Инҗил 18-қисим
«Филемон»
(Расул Павлусниң Филемонға язған мәктупи)
Кириш сөз
Расул Павлусниң әзиз дости Филемонға язған бу йеқимлиқ вә қисқа шәхсий хетиниң Инҗил қисимлириниң қатариға елиниш сәвәви униңда болған беваситә берилгән тәлим үчүн әмәс, бәлки униңда Худаниң муһәббитиниң әмәлий ипадилири баян қилинғанлиғи үчүндур. Хәт Әйса Мәсиһгә үмүт бағлиғанларниң һәммиси үчүн муһәббәтниң рошән вә шәрәплик үлгисидур.
Ушбу қисқа мәктупниң тәпсилатлирини шәрһиләшкә анчә көп вақит кәтмәйду. Павлусниң хуш хәвәрни җакалашлиридин Филемон исимлиқ бир бай адәм Мәсиһгә етиқат қилған. Бу иш бәлким Әфәсус шәһиридә болған. Кейин Филемон өз жути Колосси шәһиригә қайтиши билән өз өйидә бир җамаәт туғулуп, жиғилишқа башлайду (1:2). Павлус өзи Колосси шәһиригә берип бақмиған («Кол.» 2:1). Филемонниң Онесимус (мәниси, «пайдилиқ») исимлиқ бир қули болуп, у бәлким Филемонниң Әфәсусқа қилған сәпиридә униңға һәмраһ болуп, өзиму Павлусниң вәз ейтишлирини аңлиған болуши мүмкин. Расул Павлус Әфәсус шәһиридин айрилип бир-икки жилдин кейин Йерусалимда Рим һөкүмити тәрипидин «һөкүмәткә қарши чиққан» дәп әрз қилинип қолға елинди; йәнә бир мәзгилдин кейин һөкүмәт уни Рим шәһиригә ялап апарди. Рим шәһиридә у кишәнләнгән һалда иҗаригә алған өйидә нәзәрбәнт астида икки жил һаят өткүзди («Рос.» 28:30-31). Мүмкинчилиги барки, у кейинки бир мәзгилдә зинданға соланған; мәйли «өз өйидә» яки зинданда болсун, ишқилип Павлус Онесимус билән көрүшкән еди! Әнди Онесимус немә үчүн ғоҗайини Филемондин айрилип Рим шәһиридә болиду?
Шүбһисизки, бу бечарә өз кәчүрмишлириниң һәммисини Павлусқа төккән. У өзиниң һөрлүгини алған әмәс, бәлки ғоҗайинидин қачқан, бәлким шундақла ғоҗайининиң пулини яки мал-мүлкини оғрилиған болуши мүмкин (18-айәт). У пул тапимән дәп Рим шәһиригә қарап йол алған. Лекин көп чоң шәһәрләрдикидәк Рим шәһиридиму Онесимусқа охшаш надан яш жигитләрдин пайдилинидиған хелә көп каззаплар бар еди. Онесимус аваричиликкә йолуққан еди — у җинайәтчи дәп әрз қилинип, зинданға соланған. У Павлус билән зинданда көрүшкәнму, яки пәқәт Павлусниң «иҗаригә алған өйи»гә, униң алдиға берип ярдәм сориғанму?
Ишқилип Павлусниң униңға: «Яш жигит, сениң муһтаҗ болғиниң Мәсиһ Әйсаниң Өзидур; У сениң чигиш һаятиңниң чатақлирини бирдин-бир һәл қилғучи» дәп ейтқанлиғини билимиз. Онесимус Мәсиһгә етиқат қилған вә Худаниң мәғпирәт-кәчүрүми, Мәсиһдә болған йеңи һаят елип кәлгән хатирҗәмлик вә хурсәнликтә яшашқа башлиған еди. Шуниңдәк у өзигә әзиз шапаәтчи болған, түрмидә ятқан, яшанған Павлусқа қандақ ярдәм берәләрмән дәп түрлүк йолларни хошаллиқ билән издигән. Әҗәба, у әслидә дәл шу иштин — башқиларниң хизмитидә болуштин қачқан еди!
Униң бу хизмити вә ярдими, шүбһисизки, расулға зор хурсәнлик вә тәсәлли елип кәлди. Амма бу яш жигитниң өз ғоҗайини Филемонға болған мәсъулийитидин баш тартишиниң узунға созулушиға у йол қойматти. Онесимус қаттиқ реаллиққа йүзлиниши керәк еди. У қачқан қул болғачқа Рим империйәсиниң қануниға хилаплиқ қилған болатти вә шундақла еғир җазаға тартилиши мүмкин еди. Униң үстигә униң Филемонниң нәрсилирини оғрилиған яки униңға зиян йәткүзгән мәсилиси бар еди. Худа алдида һәқиқий товва қилишниң кам болса болмайдиған бир тәрипи дәл шуки, биз әслидә увал қилған яки зиян йәткүзгәнләрдин кәчүрүм сораш вә йәткүзгән зиянларни болса мүмкин қәдәр төләп бериштин ибарәттур. Лекин Онесимусниң өзиниң һеч қандақ пули йоқ еди! Қериндишимиз Павлус Худаниң муһәббитидин урғуп чиққан мәртлик билән Филемонға ушбу хәтни йезип, Онесимусниң қолиға тапшуруп, уни Филемонниң йениға қайтуруп әвәтиду. Хәттә у Онесимусниң барлиқ қәризлирини өз үстигә елип, һәммисини қайтуридиғанлиғини язиду (18-айәт). У Филемондин Онесимусни кәчүрүм қилип, уни өйигә қайта қобул қилишини өтүниду. Шундақ қилғинида рәһимсиз дуния алдида Худаниң муһәббитигә зор үлгә көрсәткәнлик болиду вә Павлусниң «ич-бағирлири сөйүндүрүлиду» (20-айәт). Павлусниң Филемон тоғрилиқ барлиқ ейтқанлириға асасланғанда, биз Филемонни чоқум шундақ қилған һәмдә униңдин техиму артуқ қилған дәп җәзмләштүримиз; дәрвәқә у Павлусниң өтүнгән илтимасини аңлимиған болса, ушбу хәт һазир қолимизда болмайтти!
Биз йәнә шуни байқаймизки, ушбу хәтни Колоссидики җамаәтгә язған хети билән тәң язған, шундақла чоқум униң билән тәң йоллиған («Кол.» 4:9ни көрүң).
••••••••
Қошумчә сөз
Хәттин елинған әң улуқ чүшәнчә
Бу аддий хәттин алғили болидиған әң улуқ савақлардин бири дәл шуки, Худаниң муһәббитидә яшиғанда, биз һәргиз башқиларниң ярдими яки яхшилиғини «тегишлик», «әлвәттә шундақ қилиш керәк» дәп күтүп турсақ яки шу пети қобул қилсақ болмайду. Павлусниң қәдирлик дости Филемонға болған позитсийәси буни аян қилиду. У Онесимусниң өз йенида қелип ярдәмдә болғанлиғидин Филемон чоқум хошал болатти дәп ойлап йетәтти вә шундақла уни йенида қалдуралайтти; лекин достиниң беваситә разилиғини алмай туруп у һәргиз ундақ қилмайтти.
Худаниң тәлимини қобул қиливатқан болсақ («Юһ.» 6:45, «1Тес.» 4:9) Мәсиһгә етиқат қилмиған гунакар адәмләрдин гунадин башқа һеч немини күтмәймиз; һәрдайим уларни кәчүрүм қилишқа тәйяр туримиз (етиқатчи болмиғанлар бизгә яхшлиқ көрсәтсә Худаға тәшәккүр ейтип уни қобул қилимиз, әлвәттә!) лекин Мәсиһгә етиқат қилған қериндишимиздин бизгә яхши муамилә қилишни, мабада уларға увал қилған болсақ уларниң бизни кәчүрүшини үмүт қилимиз. Амма уларниң шундақ қилишини һәргиз «бизниң тегишлик һоқуқимиз» дәп ойлимаслиғимиз керәк. Қериндашлиримиз бизгә муһәббәтлик муамилә қилса, биз бу ишниң уларниң өз ихтияри вә әркинлиги билән болған дәп билип һәр қетим униң үчүн миннәтдар болишимизға тоғра келиду. Әрләр өз аяллириниң муһәббитини «маңа болған тегишлик бурчи, халас» дәп қариса болмайду, аялларму әрлириниң муһиббитигә шундақ қариши керәк. Шундақ йолда һәммимиз бир-биримизгә «тегишлик», «әлвәттә, шундақ қилиш керәк» дегәнни һеч жүклимәй әң йеқинлиримизни әтиварлап, уларға һәқиқий муһәббәт көрситәйли.
1:15
«Чүнки сениң Онесимустин вақитлиқ мәһрум болғиниңниң сәвәви, бәлким дәл сениң униңға әбәдил-әбәткичә несивә болушуң үчүн еди».
Павлусниң бу сөзидин, тирилиш вақтида бизниң бир-биримизни тонуялайдиғанлиғимиз рошән көрүниду. Шуниңдәк, Мәсиһдә болған йәр йүзидә муйәссәр болған барлиқ муһәббәт, қериндашлиқ вә достлуқ (ғоҗайин-қуллуқ мунасивитидә әмәс!) риштилиримиз вә мунасивәтлиримиз шу бақий дунияда үзлүксиз давамлаштурулиду (пәқәтла әр-аяллиқ мунасивити шу вақитта болмайду («Мат.» 22:30)).
«Қуллуқ» үстидә
Оқурмәнләр хәт үстидә ойлинишлири ичидә бәлким қуллуқ түзүмниң һәқ-наһәқлиги тоғрилиқ бәзи ойларда болғандур, шуңа мунасивәтлик болған бу иш үстидә умумән сәл тохтилимиз.
Биринчидин, Тәвратни оқуғанлар билгинидәк, Муса пәйғәмбәргә чүширилгән қанун астида йол қоюлған, Йәһудийлар арисидики қуллуқ түзүми һәр қандақ башқа әл ичидики түзүмгә пүтүнләй охшимайтти. Муса пәйғәмбәргә тапшурулған қанун астида иқтисадий қийинчилиқ түпәйлидин бир Йәһудий жутдишиға қул болушқа өзини сетивәткән болса қуллуқ муһлити йәттә жилдин артуқ болмайтти. Бу мөһләт тошқанда у халиса ғоҗайиндин әркин болатти («Қан.» 15:12-18). Башқа әлдин болған қуллири болса хизмәт һоқуқлири ениқ бекитилгән еди; улар харлиққа учралған болса һөрлүккә чиқиш һоқуқи бар еди (мәсилән, «Мис.» 21:26-27ни көрүң). Исраил ичидики һәр бир киши, мәйли қул болсун һөр болсун һәр йәттинчи күни (шәнбә, «шаббат күни»)дә дәм алатти.
Рим қанун түзүми астида қулларниң әһвали пүтүнләй башқичә еди. Қанун бойичә қулларниң шәхсий һоқуқлири йоқ дегидәк еди. Ғоҗайинлири уларни һәртүрлүк җисманий яки роһий хорлуққа учратсиму қанундики һеч қандақ җаза буйрулмайтти. Дуниядики барлиқ қуллуқ түзүмләр мошуниңдәк болуп кәлгән. Тарихтин билимизки, Рим түзүми астида яшаватқан бәзи қуллар иллиқ муамилини көргән, һәтта хизмәт қилған аилиниң бир әзасиға айланғанлар бар еди. Лекин көпинчиси үчүн турмушини қара басқан харлиқ дегили болатти. Рим империйәсидә чоң шәһәрләрдә қулларниң сани бәлким аһалиниң 50 пирсәнтини егиләйтти! Рим астидики бир қул үчүн һеч қандақ «дәм елиш күни» болмайтти — у (әр болсун қиз болсун) пәқәт ғоҗайининиң халиғанчә ишлитидиған мүлкидин бири еди, халас.
Әндиликтә Рәб Әйса һәммә гунакар адәмни илкидә тутуватқан әң чоң қуллуқни, йәни гунаниң қуллуғини көрсәтти. «Гуна садир қилған киши гунаниң қулидур» («Юһ.» 8:31-36). Әлвәттә, У Пәләстиндә туруватқан Йәһудийларға тәлимни җакалиғини билән инсанлар арисидики қуллуқ тоғрилиқ аз сөзләйтти.
Әнди кейин Рим империйәсиниң һәр қайси җайлирида хуш хәвәрни җакалиған Мәсиһниң расуллири у тоғрилиқ немә дәйду?
Инҗилдин расулларниң язмилирини оқуғанлар шуни көрәләйдуки, уларниң муһим көзлигини адәмләрниң гунаниң қуллуғидин азат болуп Худаниң падишалиғиға киришидин ибарәт. Мәсилән, «Рим.» 6:16-22ни көрүң. Әнди бизму буниңға охшаш хуласигә келишимизгә тоғра келидуки, гунадин азат болуп Худаниң мәңгүлүк падишалиғиға кириш болса, адәмниң һөкүмранлиғидин «азат болуп», гунаниң қуллуғи астида әсир болуштин чәксиз дәриҗидә муһимдур. Ундақ «әркинлик» әмәлийәттә һеч қандақ әркинлик әмәс. Мана шу сәвәптин расуллар мәлум адәмниң башқа бирәвға қул болушиниң һәқлиқ-һәқисизлигигә беваситә нәзәр салмайду.
Амма шуниңға диққәт қилишимиз тегишликки, расул Павлус бузуқ инсанларниң қилмишлирини хатирилигәндә «қуллуққа булаш»ни еғир гуна дәп бекитиду («1Тим.» 1:10). Рим империйәсидә бәзи адәмләр қәриздин қутулуш үчүн өзлирини қуллуққа сатсиму, қулларниң көпинчиси әслидә уруш әсирлири яки «қуллуққа буланғанлар» еди. Бүгүнки барлиқ қуллуқ түзүмлириниң һәммиси (мәсилән, һазирдики бәзи Әрәб дөләтләрдә) шу йол билән мәвҗут болуп шу сөз билән гунаға бекитилгәндур.
Етиқатчиларниң қуллуқниң һәқлиқ-һәқсизлигигә қандақ қариши керәклиги әмәлийәттә чоң бир мәсилә, йәни һөкүмәтлиригә, уларниң қанунлириға вә умумән ейтқанда барлиқ һоқуқдарларға қайси позитсийәни бағлиши керәк, дегән мәсилиниң бир қисмидур. Бу тоғрилиқ оқурмәнләрниң диққитини «римлиқларға»дики «қошумчә сөз»имиз (13-бап үстидики сөз)гә қаритимиз. Шу сөздин мошу йәрдә азрақ нәқил кәлтүримиз: —
«Инсанийәт гунаға тейилип петип қалғанлиғи түпәйлидин, (Худаниң ниҗатиға егә болғичә) гунаға нисбәтән тизгинлиниши керәк болғачқа, Худа бу ишниң бир қисмини һөкүмәт-һакимийәтләр арқилиқ орунлайду: — «Һәммә адәм өзлирини идарә қилғучи һоқуқ егилиригә бойсунсун. Чүнки Худа тиклимигән һөкүмәт болмас; һөкүмәтләрниң һәммиси Худаниң әмри билән болғандур» («Рим.» 13:1).
Қуллуқ түзүми Рим қануниниң бир қисми болғачқа, бу қанун астида қул болған етиқатчиларниң әркинлигини қолға кәлтүрүш үчүн қурал көтирип инқилаб қилиш тоғра әмәс еди. «Юһ.» 18:36дә хатириләнгән, Рәб Әйсаниң төвәндики сөзлиригә қарайли: —
«Мениң падишалиғим бу дунияға тәвә әмәстур. Әгәр бу дунияға тәвә болған болса, хизмәтчилирим Мениң Йәһудийларға тапшурулмаслиғим үчүн җәң қиливатқан болатти. Һалбуки, Мениң падишалиғим бу йәргә тәвә әмәстур».
Шуниң билән әксичә етиқатчилар хизмитидики сәмимийлиги вә ишәшлиги арқилиқ Худаниң һәқиқәтлиги вә муһәббитини өз ғоҗайинлириға көрситишкә тоғра келәтти. Инҗилда, ғоҗайинларму өз қуллириға инсан қатарида қарап адил муамилә қилиши керәк, дәп җекиләнгән («Әф.» 6:9, «Кол.» 4:1). Рим җәмийитидә Инҗилниң тәсири кеңәйгәнсери қуллуқ түзүмниң йоқап кәткәнлиги тарихтики бир рошән пакиттур. Бу иш пүтүнләй инқилабсиз болған; инқилабларниң адәттә мәлум мустәбит түзүмни башқа бир мустәбит түзүм билән алмаштуруштин башқа нәтиҗиси болмайду.
Әнглийәдики «санаәт инқилаби» миладийә 1750-жили башланғандин кейин, завутлардики көп ишчилар ғоҗайинлири тәрипидин рәһимсиз харлиқ вә експилататсийигә учриған. Шараитлар «инқилаб қилиш»қа пишип қалған еди. Дәрвәқә, Франсийәдә Әнглийәдикигә охшаш шараит астида инқилаб партлиди, шуниң билән Франсийәниң кейинки онинчи жилида, һакиммутләқ Наполеон мәйданға чиқип дөләт тәртивини әслигә кәлтүргичә, қанлар кочиларда дәриядәк аққан еди. Әнглийәдә болса Вәслий вә Витфилд дегән икки адәм Муқәддәс Роһниң зор тәстиқлиши ичидә Худаниң ниҗатини күчлүк җакалашқа башлиди. Миңлиған һәр хил «тәбиқә»дики кишиләр товва қилип ойғитилди. Җамаәттә завут егилири өз ишчилири билән яндаш олтаратти; улар шуниң билән өзлири билән охшаш бир зиминда яшаватқан инсанларға салған харлиқниң немә екәнлигини чүшинип йетип, униңдин товва қилип ишчилириға болған муамилиси өзгирип, шуниң билән Әнглийә инқилаб қирғинчилиғидин қутулған.
Өзгәргән кишиләр өзгәртилгән җәмийәтләрни һасил қилиду. Башқа йоллар билән җәмийәтни өзгәртиш мүмкин әмәс. Инқилаб яки ноқул йеңи, қаттиқ қанунлар инсан тәбиитини өзгәртәлмәйду; бәлким 20 жил ичидә кона илләтләр әслидики шәкилдә болмисиму, башқа бир шәкилдә қайтидин пәйда болиду.
17-әсирниң оттурисидин бери ғәриптики дөләтләрдин Испанийә, Португалийә, Голландийә, Әнглийә вә Америка өзлириниң Африқидики мустәмликә дөләтлиридин қулларни тутуп башқа мустәмлик дөләтлиригә апирип әмгәккә селишқа башлиған. Әнглийәдә Вилям Вилберфорс исимлиқ бир адәм Инҗилдин бу ишниң дәл Павлус ейтқан «қуллуққа булаш» дегән гунаниң өзи екәнлигини билип йетип, униңдин қәтъий товва қилиш керәк дәп тәлим беришкә башлиди. Жигирмә жил у шундақ күрәш қилип Әнглийә һөкүмитини ишәндүргән (миладийә 1807-жили). Шуниң билән Әнглийә һөкүмити қуллуқ түзүмни барлиқ мустәмлигилиридә қанунсиз дәп бекиткән. Аста-аста Голландийә, Америка, андин Испанийә вә Португалийә хиҗаләткә қалдурулуп Әнглийәни үлгә қилип қуллуқ түзүмни бекар қилған. Бүгүнки күндә бәзи әрәб әллири вә шималий Африқидики бир қисим дөләтләрдә қуллуқ түзүми йәнила мәвҗут.
Қуллар вә ғоҗайинларниң жүрүш-турушлири қандақ болуши керәклигини билиш үчүн төвәндә көрситилгән, расулларниң хәтлиридики айәтләрни көрүң. Демисәкму, бу айәтләрдики җекиләшләр һәр қандақ хизмәттикиләргә, йәни шәхсләргә яллинип ишләватқанлар болсун яки дөләт мәмурлири болсун уларға охшашла қаритилған; шундақла қул ғоҗайинлириға қаритилған бу сөзләр түрлүк адәм яллиғучиларғиму охшашла қаритилиду: —
«1Кор.» 7:20-24, «Әф.» 6:5-9, «Фил.» 2:7, «Кол.» 3:10-11, 3:22-4:1, «1Тим.» 6:1-2, «Тит.» 2:9-10, «1Пет.» 3:13-21.