Тәврат 19-қисим
«Зәбур»
(Тәврат қисимлири бойичә һесаплиғанда 19-қисим)
Кириш сөз
Һөрмәтлик оқурмәнләр қолуңлардики ушбу китап «Зәбур»ниң ибраний тилидики нами «Мизмор», йәни «мәдһийиләр»дур. Биз китапни шундақ атисақму болиду. Зәбурни пәйғәмбәр Давут падиша язған, дәп қаралмақта. Әмәлийәттә, тоғрисини ейтсақ, «Зәбур»ниң башлиниш қисми Давут пәйғәмбәр тәрипидин (миладийәдин илгәрки 1000 жил әтрапида) йезилған. «Зәбур»ниң 150 күйи ичидики мавзулардин қариғанда, 73 күй Давут тәрипидин йезилғанлиғи көрситилиду. «Тәврат»ниң тарихий қисимлирида көрситилиши бойичә, Давут пәйғәмбәр Исраилниң һакимлири арисида биринчи болуп хәлиқниң «муқәддәс чедир»дики ибадитигә ярдәмчи һәм тәңкәшчи болсун дәп, бир нәччә хор һәм саз өмәклирини тәшкиллигән. Униң өлүмидин кейин мошу хор өмәклири Сулайман падиша қурған муқәддәс ибадәтханидиму хизмитини давамлаштурди. Биз һәзрити Давутни өзи һәм башқилар язған ибадәт шеир-нахшилиридин «ибадәтханидики ибадәт қилғучилар, хорчилар, сазчилар һәм айрим ибадәт қилидиғанларни мошулардин пайдилансун» дегән мәхсәттә болуп, топлашқа башлиған десәк, еһтималға йеқин болса керәк.
Шуңа «Зәбур»дики сөзләрниң көпинчиси инсанниң Худаға ейтқан сөзлири, әлвәттә. Ишинимизки, Худа мошу сөзләргә қулақ селип, бу дуаларни иҗабәт қилған, уларни қобул қилған; шуниңдәк У Өз Муқәддәс Роһиниң тәсирләндүрүши билән ипадиләнгән бу дуа-мәдһийиләрни бизниң мәңгүлүк мәнпәәтимиз үчүн хатириләткүзгән. Шуңа уларниң сөзлири һәр бир мөмин бәндә үчүн толиму нопузлуқ, толиму қиммәтликтур. Бу нуқтини Тәвраттики кейинки пәйғәмбәрләрдин көргили болиду; Йәшая, Йәрәмия, Даниял, Зәкәрия қатарлиқ пәйғәмбәрләр «Зәбур»дики сөзләрни тилға елип, өз бешарәтлири ичигә киргүзиду. Инҗилға кәлсәк, Әйса Мәсиһ һәм униң расуллири Зәбурдики сөзләрни көп қетим нәқил кәлтүриду.
Зәбур пәқәт инсан Худаға ейтқан сөзләрни өз ичигә елипла қалмайду; оқурмәнләр көридуки, Давут қатарлиқ бу ихласмәнләрниң дуалири оттурисида Худа Өзи уларниң гепини бөлүветип вәһий бериду яки улар арқилиқ башқиларға бешарәт қилиду. Зәбурда пүткүл инсанийәткә қаритилип мәлум һәқиқәтләрни елан қилған баянлар бар (алайлуқ, 1-күй, 11-күй); Худаниң инсанға бәргән әмир-йол- йоруқлири бар (мәсилән, 37-күй). Худаниң меһриванлиғи, кәчүрүм қилғанлиғи, қутқузғанлиғи һәм муһәббәтлик тәбиити тоғрилиқ көп гувалар бар (мәсилән, 23-, 32-, 33-, 34-күй); беваситә берилгән вәһий (мәсилән, 2-, 18-, 22-, 69-күй); падишаниң тойи үчүн бир дуа (45-күй); кәчүрүм-мәғпирәт тиләйдиған (мәсилән, 38-, 51-күй), мәдәт тиләйдиған (мәсилән, 3-, 4-, 5-күй), тутуқ һалда ейтилған (77-күй), ғериблиқ-ялғузлуқта ейтилған (88-күй), баш қаймуқтурулған һалда ейтилған (60-күй), хошаллиқтин ичигә патмиған һалда ейтилған (20-, 33-, 96-күй) дуаларму бар. Оқурмәнләрдин Худадин әйминип Уни издигәнләрниң қәлбидә немигә һаҗәтмән болса, улардики дәрд-әләмләр яки хошаллиқниң Зәбурдики сөзләрдә әкс әткәнлигини яки ипадиләнгәнлигини байқалайду.
Жуқирида Зәбурдики вәһийлик мәзмунни тилға елип өттуқ. Униңдики көп бешарәтләр Худаниң һәзрити Ибраһимға: «Сән арқилиқ йәр йүзидики барлиқ әл-жутлар бәхит тапиду» («Яр.» 12-бап) дегән вәдиси бойичә, Өз шәпқитиниң Исраил хәлқи арқилиқ барлиқ инсанға йәткүзүлидиғанлиғини алдин-ала көрситиду. Шуниңдәк, бу «барлиқ әл-жутлар»ға болған бәхитниң «бүйүк Давутниң техиму бүйүк оғли» болған Қутқазғучи Мәсиһ арқилиқ, йәни Униң өмри, өлүми, тирилип Худаниң оң қол тәрипидә олтиришқа көтирилидиғанлиғи, шуниңдәк Униң бу дунияға қайта келидиғанлиғи көп қетим бешарәт қилиниду; болупму 16-, 18-, 22-, 24-, 40-, 45-, 69-, 72-, 80-, 89-, 95-, 96-, 98-, 100-, 110-, 112- («мукәммәл адәм» тоғрилиқ), 118-, 132-, 146-, 148-, һәм 150-күй арқилиқ көрситилиду; йәнә башқа күйләр арқилиқму васитилик көрситилиду.
Һәзрити Давуттин башқа, Зәбурдики язғучилар өз исмилирини бизгә ейтиду; Мусаниң бир күйи бар (90-күй); һәзрити Сулайманниң иккиси бар (72-, 127-күй). Һәзрити Асафниң он иккиси, Әзралиқ һәзрити Һеманниң бири, Әзралиқ һәзрити Етанниң бири, һәм исми намәлум «Кораһниң оғуллири үчүн йезилған» он иккиси бар. Ахирқидикиләр, шүбһисизки, ибадәтханидики Кораһниң оғуллиридин тәшкил тапқан бир хор өмекиниң ейтиши үчүн йезилған (Тәврат, «2Тар.» 9-бапни көрүң). Қалған күйләрниң бешида қоюлған исимлар йоқ; шүбһисизки, бәзилири Давутниң әсәрлири, бәзилири әмәс; ениқ туруптуки, бәзилири Исраил хәлқи Бабилда Худаниң җазаси болған әсирликтин (сүргүн болуштин) азат болғандин кейин йезилған. Демәк, һәзрити Давуттин 400 нәччә жил кейин йезилған.
«Зәбур» һәр қандақ вақит, пәйт, әһвал һәм һәр хил адәмгә уйғун келидиған 150 ибадәт, тәшәккүр ейтиш, мәдһийә һәм дуалар топлимисидур. Булар йәнә бәш «бөләк»кә, йәни 1-41, 42-72, 73-89, 90-106, 107-150-күйләргә бөлүнгән. Алимларниң пикричә, бу бәш бөлүм хилму-хил вақит һәм йәрләрдә топланған, ахирда Худаниң ирадиси бойичә намәлум бир қол астида (Аманнисахан 12 муқамни топлиғандәк) бир томға жиғилған.
«Зәбур» әслидә ибраний тилидики «Замар» дегән сөз болуп, әрәб тили арқилиқ уйғур тилға киргән. «Замар» — «нәғмә-нава ейтиш», йәни «саз челип нахша ейтиш» дегән мәнада. Шуңа «Зәбур»дики һәр бир күй өзигә хас музика билән йезилған. Һәммигә Қадир Худаниң тегигә йетип болмайдиған ирадиси бойичә бу әслий музика йоқап кәтти; лекин шуниңға миң шүкрики, шеирларниң бизгә зөрүр болған, адәмни илһамландуридиған сөзлири бизгә қалди. «Зәбур» мәйли қайси тилға тәрҗимә қилинсун, вақитниң өтүши билән шу тилда сөзлишидиған милләт арисидики Худаниң мөмин бәндилири бу тәрҗимә сөзлирини өзигә хас болған шеирий шәкилгә кәлтүрүп, өзигә хас болған музикиға тәңшийәләйду, шуңлашқа һәр қайси милләтләр «Зәбур»ни «өзиниң» қилип кәлгән. Мәсилән, инглизчидә болса һәр бир күйниң «аһаңлиқ нусха»си бар, бәзиләрниң ондин артуқ нусхиси бар.
«Зәбур» ибраний тилиниң «шеир шәкли» яки «чачма шеир шәкли»дә йезилған. Бу тәрҗимимиздә биз «мәнаниң тоғрилиғи»ни биринчи орунға қойдуқ, «шеирий шәкилдә елиш»ни нишан қилмидуқ, шундақ ипадиләшкә қәлимимиз аҗизлиқ қилиду. Худа буйруса кәлгүсидә шеирий җәһәттин биздин талантлиқ адәм мошундақ ишқа өзини атисун. Шундақ дегинимиз билән, лекин биз ибраний тилидики «шеирийәт шәкли»ни асасий җәһәттин сақлашқа тириштуқ. Башқа китапта дегинимиздәк, ибраний шеирийитидә мисралар бәзидә «параллел», бәзидә үч мисралиқ йезилиду. Бир куплеттики һәр бир мисраниң охшап кетидиған яки селиштурма болидиған темиси бар. Мәсилән: —
«У бизгә гуналиримизға қарита муамилидә болған әмәс,
Бизгә қәбиһликлиримизгә қарита тегишлигини яндурған әмәс» (103:10)
Бәзи вақитларда иккинчи мисра биринчи мисраниң мәнасини кеңәйтиду яки тәкитләйду: —
«Пәрвәрдигар Өзигә нида қилғанларниң һәммисигә йеқиндур,
Өзигә һәқиқәттә нида қилғанларниң һәммисигә йеқиндур» (145:18).
Йәнә бәзидә иккинчи мисра биринчи мисраниң мәнасини толуқлаш ролини ойнайду: —
«Мениң җеним Саңа чиң чаплишип маңиду,
Сениң оң қолуң мени йөлимәктә» (63:8)
Бәзи вақитта айәт үч мисралиқ болиду: —
«Чүнки мана дүшмәнлириң, и Пәрвәрдигар,
Мана дүшмәнлириң йоқилиду;
Барлиқ қәбиһлик қилғучилар тирипирән қиливетилиду!» (92:9)
Дунияниң бәхитигә яриша, нурғун тилларға тәрҗимә қилиш мүмкин болмайдиған вәзинлик яки қапийәлик шеирдәк болмиған бу хил шеирийәтни тәрҗимә қилғили болиду.
Биз имканийәтниң баричә тәрҗимизимиздә ибраний тилидики «параллел» (икки мисралиқ) шеирий шәкилни вә текстниң әслий мәнасини сақлашқа тириштуқ. Ибраний тилидики «Худа»ни ипадиләйдиған сөзләрни мундақ алдуқ: —
«Әлоһим» — «Худа»
«Әл» — «Тәңри» яки «илаһ»
«Яһвәһ» («Йәһоваһ») — «Пәрвәрдигар»
«Яһ» (Яһвәһ»ниң қисқа ипадиси) — «Яһ»
«Адонай» — «Рәб»
Тәрҗимә хизмитимиздә, алимларниң «Зәбур»ниң текстиниң мәнаси тоғрилиқ пикирлириниң бизниңки билән гәвдилик пәриқләнгән йәрлири болса, биз әшу башқа хил тәрҗимисини изаһлашқа тириштуқ. Әгәр башқа хил муһим тәрҗимисини етиваримизниң сиртида қалдурған болсақ, оқурмәнләрдин әпу сораймиз.
Тәрҗимә хизмәтлиримиздә биз ибраний тилидики алимларниң тәтқиқлиридин, болупму «Доктор Дерик Киднер» һәм «Доктор Миқаел Вилкок»ларниң әсәрлиридин пайдиландуқ. Биз йәнә 1920-жиллири Қәшқәрдә ишләнгән уйғурчә нусхисидин һәм хәнзучә (1911-жилидики «Хехебән») «Муқәддәс Китап» нусхисидин көп пайдиландуқ.
Һәр бир оқурмәнниң алдамчилиққа толған мошу дунияда Худаниң йоли бойичә түз-тоғра меңиши үчүн, һәм униңдики шатлиқ вә ниҗатлиқ-қутқузушларни тепип егә болуш үчүн, Худа уларға Өз Зәбури арқилиқ бәхит, илһам һәм барлиқ керәк болған мәдәтләрни бәргәй!
Амин!
Изаһат: — Зәбурда төвәндики алаһидә сөз-ибариләр көп учрайду: —
«Селаһ» — бәлким күйни чалған вақтида музикидики бир «пауза»ни көрситиши мүмкин; шуниң билән униң: — «Тохта, ойлан!» дегән мәнани билдүрүши мүмкин.
«Масқил» — мәнаси бизгә намәлум, бәлким «тәрбийилик» яки «маһирлиқ билән ейтилсун» дегән мәнада болуши мүмкин.
«Миқтам» — бәзи алимларниң пәризичә «үнсиз дуа», яки «йошурун гөһәр» дегән мәнада.
«Тәһтисара» — өлгүчиләрниң роһлири қиямәт күнини күтидиған җай (ибраний тилида «шеол» дегән сөз).
Изаһат: — тексттә күл рәң билән елинған сөзләр әйни ибраний тексттә учримайду, пәқәтла уйғурчә текстимиз раванрақ оқулсун үчүн, тәрҗиманлар тәрипидин қошулған сөзләрдин ибарәт. Мәсилән, 2-күй, 7-айәттики «... Әрштики ...» дегән сөз әйни тексттә йоқ.
Изаһат: — йәнә тәкрарлаймизки, кириш сөз, мавзу, изаһатлар вә ахирқи қошумчә сөзләрни, оқурмәнләргә ярдими болсун үчүн дәп қошумчә қилдуқ. Улар Муқәддәс Китапниң әслий текст-айәтлириниң бир қисми әмәс.
••••••••
Қошумчә сөз
Зәбурдики «интиқам тиләклири» тоғрилиқ: —
Оқурмәнләр Мәсиһ Әйсаниң интиқам һәм кәчүрүм тоғрилиқ тәлиминиң Инҗилда хатириләнгинини оқуған болса, Зәбурдики бәзи күйләрдә Худаниң интиқам елип беришини тилигән дуа-тилавәтләрни көрүп, сәл һәйран болуши мүмкин (мәсилән, 5:10, 10:15, 58:10, болупму 109-күй, 137:7-9). Бир шуни тәкитләймизки, Зәбурдики барлиқ дуа-тилавәтләрни Худа қобул қилған, шундақла иҗабәт қилғандин кейин хатириләнгәндур, дәп ишинимиз; интиқам елип беришни тиләп ейтилған бундақ дуалар адил болғини билән («башқиларниң маңа қилғини уларниң бешиғиму чүшсун» дегәндәк), һазирқи Инҗил дәвридә, йәни «йеңи әһдә» дәвридә болса уларни Мәсиһ Әйсаниң тәлимлири билән таразиға селиш керәк; йәни: —
(1) Биз Худадин башқиларни қандақ өлчәмдә «сот қилишни» тәләп қилған болсақ, Худаму дәл шундақ өлчәм бойичә бизниму сот қилиду;
(2) Бизгә гуна қилғанларни кәчүрүм қилмисақ, Худаму бизни кәчүрүм қилмайду.
(3) Шу «гуна қилған» кишиләрдә товва болмиса, Зәбурдики интиқам елишқа болған пәрядлар ахириға берип Худаниң җававиға еришиду; Худаниң кәчүрүми рәт қилинса, униң адил җазасини тартиштин башқа иш қалмайду.