиқ баянлардин нәқил кәлтүрсәк: —


«Худа Өз хәлқиниң Қанаанийларни Пәләстиндин һайдивәткидәк күчкә егә болушиғичә, (шундақла Өзи Йәһудий хәлқигә вәдә қилған зиминни егиләткичә) хәлқини уларниң шу яман тәсиридин вә өрп-адәтлиридин айрип турушқа бир тәдбир тепиши керәк еди. Худа таллиған тәдбир болса хәлқини башқа бир йәргә вақитлиқ йөткәштин ибарәт еди. Шу йәр дәл Мисир еди; Мисирлиқлар чарвичи хәлиқни мәнситмәйдиғанлиғи үчүн улар Исраилларға айрим бир районни бөләп бәрди».


«Мисирдин чиқиш» дегән китапта хатириләнгән тарих Исраиллар Мисирда мусапир болуп турған ахирқи вақитлардин башлиниду. Бу вақитта Исраиллар хеләла көпийип, чоң бир қовм болуп қалған еди — тәхминән икки миллионға йәткән еди. Мисирлиқлар уларға зулум қилип, уларни қул қилип ишлитишкә башлиған еди. Бу зулумниң мәлум бир сәвәви: «Исраиллар биздин көп, шундақла улар күчлүк болуп кетиши мүмкин» дегән қорқунучтин болған еди. Мисир падишаси Пирәвн ибранийларниң бовақлирини туғулуши биләнла өлтүрүңлар, дәп ярлиқ чүшәргән еди. Мусаниң ата-аниси униңдин қорқмай, ярлиққа писәнт қилмай Мусани өз өйидә йошурун бақиду. Үч айдин кейин улар қомуш севәтни «кемә» қилип ясап, уни Нил дәриясидики қомушлуққа йошуруп қойиду. Пирәвнниң қизи уни тәсадипий учритип, уни беқивалиду. Мусаниң тарихи, шундақла Исраилниң Мисирдин қутулуп чиқиш тарихи мана шуниңдин башлиниду.


Бу вақит тәхминән миладийәдин илгәрки 1525-жили еди. Мисирниң шу чағдики Пирәвни Тутмос И еди (1526-1512); Мусани дәрияда ләйләп турған севәттин тапқан Пирәвнниң қизи дәл Тутмос И-ниң қизи Хутшәпсут болса керәк. Мошу дәвирдики көпрәк тарихий тәпсилатлар тоғрилиқ «қошумчә сөз»имизни көрүң.


Муса падиша ордисида шаһзадә сүпитидә чоң қилинип тәрбийә көриду («Рос.» 7:22). Лекин у өз хәлқини унтуп қалмайду. Ахирида у: Худа өзәмни васитә қилип Өз хәлқини қуллуқтин қутқузуп, уларға вәдә қилған зиминға башлап киргүзиду, дегәндин хәвәрдар болди. Униң шу хәвәрдин қандақ йол билән хәвәрдар болғанлиғи бизгә намәлум, лекин шундақ болғанлиғида шәк йоқ («Рос.» 7:23-25). Һалбуки, Исраил хәлқи униң йетәкчилиги вә ярдимини рәт қилиду («Рос.» 7:25-29). Нәтиҗидә, у чөл-баяванға қечишқа мәҗбур болиду, андин шу йәрдә қириқ жил падичи болуп туруп қалиду. Пәқәт шу қириқ жил өткәндин кейинла Худа қайтидин униңға сөз қилип, өз чақириқи бойичә хәлқини Мисирниң қуллуғидин қутқузушқа қайтидин әвәтиду.


Худаниң қандақ йол билән өз нийәтлирини әмәлгә ашурғанлиғини зеһин қоюп оқуш һәр қачан интайин көңүллүк иш болиду, униңдин көп һекмәтләрни билгили болиду. Худа Исраилни қутқузуш йолида Муса вә Һарунни, Исраил хәлқи вә Мисир хәлқини, Пирәвн вә униң әмәлдарлирини синайду, шундақла уларниң һәр биригә Өзигә ишиниши вә тайинишиға қиммәтлик пурсәтләр билән тәминләйду. Булар бизниң һәр қайси дәвирләрдә пайдилинишимиз үчүн мәзкур китапта хатириләнгән. Буларниң бәзилири үстидә «қошумчә сөз»имиздә тохтилимиз.


Шуниң билән Муса пәйғәмбәрниң вастиси арқилиқ Исраиллар «хәлиқ болушқа» туғулиду; улар Мисирдин қутқузулиду, «Қизил Деңиз»ға чүшүп бирхил «чөмүлдүрүлүш»ни қобул қилип, Худаниң муқәддәс қанун-бәлгүлимилирини тапшурувалиду; улар Худаниң Өзиниң уларниң оттурисида, йәни «муқәддәс чедир»да турушиға муйәссәр болиду; чөл-баяванда Худаниң синашлириға учрайду (ахирида Йәшуа пәйғәмбәрниң йетәкчилигидә Худа өзлиригә вәдә қилған Қанаан зиминиға башлап келиниду). Мәзкур «Мисирдин чиқиш» дегән китап Худаниң бу улуқ ишиниң хатирисидур.


Мәзмун: —


1. 

Исраилларниң Мисирда қуллуқта болуши (1-бап)

2. 

Муса пәйғәмбәрниң туғулуши вә чақирилиши (2-4-баплар)

3. 

Мусаниң Мисирға қайтиши; Мисир падишаси Пирәвнниң җаһиллиқ қилип Худаниң әмрини рәт қилиши; Худа Мисирлиқларға чүшәргән апәтләр (5-11-баплар)

4. 

Өтүп кетиш һейти вә Мисирдин чиқиш (12-баптин 15-бап 21-айәткичә)

5. 

Қизил деңиздин Синай теғиға сәпәр қилиш (22:15тин 18-бапқичә)

6. 

Муқәддәс қанунниң чүширилүши вә әһдиниң түзүлүши (19-24-баплар)

7.

Ибадәт чедириниң ясилиши, қурулушниң қурулмиси вә бәлгүлимилири (25-31-баплар)

8. 

Исраилларниң бутларға берилип асийлиқ қилиши; Мусаниң улар үчүн қилған дуа-тилавәтлири (32-34-баплар)

9. 

Ибадәт чедириниң ясилиши (35-40-баплар)


••••••••



Қошумчә сөз


«Қошумчә сөз»дә биз адәттикидәк китаптики кишиләрниң диққитини бәкрәк тартидиған бәзи ишлар яки чүшиниш тәсрәк болған бәзи йәрләр үстидә тохтилимиз.


Мисирдики «18-сулалә» вә униң бәзи тарихий тәпсилатлири

Мисирдики «18-сулалә» «Һискослар» сулалисини ағдуруп орнини басти. «Һискослар» шәмниң әвлатлири болуп, улар Шәмниң әвлатлиридин болған Йәһудий қәбилилиригә илтипат көрсәткән болуши мүмкин. Мисирдики «18-сулалә»ниң тарихий тәпсилатлири Мисирда бәзи қедимки абидиләр вә папирусларда (археологлар тапқан қедимки орам язмиларда) хатириләнгән болуп, тәпсилатлирини «Мисирдин чиқиш»ниң тарихи билән селиштуруш толиму әһмийәтлик бир иш болиду. Шу абидиләр вә папируслардин билишимизчә, «18-сулалә» дәвридики Пирәвнләрниң һөкүм сүргән вақитлири һәм уларниң тәпсилатлири төвәндикидәк: —


1. Ақмос (миладийәдин илгәрки 1570-1546-жиллар). 

Ақмос Йәһудийларға дост болған «Һискослар»ни ағдурған падиша еди. Шуңа у тоғрилиқ: «У вақитларда Йүсүпни билмәйдиған йеңи бир падиша Мисирда тәхткә чиқти» дәп хатирилиниду (1:8)


2. Амәнхотәп I (миладийәдин илгәрки 1546-1526-жиллар). 

Амәнхотәп бәлким Йәһудий оғул бовақларни өлтүрүш ярлиғини чүшәргән падиша болуши мүмкин (1:22).


3. Тутмос (I) (миладийәдин илгәрки 1526-1512-жиллар). 

Тутмос (I)ниң биринчи ханиши униңға «Хутшәпсут» дегән бир қизни туғуп бәрди. Тутмос И өлгәндин кейин, Хутшәпсутниң ана бөләк бир туққан иниси (Тутмос II) тәхткә чиққидәк яшқа киргичә Хутшәпсут Мисирға «мувәққәт падиша» болуп турди.

Ишәшимиз барки, Мусани бовақ вақтида дәриядин сүзүвалған «Пирәвнниң қизи» дәл мошу Хутшәпсут еди. У қойған «Муса» (ибраний тилида «моши») дегән исимниң мәнаси «судин тартивалған» еди; һалбуки, Мисир падишалири (Пирәвнләр) пәрзәнтлиригә исим қойғанда, адәттә өзлириниң мәлум бир бутиниң намиға «мос» яки «моши» дегән қошумчини қошуп, андин уни өз пәрзәндиниң исми қилатти. Мәсилән, жуқуриқи «Тутмос»ни алсақ, «Тут» бир бутниң нами, «моши» яки «мос» дегәнләр болса, «соғат» яки «тартуқ» дегәнлик болуп, «Тутмос» дегән исим ««Тут» бәргән адәм» дегәнлик болатти (оқурмәнләр «мос» дегән қошумчини Мисир падишалириниң нәсәпнамисидин көп учриталайду). Йәнә алайлуқ, Мисирлиқлар қуяшқа чоқунатти. Шуңа, «қуяш» (Мисир тилида «Ра») уларниң бир бути һесаплинатти; Мисирда өткән падиша «Рамос» яки «Рамосис» дегәнниң мәнаси: «Қуяш бәргән» дегәнлик болиду.

Шуңа көрүвелишқа болидуки, «Муса» дегән исим униң исминиң иккинчи тәркиби болуши мүмкин. Лекин исминиң биринчи тәркиби Мисирлиқларниң мәлум бир бутиниң нами болғачқа, бу қисмини еливетип, пәқәт «Моши» дегән қошумчини өз исми қилип ишләткән болуши мүмкин.


4. Тутмос II (миладийәдин илгәрки 1512-1504-жиллар).

 Ишинимизки, Тутмос II һөкүм сүргән вақитларда «Муса мисирлиқларниң барлиқ билим-һекмити билән тәрбийилинип, сөздә вә әмәлдә интайин қабилийәтлик адәм болуп чиқти» («Рос.» 7:20).


5. Тутмос III (миладийәдин илгәрки 1504-1447-жиллар)

 Тутмос III Хутшәпсутқа өч болуп, униң билән мунасивәтлик болған адәмләрни вә нәрсиләрни көзидин йоқитишқа урунатти. Муса шу чағларда шаһзадә һесапланғачқа, адәттикидәк униң мәлум бир «қул беши»ни өлтүрүши «һеч гәп әмәс» еди; лекин Муса Хутшәпсут билән мунасивәтлик болғачқа, қул бешини өлтүргәндин кейин униң әһвалиму чатақ еди. Тутмос III Хутшәпсутниң өлүмидин кейин қириқ жил һөкүм сүрди; Мусаму мошу вақитларда чөл-баяванда турди.


6. Амәнхотәп II (миладийәдин илгәрки 1447-1425-жиллар) 

Амәнхотәп II бәлким Муса пәйғәмбәрниң: «Пәрвәрдигарниң хәлқини қоюп бәргин» дегән тәливини рәт қилған, «Мисирдин чиқиш»та тәсвирлинидиған «көңли қаттиқ, җаһил Пирәвн» дәл шу болса керәк. Исраиллар у һөкүм сүргән вақитта Мисирдин чиққан болса керәк.


7. Тутмос IV (миладийәдин илгәрки 1425-1417-жиллар). 

Тутмос IV Мисирниң тарихнамиси бойичә Амәнхотәп IIниң «тунҗа оғли» әмәс еди. Амәнхотәп IIниң «тунҗа оғли»ниң немә болғанлиғи «Мисирдин чиқиш»ни оқуған барлиқ оқурмәнләргә аяндур.


8. Амәнхотәп III (миладийәдин илгәрки 1417-1379-жиллар) 

Амәнхотәп II аҗиз бир падиша болуп, әслидә у һөкүм сүргән «Қанаан зимини» қолидин чиқип кәтти. Дәл шу вақитларда Йәшуа пәйғәмбәр Қанаан зиминиға кирип уни егилигән еди.


9. Амәнхотәп IV (миладийәдин илгәрки 1379-1361-жиллар) Амәнхотәп IVму аҗиз бир падиша еди, у сирттики һеч қандақ әлләргә таҗавуз қилмиған; униң дәвридә «Батур Һакимлар» Исраиллар турған Пәләстингә һөкүм сүрүшни башлиған еди. 


«Мис.» 3:14-15, 6:3 

Худаниң «Яһвәһ» дегән алаһидә нами — «Мән өзәмдурмән» «Әзәлдин бар Болғучимән»

«Яһвәһ» дегән намни адәттә «Пәрвәрдигар» дәп тәрҗимә қилимиз. Мошу 6:3-айәттә Худа Мусаға Өзини ашкарә қилғандин кейин: «Мән Ибраһимға, Исһаққа вә Яқупқа қадир-мутләқ Тәңри сүпитидә көрүндүм; лекин «Яһвәһ» дегән намим билән уларға ашкарә тонулмидим» дегән сөзлирини оқуған сәгәк оқурмәнләр бәлким сәл һәйран қелиши мүмкин. Чүнки Ибраһим, Исһақ вә Яқупниң тәрҗимиһалини оқуғанлар бу үч атимизниң Худаниң наминиң «Яһвәһ» екәнлигини билидиғанлиғини билиду (мәсилән, «Яр.» 12:7, 8, 14:22, 26:22-25, 28:13). Әнди бу айәтниң мәнаси немә?


Ибраһим, Исһақ вә Яқуп кәчүрмишлиридә дәрвәқә Худани көпрәк «Һәммигә Қадир» дәп тонуған — демәк, Худаниң күч-қудритиниң зор, улуқ екәнлигини бешидин көп өткүзгән. Һалбуки, Худаниң «Яһвәһ» дегән наминиң мәнаси уларға техи толуқ аян болмиған. Чүнки «Мән өзәмдурмән» дегәнниң яки «Әзәлдин Бар Болғучимән» дегән бу нам Худаниң (а) өзгәрмәс тәбиитини; (ә) Өз әһдисигә мутләқ садиқ болидиғанлиғини, йәни «Өз әһдисидә турғучи Худа» екәнлигини тәкитләйду. Худаниң характериниң бу икки тәрипи пәқәт вақитниң өтүши биләнла испатлинип көрситилиши мүмкин. Муса пәйғәмбәр дәл шу ишни испатлиғанки, Ибраһим, Исһақ вә Яқупниң дәвридин төрт йүз жил кейинки Мусаниң дәвридиму Худаниң Ибраһим, Исһақ вә Яқуп билән бағлиған әһдилири йәнила пүтүнләй инавәтлик болиду. Адәмләр өзиниң қилған вәдилирини унтуп қалиду яки униңға әмәл қилмайду, амма Худа һәргиз Өзи ейтқан бирму сөзни яки Өз алдида етиқат билән қилинған һәр қандақ илтиҗаниң бирму сөзини унтумайду. Шуниң билән Муса вә шу дәвирдикиләр Худаниң характериниң ата-бовилири көрмигән бир тәрипини билип испатлашқа муйәссәр болиду.


3:2-22 «Пәрвәрдигарниң Пәриштиси»

Бу улуқ затниң салаһийити тоғрилиқ оқурмәнләр «тәрбирләр»ни көрсун. 


4:24-26

 «Амма Муса сәпәр қилип бир қоналғуға кәлгәндә, Пәрвәрдигар униңға учрап, уни өлтүрүвәтмәкчи болди»

Бу айәт, шүбһисизки, оқурмәнләргә интайин ғәлитә туюлуши керәк; Худа Мусани чақирип уни Мисирға қайтқузғандин кейин немишкә һазир «уни өлтүрүвәтмәкчи болди»?


Бу ишта аян қилинидиған һәқиқәт интайин чоңқур мәналиқ вә әһмийәтлик болуп, һәммимизниң Худадин қорқуш йолини тоғра егилишимиз үчүн бу һәқиқәтни толуқ билишимизгә тоғра келиду; Муса пәйғәмбәр бу һәқиқәтни өз хәлқигә үгитиштин илгири, өзи уни бу дәһшәтлик вә қорқунучлуқ йолда убдан үгиниши керәк еди.


Муса Мисирлиқ шаһзадә сүпитидә беқип чоң қилинған болсиму, дәслипидә өз аниси тәрипидин емитилгән, әмчәктин айрилған шундақла чоң қилинип тәрбийә көргән (аниси бу иш үчүн Пирәвнниң қизи тәрипидин иш һәққи алатти! — «Мис.» 2:9-10). Шуңа Муса өз анисидин, Йәһудий хәлқиниң Ибраһимниң әвлатлири екәнлигини, шуңа Йәһудий хәлқиниң Худа Ибраһимға әһдә билән беришкә вәдә қилған зиминға мирасхорлар екәнлигини аңлап билгән болса керәк; вә йәнә шу әһдиниң һөрмитиниң бәлгүси вә символи сүпитидә Исраилда туғулған һәр бир оғул бала сәккизинчи күнидә сүннәт қилиниши керәк, дәп үгәнгән болса керәк.


«Мисирдин чиқиш» 4-баптин көрүнидуки, Муса пәйғәмбәр оғуллиридин бирини (бәлким иккинчи оғли Әлиезәрни) сүннәт қилмай, Худаға итаәт қилиштин баш тартқан болса керәк. Бәлким аяли Зиппораһ Йәһудий болмиғини үчүн дәсләптә Мусаниң шундақ қилишиға қарши чиққан болуши мүмкин (4:25-26). Униң Мусадин аччиқлинип ейтқан сөзлиригә қариғанда («Сән дәрвәқә алдимда қан төкәр бир әр екәнсән!»), Зиппораһ сүннәт қилишни қанлиқ һәм әһмийәтсиз бир мурасим дәп қариған болса керәк.


Әнди Худа Мусани өз хәлқини қутқузушқа чөл-баяванда чақирғинида немишкә уни шу ишни қилмиғанлиғи тоғрилиқ әсләтмиди? Бәлки, немишкә униң алдиға келип, уни тосуп, итаәтсизлиги түпәйлидин «уни өлтүрүвәтмәкчи болди»? Бу бәкму ғәлитә көрүнмәмду?


Бу ишта Худаниң мутләқ пак-муқәддәслигиниң вә шундақла Униң Өз хәлқини тәрбийиләшкә садиқ болғанлиғиниң бир қисмини ғил-пал көрүп қалимиз; Униң хәлқигә қилған тәрбийиси болса уларниңму пак-муқәддәс болуши үчүндур. Бу пак-муқәддәсликниң бир қисми Униң барлиқ сөз-каламиға пүтүнләй көңүл бөлүшимиздин ибарәт болиду.


Әмәлийәттә Худа Муса пәйғәмбәрни синап келивататти, униң ата-бовилири арқилиқ тапшурувалған Өзиниң сөз-каламини қәдирләйдиған яки қәдирлимәйдиғанлиғини күзитивататти. Бу иш худди Худа Мусаға: «Мән саңа мәлум бир ишни бирла қетим ейтсам, купайә болмасму?» яки «Һәммә әмримни саңа беваситә дейишим керәкму?» дегәндәк болатти. Амма Муса пәйғәмбәр шу вақитқичә өз һаятидики қилған һәммә ишини тоғра дәп қарап кәлгән болса керәк — бәлким: «Худа Өзи маңа карамәт бир вәзипини аманәт қилған әмәсму, шуңа һәммә ишим мукәммәлдур» дәп ойлиған болуши мүмкин.


Муса аяли тәрипидин қутқузулиду. Аяли оғлиниң сүннитини өзи өткүзиду. Биз шуни ениқ көримизки, Худаниң «өлтүрмәкчи болғини» Мусаниң аяли әмәс, бәлки Мусаниң өзидур; шуңа йәнә көримизки, Худа бу ишниң мәсъулийитини Зиппораһдин әмәс, бәлки Мусадин сорайду. Муса пәйғәмбәр өз амәсъулилисидә пәйда болған бу итамәсъуләтсизликкә мәсъул еди. Шуниңдәк, Худаниң амәсъулилиси болған җамамәсъуләт үчүн мәсъулийәткә муйәссәр қилинған кишиләр Худаниң сөз-каламиға итамәсъуләт қилишқа мутләқ көңүл бөлүши керәк, шундақла һеч қандақ башбаштақлиқ қилмаслиғи яки ишни аддий чағлимаслиғи керәк: — «Кимгә көп берилсә, униңдин тәләп қилинидиғини көп болиду. Чүнки адәмләр кимгә көп аманәт қойған болса, униңдин тәләп қилидиғиниму көп болиду» («Луқа» 12:48).


Шуңа биз төвәндики хуласиләргә кәлсәк болиду: — 

(а) һәр қандақ шәхс, һәтта пәйғәмбәрму Худаниң йолйоруғи билән, шундақла Худаниң бәрикитини көргән һалда мәлум бир ишни иҗра қиливатқан болсиму, бу униң барлиқ ишлириниң дурус екәнлигигә баравәр болмайду. Худадин кәлгән бәхит-бәрикәтниң өзи шуни көргүчи адәмниң һәммә ишини кәм-күтисиз дәп испатлиған болмайду.

(ә) Шуңа, гәрчә өз һаятимизда Худадин бәхит-бәрикәтни яки илтипат (җүмлидин Худаниң алаһидә йолйоруғини қобул қилип) көрүватқан болсақму, «һәммә ишимиз дурустур» дәп ойлап кәтмәслигимиз керәк («1Кор.» 4:4ни көрүң). Шуниң билән биз һәр қандақ вақитта «һәр тәрәптә кәмтәр болуп» («Рос.» 20:19) вә тоғра болса башқиларниң пикрини қобул қилишқа тәйяр турушимизға тоғра келиду («Яқ.» 3:17). Һәтта расулларму бәзидә ишларни хата чүшинип қалиду («Гал.» 2:11-14).


Мисир зиминиға чүшкән апәтләр — «Мисирниң бут-илаһлириниң үстидин һөкүм чиқириш» (12:12)

Худа Муса пәйғәмбәргә Мисирлиқларниң бутлири тоғрилиқ интайин қизиқ бир сөз қилиду: — «Чүнки Мән у кечиси Мисир зиминини кезип өтимән; Мән Мисир зиминида мәйли инсан болсун, мәйли һайван болсун уларниң тунҗа туққан әркикиниң һәммисини өлтүримән; шуниң билән Мән Мисирниң барлиқ бут-илаһлириниң үстидин һөкүм чиқиримән; Мән Пәрвәрдигардурмән» (12:12)


Бу иш тоғрисида Худа кейин йәнә Мусаға әслитиду: —

«Бу чағда Мисирлиқлар уларниң арисидики Пәрвәрдигар тәрипидин өлтүрүлгәнләрни, йәни барлиқ тунҗа оғуллирини дәпнә қиливатқан еди; Пәрвәрдигар Мисирлиқларниң мәбудлириниң үстидин һөкүм чүшәрди» («Чөл.» 33:4).


Муқәддәс язмилардики тәлимләрдин шуни билимизки, бутлар яки «илаһлар» әмәлийәттә инсанларниң тәсәввуридин яки җин-шәйтанларниң алдамчилиғидин чиққан нәрсиләрдур. Ундақта Худа қайси җәһәттә уларниң үстидин «һөкүм чиқириду»?

Бу, шүбһисизки, «алдамчиниң салаһийитини паш қилиш», «тәсирлирини йоқитиш» «бутпәрәсликниң ахмақанилигини ашкарә қилиш» дегәнлик болса керәк.


Билишимизчә, Мисирлиқлар сәксәндин көп бут-илаһқа чоқунатти. Улар һәр бир бут-илаһ каинатниң мәлум бир даирисини башқуриду, дәп қарайтти. Бу даирә шу бут-илаһниң «һөкүмранлиғи» болатти. Инҗилда җин-шәйтанларниң шундақ даириси чәклик «һөкүмранлиқ»лириниң мәвҗут болғанлиғи баян қилиниду (мәсилән, «Мат.» 24:29, «Рим.» 8:38, «Әф.» 3:13, 6:12, «Кол.» 2:15ни көрүң). Лекин Худа Мисирға чүшәргән он балаю-апәтниң һәр бири Мисирлиқларниң мәлум бир нәччә бутлириниң «һөкүмранлиқ»лириниң йоқ болғанлиғини яки Худаниң һөкүмранлиғи алдида һеч немигә әрзимәйдиғанлиғини испатлайтти. Мошу йәрдә сәһипә чәклимиси болғачқа, буни тәпсилий көрсәтмәймиз, лекин төвәндики үч мисал буни ениқ көрситиду: — 

(а) 1-апәт, йәни Нил дәриясини қанға айландуруш төвәндики бутларға «тәсир йәткүзди»: —

«Нил дәриясини қанға айландуруш» дегән апәт «илаһ» дәп қаралған Нил дәриясиға, «Нил дәриясини мудапиә қилғучи илаһ» дәп қаралған «Кну» дегән бутқа, «Нил дәриясиниң роһи» дәп қаралған «Һапи» дегән бутқа, Нил дәрияси «униң қени» дәп қаралған «Осирис» дегән бутқа вә Нил дәриясиниң «Тимсаһ илаһ»иға чүшүп, уларниң үстидин «һөкүм чиқарған» — мәсилән, Нил дәриясидики барлиқ тимсаһлар өлгән яки дәриядин һайдиветилгән болса керәк.


(ә) 5-апәт, йәни Мисирлиқларниң чарпай маллириға чүширилгән ваба; бу төвәндики бутларға «тәсир йәткүзди»: —

«Таһ» дегән илаһниң вәкили болған, муқәддәс дәп қаралған «Апис» дегән буқа; «Ра» дегән «Каттиваш илаһ»ниң вәкили болған муқәддәс дәп қаралған «Нәвис» дегән буқа; «Нон» дегән бутқа вәкил болған муқәддәс дәп қаралған қочқар. Бу бутларниң вәкили болған бу һайванлар дайим етизларда беқилғачқа, шәксиз ваба билән өлтүрүлгән еди


(б) 9-апәт, йәни қараңғулуқ апити. Бу Мисирлиқларниң «асманлар вә һава райини башқурғучи» дәп қаралған көп бутлириға, болупму «Каттиваш илаһ», йәни «Қуяш илаһи» болған «Ра»ға тәсир йәткүзгән болса керәк. Пирәвн «Раниң оғли» дәп қарилатти.

Бу йолда Мисирлиқлар қәдәмму-қәдәм асман-зиминни яратқан һәқиқий Худани тонушқа йетәкләнди. Бу башлиниш җәрияни авал уларға анчә еғир азап кәлтүрмиди. Авалқи үч апәт болса һәммә адәмгә тәсир йәткүзди; төртинчи апәттин башлап Худа Өз хәлқини Мисирлиқлардин пәриқ етип, апәтләр пәқәт Мисирлиқларға чүшти. Мисирлиқларниң товва қилип Исраилниң Худасиға етиқат қилишиға уларға ениқ бир пурсәт яритип берилсун дәп, шу йолда апәтләр тәдриҗий қаттиқ дәриҗигә йәтти.

20:5 «Сән бундақ нәрсиләргә баш урма яки уларниң қуллуғиға кирмә яки уларға хизмәт қилма. Чүнки Мәнки Пәрвәрдигар Худайиң вапасизлиққа һәсәт қилғучи Худадурмән. Мәндин нәпрәтләнгәнләрниң қәбиһликлирини өзлиригә, оғуллириға, һәтта нәврә-чәврилиригичә чүширимән».

Балилар өз атисиниң гуналириниң тәсиригә учрайду, әлвәттә; лекин мошу йәрдә: «Мәндин нәпрәтләнгәнләрниң қәбиһликлирини өзлиригә, оғуллириға... чүширимән», шундақла «һәтта нәврә-чәврилиригичә» дегәнниң мәнаси немә?


Муқәддәс Китаптики «җаза» дегән сөзниң һәр хил мәнаси үстидә ойлиниш пайдилиқ иштур. Муқәддәс Китапниң һәр йәрлиридин рошәнки, Худаниң бизниң гунайимиз үстигә адил, тегишлик болған бирла җазаси болса дозақтур — бу Худадин айрилип, Униң һозуридин мәһрум болуш дегәнлик, бу йәнә «мәңгүлүк өлүм» дәпму атилиду (һәр җайда пат-пат тәкрарлиғинимиздәк, хуш хәвәр шуки, биздә кәчүрүм-мәғпирәт вә ниҗат пурсити болсун дәп, Әйса Мәсиһ һәммимизниң барлиқ гунайимизниң җазасини Өз тени вә роһида көтирип қобул қилған). 


«Мис.» 20:5тә «қәбиһликлирини... чүшириш» (ибраний тилида «пахад»)ниң көп тәрәплик мәнаси бар: — асасий мәнаси «йоқлаш»тур. Худа бизни «йоқлиса», товва қилмиған болсақ нәтиҗиси «җаза» болиду; товва қилған болсақ «йоқлаш»ниң нәтиҗиси бәхит-бәрикәт болиду. Шуниң билән бу айәттә «йоқлаш»ниң мәнаси чоқум «җаза»ни ипадилиши керәк. Әгәр бу җаза толуқ болса, нәтиҗиси балилар атисиниң гуналири түпәйлидин дозаққа чүшүши керәк еди. Ундақта һеч қайсимизда үмүт йоқ болатти. Бирақ «җаза» бәзи вақитларда толуқ мәнасида әмәс, айрим мәнада ишлитилиду; у «тәрбийә»ниң мәнасида болуши мүмкин; мәсилән, ата өз балилирини тәрбийә үчүн җазалиғинида: «Баламни қандақ җазалисам болар?» дәп ойлимайду, бәлки «Қандақла җаза болса униңға савақ, униңға тәрбийә болсун?» дәп ойлайду. Әмәлийәттә Муқәддәс Китапниң көп йәрлиридә «җаза» шу мәнада ишлитилиду, шу йәрләрдә «җаза» Худаниң адәмни дозаққа чүширидиғанлиғини, йәни «гунаға тегишлик вә адил болған җаза»сини көрсәтмәйду.


Әнди «Мис.» 5:20гә кәлсәқ, атиниң гуналириниң бәзи нәтиҗилирини балилириға чүшиду дегили болиду. Бизниңчә төвәндики хуласиләргә келишкә тоғра келиду: —


(1) Атиниң гуналири балиларға шу тәрәптә тәсир йәткүзидуки, балилар атиниң гуналирини көрүп уларни дориса, атилириға болған җаза болиду; шу йолда бәзи чағларда атилар балилири арқилиқ өз қилмишлириниң нәтиҗә-мевисини көриду вә тетийду, һәмдә қилмишлириниң жиркиничлигини көрүп, товва қилиши мүмкин.


(2) Атиниң гуналири балиларға шу тәрәптә тәсир йәткүзидуки, балилар бу дунияда атисиниң гуналириниң ақивитидин җапа тартиду. Мәсилән, бир һарақкәш дада болса, у пулни һараққа бузуп чачса, балилири яхши үгиниш пурситигә еришәлмәйду. Әзакиял пәйғәмбәр буниңға бир мисал болиду — өз хәлқиниң ата-бовилириниң гуналири түпәйлидин, у амалсиз сүргүн болған («Әзакиял» 1-бапни вә изаһатларни көрүң). Башқа мисаллардин йәнә иккини көрүш үчүн Тәврат, «2Сам.» 12:1-25, вә «Йәш.» 39:3-8 айәтләрниму көрүң. Биринчи мисалдин, Натан пәйғәмбәрниң Давут пәйғәмбәрни гуналири үчүн әйиплигинини, гуналириниң ақивити, җүмлидин Давутниң йеңила туғулған бовиқиниң дуниядин кәткинини көримиз, иккинчи мисалдин Һәзәкия падишаниң тәкәббурлишип кәткининиң кейинки дәвирләргә йәткүзгән зиянлирини көргили болиду.


(3) Исраил Мисирдин чиққандин кейинки дәвирләрдә, Әзакиял пәйғәмбәрниң: «Оғул атисиниң қәбиһлигиниң җазасини көтәрмәйду, вә яки ата оғлиниң қәбиһлигиниң җазасини көтәрмәйду» («Әз.» 18:20) дегән баяни Худаниң Мусаға ейтқан сөзиниң пүтүнләй тәрбийә бериш, тоғра йолға башлаш йолида ейтилғинини аян қилиду. «Әз.» 18:20дә болса «җаза» өзиниң толуқ мәнасида, йәни роһий, мәңгүлүк һаят-мамат җәһәттә ишлитилгән болса керәк. Атиниң гуналири оғлиниң товва қилиши керәклигини билип йетишигә тосалғу болмайду вә шуниңдәк, униңға товва қилмаслиғи үчүн һеч қандақ банә болалмайду. Оғул өз гунайиға товва қилса, униң Худаниң һозурида турушиға, мәңгүлүк һаятқа еришишигә һеч қандақ тосалғу мәвҗут әмәс. «Гуна садир қилғучи җан егиси өлиду» дегәнниң мәнаси «Әз.» 33:8дә изаһлиғинимиздәк, җисманий җәһәттики өлүмдин башқа йәнә бир өлүмни көрситиши керәк. Һәммимиз өлимиз — бирақ шу чағда биз Худаниң һозуридин айрилған һалда өлсәк, бу һәқиқәтән бир паҗиәдур, мәңгүлүк өлүмдур. Охшашла «Рәзил киши барлиқ гуналиридин йенип товва қилип, Мениң барлиқ бәлгүлимилиримни тутуп, адиллиқ һәм адаләтни жүргүзгән болса, у җәзмән һаят болиду, у өлмәйду» («Әз.» 18:21) вә униңға охшайдиған башқа айәтләрдиму көрситилгән «һаят» пәқәт «өлүмдин аман қелиш» яки «турмушниң давами» әмәс, бәлки «алий дәриҗидики бир һаят»ни, «һәқиқий һаят»ни көрситиши керәк. Бу дәл Инҗил бизгә йәткүзгән тәлим: «Мана мәңгүлүк һаят — у болсиму, Сән һәқиқий Худани һәм Сән әвәткән Әйса Мәсиһни тонуштин ибарәттур» («Юһ.» 3:17). Мәңгүлүк һаят җисманий өлүм билән әмәс, бәлки һәқиқий иманниң пәйда болған дәқиқиси билән башлиниду; у пәқәт «яшашниң үзлүксиз давами»ла әмәс, бәлки тирик Худа билән болған мунасивәттин ибарәттур.


Бу һәқиқәттин билимизки, Худаниң Муса пәйғәмбәргә ейтқан «қәбиһликни... чүшириш»и пәқәт вақитлиқ, җисманий бирхил һөкүм-җазаниң даирисидила чәклиниду. «Иккинчи, үчинчи яки төртинчи әвлатлар»да, ата-бовилириниң өткүзгән гуналиридин товва қилиш нийити болғанларға бу җисманий җазалар чәклиниши яки пүтүнләй әмәлдин қалдурулуши мүмкин — һәммидин муһими шуки, Мәсиһ бу дунияға қайтип кәлгичә, Худа билән һәқиқий алақидә болуп һаят өткүзүш йоли барлиқ инсанларға изчил очуқ туриду.


«Қанаанийларни йоқитиңлар» дегән әмир тоғрилиқ 

«Мениң Пәриштәм сениң алдиңда меңип, сени Аморийлар, Һиттийлар, Пәриззийләр, Қанаанлар, Һивийлар вә Йәбусларниң зиминиға елип кириду; Мән болсам уларни йоқитимән. уларниң илаһлириға баш егип ибадәт қилма, уларниң қилмишлирини дорима, бәлки уларни йоқитип, уларниң бутлирини уруп чеқивәт» («Мис.» 23:23-24, «Қан.» 7-бапниму көрүң).

Тәврат вә Инҗилни оқуйдиған ақкөңүл кишиләрниң беши бәзидә шу нуқта тоғрилиқ қаймуқуп қалиду. Инҗилда Рәб Әйса Мәсиһ бизгә һәтта дүшмәнлиримизгиму меһир-муһәббәт көрситиңлар, дәп буйруған йәрдә, Тәвратта «Мисирдин чиқиш»тики мошу йәрдә немишкә Исраилларға мошу адәмләрни йоқитиңлар, дәп буйрулған? Немишкә Тәвратниң башқа йәрлиридиму шундақ буйруқ көрүлиду? Худаниң ирадиси зади немә? Ундақ буйруқ залимлиқ әмәсму?

Бундақ соалға җавап бериш үчүн биз авал Қанаанларниң әһвали билән Исраилларниң әһвалини тәпсилий көрүп чиқишимизға тоғра келиду: — 


(а) Қанаанийларниң әһвали

Төрт йүз жил илгири Худа Ибраһимға Қанаан зиминини беришкә вәдә қилған вақтида униңға йәнә мундақ дегән еди: —


«Пәрвәрдигар Абрамға: Җәзмән билишиң керәкки, сениң нәслиң өзлириниң болмиған бир зиминда мусапир болуп, шу йәрдики хәлиқниң қуллуғида болиду вә шундақла, бу хәлиқ уларға төрт йүз жилғичә җәбир-зулум салиду. Лекин Мән уларни қуллуққа салғучи шу таипиниң үстидин һөкүм чиқиримән. Кейин улар нурғун байлиқларни елип шу йәрдин чиқиду. Амма сән болсаң, аман-хатирҗәмлик ичидә ата-бовилириңға қошулисән; узун өмүр көрүп андин дәпнә қилинисән. Лекин шу йәрдә төрт әвлат өтүп, нәслиң бу йәргә йенип келиду; чүнки Аморийларниң қәбиһлигиниң техи зихи тошмиди» («Яр.» 15:15-17).


«Аморийларниң қәбиһлигиниң техи зихи тошмиди» яки «Аморийларниң қәбиһлиги техи тошмиған еди» дегән сөзләр бизгә, гәрчә зиминдикиләрниң гунайи шу заманда наһайити еғир болғини билән, Худа уларниң бешиға һөкүмини чүшәргичә уларға техи товва қилғидәк вақит бәрмәкчи еди, дәп көрситиду. Әгәрдә «қәбиһлигиниң зихи тошқан» болса, ундақта инсан гунаға толған болупла қалмай, бәлки униң ахир берип Худа алдида товва қилип қилмишлирини түзитиш пурсәтлирини рәт қилғанлиғини көрситиду. Шуңа Худаниң Ибраһимға болған бу сөзи шуни көрситидуки, кәлгүси бир заманда у бу рәзил қәбилиләрни (Аморийлар Қанаанийлар қәбилиләрниң каттабешидур) зиминидин, шундақла йәр йүзидин йоқатмақчи еди.


Биз «Қанаанийларниң жүрүш-турушлири қандақ еди?» дәп Муқәддәс Китапниң башқа қисимлиридин издисәк яки археологийилик испаттин тәкшүрсәк, нәтиҗиси охшаш чиқиду; улар дәрвәқә «вәһший илаһларға» чоқунғучилар болуп, бутпәрәсликкә бағлиқ һәр хил нәпрәтлик вә жиркиничлик ишларни қилатти, җүмлидин инсанлар (болупму өз балилири)ни қурбанлиқ қилатти. Бутханилирида һәр хил паһишивазлиқ вә бәччивазлиқ өткүзүләтти (шуниң билән улар арисида һәр хил сақаймас җинсий кесәлликләр тарқалған еди), өрп-адәтлири һәр хил зулум-рәһимсизликтин айрилмайтти. Шундақ бир хәлиқ Худаниң хәлқи Исраилни булғапла қалмай, бәлки жиркиничлигини пүткүл дунияға жуқтуруши мүмкин еди. Яхши бир ташқи кесәл дохтури адәмни қутқузуш үчүн униң тенидин өлүк әтлирини кесивәткинидәк, Худаму шу кишиләрни дуниядин кесивәтмәкчи еди; Исраил болса униң пичиқи болатти.


(ә) Исраилниң әһвали: —

Тәврат дәвридики Худаниң Исраилға тапилиған барлиқ әмирлири тоғрилиқ тохталғинимизда, уларниң Худаниң ниҗатини техи толуқ көрмигән бир хәлиқ екәнлигини ядимизда тутушимиз керәк. Шуңа Тәвратта хатириләнгән әмирләр бәлким Худаниң көңлидикидәк мәхсәт-муддиалирини толуқ билдүрүп кетәлмәслиги мүмкин; бәлки У көңли қаттиқ бир хәлиқ қобул қилғидәк, уларға нисбәтән мүмкин болидиған, улар ада қилалиғидәк әмирләрни тапшурған. Бу иш Рәббимизниң «Мат.» 19:3-9-айәттә «талақ бериш» тоғрилиқ болған сөзлиридә ениқ чүшәндүрүлиду, болупму 7-8-айәттә хатириләнгән бу мисалда: —


«Пәрисийләр униңдин йәнә: — ундақта, Муса пәйғәмбәр немә үчүн Тәврат қанунида әр киши өз аялиға талақ хетини бәрсила андин уни қоюветишкә болиду, дәп буйруған? — дәп сорашти.

У уларға: — Таш жүрәклигиңлардин Муса пәйғәмбәр аяллириңларни талақ қилишқа рухсәт қилған; лекин аләмниң башлимида бундақ әмәс еди» — деди».


Худаға миң тәшәккүр, «йеңи әһдә» түзүлүши билән, йәни Өз Роһиниң күч-қудрити вә чәксиз илтипати билән, Худаниң барлиқ әмирлиригә, җүмлидин «Силәргә дүшмәнлик болғанларға меһир-муһәббәт көрситиңлар, силәрдин нәпрәтләнгәнләргә яхшилиқ қилиңлар, силәргә зиянкәшлик қилғанларға дуа қилиңлар» («Мат.» 5-бапни көрүң) дегинигә әмәл қилишқа урғуп чиқидиған йеңи қәлбләр вә йеңи роһлар бардур. Мана бу «йеңи әһдә»дики пак-муқәддәсликтур. «Кона әһдидики пак-муқәддәслик» болса башқичә еди — Худа Өз хәлқини булғиғучи амиллардин сақлинишқа уларниң әтрапиға бирхил «қаша» селиши керәк. Қанаанийларни зиминдин чиқириветиш һәм кейин уларниң Исраил зимининиң сиртидики қалдуқлири билән һеч қандақ барди-кәлди қилмаслиғи болса, Исраилни Мәсиһниң дунияға келишигичә айрим сақлайдиған мошу «қаша»ниң дәл керәк болған бир қисми еди.


Биз «Әфәсуслуқларға»дики «қошумчә сөз»имиздин нәқил кәлтүримиз: —


«Мәсиһниң келиши билән бу «қаша» керәксиз болған еди; Исраил Мәсиһ тәрипидин қутқузулған болса, йәнә таипә хошнилириниң булғиғучи тәсирлиригә беқинип кетиши мүмкин болмайтти; әксичә, улар толуп ташқан пак-муқәддәс муһәббәт билән өз әтрапидикиләргә тәсир көрситиши мүмкин болатти. Шунчә паскинилиқ арисида турған болсиму, уларда пак-муқәддәс туруверидиған бирхил пак-муқәддәслик бар болатти; һәр қандақ өчмәнлик вә нәпрәт арисида турған болсиму, уларда меһриванлиқ туруверидиған бирхил муһәббәт бар болатти (шуңа һазир барлиқ етиқатчиларға, Йәһудий болсун, Йәһудий болмисун, һеч қандақ «қаша» керәк әмәс)».


Лекин кона әһдә дәвридә, йәни Тәврат дәвридә болса (Худаниң Роһи техи ата қилинмиғачқа), шундақ бир нәччә «қаша» болған әмирләр интайин керәк еди («қаша» болған әмирләрниң әң қаттиқи «Қанаанийларни қириңлар, һайдиветиңлар» дегәндәк әмирни өз ичигә елиши керәк еди). Лекин булар һазир дәрвәқә Мәсиһниң муһәббәт вә күч-қудрәткә толған жүксәк әмирлири тәрипидин бекар қилинғандур; Худаниң меһир-шәпқити билән уларда маңайли!


Муса пәйғәмбәр Синай теғиға зади қанчә қетим чиқип-чүшкән?

Биз һесаплап бәш қетим дәймиз: —


(1) Тағниң бағриға берип, Худаниң чақириқини аңлайду (19:3)


(2) Худа билән учришиш үчүн тағниң чоққисиға чиқиду; хәлиқ болса тағниң түвидә туриду (19:17, 20)


(3) Худа һәммәйләнгә «он пәрз»ни чүшәргәндин кейин, хәлиқ Мусадин өзлиригә вәкил болуп, Худаға йеқинлишишини өтүниду. Муса Пәрвәрдигардин бир нәччә тәпсилий һөкүм-бәлгүлимиләрни тапшурувалиду (20:19-23:33).


(4) Муса, Һарун, Һарунниң оғуллири вә Исраилниң ақсақаллири Худа тәрипидин таққа чақирилиду. Муса авал Худаниң хәлиқ билән бағлиған әһдисини хәлиқниң қобул қилғининиң бәлгүси сүпитидә уларниң үстигә қан сепиду, андин Һарун қатарлиқлар билән тағ етигигә келиду. Худа уни техиму көп һөкүм-бәлгүлимиләр, шундақла таш тахтайларни қобул қилишқа техиму жуқуриға чиқишқа чақириду (24:1-12). У тағниң бағриғичә, чоққисиға йеқин чиқиду (24:16-17) андин тағниң чоққисида Худаниң һозуриға кириду (24:18). У шу йәрдә қириқ күн туриду; Худа униңға «муқәддәс чедир»ниң тәпсилатлирини һәм униң шәкил-нусхисини көрситиду (25-31-баплар, «Ибр.» 8:5).


(5) Қириқ күндин кейин Худа Мусаға: — Хәлиқниң маңа асийлиқ қилип, бутларға чоқунуп кәтти, дәп хәвәрләндүриду. У тағдин чүшиду вә дәрвәқә хәлиқниң дәл шундақ қилғанлиғини байқайду. У ғәзәплинип, икки таш тахтайни етип чеқиветиду. Муса хәлиқ үчүн дуа-тилавәт қилиду, андин Худаниң шан-шәривигә гувачи болушқа йәнә бир қетим таққа чақирилиду (32-33-баплар). Бу қетим у өзи икки таш тахтайни оюп чиқиду (лекин у уларниң үстигә һеч нәрсә пүтмәйду). У тағда туруватқинида Худаниң шан-шәриви алдидин өтиду. Муса йәнә бир қетим хәлиқ үчүн дуа қилиду вә шуниң билән көпрәк һөкүм-бәлгүлимиләрни тапшурувалиду (34:1-27). У йәнә һеч йемәй-ичмәй қириқ күн турғандин кейин, тағдин йенип чүшиду; Худа йәнә таш тахтайлар үстигә «он пәрз»ни язиду (34:28-35).

Шу күнләрдә Муса пәйғәмбәр сәксән күндин артуқ һеч немә йемигән вә ичмигән еди.


Хушбуйгаһниң роли

(1) Адәттә хушбуйгаһ «әң муқәддәс җай»дики пәрдиниң алдида туратти (40:5). Һәр күни әтигәндә вә кәчтә униң үстидә хушбуй көйдүрүләтти. 

(2) Жилда бир қетим «кафарәт күни»дә, Баш каһин «әң муқәддәс җай» ичигә кириштә, униңда көпрәк хушбуй көйдүрәтти. Шу йол билән хушбуйдин бир булут чиқип, «кафарәт тәхти»ни қаплайтти («Лав.» 16:12-13). Шуниң үчүнму мәлум җәһәттин «хушбуйгаһ» «әң муқәддәс җай»ға тәвә дәп қарилиду («Ибр.» 9:4, «Вәһ.» 8:3).


Мисирдин қутқузулуш — мәңгүлүк ниҗатни көрситидиған «бешарәтлик рәсим»

Исраилниң Мисирдин қутқузулуши һәм чөл-баявандин өтүп «вәдә қилған зимин»ға баридиған сәпири Инҗилда вә Тәвратниң өзидиму Мәсиһдә болған әбәдий ниҗатни көрсәткүчи «бешарәтлик рәсим» сүпитидә көп йәрләрдә тилға елиниду.

Улардики охшайдиған йәрләр интайин көптур; төвәндә биз пәқәт әһмийәтлик, ибрәтлик селиштурмилардин бәзилирини көрсәтмәкчимиз. Авал биз Муса пәйғәмбәр билән Мәсиһниң оттурисидики селиштурмиға, болупму уларниң иккисиниң Исраил билән болған мунасивитигә қарап бақайли: — 


Муса пәйғәмбәр «Исраилни Қутқазғучи» сүпитидә кәлгүсидики «Мәсиһ»ни көрсәткән бешарәт болиду

Мусаниң (һаятида) Мәсиһни көрсәткән бешарәтлик йәрлири төвәндики ишларни өз ичигә алиду (башқиларму бар): — 


(1) Муса пәйғәмбәр «Исраилниң Қутқазғучиси» болуп, у туғулғанда ата-анисиға Худаниң вәһийси билән Худаниң мәхсәтлирини әмәлгә ашурғучи алаһидә бала дәп тонулған («Мис.» 2:2, «Ибр.» 11:23).

Мәсиһ «Дунияниң Қутқазғучиси» болуп, туғулғанда ата-аниси, шундақла көп хәлиқләргә Худаниң вәһийси билән Худаниң мәхсәтлирини әмәлгә ашурғучи алаһидә бала дәп тонулған («Мат.» 2:2-12, «Луқа» 2:1-39).

(2) «Қутқазғучи Муса» туғулғанда дүшмәнләр уни өлтүрмәкчи болған, лекин Худа уни алаһидә сақлиди («Мис.» 1:22-2:10).

Қутқазғучи Мәсиһ туғулғанда дүшмәнләр уни өлтүрмәкчи болуп издигән, лекин Худа уни алаһидә сақлиди («Мат.» 2:13-18).

(3) Муса пәйғәмбәр қириқ яшқа киргәндә Худаниң Өз хәлқини қутқузушқа өзини чақирғинини чүшәнди («Рос.» 7:23).

Мәсиһ анисиниң қосиғидики чағдин тартипла (әмәлийәттә, әзәлдинла) көңлидә Худаниң Өз хәлқини қутқузушқа өзини чақирғинини биләтти («Зәб.» 22:9-10, «Йәш.» 49:1, 5).

(4) Муса пәйғәмбәр өз хәлқини қутқузушқа Мисирдики ординиң шөһрәт-байлиқлиридин ваз кечишкә рази болди («Ибр.» 11:23).

Мәсиһ Өз хәлқини қутқузушқа әршләрниң байлиқлири вә шан-шәривидин ваз кечишкә рази болди («Фил.» 2:5-8, «Юһ.» 1:14, «2Кор.» 8:9).

(5) Мусаниң Худаниң адими болғанлиғи асмандин чүшкән бир аваз билән тәстиқланған («Мис.» 19:19)

Мәсиһниң Худаниң Оғли болғанлиғи асмандин чүшкән бир аваз билән тәстиқланған («Мат.» 3:17, 17:5, «Юһ.» 12:28)

(6) Исраил Муса пәйғәмбәрни, йәни Худа тәрипидин уларни қуллуқтин қутқузушқа һәм уларни аман-хатирҗәмликкә ериштүрүшкә әвәтилгүчини чәткә қақти («Мис.» 2:11-14, «Рос.» 7:19-29). Уларниң чәткә қеқишиниң нәтиҗисидә, Муса чөл-баяванда азап тартиду.

Исраил Мәсиһни, йәни Худа тәрипидин уларни гунадин қутқузушқа һәм уларни мәңгүлүк аман-хатирҗәмликкә ериштүрүшкә әвәтилгүчини чәткә қақти («Мат.» 21:42, «Мар.» 8:13, 12:10, «Луқа» 9:22, 12:14, 19:42, «Рос.» 3:14). Уларниң чәткә қеқишиниң нәтиҗисидә, Мәсиһ әң дәһшәтлик өлүмни бешидин өткүзиду.

(7) Исраил тәрипидин чәткә қеқилғандин кейин, Муса пәйғәмбәр улардин айрилиду, узун вақит (40 жил) улар билән болған алақиси үзүлиду. Бу вақит ичидә у Йәһудий болмиған бир қизни қутқузиду вә уни әмригә алиду («Мис.» 2:15-22).

Исраил тәрипидин чәткә қеқилғандин кейин, Мәсиһ улардин айрилди, узун вақит (һазирғичә тәхминән 1990 жил) улар билән болған алақиси (умумий җәһәттин ейтқанда) үзүлди. Бу вақит давамида У көп қисим Йәһудий болмиғанлардин болған җамаәтни қутқузди вә қутқузиватиду, шундақла уни «қиз сүпитидә» «Өз әмригә» елип кәлмәктә («Рос.» 15:14, «Рим.» 11:11, «Кол.» 1:27, «Әф.» 5:22-32, «Вәһ.» 21:2, 9).

(8) Муса хәлиққә болған муһәббити билән, хәлиқниң гуналирини өз үстигә елип, уларни дәп Худадин айрилип ләнәт болушқа тәйяр болған («Мис.» (32:30-34)

Мәсиһ пүткүл дунияға болған муһәббити билән, дуниядики хәлиқниң гуналирини Өз үстигә елип, уларни дәп Худадин айрилип ләнәт болушқа тәйяр болған вә дәрвәқә шу йолда өзини қурбанлиқ қилди («2Кор.» 5:18»).

(9) Бу узун вақиттин кейин Муса пәйғәмбәр Мисир зиминиға қайтип, Худаниң күч-қудрити билән нурғун аламәт-карамәтләрни көрситиду; у Исраил тәрипидин Худа әвәткән Қутқазғучи дәп тонулиду вә уларни Пирәвнниң қуллуғидин қутқузиду.

Заманниң ахирида Мәсиһ Исраил тәрипидин тонулиду («Зәк.» 12:10-13:1); У күч-қудрити билән нурғун аламәт-карамәтләрни көрситип бу дунияға қайтип, Исраилни гуналиридин қутқузиду, шундақла уларни йоқатмақчи болғанларниң һәммисидин қутқузиду (мәсилән, «Зәк.» 12-бап вә 14:1-9ни көрүң).


Исраилларниң Мисирдин қутқузулуши — у мәңгүлүк ниҗатни көрситидиған бир «бешарәтлик рәсим»


Охшап кетидиған йәрлири: — 


(1) Исраил авал мутләқ аҗиз вә үмүтсизлик һаләткә чүшүп, андин Пәрвәрдигарға нида қилиду («Мис.» 2:23).

Адәмләр өз аҗизлиғини тонуп, үмүтсизликтин Рәбгә нида қилиду; инсанлар пәқәт шундақ һаләткә чүшкәндә гунадин қутқузулуштин болған ниҗатқа еришиду («Рос.» 2:38-39 «Рим.» 10:12-13).

(2) Исраил қутқузулуш үчүн Худа әвәткән Қутқазғучи Муса пәйғәмбәргә пүтүнләй ишиниши керәк еди.

Инсанлар гуналиридин қутқузулуш үчүн Худа әвәткән Қутқазғучи Мәсиһгә пүтүнләй етиқат қилиши керәк.

(3) Исраилниң Муса пәйғәмбәргә болған ишәши азап-оқубәтләр арқилиқ синалди («Мис.» 5:1-21).

Ишәнгүчиләрниң Мәсиһгә һәқиқий иман-ишәши болса, ундақта уларниң етиқади азап-оқубәт арқилиқ синилиду («Мат.» 3:21, 24:9, «Рос.» 14:22, «1Тес.» 1:6, «2Тес.» 1:5, «2Тим.» 3:12)

 (4) Исраилниң қутулуши қозиниң қени арқилиқ вуҗудқа чиқти («Мис.» 12:3-13).

Инсанларниң гунадин қутулуши «Худаниң қозиси», йәни Мәсиһниң қени арқилиқ вуҗудқа чиқиду («Юһ.» 1:29, «1Кор.» 5:7-8, «Вәһ.» 7:14).

(5) Пүтүн Исраил қозиниң гөшини («аччиқ-чүчүк көктат вә петир нан билән») йейиши керәк еди («Мис.» 8:12-13). 

Пүткүл җамаәт Мәсиһни йейиши керәк («Юһ.» 31:6-35, 48-63, «1Кор.» 7:5-8).

(6) Исраил қуллуқтин қутқузулуш үчүн бирхил «өлүм»дин, йәни «Қизил Деңиз»дин өтүши керәк еди. Бу өтүшни бирхил «чөмүлдүрүлүш» дегили болиду; кейин расул Павлус бу «чөмүлдүрүлүш»ни ««булут һәм деңиз»ниң вастиси билән Пирәвнниң қуллуғидин «Мусаниң йетәкчилигигә өтүш» дәйду («Мис.» 14:19-31, «1Кор.» 10:1-2). Демәк, бу «чөмүлдүрүлүш» уларни Муса пәйғәмбәр билән йеңи бирхил мунасивәткә киргүзди; Муса пәйғәмбәр Худаниң йолйоруғи астида уларға баш, йетәкчи вә яр-йөләкчи болди.

Худаниң җамаити гунаниң қуллуғидин Мәсиһниң өлүминиң вастиси («Қизил Деңиз» Әйсаниң қениға яки өлүмигә вәкиллик қилиду) билән вә Муқәддәс Роһниң қуч-қудрити («булут» Муқәддәс Роһқа вәкиллик қилиду) билән «Шәйтанниң қуллуғидин» «Мәсиһ Әйсаға киришкә чөмүлдүрүлүп» қутқузулиду («Юһ.» 3:3-5, «Рим.» 6:3-4, «1Кор.» 12:13, «Кол.» 2:11-12).

(7) Исраил Қизил Деңиздики «өлүм»и билән дүшмини болған Пирәвн вә униң барлиқ қошунлириниң күчидин мәңгүгә халас қилинип қутқузулди.

Мәсиһниң өлүми билән вә шундақла бизниң Униң шу өлүми ичигә елинишимиз билән Униңға ишәнгүчиләр өзлириниң дүшмини болған «бу дунияниң һөкүмдари», йәни Шәйтандин, шундақла қошунлири болған барлиқ җинларниң күчидин мәңгүгә халас қилинип қутқузулди («Кол.» 2:11-12, «Ибр.» 2:14-15, «1Юһ.» 3:8).

Һазир Шәйтан вә барлиқ җинларниң Мәсиһгә етиқат қилған һәр қандақ кишиниң үстидин һеч қандақ һоқуқи яки башқуруш күчи йоқтур («Луқа» 10:19, «Әф.» 2:1-7, болупму 2-айәтни көрүң). Һалбуки, биз «Иблисқа һеч қандақ орун қоюп бәрмәслик»имиз керәк («Әф.» 4:27) вә дайим «Иблисниң һейлә-нәйрәңлиригә тақабил туруши»миз лазимдур («Әф.» 6:11).

(8) Худаниң қудрәтлик қутқузуши арқилиқ Исраил униң билән йеңи бир алақигә кирди; бу мунасивәт билән у уларниң оттурисида («муқәддәс чедир»да) макан қилди вә каһинлири арқилиқ улар билән алақилишатти.

Мәсиһниң зор ниҗати арқилиқ етиқат қилғучилар Худа билән йеңи бир алақигә кириду; У Өз роһи арқилиқ улар арисида һәм ичидә макан қилиду вә уларниң «баш каһин»и болған Мәсиһ арқилиқ улар билән алақилишиватиди («Әф.» 2:19-22, «Ибр.» 4:14-16, 12:18-28).

(9) Исраилниң Муса пәйғәмбәрниң йетәкчилиги астида яшиши үчүн уларға йеңи бир қанун-түзүм беғишланди; бу қанун-түзүм әһдә сүпитидә ташларға пүтүлди («Мис.» 19-23-баплар).

Худаниң җамаити Мәсиһниң йетәкчилиги астида пүтүнләй йеңи бир қанун яки тоғрирақ ейтқанда йеңи бир қанунийәткә киргүзүлиду. Бу қанунийәт сирттики мәлум бирхил өлчәмгә йетишкә тиришиштин ибарәт әмәс («Рим.» 2:29, 7:6, «2Кор.» 3:6), бәлки ичидики йеңи бир һаятниң күчи вә түрткиси, йәни Худаниң Роһи арқилиқ Худаниң уларниң қәлбигә пүткән бир әһдиси билән болиду: — «Чүнки Мәсиһ Әйсада болған һаятлиқни бәхш етидиған Роһниң қанунийити адәмни гунаға вә өлүмгә елип баридиған қанунийәттин бизни халас қилди» («Рим.» 8:1-4, «2Кор.» 3-бап).


Муса пәйғәмбәрниң тәрҗимиһалидин елинған бәзи сават-савақлар

Мусаниң тәрҗимиһалидин интайин муһим бир роһий принсипниң сүпәтләнгинини көрүшкә болиду. У расул Павлус тәрипидин баян қилиниду: —

«Бәлки Худа даналарни хиҗаләткә қалдуруш үчүн бу дуниядики ахмақ саналғанларни талливалди; күчлүкләрни хиҗаләткә қалдуруш үчүн бу дуниядики аҗиз саналғанларни талливалди; У йәнә бу дуниядики қәдирсизләрни, пәс көрүлидиғанларни талливалди, «йоқ болған нәрсиләр»ни мәвҗут шәйиләрни йоққа чиқириветиш үчүн талливалди. Униң мәхсити Худа алдида һеч әт егиси махтанмаслиқ үчүндур. ... шуниңдәк Тәвратта пүтүлгәндәк: «Пәхирлинип махтиғучи болса Рәбдин пәхирлинип махтисун!» («1Кор.» 1:27-29, 31).


Худа Өз қулини Мисирға қайта әвәтиштин бурун «чөлниң әң четидә» (3:1) қириқ жил йошурун турғузушиға бәлким һәйран қелишимиз мүмкин. Биринчидин, у (Муса) өз хәлқигә ярдәмлишиш нийитидә болғанда, уларниң чәткә қеқишиниң дәрдини йәткичә тартти; униңға нисбәтән Пирәвнниң ордисида өзләштүргән барлиқ билим-һекмәтлири «чөлниң әң четидә» пайдисиздәк көрүнәтти; хәлиқни қутқузуштәк улуқ бир ишниң орниға, у чөлдики қойчиларниң җапалиқ һаятини өткүзүп, адәмләрдин әмәс, бәлки қойлардин хәвәр алмақта еди. У беһудә өтүватқан күнлирини ойлиғинида вә өз хәлқини дәп үгәнгән билим-һекмәт, ордидики һоқуқ вә һөрмәт-шөһрәтни ташливәткинини әслигинидә, уларниң һәммиси мутләқ бекарға кәткәндәк көрүнәтти. Униң Исраилни қутқузушқа бағлиған үмүтүму йоққа чиққандәк қилатти.


Расул Павлус баян қилған принсипқа йәнә қарайдиған болсақ, Худа карамәт улуқ бир ишни барлиққа кәлтүрүп, өз күч-қудритини көрсәтмәкчи болса, у бу иш үчүн мувапиқ бир васитичи тепиши керәк, дәп билимиз. Лекин шу васитичи дайим дегидәк өзини «аҗиз», дәп билидиған, башқилар тәрипидин «қәдирсиз», «пәс көрүлидиған», һәтта «әлниң нәзиридә йоқ» дәп һесапланған бир адәм болуши керәк. Өзини «дана.», «күчлүк» дәп санайдиған адәм болса болмайду. Болмиса, Худа нийәт қилған бу иш ада қилинғанда, васитичи адәм: «Мән немидегән улуқ бир ишни қилдим-һә!» дәп ойлиши, яки бу ишни көргәнләр «Паланчи-покунчи қалтис екән, у карамәт бир ишни қипту!» дейиши мүмкин. Худаниң васитичиси болуп, униң тәрипидин ишлитилиши үчүн, инсан аҗиз («2Кор.» 12:9-10, 13:3-4), йәни өзиниң қабилийити яки күчигә таянмайдиған болуши керәк («Фил.» 3:3-8); униң таянчиси пәқәт Пәрвәрдигар Өзидур, униң ишәш-үмүти пүтүнләй Пәрвәрдигарда болиду. Шуниң билән бу иш тамам болғанда у шан-шәрәпни пүтүнләй Пәрвәрдигарниңкидур дәп билиду — вә башқа адәмләрму шуни билиду — «Пәхирлинип махтиғучи болса Рәбдин пәхирлинип махтисун!».


Муса пәйғәмбәр чөл-баяванда узун жилларни өткүзгәчкә, у Худа ишлитишкә мувапиқ көргән шундақ «қәдирсизләр» яки «әлниң нәзиридә йоқлар»дин болған бир васитичи болуп чиқти. У Худаниң вәзиписини өтигинидә, өзиниң көргән чоңқур тәрбийиси вә егилигән билимигә таянмиди. Бундақ дегинимиз Худа Мусани Пирәвнниң алдиға әвәтип, Исраилни Мисирдин қутқузғинида, у көп жил бурун өзләштүргән тәрбийә вә билимни ишләтмиди, дегәнлигимиз әмәс; пәқәт Муса пәйғәмбәр Худаниң улуқ қутқузушини: «өзәмниң қабилийити яки һекмитидин болған» дәп һесаплимайтти. Лекин Муса хәлқини «шамал һувлайдиған дәһшәтлик баяван»дин башлап маңғанда («Қан.» 32:10), шүбһисизки, униң чөлдә өткүзгән қириқ жиллиқ «мәнасиз күнлири»ниң тәҗрибисиниң пайдиси чиқип, хелә карға кәлди. Әмәлийәттә, Мусаниң көңлидики түгүн болса, «Мән Худаниң ишиға яримаймән» дегәндәк бирхил ишәшсизлик еди («Мис.» 4:10-17).

Ахир берип, униң көңлидики шу түгүни йешилди; у һаман тәҗрибисини яки билимини «таянч» қилмай, пәқәт Худағила таянди. 


Худаниң муқәддәс қанун-бәлгүлимиләрни ата қилишиниң «муқәддәс чедир» билән болған мунасивити

Худаниң хәлиқни қутқузуш тәртиви бизни Униң йоллирини хелә чүшинидиған қилиду: — 


(а) Хәлиқниң көтәргән налә-пәрядини аңлап улар үчүн болған көйүмчанлиғини көрситиши (4:31)

(ә) Уларни Мисирдин қутқузуши (5-15-баплар) һәмдә уларни чөл-баяванда аман-есән сақлап, уларға йемәк-ичмәк тәминлиши билән Өз күч-қудритини көрситиши (16-18-баплар)

(б) Уларға муқәддәс қанунини тапшуруш арқилиқ Өзиниң мутләқ һәққаний һәм пак-муқәддәс характерини аян қилиши (19-24-баплар)

(в) Исраилниң оттурисида макан қилишқа болған арзусини ипадиләп, уларға «Маңа бир чедир қуруңлар» дәп әмир қилиши (25-31-баплар). Кейин Муса Худаға мундақ дуа қилди: «Әгәр Сән Өзәң биз билән биллә маңмисаң, бизни бу йәрдин чиқармиғайсән» (33:14-15).


Мошу тәртиптә биз Худаниң ниҗатта болған муддиа-мәхсәтлирини, йәни ахир берип Өз хәлқиниң қәлблиридә макан қилиштин ибарәт тәшнасини көрәләймиз. Бизниң Худани тонуш, шундақла Униң бизгә болған мәңгүлүк муддиа-мәхсәтлирини тонуп йетиш йоли көпинчимиз үчүн ейтқанда, қедимки Исраилниң Худаниң мәхсәтлирини тонуш йолиға охшаш тәртиптә болиду: — 


(а)

биз Униңға налә-пәряд көтәрсәк, Униң бизгә болған меһир-муһәббитини тонушқа башлаймиз;

(ә)

У бизниң пәрядимизни аңлап, күч-қудритини көрситиду

(б)

У Өзиниң пак-муқәддәс характери тоғрилиқ бизгә үгитиду. 

(в)

У Өзиниң пәқәт «биз билән биллә» әмәс, бәлки «биздә, қәлбимиздә» макан қилиштики муддиа-мәхситини бизгә аян қилиду («Юһ.» 14:17)

(г)

Униң Муқәддәс Роһи қәлбимиздин орун алғанда, униң муддиа-мәхсити әмәлгә ашурулиду!


«Муқәддәс чедир»ниң «бешарәтлик схемиси»

Расул Павлусниң «Рим.» 15:4, «1Кор.»» 10:11 вә «Кол.» 2:16-17дики баянлири бойичә Тәвратта барлиқ хатириләнгән ишлар Инҗил дәвридиму Худаниң хәлқи үчүн көп ибрәт-саватларни бериду; чүнки улар биз Мәсиһдә муйәссәр болған бәхит-бәрикәт вә имтиязларни алдин-ала көрсәтти. «Ибранийлар»ниң муәллипиму «муқәддәс чедир»ни бүгүн етиқат арқилиқ бизгә несип болған әрштики әмәлийәтләрниң нусхиси яки сайисидур, дәп алаһидә көрситиду («Ибр.» 9:1-5, 23, 10:1-2).


Шуниң үчүн биз чедирниң барлиқ тәпсилатлириниң (һәтта «һойлиниң хадилири»ниң атмиш мис тәглигидин тартип «өшкә тивитидин ишләнгән йопуқ»ниң икки парчисини бир-биригә бағлайдиған «әллик мис илмәк»кичә (өз вақтида техи әмәлгә ашурулмиған), һәммисиниң Мәсиһдә болған ниҗатни алдин-ала аян қилидиған бирхил роһий әһмийити бар, дәп ишинимиз. Инҗилниң бир нәччә қисимлирида оқурмән бу «бешарәтлик схема»ниң бәзи җәһәтлириниң чүшәндүрүшини көрәләйду.


«Бешарәтлик схема»ниң әң ениқ вә муһим тәрипи болса интайин аддийдур; муқәддәс чедирда биринчидин Худаниң һозури «аппақ бир там» билән, йәни һойлисиниң пәрдиси билән тосалған. Пәрдә бәш гәз егизликтә болғачқа, инсан һойлиниң ичини көрәлмәйтти. Шүбһисизки, һойлисиниң шу егиз ақ канап рәхтлик пәрдиси Худаниң мутләқ һәққанийлиғини көрситиду — инсан униң сиртида турғанда ичини көрәлмәйтти вә униңдин өтүп кирәлмәйтти («Вәһ.» 15:6, 19:8, 14ни көрүң).


Иккинчидин Худаниң һозури чедир билән йошурунатти. Худаниң җуласи чедирниң ичидә болғини билән, у инсанларниң көзлиригә йошурун еди; чүнки чедир бәк қелин болуп, төрт қат пәрдә-йопуқ билән тосулған. Худаниң парлақ шан-шәриви бүгүнму техичә инсанниң көзлиридин йошурун туриду («1Тим.» 6:1). Һалбуки, һойлида, андин чедириниң өзидә бир «кириш еғизи» бардур! Әнди биз бүгүн бу «кириш еғизи»ни қәйәрдин тапимиз? җавапни Инҗилдин тапимиз; чүнки Рәббимиз Әйса Мәсиһ Өзи тоғрилиқ наһайити ениқ қилип бизгә: «Мән Ишиктурмән» («Юһ.» 10:9) андин «Мән Йолдурмән» дәйду («Юһ.» 14:6).


Рәббимизниң өлүмидә бу ишниң толуқ әһмийитини көримиз: «Вә мана, шу пәйттә ибадәтханиниң ичкири пәрдиси жуқуридин төвәнгә икки парчә бөлүп житилди. Йәр-зимин тәвринип, ташлар йерилди,...» («Мат.» 27:51). Бу иш, дәрвәқә, етиқат қилғучи барлиқ кишиләр үчүн Худаниң һозуриға баридиған йолни мәңгү очуқ туриду, дәп көрситиду. Бу йол «житилған пәрдә»дин, йәни Мәсиһниң житилған әт-тенидин өтиду («Ибр.» 10:20).


Муқәддәс чедирниң «бешарәтлик схема» болғанлиғиниң нурғун башқа тәрәплириму бардур. Худа буйруса, буларни айрим йәрдә тәпсилийрақ шәрһләймиз. Шундақ дегинимиз билән билгинимиз интайин чәкликтур, бу бизниң чедирниң һәр қайси инчикә тәпсилатлирини чүшәндүрәләймиз, дегәнлигимиз әмәс (Худа бизни тәлвиләрчә тәсәввурлардин сақлисун!). Шундақтиму, чедирниң чүшәнгили болидиған көп җәһәтлири бар; буларни чүшинип йәтсәк, етиқат қәдәмлиримизгә риғбәт берип күчләндүриду.


Оқурмәнләр муқәддәс чедирниң түрлүк қисимлири, шундақла каһинлиқ кийимләрни сүпәтләйдиған рәсим-схемиларниму көрсун.