Тәврат 3-қисим
«Лавийлар»
(«Каһин-лавийларниң дәстури»)
Кириш сөз
Худаниң Йәһудий хәлқини Мисирдин чиқирип, Синай теғида уларға Өз һәққанийлиғи аян қилинған қанун-бәлгүлимиләрни тапшурғандин кейинки Муса пәйғәмбәргә тапилиған тунҗа әмри шуки, «Исраилларға буйруғинки, уларниң арисида турушум үчүн маңа бир туралғу ясисун» («Мис.» 25:1-8). Униң арзу-тәшнаси Өз хәлқигә йеқинлишиштин ибарәт еди. Һалбуки, пак-муқәддәс бир Худа қандақму гунакар хәлиқ арисида турсун? «Каһин-лавийларниң дәстури» дегән мәзкур китап бу соалға қисмән җавапларни тәминләйду — гунасиз бир һаят қурбанлиқ қилинип, андин инсанлар Худаға йеқинлашса болиду. Демәк, гунасиз бир һайванниң қени төкүлүп, қурбанлиқ қилиниши билән Худаниң муқәддәс чедирида униңға йеқин беришни арзу қилғучиларниң гуналири йепилған («кафарәт қилинған») һесаплинатти. Бу гунасиз һаят буқа, қой, өшкә яки һәтта кәптәрниң һаяти болатти. Инҗилда бу соалға толуқ җавап берилиду: — Худа инсанийәтниң барлиқ гуналири үчүн «ахирқи қурбанлиқ»ни тәминлигән еди; Мәсиһ Әйсаниң, йәни бирдин-бир мукәммәл гунасиз адәмниң өлүми арқилиқ һәр қандақ ишәнгүчи Худаниң һозуриға беваситә кирип, униңға йеқинлишалайду.
Демәк, «каһин-лавийларниң дәстури» дегән китап қурбанлиқ қилишниң тәпсилий қолланмисидур; униңда йәнә Худаниң Өз хәлқидин тәләп қилидиған «рәсимий паклиқ» (мурасимларға қатнишиштики шәртләр) вә һәқиқий, роһ-көңүлдики пак-муқәддәслик тоғрилиқ тәпсилатлар баян қилиниду. Бу көрсәтмиләр авал каһин-лавийларға тапшурулған (шуңа мәзкур китапни «Каһин-лавийларниң дәстури» дәп атидуқ). Каһин-лавийлар бу көрсәтмиләрни пухраларға үгитишкә мәсъул еди.
Гәрчә пүтүн дуниядики мусулман хәлиқләр һәр жили «қурбан һейт»та «қурбанлиқ» қилсиму, әмәлийәттә улар «бу қурбанлиқ қилишниң гуналарни йепиш үчүнлиги»дин ибарәт әслидики уқумдин наһайити жирақлап кәтти. Адәттә һейттики бу «қурбанлиқ» пүтүнләй өйидикиләр вә достлар тәрипидин йәветилиду; бәзидә униңдин бир қисми кәмбәғәлләргә берилиду. Амма Тәвратта үгитилишичә «қурбанлиқ» һәммидин авал Худаниң Өзи үчүндур. Тәвратта, әгәр қурбанлиқ қилғучи кишиниң қурбанлиғи «инақлиқ қурбанлиғи» яки «тәшәккүр қурбанлиғи» болса, ундақта униң қурбанлиқтин бир қисмини йейиш имтиязи болиду; бирақ у хилдики қурбанлиқ болмиса, у униңдин азрақму йейишкә болмайду. Бәзидә қурбанлиқни өткүзүвалғучи каһин, шундақла униң аилисидикиләр униңдин йейишкә болатти, амма һәр хил қурбанлиқниң көп қисми, бәзидә униң һәммиси Худаға атап көйдүрүләтти.
Мәзкур китапта җәмий бәш хил һәдийә-қурбанлиқ тәсвирлиниду; шундақла каһинларниң каһинлиқ хизмәт-вәзипилиригә киришиштики «сәккиз күнлүк тәйярлиқ»ниң тәпсилатлири көрситилиду вә жуқурида ейтқинимиздәк, Худаниң «рәсимий паклиқ» һәм «роһ-көңүлдики паклиқ» тоғрилиқ тәпсилий тәләплири көрситилиду. Униңда йәнә Исраил үчүн бекиткән йәттә чоң һейт-байрамниң тәпсилатлири, хәлиққә итаәтмәнликниң бәхит ата қилидиғанлиғи һәмдә итаәтсизликниң бәхитсизлик елип келидиғанлиғи тоғрилиқ баян қилинған бешарәтләрму көрситилиду.
«Муқәддәс» вә «пак»лиқ тоғрилиқ
Оқурмәнләр үчүн изаһат: — Тәврат-Инҗилда, «муқәддәс» дегән сөз «мутләқ пак», «Худаға аталған» «Худаға алаһидә хас», «Худа алаһидә ишлитидиған» (мәйли адәмләр яки нәрсиләр болсун) дегән мәнани билдүриду (уйғур хәлқи арисидики «улуқ» дегән мәнада әмәс).
Худаниң ибадәт чедиридики хизмитини жүргүзүш үчүн каһинлар рәсимий «муқәддәс» болуши керәк; Лавийлар болса уларға һәмдәмдә болуш үчүн рәсимий «пак» болуши керәк еди. Амма Худаниң хәлқиниң һәммиси роһ-көңүл җәһәттә һәрдайим муқәддәс туруши керәк: «Мән Худайиңлар Пәрвәрдигар муқәддәс болғачқа, силәрму муқәддәс болушуңлар керәк» (19:2).
«Тәбирләр»дики «өзәңларни пак қилиңлар» вә «өзәңларни пак-муқәддәс қилиңлар» дегәнниму көрүң.
Мошу йәрдә ейтип өтүшимиз керәкки, Тәврат дәвридә «тәндики напаклиқ» кишиләрниң Худаға дуа қилишиға һеч қандақ толсалғу әмәс еди.
Мәзмун: —
(а) |
Бәш хил һәдийә-қурбанлиқ (1-7-баплар) |
(ә) |
Каһинларниң вәзиписигә киришиши (8-10-баплар) |
(б) |
«Пак» вә «напак» һайванлар (11-бап) |
(в) |
«Рәсимий паклиқ» тоғрилиқ бәлгүлимиләр (12-15-баплар) |
(г) |
«Кафарәт күни» (16-бап) |
(ғ) |
Қурбанлиқ қилиш тоғрилиқ башқа бәлгүлимиләр (17-бап) |
(д) |
Хурапийлиқлар вә һәр хил жиркиничлик ишлар (18-20-баплар) |
(е) |
Каһинларни башқуридиған бәлгүлимиләр (21-22-баплар) |
(ж) |
Пәрвәрдигар бекиткән йәттә һейт-байрам (23-бап) |
(җ) |
Чирақдан үчүн зәйтун мейини тәйярлаш вә башқа ишлар (24-бап) |
(з) |
«Шабат жили» вә «азат жили» (25-бап) |
(и) |
Бәрикәт вә ләнәтләр (26-бап) |
(й) |
Қәсәмләр (27-бап) |
••••••••
Қошумчә сөз
«Әбәдий» вә «мәңгү» тоғрилиқ
«Әбәдий» вә «мәңгү» ибраний тилида «әл-олам» дегән сөз билән ипадилиниду. Тәвратта «әл-олам» дегән сөз көп қисим йәрләрдә «әбәдий» яки «мәңгү» дәп тәрҗимә қилиниду. Һалбуки, бу сөзниң толуқ мәнаси: — «инсанларға һазир намәлум болған, билгили болмайдиған кәлгүсидики бир мәнзилгичә» дегәндәк болиду. Ундақ вақит интайин узун болуши керәк, әлвәттә. Һалбуки, әгәр бундақ «мәнзил»ниң чекини бекитишкә қәтъий мүмкин болмиса яки алди-кәйнидики сөзләрдин һеч қандақ башқа мәна чиқмиса, ундақта «мәңгү» яки «әбәдий» «чеки йоқ» дегән мәнада чүшәнсәк тоғра болиду. Буларға мисал: —
(«Яр.» 3:22) «Пәрвәрдигар Худа сөз қилип: Мана, адәм яхши билән яманни билидиған, Бизләрдин биридәк болуп қалди. Әнди қолини узитип һаятлиқ дәриғидин елип йәп, әбәткичә һаят қалмисун үчүн уни тосушимиз керәк, деди».
(«Мис.» 15:3) «Худа Мусаға йәнә: — Исраилларға: —
«Ата-бовилириңларниң Худаси, Ибраһимниң Худаси, Исһақниң Худаси вә Яқупниң Худаси болған «Яһвәһ» мени қешиңларға әвәтти; У: Яһвәһ дегән бу нам әбәткичә Мениң намим болиду, дәвирдин-дәвиргичә Мән шу нам билән әскә елинимән, дәйду» — дегин».
Һалбуки, Муқәддәс Китапта, «әл-овлам» дегән сөз ишилитилгән айәтләр тоғрилиқ кейин Худа тәрипидин бир вәһий чүшүп, униңда мәнзил-чәк аян қилинған болса, ундақта «әл-овлам» дегән бу сөзни: «шу мәнзилгичила болған» дегән мәнада чүшиниш керәк. Төвәндә буниңға мисал: —
(«Мис.» 29:28) «Шуңа, буниңдин кейин... Исраиллар инақлиқ қурбанлиғини бәргәндә, у икки хил гөш Һарун вә униң оғуллириниң несивиси болиду. Бу мәңгүлүк («әл-овлам») бир бәлгүлимә болиду»
(«Чөл.» 25:13) ««У униңға вә униң әвлатлириға тәвә болидиған мәңгүлүк («әл-овлам») каһинлиқ әһдиси болиду, чүнки у өз Худасини дәп вапасизлиққа һәсәт қилип, Исраиллар үчүн кафарәт кәлтүрди» — дәп җакалиған»
(«Қан.» 23:6) «Силәр һәммә күнлириңларда уларниң (Қанаанлиқларниң) аман-есәнлиги билән аватлиғини һәргиз («әл-овлам») истимәңлар».
(«Топ.» 1:4) «Бир дәвир өтиду, йәнә бир дәвир келиду;
Бирақ йәр-зимин мәңгүгә («әл-овлам») давам қилиду».
Бу төрт айәттә бирхил «мәнзил, нуқта» бар. Һарунға тапшурулған каһинлиқ тоғирисида Инҗилдин бизгә мәлумки, шу каһинлиқ әслидә Мәсиһ дунияға келип өлүп тирилгичә бекитилгән еди; Мәсиһ һәқиқәтән «Мәлкизәдәкниң каһинлиқ түзүми тәртивидә мәңгү каһиндур» («Зәб.» 110:4, «Ибр.» 7:11-28).
Қанаанлиқларға болса, уларниң үстигә бекитилгән ләнәт («Қан.» 23:6) елип ташланған, чүнки Рәб Әйса Мәсиһ барлиқ инсанлар үчүн уларға тегишлик болған ләнәтни өз үстигә алған («Гал.» 3:13, «Мат.» 5:28).
Йәр-зимин болса, у Худа бекиткән вақитқичә туриду («Топ.» 1:4). Инсанлар уни вәйран қилалмайду, лекин Худа мәлум бир күни шундақ қилиду; У уни йоқитип орниға йеңи асман йеңи зимин яритиду («2Пет.» 3:10-13).
Бәш хил һәдийә-қурбанлиқлар вә уларниң әһмийити (1-7-бап)
Һәммидин авал шуниңға диққәт қилайли: — «қурбан» яки «қурбанлиқ» әслидә ибраний тилидики «қорбан» дегән сөздин кәлгән. «Қорбан»ниң йилтизи «қарав» болуп, шу сөзниң мәнаси «йеқин келиш»тур. Демәк, «қурбанлиқ»ниң түп мәнаси вә түп мәхсити «Худаға йеқинлишиш», «Худа билән алақидә болуш»тин ибарәттур.
Һәдийә-қурбанлиқ бәш хил болиду: —
(а) көйдүрмә қурбанлиқ (1-бап)
(ә) ашлиқ һәдийә (2-бап)
(б) инақлиқ қурбанлиғи (3-бап)
(в) гуна қурбанлиғи (4:1-5:13)
(г) итаәтсизлик қурбанлиғи (5:14-6:7)
1:1-7:6-айәтләрдә һәдийә-қурбанлиқ түзүми һәдийә-қурбанлиқ сунғучи кишиләрниң нуқтисидин баян қилиниду.
6:8-7:38-айәтләрдә һәдийә-қурбанлиқ түзүми каһин нуқтисидин баян қилиниду.
Расул Павлусниң «Кол.» 2:16-17 вә Инҗилдики башқа йәрләрдә учрайдиған тәлими бойичә, муқәддәс қанунниң барлиқ рәсмий тәпсилатлири болса, «Мәсиһниң җисмидин чүшкән көләңгә»дур, улар кәлгүси заман (Қутқазғучи-Мәсиһ дунияға келидиған заман)дики реаллиқни көрситиду. Шуңа биз бу бәш хил һәдийә-қурбанлиқни «Мәсиһниң көләңгиси»ниң муһим бир қисми, йәни «мәсһниң қурбанлиғиниң көләңгиси» дәп қараймиз. Бу қараш «Зәб.» 40:6-8дә тәстиқлиниду һәм шундақла шуниңға испат бериш үчүн, «Ибр.» 10:5дин бу айәтләрни нәқил кәлтүримиз: —
«Нә қурбанлиқ (инақлиқ қурбанлиғи),
Нә аш һәдийәләр Сениң тәләп-арзуюң әмәс,
Бирақ Сән маңа очуқ қулақларни (яки «тән») тәйярлап бәрдиң;
Нә көйдүрмә қурбанлиқ, нә гуна қурбанлиғини тәләп қилмидиң;
Шуңа җавап бәрдимки — «Мана мән кәлдим!» — дедим.
Йөгимә қанун дәстуруңда мән тоғрилиқ пүтүлгән: —
«Худайим, Сениң көңлүңдики болса, өзәмниң хурсәнлигимдур;
Сениң Тәврат-қануниң қәлбимдә пүтүклүктур».
Бу бешарәттә Мәсиһ Өзи Давутниң ағзи арқилиқ Өзиниң дунияға келиши тоғрилиқ ейтиду (Давут Мәсиһтин 1000 жил илгири яшиған, әлвәттә). Бешарәттә шу ениқки, бу төрт хил һәдийә-қурбанлиқ Худаниң тәләп-арзусини қанаәтләндүрәлмәйду; бирақ Худа Мәсиһкә беридиған тени, шундақла шу тәндә өтәйдиған хизмити болса Худаниң тәләп-арзусини толуқ қанаәтләндүриду.
Сәһипә чәклимиси болғачқа, мошу йәрдә шу улуқ ишлар тоғрилиқ тәпсилий тохталмаймиз. Биз пәқәт һәр хил қурбанлиқлардин байқиғинимизни ейтип беримиз; бу ойлиримиз оқурмәнләр үчүн өзлириниң давамлиқ тәкшүрүп-издинишлиригә азрақ ярдәмдә болар дәп үмүт қилимиз.
(а) Көйдүрмә қурбанлиқ
Бириси Худаға пәқәтла Униң маһийитиниң гөзәллиги вә җула-шәриви үчүн ибадәт қилмақчи болса, көйдүрмә қурбанлиқ сунатти. Шу қурбанлиқ һеч қандақ тәләп, мәлум бир бәхит-бәрикәт үчүн тәшәккүр ейтиш яки мәлум гуна тиләшкә бағланған әмәс; көйдүрмә қурбанлиқ болса пүтүнләй пәқәт Худағила сунулиду вә Униң үчүн болиду.
Мәсиһниң өлүми көйдүрмә қурбанлиққа мунасивәтлик бешарәтниң әмәлгә ашурулғанлиғидур («Зәб.» 40:8, «Ибр.» 9:14); У Өзини толиму беҗирим қурбанлиқ сүпитидә Худаға атиған болғачқа, Худаниң барлиқ арзу-тәшналирини толуқ қанаәтләндүргән болиду.
(ә) Ашлиқ һәдийә
Кейинки муқәддәс айәтләрдин көримизки, «ашлиқ һәдийә» һеч қачан айрим сунулмайду; у дайим көйдүрмә қурбанлиққа қошуп сунулатти (мәсилән, «Чөл.» 28-29-бапларни көрүң). Шундақла, һәр бир ашлиқ һәдийә болса зәйтун мейи билән етиләтти, яки зәйтун мейиға чилинатти яки зәйтун мейи сүрүләтти (ибраний тилида «мәсиһ қилинған»). Униң үстигә дайим мәстики қоюлатти.
Иишинимизки, «ашлиқ һәдийә» (болупму Худаниң нуқтисидин) Мәсиһниң һаятини көрситиду; «көйдүрмә қурбанлиқ» болса униң өлүмини билдүриду. Шу сәвәптин ашлиқ һәдийә дайим көйдүрмә қурбанлиқ билән биллә сунулиду. Чүнки Мәсиһниң өлүминиң әһмийити дәл шуки, әшу өлүмигичә у пүтүнләй дағсиз, гунасиз бир һаятни өткүзгән; бу иш Худа тәрипидин тәстиқланған вә муқәддәс язмиларда толиму испатланғандур.
Муқәддәс язмиларда май (зәйтун мейи) дайим Худаниң Өз Роһини, шундақла Униңдин кәлгән шат-хорамлиқ һәм сағламлиқни билдүриду («Зәб.» 45:7, 104:15). Мәсиһ Роһтин туғулған («зәйтун мейи билән етилгән»дәк — «Луқа» 1:35), Роһ билән мәсиһ қилинған («Луқа» 3:22, 4:18, «Рос.» 10:38), Роһ билән толдурулған («Луқа» 4:1). Униң йәр йүзидики барлиқ күнлиридә һәм Униң өлүмидиму һәқиқий инсан сүпитидә Худаниң Роһиға пүтүнләй таянған («Ибр.» 9:14).
Ашлиқ һәдийә «есил ун»дин болуши керәк еди. «Есил» дегән сөз ибраний тилида «пүтүнләй езилгән» «юмшақ тартилған» дегәнни билдүриду. Демәк, унниң һәммиси бир хил еди; бир-биригә охшимайдиған йери йоқ еди. Мана бу Мәсиһниң ички характери вә мүҗәзидур. Униң һеч қандақ бир хил болмиған йери йоқтур — һәммиси охшаш. һаятидики һәммә иш Худаға һәм инсанға бағланған мукәммәл муқәддәс муһәббәткә уйғун келиду.
(б) Инақлиқ қурбанлиғи
Инақлиқ қурбанлиғи исми-җисмиға лайиқ Худа билән бағланған алақини тәбрикләш үчүн сунулатти. Бәзидә алаһидә бир бәхит-бәрикәт үчүн сунулиду, бәзидә мәлум бир дуа-тиләккә бағланған қәсәм билән сунулиду. Шуниң билән уни сунғучи каһин һәм елип кәлгүчи киши иккиси униңдин йәп бәһримән болуши мувапиқ еди.
Ишинимизки, «инақлиқ қурбанлиғи» Мәсиһниң инсанларниң Худа билән инақ алақә орнитишини билдүриду. Етиқат қилғучилар Худа билән орнитилған шу йеңи инақ алақидин бәһримән болиду, шундақла Худаниң барлиқ муқәддәс бәндилири биләнму йеңи инақ алақидә яшалайду (мәсилән, «Әф.» 2:14-15ни көрүң).
(в) Гуна қурбанлиғи
Гуна қурбанлиғиниң әһмийити ениқ көрүнүп туриду; у адәмниң гуналири үчүн «кафарәт» (ибраний тилида «кофар», әрәб тилида «кафарәт») кәлтүрәтти, йәни уларни Худа алдида йепип қоятти. «Көйдүрмә қурбанлиқ» кәлтүрмәкчи болған һәр бир киши авал гуна қурбанлиғини кәлтүрүши керәк еди.
«Каһин-лавийларниң дәстури» 4-5-бапларни әстайидиллиқ билән оқусақ, «гуна қурбанлиғи» пәқәт билмигән һалда яки мәхсәтсиз түрдә садир қилған гуналар үчүн қилинатти. Бу ишниң өзи биз инсанларниң хәтәрлик әһвалини вә гунайиниң қанчилик еғир һалға келип қалғанлиғини аян қилиду — Һәммигә Қадирға гуна қилишимиз, шундақла қилған гунайимизни билмәй қелишимиз мүмкиндур! Һалбуки, гуна қурбанлиғи муқәддәс қанун астида өлүм җазасини елип келидиған гуналарни япалмайтти. Бундақ гуналарға кәчүрүм тепиш үчүн гуна садир қилған киши пәқәт Худадин беваситә тиләләйтти. Лекин гәрчә Худаниң кәчүрүмигә еришсиму, шу кәчүрүм уни қанунниң җазаси, йәни җисманий өлүмдин қутулдурмайтти.
Биз Мәсиһниң «гуна қурбанлиғи»ни әмәлгә ашурғанлиғи тоғрилиқ төвәндә, «итаәтсизлик қурбанлиғи» дегән темида тохтилимиз.
(г) Итаәтсизлик қурбанлиғи
Итаәтсизлик қурбанлиғи билән гуна қурбанлиғиниң оттурисидики пәриқ шуниңда көрүнидуки, өткүзгән гунайи сәвәвидин келип чиққан зиянни һесаплашқа болидиған болса, ундақта итаәтсизлигини тиләш қурбанлиғи керәк болатти. Бу зиянни Худа тартқан болуши мүмкин (мәсилән, бириси ичкән қәсәмни ада қилмиған яки мәлум бир қурбанлиқни натоғра йосунда өткүзгән болса) яки инсан тартқан болуши мүмкин (мәсилән, бириси башқа бирисиниң нәрсисини оғрилиған яки өзигә аманәт қилинған мәлум бир нәрсини йиттирип қойған болса). Һалбуки, итаәтсизлик қурбанлиғи уни сунғучи кишини шу зиянни қайтуруп беришниң яки ишни әслигә кәлтүрүш пәрзидин халас қилмайду. Һәр хил әһвалниң тәпсилатлири 5:14-6:17дә тәминлиниду.
Әстаидил оқурмәнләр бәлким оғрилиқ тоғрисида мәзкур китаптики бәлгүлимиләр билән «Мис.» 22:1-6дики бәлгүлимиләрдә тәсвирләнгән җазаларда пәриқләрниң барлиғини байқиши мүмкин. Мәзкур китаптики бәлгүлимиләрдә көздә тутулғини гуна садир қилған киши өзлүгидин гунайини иқрар қилған әһвалдур. «Мисирдин чиқиш»тики бәлгүлимиләрдә, көздә тутулғини оғри башқилар тәрипидин тутулғанлиғи болиду. Шуңа «Мисирдин чиқиш»та бекитилгән җазалар еғиррақ болғанлиғи толиму мувапиқ.
Әнди Мәсиһниң қурбанлиқ өлүминиң қайси тәрәплири бу икки (гуна вә итаәтсизлик тилигүчи) қурбанлиқта әкс әттүрүлиду?
Гуна қурбанлиғида, «гуна»ниң адәмниң вуҗудида йошурунған характери вә маһийити, шундақла йошурун қилғучи бир күч-амил болғанлиғи аян қилиниду. Шуңа гуна қурбанлиғида, Мәсиһниң өлүминиң «гунаниң күчи»ни бир тәрәп қилғанлиғи көрситилиду, дәп қараймиз. Мәсиһниң өлүми (Инҗилдики хуш хәвәрни қобул қилсақ) адәмни гунаниң ички күч-қудритидин азат қилиду («Римлиқларға» 6-бап вә шуниңға бағлиқ изаһатлиримизни көрүң). «Итаәтсизлик қурбанлиғи» болса униң өлүми «гуналар»ни, йәни биз садир қилған әмәлий гуналиримизни бир-бирләп бир тәрәп қилғанлиғини көрситиду. «Гуна» (бирхил күч-қудрәт) билән «гуналар» оттурисидики бундақ пәриқ расул Павлусниң «Римлиқларға»дики ниҗат тоғрисидики шәрһлиридә аян болиду — 1:1-5:11дә «гуналардин халас болуш», 5:12-8-бапта «гунадин азат болуш» дәп баян қилиниду).
Ахирида ениқ қилип ейтсақ, «итаәтсизлик қурбанлиғи» бизгә шуни ениқ көрситидуки, Худа алдида «товва қилиш» пәқәт Худаға гуналиримизни иқрар қилиш болупла қалмай, бәлки башқиларға йәткүзгән зиянниң орнини толдурушимизни өз ичигә алиду. Бу һәр бир виҗдан егисигә ениқ болуши керәк. Оғрилиған нәрсиләрни мувапиқ қошумчә төләмләр билән егисигә яндурушимиз керәк, ялған гәпләрни (болупму төһмәт қилғанда) түзитишимиз керәк, һәр бир қәризни егилиригә қайтуруш керәк; йәткүзгән зиянни һесаплашқа мүмкин болмиса, зиян тартқанлардин әпу сораш лазим. Дәрвәқә, бундақ ишларни ада қилиш қисқа вақит ичидила болуши мүмкин әмәс, амма һалқилиқ мәсилә қәлбимиздә шундақ нийәт-ирадә барму-йоқ? Демисәкму, барлиқ қәлбләрни тәкшүргүчи Худа ундақ қарарларниң қәлбимиздә бар-йоқлуғини ениқ көриду; бар болса, ундақта гуналиримизни иқрар қилған шу дәқиқидин башлап униң толуқ кәчүрүми берилиду («1Юһ.» 1:8).
Һәдийә-қурбанлиқларниң иккигә бөлүнүши
Шундақ қараймизки, һәдийә-қурбанлиқлар икки бөләкгә бөлүниду. Биринчиси авалқи үч һәдийә-қурбанлиқ, иккинчиси, ахирқи икки һәдийә-қурбанлиқ, уларниң бәзи пәриқлири төвәндикидәк: —
(а) |
биринчи бөләктики үч қурбанлиқ «Худаға хушбуй кәлтүриду», иккинчи бөләктики икки қурбанлиқниң ундақ мәзмуни йоқ. |
(ә) |
биринчи бөләктикиси ихтиярән болиду, иккинчи бөләктикиси мәҗбурий болуп, чоқум кәлтүрүлүш керәк. |
(б) |
биринчи бөләктикиси мәзкур китапта Худаниң биринчи ейтқан сөзи билән тәсвирлиниду, иккинчи бөләктикиси Униң иккинчи сөзи билән тәсвирлиниду. |
(в) |
биринчи бөләктикиси Худа билән болған алақә-инақлиқни тәкитләйду, тәбрикләйду вә давамлаштуриду; иккинчи бөләктикиси шу алақә үзүлгән һаләттә уни әслигә кәлтүрүш үчүн, Худаниң кәчүрүмигә еришиш үчүн сунулуши керәк болиду. |
Гуна қурбанлиғи вә итаәтсизлик қурбанлиқлириниң бир қанчә шәрт-чәклири: —
(а) |
шу қурбанлиқлар пәқәт иман-ишәштә болғанлар үчүн инавәтлик еди |
(ә) |
шу икки хил қурбанлиқ пәқәт бир қанчә хил гуналарни бир тәрәп қилатти. Қәстән қилған гуналарға нисбәтән вә өлүм җазаси кәлтүридиған гуналарға нисбәтән карға кәлмәйтти. |
(б) |
қурбанлиқлардин болидиған нәтиҗиләр вә имтиязлар пәқәт Худа әһдиләшкән хәлиқ Исраилларғила тегәтти |
(в) |
кафарәт күнидики қурбанлиқлардин башқа, адәмләр һәр бир гунайи үчүн айрим бир қурбанлиқ елип келиши керәк еди. |
(г) |
мәзкур қурбанлиқларниң нәтиҗилири (Тәвраттики пәйғәмбәрләрниң язмилири вә Инҗилға асасән) әмәлийәттә қурбанлиқларниң өзлиридин, қанлиридин яки шу мурасимларниң өзидин болмайду, бәлки улар арқилиқ бешарәт қилинған Мәсиһниң өлүмидин болиду. Шуниң билән Тәврат дәвридикиләр (Худаниң сөзигә һәқиқий иман-ишәштә болса) өз гуналирини йепиш үчүн («кафарәт» кәлтүрүш үчүн) елип кәлкән һайван қурбанлиқлирини Худа қобул қилип уларни кәчүрди. Чүнки Худа шу сунған кишиләрниң етиқади билән елип кәлгән һайван қурбанлиқлирини Өзи алдин орунлаштурған Мәсиһниң өлүминиң қиммитигә охшаш һесаплайтти. |
Дейишниң һаҗити йоқки, мәзкур икки хил қурбанлиқта бешарәт қилинған Мәсиһниң қурбанлиғи болған өлүмидә биз жуқурида ейтқан чәкләр йоқ — у һәр дәвирниң һәр бир вақтида яшаватқан һәр йәрдики адәмләрниң һәр бир гунайи үчүн пәқәт кафарәт (йепиш)нила әмәс, бәлки мәңгүлүк кәчүрүм кәлтүриду һәмдә ишәнгүчи адәмни шу гунаниң күчидин азат қилиду. Бу «кафарәт»тин миң һәссә чоң бир иштур.
Немишкә һайванларни «пак» вә «напак» дәп бекиткән?
Һәммидин авал бизгә көп учрайдиған уқушмаслиқни һәл қилмақчимиз. Көп адәмләр: «Муса пәйғәмбәргә чүширилгән қанунда пәқәт икки хил, йәни «һарам» вә «һалал» һайванлар бар», дәп ойлайду. Амма Тәвратта һайванлар тоғрисида икки хил пәриқ бар: — «пак» һәм «напак» (һайванлар) вә «йегили болидиған» (һалал) һәм «йегили болмайдиған» (һарам) һайванлар.
«Пак» һайванларни йегили болупла қалмай, бәлки улар қурбанлиқ қилинип, Худа тәрипидин қобул қилинишқа мувапиқ болиду. Мәсилән «Яр.» 7:2ни көрүң. Нуһ пәйғәмбәргә чоң топандин илгири пәқәт мевә-көктатларнила йейишкә рухсәт еди; лекин шу чағдиму у қайси һайванниң пак, қайсилириниң напаклиғини биләтти («Яр.» 7:2) — чүнки пак һайванларнила қурбанлиқ қилишқа болатти (8:20ни көрүң. Топандин кейин униңға барлиқ һайванларни йейишкә рухсәт берилгән (9:3)).
Исраилға мәсилән җәрән йейишкә рухсәт еди («Қан.» 14:5). Лекин уни қурбанлиқ һайван сүпитидә сунушқа болмайтти.
Бу бәлгүлимиләрниң биринчи мәхсити болса, Исраилни әтрапидики бутпәрәс әлләрдин айрийдиған бирхил «ара там» яки «қаша» қилиш еди, дәп ишинимиз («Мисирдин чиқиш»тики «қошумчә сөз»имиздә «Қанаанийларни йоқитиш» (мәсилән, «Мис.» 23:23-24) дегән тема тоғрисидики баянимизни көрүң). Һәммимизгә толиму аянки, бириси билән һәмдәстихан болалмиса, ундақта униң билән дост болуш мүмкин болмайду.
Бу бәлгүлимиләрдә саламәтлик тәрәплириму болуши мүмкин — мәсилән, чошқилар вә сәдәпләр муһитни булғайдиған нәрсиләрни йейиш билән уни өз тенигә сиңдүрүвалиду; Оттура Шәриқтә уларниң гөшлири тез чирип кетиши мүмкин. Һалбуки, мошу тәрәпләр Худаниң бәлгүлимиләрдики алаһидә мәхсити болмиса керәк, дәп ойлаймиз.
Шундақтиму, биз Худаниң қедимки хәлқи үчүн немиләрни йейишкә болидиған, немиләрни йейишкә болмайдиғанлиғи тоғрисидики бәлгүлимилириниң һеч болмиғанда йәнә бир мәхсити бар еди, дәп қараймиз, йәни бешарәт болуш. Жуқирида ейтқинимиздәк, бу тәпсилий бәлгүлимиләрни ««Мәсиһниң җисмидин чүшкән көләңгә», улар кәлгүси заман ( Мәсиһниң җисмидин чүшкән көләңгә», улар кәлгүси заман (Қутқазғучи-Мәсиһ дунияға келидиған заман)дики реаллиқни көрситидиған бешарәтләр» дәпму қараймиз.
Мошу хил бешарәтләр бу «йегили болидиған» вә «йегили болмайдиған» нәрсиләрниң бу тизимликлиридә қандақму көрүниду?
Мошу йәрдә һәр бир нәрсә тоғрилиқ тохталмаймиз. Биринчидин, улардин бәзилириниң ибранийчә исимлирини қандақ тәрҗимә қилсақ тоғра болидиғанлиғи бүгүн бизгә намәлум. Һалбуки, улардин бәзилирини таллап мисал қилип елип, Мәсиһдә болған һаятимиз үчүн қандақ даналиқ яки көрсәтмиләрниң барлиғи тоғрилиқ пикир берәләймиз: —
(а) «пак» яки йегили болидиған һайванлар болса озуқни көшигүчиләр, юмшақ чайнап йәйдиғанлар вә ачимақ туяқлиқ һайванлардур. Бу аламәтләр Худаға һаяти пак бир адәмни билдүрәмду? Улар роһий озуқ болған Худаниң сөзини убдан «чайнайдиған»лар, йәни Униң сөзини чоңқур ойлинип өзигә сиңдүридиғанлар вә иш-әмәллиридә «айриш» яки «бөлүнүш»ниң излири барлардур — улар Худани нарази қилидиған барлиқ һәр қандақ ишлардин өзлирини айрийду.
(ә) «напак» яки йегили болмайдиған һайванлар болса бәзидә башқиларни овлайдиған яки олҗа қилидиған һайванлар. Худаниң хәлқиниң һаятида ундақ ишлар (башқа адәмләрни өз олҗиси қилиш) болмайду.
(б) хамелеонни йейишкә болмайду (11:10). Бундақ һайван өз рәңгини әтрапидики мәнзиригә охшаш қилип өзгәртәләйду. Шүбһисизки, у бизгә сахтипәзликниң характерини убдан көрситиду! Сахтипәзләр һәрдайим өзиниң әтрапидики адәмәләргә охшаш екәнлигини көрситишкә яки шу кишиләрниң «яхши көридиған нәмунә»сидәк көрүнүшкә тиришиду.
(в) суда яки деңизда жүридиған «пак» яки йегили болидиған һайванлар «еқимға қарши» жүрүшкә күчи бар һайванлардур — напаклар болса (мәсилән, сәдәпләр яки қалпақлиқ медуза) дайим еқин билән тәң дегидәк ләйләп еқип кетиду. Худаниң хәлқи «шамалға әгәшкүчи»ләр әмәс, бәлки биринчи типтин болуп «еқимға қарши» жүрәләйду.
Қиз-аяллардики «напаклиқ» вә бәзи чоң уқушмаслиқлар (12-бап)
Бу иш тоғрилиқ көп уқушмаслиқлар болғачқа, у тоғрилиқ бир нәччә еғиз сөз қилишқа тоғра келиду: —
(а) Туғутниң өзи аялни «напак» қилмайду. Бала туғуш әслидә аялар үчүн бәхитлик бир иш; мәсилән «Яр.» 1:28, «Зәб.» 127:3, 128:3дә бу нуқта ениқ көрситилиду.
(ә) Туғутта болған «напаклиқ» тәндики ақма (мошу йәрдә Қан. 4:5, 7:4) түпәйлидин болиду. «Лав.» 15:19-33дә бу нуқта ениқ көрситилиду. Әр кишиләр (тенидики) ақмилар түпәйлидин «напак» болиду («Лав.» 15:1-18). Мошу йәрдә әр-аяллар қариқоюқ муамилигә учрайду — һеч қандақ «җинсий кәмситиш» йоқ. Туғутта көп қан төкүлүш вә қаттиқ азаплар Адәм атимизниң гунайи пүтүн инсанийәткә елип кәлгән бир нәтиҗә, дәп қараймиз («Яр.» 3:16ни көрүң).
(б) Жуқирида тилға елинған «напаклиқ» һәргиз бирхил әхлақий яки роһий напаклиқ әмәс, бәлки «рәсимий» напаклиқ еди. Шу напаклиқниң мәнаси — қурбанлиқлардин йейишкә болмайтти яки муқәддәс чедирға йеқинлишишқа болмайтти.
(в) Тәндики ақмилар (мәйли қан болсун башқа нәрсә болсун)ға бағлиқ барлиқ бәлгүлимиләргә охшаш, бу қурбанлиқму һәм әр кишигә һәм аялға (әр киши аяли үчүн қурбанлиқ сунуши керәк, әлвәттә) пүтүн инсанларниң гуналиқ һаләткә чүшкән вә пәқәт қурбанлиқ қени билән униңдин пак қилинишқа болидиғанлиғиға ениқ бир әсләтмә еди.
(г) Немишкә қиз балини туққандин кейин «паклиниш вақти» узунрақ, йәни 80 күн, оғул балини туққандин кейинки паклиниш вақти пәқәт 40 күн болиду? Сәвәвини билип йетиш анчә асан әмәс. Бәлким бир сәвәви оғул-қиз үчүн әсли 80 күн өткүзүши керәк еди. Лекин оғул балиниң «сәккизинчи күнидә» хәтнисини қилиш керәклиги («Яр.» 17:12) түпәйлидин әслидики «напаклиқ»тики алдинқи икки һәптә бир һәптигә қисқартилған еди. Болмиса, аял кишиниң «напаклиғи» хәтнә өткүзүшкә бирхил дәхли яки тосалғу болатти. Шу нисбәт бойичә, қалған 66 күнлүк вақит 33 күнгә қисқартилған еди.
(ғ) Ахирқи қурбанлиқлар (һәм гуна қурбанлиғи һәм көйдүрмә қурбанлиқ)ниң оғул бала вә қиз бала үчүн охшаш екәнлиги Худа алдида қиз бала һәм оғул балиниң қиммитиниң охшашлиғини испатлайду.
Инсанларда болидиған «песә-мохо кесили» қандақ кесәл? (13-14-баплар)
Бу «песә-мохо кесили» қандақ кесәл? Бу бапларни оқуп тәкшүргән дохтурлар мошу йәрләрдә көздә тутулған кесәлниң аламәтлиригә қарап, «песә-мохо кесили» (ибранийи тилида «тсарат») бирбәччә кесәлни өз ичигә елиши мүмкин, дәп қарайду. Уларниң ичидә мохо кесили («Хансәнниң кесили») чоқум бар. Униң үстигә мошу бапларда йәнә бир қанчә башқа терә кесәлликниң аламәтлириму тәсвирлиниду, һәтта бәлким бүгүнки күндики натонуш интайин жуқумлуқ бирхил терә кесәллигини көрситиду. Шу көзқаришимиз Йәһудийларниң кона тарихий китаплирини асас қилиду. Чүнки қедимки Йәһудий өлималарниң һәммиси: «песә-мохо кесили» һеч қачан шипа тапқан әмәс, дәйду. Шуңа бу «песә-мохо кесили»гә гириптар болған бирәр бимарниң «паклиниш»иға мунасивәтлик 14-бапта тәпсилий тәсвирләнгән мурасим Исраилниң 1500 жиллиқ тарихида бир қетимму өткүзүлгән әмәс! Шу сәвәптин «Раббилар» (Йәһудий өлималар) Қутқазғучи-Мәсиһ кәлгинидә, Униң алаһидә хизмити «песә-мохо кесили»ни сақайтишни чоқум өз ичигә алиду, дәп қарайтти. «Мат.» 8:2-4ни көрүң. Әйса Мәсиһ мошу йәрдә «песә-мохо кесили»гә гириптар болған кишини сақайтқандин кейин уни каһинларниң алдиға мошу баптики мурасимни өткүзүшкә әвәтти. Буниң билән каһинларға Униң ким екәнлиги тоғрилиқ ениқ испат болған болатти. Амма шу киши Рәббимиз униңға тапилиғинини ада қилған әмәс («Мар.» 1:40-45).
Худаниң мошу бәлгүлимиләрдә көздә тутқан мәхситиниң бир қисми, шүбһисизки, Өз хәлқиниң умумий саламәтлигини көздә тутқан: — мәзкур кесәлниң тарап кетишиниң алдини елиштин ибарәт еди. Бу тибапәтчиликтики һазирқи замандики «айриш» яки «карантин» дегән ишқа охшаш еди.
«Песә-мохо кесили» бизгә бешарәттәк гунаниң өзиниң немә екәнлигини убдан сүрәтләйду. У авал бәк кичиккинә бир аламәт билән пәйда болиду, аста-аста адәмниң пүтүн бәдинини қаплайду. Нәтиҗидә, инсан билән инсан һәм инсан билән Худа айрилиду («песә-мохо кесили» болған киши муқәддәс чедирға киришкә болмайтти, һәмдә башқилардин айрим туруши керәк еди). Ахир берип у һәммә йәрни қаплап өлүмгә елип бариду. Пәқәт Қутқазғучи-Мәсиһ Өзи уни бир тәрәп қилалайду — һәм шундақ қилишқа разидур, Худаға тәшәккүр! («Мат.» 8:2-3ни көрүң).
«Песә-мохо кесили» — қандақму рәхт-теридә вә имарәтләрдә пәйда болсун? (13-14-баплар)
Мошу бапларда көздә тутулған «песә-мохо кесили» һәм инсанларға, һәм рәхт-териләргә һәм өй-имарәтләрниң сугақ, хишлар вә яғачлириға жуқуш әһвали тәсвирлиниду. Бу иш бәлки оқурмәнләргә сәл ғәлитә туюлиши мүмкин. Лекин биз жуқурида ейтқинимиздәк, Тәвраттики бир нәччә қисимларда тилға елинған «песә-мохо кесили» (ибраний тилида «тсарат» дегән сөз) пәвқулъаддә бир кесәл (мохо кесили)дин башқа нәччә хил жуқумлуқ ваба-кесәлни өз ичигә алғандәк, мошу бапларда у маддий буюмларға жуққучи бир нәччә зияндаш жуққақ зәмбуруғларни өз ичигә алиду. Шуниң билән мошу айәтләрдә тәсвирләнгән рәхт-кийимдә пәйда болған һаләтләр дәрвәқә һөл климатлардики кийим-кечәк, өйләргә интайин зиянлиқ болған түрлүк «көкирик зәмбуруғ»ларни өз ичигә алиду. Шуниңдәк өй-имарәтләргә тегидиған, шу бапларда көрситилгән шу «песә-мохо кесили»дики һаләтләр «қуруқ чириш кесили»ниму өз ичигә алиду. Шуңа «песә-мохо кесили» әмәлийәттә йәнә бирхил «зәмбуруғ ваба» болуп, өй-имарәтләргә чоң зиян йәткүзиду (шуңлашқа, әгәр алди елинмиса бәк хәтәрлик әһвалларни пәйда қилиду). Йеқинда илим-пән тәрәққий қилип, уни бир тәрәп қилидиған бир нәччә хил дора барлиққа кәлди; лекин шу дорилар мәйданға кәлгичә «қуруқ чириш кесили»ни бир тәрәп қилидиған бирдин-бир тәдбир бу бапларда ейтилғандәк, өй-имарәтләрдин тәсир йәткүзүлгән барлиқ йәрләр (ташлар, хишлар, яғач, сугақ қатарлиқ)ни чиқирип ташлаштин ибарәт еди.
Оттура Асияда климатимиз қурғақ болғачқа (Худаға тәшәккүр!), биздә шундақ һаләтләр аз учриған.
16-бап «Кафарәт күни» тоғрилиқ
Бу күн баш каһин «әң муқәддәс җай»ға киришкә болидиған бирдин-бир күн еди. Инҗилдики «Ибранийлар»ни язғучи шу китаптики 9-бапта бу иш тоғрилиқ шәрһ бериду, шу бапни көрүң. Баш каһин авал өз гуналири үчүн андин хәлиқ үчүн кафарәт бериши керәк еди.
Бу бапта ейтилған икки өшкә немини көрситиду? Қисқиси, икки өшкә Мәсиһниң өлүминиң икки тәрипини билдүриду, дәп қараймиз; қурбанлиқ қилинған биринчиси Униң җисманий тәрәптики өлүмини алдин-ала көрситиду; чөлгә («азазәл үчүн») һайдиветилгән иккинчиси Мәсиһниң бизниң гунайимизни көтирип болған өлүмидә һәм инсанлар тәрипидин һәм униңдин муһими, Худа тәрипидин ташливетилгәнлигини алдин-ала көрситиду.
Әнди «азазәл» (16:8, 10, 26) дегән ким яки немә? Жуқирида 16:8дики изаһатимиз бойичә, «азазәл» дегән сөз һәм «өчкә» һәм «һайдалған» яки «ташланған» яки «чәткә қеқилған» дегән мәналарни билдүриду. Өшкиниң «азазәл»гә чөл-баяванға һайдалғанлиги: (а) Мәсиһниң Исраил тәрипидин вә һәтта Өзиниң мухлислири тәрипидинму чәткә қеқилиш азап-оқубәтлирини алдин-ала көрситиду (мухлисларниң һәммиси Уни ташлап йенидин қачқан еди — «Мат.» 26:31, «Юһ.» 16:32) вә: (ә) Униң бизни дәп Худа тәрипидин чәткә қеқилиш азап-оқубәтлирини тартидиғанлиғиниму алдин-ала көрситиду. У бизниң гуналиримизни көтәрди вә бизни дәп Өзи гунаниң өзини бир тәрәп қилди — мана Униң: «Мениң Худайим, Мениң Худайим, немишкә Сән Мени ташиливәткәнсән?!» дәп вақиришиниң сәвәвидур («Мат.» 26:46, «2Кор.» 5:18). Гуна өзи униңда вәйран қилинип, Униң пак-диянәтлик вә муқәддәслиги һеч қандақ дағ-нуқсан жуқулмай мутләқ пак һаләттә қелип, У Худа Атисиниң йениға қайтидин қобул қилинди.
17:3-4 Тәрҗимиси тоғрилиқ
Бизниң тәрҗимимиз: —
«Исраилниң җәмәтлиридин болған һәр қандақ киши қурбанлиқ қилмақчи болуп, кала яки қой яки өшкини җамаәт чедириниң кириш ағзида, Пәрвәрдигарниң туралғу чедириниң алдиға, Пәрвәрдигарға аталған қурбанлиқ сүпитидә йетиләп әпкәлмәй, бәлки чедиргаһниң ичидә яки ташқирида боғузлиса, униңдин аққан қан шу кишиниң гәдинигә артилиду; бу адәм «қан төккән» дәп, өз хәлқидин үзүп ташлиниду»
Башқа бирхил тәрҗимиси: — «Исраилниң җәмәтлиридин болған һәр қандақ киши кала, қой яки өшкини чедиргаһниң ичидә яки ташқирида боғузлап, җамаәт чедириниң кириш ағзида, йәни Пәрвәрдигарниң туралғу чедириниң алдиға кәлтүрүп Пәрвәрдигарға атап қурбанлиқ сүпитидә сунмиған болса, ундақта, аққан қан шу кишиниң гәдинигә артилиду».
Кейинки тәрҗимини тоғра дегән көзқарашта болғанлар мундақ пикирдә туриду: —
(1) Исраиллар чөл-баяванда жүргинидә көп гөш йемәйтти («Мис.» 16-бапни көрүң). Кала-қойларниң көпинчиси сүт үчүн беқилатти;
(2) Улар һазир Мисирдин йеңила чиққан болғачқа, Мисирдики бутпәрәсликниң тәсиридин толуқ азат болуши керәк, адәттики «мал союш» билән «қурбанлиқ қилиш» асанла арилишип кетидиған болғачқа, гөш йейиш үчүн мал соймақчи болған һәр бир кишиму чоқум уни муқәддәс чедир алдида қурбанлиқ сүпитидә союши керәк (17:7, 10-15-айәттә, Мисирлиқларниң бутпәрәс өрп-адәтлири көрситилиши мүмкин). Мошу алимларниң пикричә, ушбу һөкүм Исраиллар пәқәт чөл-баяванда жүргән вақиттила инавәтлик болуп, кейин Пәләстин зиминиға киргәндин кейин әмәлдин қалған («Қан.» 12:15-28ни көрүң).
Уларниң бу дегини орунлуқтәк көрүнсиму, бизниңчә 7- вә 8-9-айәткә қариғанда, көздә тутулған муһим иш гөш йейиш үчүн мал союш әмәс, бәлки йәнила қурбанлиқ қилишниң өзидин ибарәт еди. Әмәлийәттә, бизниңчә, Исраилниң баргаһида турған икки милийон хәлқиниң чарпай мели аз болсиму, бир күндә гөш йәймиз дегән һәр бир аилиниң һәммиси соймақчи болған мални боғузлаш үчүн муқәддәс чедирниң алдиға елип келиши мүмкин болмайтти.
Исраилға бекитилгән һейт-байрамлар — Уларниң бешарәтлик маһийити (23-бап)
Бу улуқ тема тоғрилиқ шәрһ сөзләр көп болсиму, лекин йәнила сәһипә чәклимиси билән қисқирақ бир нәччә сөз қилимиз; Худа буйруса, шулар оқурмәнләргә ачқучтәк нәччә йеңи истиқамәт йоллирини ачсун дегән үмүттә болимиз.
Бу бапта йәттә һейт-байрам тәсвирлиниду. Муқәддәс язмиларда «йәттә» сани көрүлсә, шу «йәттә» көп җайларда «төрт» вә «үч»кә бөлүниду (оқурмән өзи тәкшүрсун). Бу йәрдиму шундақтур: —
Биринчи түркүм: (Мәсиһниң дунияға биринчи қетимлиқ келишини алдин-ала көрситиду)
(а) «өтүп кетиш һейти»
(ә) «петир нан һейти»
(б) «дәсләпки һосул һейти»
(в) «һәптиләр һейти» (һосул елиш һейти)
Иккинчи түркүм: (Мәсиһниң дунияға иккинчи қетимлиқ келишини алдин-ала көрситиду)
(г) «канай челиш һейти»
(ғ) «кафарәт күни»
(д) «кәпиләр һейти»
Мошундақ бөлүнүштә биринчи түркүм һейтларниң һәммиси қисқа бир вақитқа (йәни йәттә һәптә ичидә) мәркәзләшкән, һәммиси терим пәслиниң бешида пәқәт йәттә һәптә ичидә өткүзүлиду; иккинчи түркүм һейтлар жиғим пәслиниң ахирида, мевә һосулни жиғиш вақтида үч һәптә ичидә өткүзүлиду.
Әнди һәр бир һейтниң тәминлигән бешарәтлири немә?
(а) «Өтүп кетиш» һейти
Бу һейт, шүбһисизки, Мәсиһниң өлүмини көрситиду. Биринчи «өтүп кетиш»тики қозиниң өлүми вә қениниң төкүлүши билән Исраил Мисирниң қуллуғидин қутқузулуп йеңи бир һаятқа чиқирилип азат қилинған. Чөмүлдүргүчи Йәһия шу сәвәптин Рәббимиз Мәсиһни көрситип Уни «дунияниң гунайини елип кетидиған Худаниң қозиси» дәп атиди («Юһ.» 1:29). «1Кор.» 5:7, 10:1-2ни көрүң.
(ә) «Петир нан» һейти
Муқәддәс язмиларда «хемиртуруч» яки ечитқуни дайим гуна, тәкәббурлуқ яки сахтипәзликниң символи қилип ишлитиду. «Петир нан» һейти вақтида, һәр бир Исраилий өйдин барлиқ ечитқулирини издәп тепип ташливетиду. Бу иш һазирқи һаятимизда бизниң «өтүп кетиш» һейтидики қозимиз болған Мәсиһ Әйсани истемал қилип, өзимиздин барлиқ «конилиқ»ни тазилаш, товва қилиш җәриянини билдүриду. «Йәттә» болса «камиллиқ»ни билдүридиған рәқәм болуп, бизгә Худаға ишәнсәк, товва қилиш җәрияни арқилиқ у «барлиқ ечитқу»ни биздин елип ташлайду, дәп риғбәтләндүриду: —««Кичиккинә хемиртуруч пүткүл хемирни болдуруп йоғинитиду» дәп билмәмсиләр?
Кона хемиртуручни чиқириветиңлар; шуниң билән силәр әсли хемиртуручсиз хемирдәк йеңи бир зугула болисиләр; чүнки «өтүп кетиш һейти»дики Қозимиз болған Мәсиһ қурбанлиқ қилинди; шуңа һейтни яман нийәтлик вә рәзиллик болған хемиртуруч билән әмәс, бәлки сәмимийлик вә һәқиқәт болған петир нан билән тәнтәнә қилип өткүзәйли» («1Кор.» 5:6-8)
(б) «Дәсләпки һосул һейти»
Бу һейтниң Мәсиһниң өлүмдин тирилишини көрситидиған бир бешарәт екәнлиги бәк ениқ көрүниду. Мәсиһниң өлүмдин тирилиши дәл шу күнидә, йәни биринчи «өтүп кетиш» һейтидин кейинки биринчи шабатниң кейинки күнидә (һәптиниң биринчи күнидә, йәни йәкшәнбә) болди. Рәббимиз Өзи Өз тирилиши тоғрилиқ сөзлигәндә, «Мениң өлүмүм мол «һосул»ниң уруғи болиду» дәп тәсвирләп, Өзәм шу «һосулниң дәсләпкиси» дәп көрсәткән — «Юһ.» 12:24, «1Кор.»» 15:20, 23ни көрүң. Шу һейтта, арпа һосулиниң биринчи беғи Пәрвәрдигар алдида Униңға атап көтирилгәндәк, Рәббимиз тирилгәндин кейин Худаатиға көтирилди («Юһ.» 20:17).
(в) «Һәптиләр һейти» («һосул елиш һейти», «дәсләпки орма һейти»)
Мәзкур һейт әтияздики арпа һәм буғдай һосуллирини жиғишни тәбрикләш һейти еди (шуңа бәзидә «дәсләпки һосул һейти» дәпму атилиду — чүнки буғдай һосули һейт вақтида башлиниду). Шу буғдай данлиридин етилгән нан Пәрвәрдигарға атап сунулиду. Ғәлитә иш шуки, шу икки нан ечитқу билән йеқилиши керәк.
Муқәддәс Роһ җамаәтниң үстигә чүшүши дәл шу күнидә болғачқа («Рос.» 2-бап), биз иккиләнмәй шу икки нан җамаәтниң салаһийитини көрситиду, дәп қараймиз. Җамаәт икки тәрәптин, йәни Йәһудийлар вә Йәһудий әмәсләр («ят әлләр»)дин тәркип тапқан. Сиртқи көрүнүштә шу адәмләр дәрвәқә икки түркүм болиду, лекин Худа алдида улар әмәлийәттә бирдур («Әф.» 2:15-16ни көрүң). Нанларда қалған хемиртуруч болса шуни көрситидуки, Мәсиһниң җамаити (шундақла Униң һәр бир әзаси) туғулишидила йәнә өзидин тазилап чиқириш керәк болған, өзигә техи йошурун бир нәччә илләт мәвҗут еди. Һәр биримиз Худа тәрипидин қобул қилинғинимиз билән өзимиздики «ечитқу» қәйәрдә тепилса шу йәрдин чиқириш бурчи бардур («1Кор.» 5:6-8). Җамаәт ниҗат тепип, Муқәддәс Роһ тәрипидин роһий һаят ата қилиниш биләнла, муқәддәс қилиниш җәрияни башлиниду һәмдә Рәббимиз қайтип кәлгичә давамлишиду.
Қизиқ бир иш шуки, Исраилниң Тәвраттики календарида һейтсиз бир арилиқ тепилиду. Мошу 23-бапта тәсвирләнгән шу икки түркүм һейт оттурисида һосул елиш тоғрисидики бир нәччә бәлгүлимиләр тилға елиниду. Авалқи һейтларниң төртинчиси җамаәтниң туғулушини билдүриду. Ахирқи үч һейт дегинимиздәк ахирқи заман (Мәсиһ қайтип келидиған заман)ни көрситиду. «Җамаәтниң туғулушидин тартип (миладийә 33-жилидики «орма һейти» болуши мүмкин) һазирғичә вә мошу дәвирдин ахирқи заманғичә болған арилиқтики вақит дәрвәқә һосул вақти болиду. Хуш хәвәр арқилиқ нурғун кишиләр Рәббимизгә қошулуп Худаниң падишалиғи үчүн мол һосул болмақта.
(г) Канай челиш һейти
Бу һейт йәттинчи ай (Сентәбр яки Өктәбр)ниң биринчи күни болидиған һейт болуп, «канай челиш»тин башқа һеч қандақ алаһидилиги йоқтәк көрүниду. Исраилниң чедиргаһида канайлар хәлиқни яки жиғилишқа яки йолға чиқишқа чақириш үчүн, агаһ сигнали бериш яки қурбанлиқларни елан қилиш үчүн ишлитиләтти («Чөл.» 10:1-10ни көрүң).
Исраил шу һейт үчүн Йерусалимға жиғилишқа чақирилған әмәс; «Мис.» 23:15-17 бизгә көрситидуки, мундақ иш жилда пәқәт үч қетимла — йәни «өтүп кетиш һейти» (шундақла «петир нан һейти»), «һосул оруш һейти» вә йәттинчи айниң он бәшинчи күнидә болидиған «кәпиләр һейти»дә болатти (Қан.» 16:16ниму көрүң). Шүбһисизки, «канай челиш һейти» күниниң мәхсити, хәлиқни икки әң муһим һейт, йәни «кафарәт күни» вә «кәпиләр һейти» йеқинлашти, дәп ойғитиштин ибарәт еди.
Әзакиял пәйғәмбәр бир чағда қуруқ-қақшал сүйәкләргә толған бир җилғини көрсәткән ғайипанә бир көрүнүшни көргән («Әзакиял» 37-бап). Худа униңдин: «Инсан оғли, бу сүйәкләр яшинамду?» дәп сориди. Пәйғәмбәр униңға: — «И Пәрвәрдигар, Сән Өзәң билисән!» дәп ақиланә җавап бәрди. Худа униңға: «Мошу сүйәкләргә «жиғилиңлар» дәп бешарәт җакалиғин!» дәп буйруди. У шундақ қиливиди, сүйәкләр бир-биригә улинип, уларниң үстигә әт-гөшләр пәйда болди. Һалбуки, улар техи тирик һаләттә әмәс еди. Шуниң билән Әзакиялға: «Шамалға, бу сүйәкләр үстигә пүвлигин, дәп бешарәт қилғин» дәп ейтилди. Шундақ қилип сүйәкләр тирилди. Андин Әзакиялға «Инсан оғли, бу сүйәкләр пүткүл Исраил җәмәтидур...» дейилди. Шуниңдәк, Исраилниң йәнә әл-дөләт болушқа «тирилиши» икки басқучта болиду: —
(а) Исраилларни өз зиминиға қайтуруш;
(ә) Улар ичигә роһий һаятни пүвләш. Биринчи басқуч, йәни Исраиллар өз зиминиға қайтурулуши аллиқачан башланған. Исраилниң чедиргаһида уларни ойғитип жиғилишқа ишләткән канайлардәк, «канай челиш һейти» уларни роһида ойғитип жиғишни билдүрәмду? Қандақла болмисун, өткән 20-30 жил ичидә, Мәсиһ Әйсани өз Қутқузғучум дәп етирап қилған Йәһудийлар буниңдин илгәрки 1500 жил тарихида ойғинип ишәнгән Йәһудийлардин көп болди.
(ғ) «Кафарәт күни»
«Өтүп кетиш һейти» Мәсиһниң чапрас яғачлинип өлгәнлигини билдүрсә, йәнә бир һейт күни шу ишни билдүрүшниң немә һаҗити? Оқурмәнләр бәлким шуни байқиғандуки, бу икки һейтниң бир пәрқи шуки, «кафарәт күни»дә Худаниң хәлқи «өз нәпсини тартип, өзини төвән тутуш»и керәк еди. Тарихта адәмни әң һәйран қилидиған пакитлардин бири шуки, Исраил Мәсиһ тоғрилиқ шунчә ениқ бешарәтләргә егә болғини билән, Уни тонуп йәтмәй Уни қобул қилишни рәт қилипла қалмай, бәлки Уни чәткә қеқип өлүм җазасиға тапшурған еди. Тәвратта һәтта бу ишниң өзиму бешарәт қилиниду вә уни алдин-ала сүрәтләйдиған бир нәччә тарихий тәсвирләр учрайду: (а) һәзрити Йүсүпниң тарихи («Яр.» 37-45-баплар), Муса пәйғәмбәрниң тарихи («Мис.» 2-4-баплар), Давут падишаниң тарихи («Самуил (1)» 16-бап-«Самуил (2)» 5:5). Худа тәрипидин Исраилни қутқузушни бекиткән бу адәмләрниң һәммиси Исраил тәрипидин авал чәткә қеқилған еди; пәқәт кейинки вақитларда қийинчилиққа учриғандила андин улар мошу адәмләрниң һәр бирини өз тәртивидә йетәкчимиз вә қутқазғучимиз дәп етирап қилған. «Қан.» 33:15-21, «Зәбур» 22-күй, «Йәш.» 53-бапниму көрүң.
Һалбуки, Исраилниң өз гунакар һалитини тонуп йетип, Худа бизләрни қутқузушқа әвәткән ниҗаткарни рәт қилдуқ дәп иқрар қилидиған улуқ бир күни келиду! Әшу күни Рәббимизниң өлүминиң әмәлий нәтиҗилири уларниңки болиду. Улар Худа өзлирини қутқузушқа әвәткән Мәсиһни чәткә қаққанлиғиға ойғитилип қаттиқ жиға-зарлар көтириду. «Зәк.» 12:10-13:1, «Амос» 8:10ни көрүң. Муқәддәс Роһтин кәлгән бу вәһийгә асасән Зәкәрия пәйғәмбәр мундақ дәйду: —
«Шу күни Давут җәмәти һәм Йерусалимда туруватқанлар үчүн гунани вә паскинилиқни жуйидиған бир булақ ечилиду».
Йәшая пәйғәмбәр: — «Кимниң мошундақ иш тоғрилиқ хәвири барду?
Ким мошундақ ишларни көрүп баққан?
Зимин бир әлни бир күн ичидила туғидиған иш барму?
Дәқиқә ичидила бир әлниң туғулуши мүмкинму?
Чүнки Зионниң толғиғини басай дейишигила, у оғул балилирини туғди!» (66:8).
Расул Павлус: «Андин пүтүн Исраил қутқузулиду. Бу тоғрилиқ муқәддәс язмиларда мундақ йезилған: —
«Қутқазғучи Зиондин келип,
Яқупниң әвладидин ипласлиқни йоқ қилиду.
Мән уларниң гуналирини елип ташливәткинимдә,
Мана бу улар билән түзидиған әһдәм болиду» дәп баян қилиду («Рим.» 11:26).
Пүткүл Исраил хәлқи роһий әл болушқа бир күндила ойғинип, мәңгүлүк һаятқа ериштүрүлүп туғулиду.
(д) «Кәпиләр һейти»
«Кәпиләр һейти» барлиқ һейтларниң ичидә әң дағдуғилиқ болидиған, жуқури пәллигә чиқидиған һейт болуп, сәккиз күн өткүзүлиду. Жиғим пәслиниң ахирида келип, барлиқ һосулни, дан вә мевә һосуллирини тәбрикләйду; шуниңдәк у йәнә мошу ахирқи замандики роһий һосулға тәмсил болиду. Исраил бу һейтта өз һосуллиридин шат-хорам қилғинидәк, Худа вә Өзигә тәвә болған барлиқ инсанлар Мәсиһниң («өтүп кетиш һейти»да билдүрүлгән) өлүмидин болған роһий һосулдин шат-хорам болиду. «Кәпиләр һейти» йәнә Исраилниң Мисирдин биринчи қетимлиқ азат болушини әсләш үчүн Исраилға дәрәқләрниң шах-чивиқлиридин өзлиригә аддий чедир-кәпиләрни ясаш буйрулиду. Бу иш уларниң Мисирдин чиқип чөл-баявандин өтүп маңғинида чедир-кәпиләрдә туруши керәк болғанлиғи тоғрилиқ бир әсләтмә болуш үчүн еди. Ғәлитә бир иш шуки, Исраил Йәшуа пәйғәмбәрниң вақтидин тартип Нәһәмияниң дәвригичә һейтниң шу тәрипини сақлап кәлмигән еди («Нәһ.» 8:17). Сәвәп шүбһисизки, сәккиз күн бир чедирда туруш анчә «қолайлиқ» яки «раһәтлик» әмәс еди.
Бу һейт тоғрилиқ хуласимиз шуки, у һәммидин авал Худаниң («өтүп кетиш һейти»да тәбрикләнгән) Мәсиһниң өлүмидики «инсанлар билән макан тутуш» дегән түп мәхситини көрситиду («2Пет.» 3:13, «Вәһ.» 21:3; йәнә «Юһ.» 1:14 вә изаһатлирини көрүң). «Кәпиләр һейти» болса һәм Мәсиһниң йәр йүзини башқуридиған миң жиллиқ падишалиғини һәм шуниңдин жирақ кәлгүсидики йеңи асман вә йеңи зиминдики ахирқи вә түпки «Инсанлар билән биллә маканлишимән» дегән мәхситини сүрәтләп бериду, дәп ишинимиз.
Мәсиһниң миң жиллиқ падишалиғиға кәлсәк, шуниң бешида Исраил аллиқачан ниҗат тапиду («Зәф.» 3:14-20) вә Мәсиһ әлләрниң үстигә Исраил арқилиқ һөкүмран болиду («Йәш.» 2:1-4, «Вәһ.» 19:11-20:6). Шу вақитта барлиқ йәр йүзидикиләр һәр жили «кәпиләр һейти»ни тәбрикләшкә Йерусалимға чиқиши керәк болиду. «Зәк.» 14:16-21ни көрүң.
Бу ишлар тоғрисида йәнә тохтилидиған нурғун сөзлиримиз бар еди; пәйт-пурсәт яр бәрсә, шуларни беҗа кәлтүримиз!