Тәврат 39-қисим

«Малаки»

(Малаки пәйғәмбәрниң китави)

(Тәврат дәвридә, Худаниң Исраилға болған әң ахирқи хитаби)



 Кириш сөз


 Пәйғәмбәр өзи

Малаки пәйғәмбәрниң келип чиқиши вә униң арқа көрүнүшини билмәймиз. Язмисидин қариғанда, у Йерусалимда турған. Униң исми «Мениң әлчим» дегән мәнада. Бу ибарә униң язмисида көрүлиду, бирақ пәйғәмбәр буниң билән өзини әмәс, башқа бирисини көрситип бериду.


Йезилған вақти

Китапниң өзи бизни һеч қандақ числа яки вақит билән тәминлимәйду, бирақ Малаки пәйғәмбәр китавида кона Парс тилидики «пеха» (валий) дегән сөзни ишләткән болуп, биз униңдин китапниң Парс империйәси дәвридә, йәни Исраил дөлити шу империйәниң башқуруши астида турған мәзгилдә, миладийәдин илгәрки 539-313-жиллар арисида йезилғанлиғини билимиз (миладийәдин илгәрки 313-жили, Парс империйәси грек империйәси тәрипидин ғулитилған).

Китаптин билишимизчә, бу китап муқәддәс ибадәтхана қурулғандин кейин, йәни миладийәдин илгәрки 515-жилидин кейин йезилған. Китапта ейтилған мәсилиләрни Тәвратниң «Нәһәмия» дегән қисмида ейтилған мәсилиләр билән селиштурғанда, наһайити көп охшап кетидиған йәрлири бар. Шуниң үчүн шу хуласигә келимизки, китап һәзрити Нәһәмияниң Йерусалимға иккинчи қетим келишидин, йәни миладийәдин илгәрки 433-жилидин кейин узун өтмәй йезилған. Китапниң йезилған вақтини жуқуриқи вақиттин сәл кейинрәк йезилған дегән пәрәздә болған алимларму бар, уларниң пәризи бойичә китап миладийәдин илгәрки 400-жили әтрапида йезилған болиду. 


Китапниң тарихий арқа көрүнүши

Әнди вақит миладийәдин илгәрки 430-жили әтрапида болиду. Исраил хәлқи Бабил империйәсигә 70 жил сүргүн болуш азавини тартқан еди (миладийәдин илгәркики 605-538-жили). Миладийәдин илгәрки 539-жили Бабил империйәси Парс империйәси тәрипидин ағдурулған. Парс императори «бүйүк Қорәш» сүргүн болғанларға вәтинигә, йәни Пәләстингә қайтишқа рухсәт бәрди. Һалбуки, пәқәт чәклик бир қисим адәмләрла шундақ қилишни талливалди. Қалған кишиләр Месопотамийидә турувәрди. Улар шу йәрниң раһәт турмушиға көнүп қалған, әслидики деханчилиқ һаятини содигәрликкә алмаштурған бир хәлиқ болуп қалған еди. Вақиттиниң узиришиға әгишип, Йәһудий хәлқи сода қилиш җәһәтидә даң чиқарған еди.

Қайтип кәлгән кишиләр зор үмүтләр билән кәлди; Йәшая, Йәрәмия вә Әзакиял пәйғәмбәрләр «Қутқазғучи-Мәсиһ» вә Униң тилсимат самави падишалиғи тоғрилиқ карамәт бешарәтләрни бәргән еди. Кишиләрниң «бу бешарәтләр тезла әмәлгә ашуруламдикин» дәйдиған зор үмүтлири бар еди. Бирақ улар қайтип кәлгәндә, өзиниң өйлирини, деханчилиқ мәйданлирини қайта қуруштики җапалиқ ишларға йүзләнгән еди. Униң үстигә әтраптики әлләр уларға көп аваричилик селип бәрди. Әсли Сулайман салған, 70 жил илгири вәйран қилинған «муқәддәс ибадәтхана»ниң қайта қурулушида иш башлиниш миладийәдин илгәрки 535-жили болғини билән, хәлиқ униңдин аллибурун қол үзгән еди. Буниң сәвәплири аз әмәс еди. Биринчидин, өзлириниң өйлирини, деханчилиқ мәйданлирини қайта қурушму кичик иш әмәс еди. Буниңдин еғири шуки, әтраптики әлләр ибадәтхана тоғрилиқ: «Бу ишлар исиянниң башлиниши» дегәндәк ғевәт-шикайәтләрни қилған, император бу гәпкә ишинип кәткән һәмдә қурулушни дәрһал тохтитиш керәк дегән ярлиқни чүшәргән еди. Буни аз дәп, Сулайман қурған әсли ибадәтханиниң һәйвисини көргән бәзи мойсипитларниң уни һәрдайим әсләп: «Һазир салидиған бу өй әслидики шәрәплик өйгә селиштурғанда һеч немигә әрзимәйду» дегән сөзлири хәлиқниң көңлигә соғ су сәпкән еди. Бирақ Һагай вә Зәкәрия пәйғәмбәрләрниң риғбәтләндүрүши һәм дадил бешарәтләрни бериши билән хәлиқниң иман-етиқади күчәйтилгән болуп, улар қурулушни қайтидин башлиған. Пәқәт төрт йерим жил ичидә бенани пүткүзгән еди.


Әнди Һагай пәйғәмбәр «Бу өйниң кейинки шан-шәриви әслидикидин зор болиду» дегән бешарәтни бәргән еди («Һаг.» 2:9). Зәкәрияму карамәт арам-хатирҗәмлик елип келидиған «тәхткә олтиридиған бир каһин» тоғрилиқ бешарәт бәргән еди. Бирақ тәхминән тохсән жилға йеқин вақит өтүп кәткән болсиму, бу ишлар техи әмәлгә ашурулмиған еди. Көп адәмләрниң каллисида: «Исраил дәрвәқә «Худаниң алаһидә талливалған хәлқиму?»» дегәндәк һәр хил иккилинишләр, гуман яки соаллар пәйда болған еди. Әйни вақиттики «Исраил» чоң империйәниң қол астидики наһайити бир кичиккинә дөләт еди, халас. Ибраһим пәйғәмбәргә көп жил илгири: «Сән арқилиқ дуниядики барлиқ әл-җәмәтләргә бәхит ата қилиниду» дегән вәдә берилгән турса, әнди Исраил һазир шунчә көп қийинчилиқта қаламду? Башқиларға бәхит-бәрикәт йәткүзүшни биряқта турсун, уларниң өзлириму бәхитлик әмәс еди, бәлки җапа тартивататти, кәмбәғәлликтә турувататти; чекәткә вә башқа апәтләр уларниң бешиға чүшүп турувататти; уларниң җәмийити сеһиргәрлик, хурапийлиқ, зинахорлуқ, алдамчилиқ вә адаләтсизликкә толған еди. Ибадәтханида қилинған ибадәт қуруқ шәкилвазлиққа айлинип қалған еди. Көп каһинлар вә Лавийлар вәзипилирини, җүмлидин сунуши керәк болған қурбанлиқларни көзгә илмайдиған болуп қелишқан еди, бундақ әһвалда пухраларниң ибадәтханиға вә униң бәлгүмилиригә болған һөрмитиниң суслишип кетиши әҗәблинәрлик иш әмәс еди.


Малаки пәйғәмбәр дәл мошу әһвалда мәйданға чиқип бешарәтләрни бәрди. Униң йәткүзгән хәвири интайин чүшинишлик вә аммибап еди. Худа вәдә қилған йеңи ишлар пәйда болмиғичә, хәлиқ Худа аллиқачан тапшурған ишларни чиң тутуш керәк еди. Худа миң жил бурун Муса пәйғәмбәр арқилиқ түзгән әһдә бойичә, уларниң һазирқи қийинчилиқлири, кәмбәғәл болғанлиғи дәл уларниң Худаниң тапшуруқлирини етиварға алмаслиғи түпәйлидин болди. Худа уларни бу әһдиниң маддилири бойичә өзини синап беқишқа чақириду — әгәр улар Униң йениға қайтип кәлсә, У уларға әһдидә вәдә қилинған ишларни қилип бериду — У уларниң кәмбәғәллик әһвалини, ички җедәл-маҗиралирини түгитиду. Пәйғәмбәрләрниң бешарәтлиридә көп учриғандәк, бу бәрикәт тоғрилиқ сөзлигәндә, униң сөзлири Худаниң һазир бәрмәкчи болған бәрикитидин атлап, буниңдин техиму улуқ бир бәрикәткә өтиду. Шу бәрикәт болса, Қутқазғучи-Мәсиһниң дунияға келиши болиду. Китапта йәнә Униң келиши билән ибадәтханида вә униңда ишләйдиған каһин-лавийлар арисида немә ишларни қилидиғанлиғи ейтилиду. Бешарәт йәнә у ишлардин техиму жирақ болған, Пәрвәрдигарниң «улуқ вә дәһшәтлик күни»гә өтиду.


Малаки пәйғәмбәр болса, 450 жил ичидә Худа Исраилға әвәткән әң ахирқи пәйғәмбәр болди. Униң бешарәтлириму шу мәзгил ичидә уларға берилгән әң ахирқи вәһий болуп қалған еди. Бу вақиттин кейин дәл Малаки пәйғәмбәр алдин-ала ейтқандәк, Йәһия пәйғәмбәр мәйданға чиқип: «Пәрвәрдигарниң йолини тәйярлаңлар» дәп җакалап, чөл-баяванда пәйда болди. Биз бу бешарәт үстидә «қошумчә сөз»имиздә көпрәк тохтилимиз.


Малакиниң сөзлирини аңлиғучилар арисидики бир қисимларниң товва қилғанлиғи 3-бап, 16-айәттин көрүниду. У бешарәт бәргән бәрикәтләрдин бир мунчиси әмәлгә ашурулған болуши керәк еди, болмиса у Исраил хәлқи тәрипидин һәқиқий пәйғәмбәр дәп һесаплиналмайтти. Бирақ, әпсуски, пәқәт Худаға садиқ болған «қалдиси» адәмләрла қулақ салған охшайду. Исраилларниң көпинчиси Малаки қалдурған гува-тапшуруқларни кейинки үч-төрт әсирдә аста-аста унтуп қалған. Каһинлар вә Лавийлар өзлириниң Худа бәргән «муқәддәс қанун»ни шәрһләш вә чүшәндүрүштин ибарәт ролини җари қилдурмиди; муқәддәс қанунниң рошән йоруқлуғи вә бәрикити «пәрисий» һәм «садукий» мәзһипидикиләрниң адәмни қаймуқтуридиған тәлимлири тәрипидин ғувалаштурулған. Бу мәзһәптикиләр өзлириниң «пирлири»ниң тәлимлирини муқәддәс қанундин үстүн орунға қойған болуп, муқәддәс қанун көп пухралар үчүн көтирәлмәс жүк болуп қалған. Бирақ Малаки пәйғәмбәр «Пәрвәрдигардин қорқуп, Униң нами үстидә ойланған» «қалди»лар үчүн Қутқазғучи-Мәсиһни күтүш йолини көрситип берип, дәл шу Қутқазғучи-Мәсиһниң дунияға келиши үчүн йол тәйярлиған; бу чоң иш үчүн, бизгә нисбәтән намәлум болған бу пәйғәмбәрдин чәксиз миннәтдар болушимизға тоғра келиду.


Малаки пәйғәмбәр бәргән бешарәтләрниң услуби

Һәзрити Малаки ейтқанлирини дайим өзиниңки әмәс, бәлки Худаниң нәқ сөзлири, дәйду. У Худани асманлар үстидә туруп, йәр-зиминниму башқуридиғанлиғини тәкитләйдиған «самави қошунларниң Сәрдари болған Пәрвәрдигар» дегән нами билән көп қетим тәсвирләйду.


Худаниң Роһиниң көрсәтмиси билән у хәлиқкә «диалектик» яки «дидактикилиқ» (муназирә) услуби билән үгитиду. Демәк, у хәлиқниң мәлум бир гунайиға тәнбиһ беридиған бир баянни қилиду; бу баян хәлиқни чөчитиду, улар «биз мошундақ ишни зади қилмидуқ» дегәндәк җавап билән рәт қилиду; андин у бу җавапқа бир яки бир қанчә мисал билән рәддийә бериду. Бәзидә хәлиқ йәнә бир җавап бериду, у йәнә җавапқа рәддийә бериду. Китапта мошундақ «муназирә»ләрдин йәттиси бар. Бу муназириләрдә, хәлиқниң бәзи сөзлири аян қилиниду. Бирақ нәқил кәлтүрүлгән бу сөзләрниң көпинчиси уларниң ағзаки сөзлири әмәс, бәлки көңлидә (һәтта ғил-пал) ойлиған гәплири еди — мәсилән, 2-бап, 17-айәттә, уларниң: «Рәзиллик қилғучи Пәрвәрдигарниң алдида яхшидур, У улардин хурсән болиду» дегән ойлири аян қилиниду. Пәйғәмбәрләрниң бир алаһидилиги, улар пәқәт кәлгүсидики бәзи ишларни алдин-ала дегәндин сирт, Амос пәйғәмбәр дегәндәк «Инсанға өз ой-пикриниң немә екәнлигини аян қилиш» үчүн Худаниң қурали болиду («Амос» 4:13).


Изаһат

Тәрҗимимиздә биз Тәвратшунаслар алимларниң тәтқиқлиридин, болупму Йәһуди алим Доктор Арнолд Фрухтенбаум һәм Әнглийәлик алим Балдвин Ханимларниң әсәрлиридин пайдиландуқ.


Мәзмун: —


(1) 1:1-1:5

Худаниң Исраилға болған муһәббити

(2) 1:6-2:9  

Каһинларниң вапасизлиғи 

(3) 2:10-16 

Хәлиқниң вапасизлиғи

(4) 2:17-3:6 

«әһдә әлчисиниң келиши»

(5) 3:7-12 

Худаниң бәрикәткә тәкливи

(6) 3:13-18 

Мазақ қилғучилар вә Худаниң «қалди»си

(7) 4:1-6 

«Пәрвәрдигарниң күни»


••••••••



Қошумчә сөз


Икки әлчи (3-бап, 1-4-айәтләр) вә елип кәлгән хәвәрләр

«Мана әнди Мән Өз әлчимни әвәтимән, у Мениң алдимда йол тәйярлайду; силәр издигән Рәб, йәни силәр хурсәнлик дәп билгән әһдә Әлчиси Өз ибадәтханисиға туюқсиз кириду; мана, У келиватиду, — дәйду самави қошунларниң Сәрдари болған Пәрвәрдигар.

— Бирақ Униң кәлгән күнидә ким чидиялисун? У көрүнгәндә ким туралисун? Чүнки У тавлиғучиниң оти, кирчиниң ақартқуч шолтисидәк болиду; У күмүчни тавлиғучи һәм ериғдиғучидәк тавлап олтириду; Лавийниң балилирини саплаштуриду, уларни алтун-күмүчни тавлиғандәк тавлайду; шуниң билән улар Пәрвәрдигарға һәққанийлиқта қилинған қурбанлиқ-һәдийәни суниду. Андин Йәһуда һәм Йерусалимниң қурбанлиқ-һәдийилири Пәрвәрдигарға кона заманлардикидәк, илгәрки вақитлардикидәк шерин болиду».


Бу айәтләр бизгә икки әлчини ениқ көрситиду. Биринчиси болса «йол тәйярлиғучи». Униң «йол тәйярлаш» үчүн немә қилидиғанлиғи мошу йәрдә баян қилинмиди, бирақ Йәшая пәйғәмбәр аллиқачан мошу затниң келидиғанлиғини алдин-ала уқтурған еди: —


«Аңлаңлар, далада бирисиниң чақирған авазини!

«Пәрвәрдигарниң йолини тәйярлаңлар,

Чөл-баяванда Худайимиз үчүн бир йолни көтирип түптүз қилиңлар!»

(«Йәш.» 40:3).


Мәсиһ Әйса бу айәтни нәқил кәлтүрүп, «йол тәйярлиғучи»ниң Йәһия пәйғәмбәр екәнлигини уқтуриду: —


«Улар кәткәндә, Әйса топланқан адәмләргә Йәһия тоғрилиқ сөзләшкә башлиди: — «Силәр бурун Йәһияни издәп чөлгә барғиниңларда, зади немини көргили бардиңлар? Шамалда йәлпүнүп турған қомушниму? Яки есил кийингән бир әрбабниму? Мана, есил кийимләрни кийгәнләр хан ордилиридин тепилидуғу! Әнди силәр немә көргили бардиңлар? Бир пәйғәмбәрниму? Дурус, амма Мән шуни силәргә ейтип қояйки, Йәһия болса пәйғәмбәрдинму үстүн туриду. Чүнки муқәддәс язмилардики: —

«Мана, йүз алдиңға әлчимни әвәтимән;

У Сениң алдиңда йолуңни тәйярлайду»» (Инҗил, «Мат.» 11:8-10).


Йәһия пәйғәмбәр туғулуштин илгири пәриштә Җәбраил у тоғрилиқ мундақ ейтқан: — «У (Йәһия) Пәрвәрдигарниң нәзиридә улуқ болиду. У һеч қандақ һарақ-шарап ичмәслиги керәк; һәтта анисиниң қосиғидики вақтидин тартипму Муқәддәс Роһқа толдурулған болиду. У Исраил хәлқидин нурғунлирини Пәрвәрдигар Худасиниң йениға қайтуриду. У Рәбниң алдида Илияс пәйғәмбәргә хас болған роһ вә күч-қудрәттә болуп, атиларниң қәлблирини балиларға майил қилип, итаәтсизләрни һәққанийларниң ақиланилигигә киргүзүп, Рәб үчүн тәйярланған бир хәлиқни һазир қилиш үчүн униң алдида маңиду» — деди.


Әнди «йол тәйярлиғучи» Йәһия пәйғәмбәр болса, у зади кимгә йолни тәйярлайду? Әйса Мәсиһ дегән ким? «Малаки»дики бу айәтләрдә дейилгәнки, У дәл «силәр издигән Рәб» һәм «әһдә Әлчиси»дин ибарәттур. Ибраний тилида «Рәб» («ха-адон») һәрдайим Худани көрситиду. Шуңа хуласигә келишимиз керәкки, Әйса Мәсиһтә Худалиқ тәбиити бар. Шуңа У Инҗилда «Рәб Әйса Мәсиһ» дәп атилиду. У йәнә «әһдә Әлчиси»дур. Бу әһдә «йеңи әһдә»дур (Муса пәйғәмбәр арқилиқ түзүлгән қанун болса «кона әһдә» дейилиду). Бу «йеңи әһдә» Тәвраттики «Йәрәмия пәйғәмбәр» дегән қисминиң, 31-бап, 31-34-айәтлиридә көрситилиду: —


«Мана, шу күнләр келидуки, — дәйду Пәрвәрдигар, — Мән Исраил җәмәти вә Йәһуда җәмәти билән йеңи әһдә түзимән; бу әһдә уларниң ата-бовилири билән түзгән әһдигә охшимайду; шу әһдини Мән ата-бовилирини қолидин тутуп Мисирдин қутқузуп йетәклигинимдә улар билән түзгән едим; гәрчә Мән уларниң йолдиши болған болсамму, улар Мән билән түзүшкән әһдәмни бузған, — дәйду Пәрвәрдигар. Чүнки шу күнләрдин кейин, Мениң Исраил җәмәти билән түзидиған әһдәм мана шуки:

Мән өз Тәврат-қанунлиримни уларниң ичигә салимән,

Һәмдә уларниң қәлбигиму язимән.

Мән уларниң илаһи болимән,

Уларму Мениң хәлқим болиду.

Шундин башлап һеч ким өз йеқиниға яки өз қериндишиға: — «Пәрвәрдигарни тонуң» дәп үгитип жүрмәйду; чүнки уларниң һәммиси, йәни әң кичигидин чоңиғичә Мени билип болған болиду; чүнки Мән уларниң қәбиһлигини кәчүримән һәмдә уларниң гунайини мәңгүгә есимдин чиқириветимән, — дәйду Пәрвәрдигар».


Рәб Әйса Мәсиһ барлиқ инсанийәткә, йәни униңға һәр бир «Амин!» (мақул! шундақ!) дегәнләргә бу әһдини ечиш үчүн дунияға кәлди. Бу әһдини У Өз қенида түзгән: —


«У (Мәсиһ) шуниңдәк тамақтин кейинки җамни қолиға елип мундақ деди:— Бу җамдики шарап Мениң силәр үчүн төкүлидиған қенимда болған йеңи әһдидур» («Луқа» 22:20)


Мәсиһниң қени Худа алдида гунани жуюғучи бирдин-бир йолдур. Қәдирлик оқурмән, буни тонуп йәттиңизму? Тонуп йәткән болсиңиз, У көрүнгән күнидә, гәрчә У «тавлиғучи» болсиму, (Худаға барлиқ ибадәт қилғучиларни от билән тавлайду) сиз қорқмайсиз, бәлки У, йәни «һәққанийлиқни чачқучи Қуяш» «орнидин турғанда», интайин шатлинисиз, чүнки «Униң қанатлирида шипа-дәрман бар» (4:2).