Тәврат 1-қисим
«Яритилиш»
Кириш сөз
Тәвратниң бу қисми Худаниң аләмни апиридә қилғанлиғи вә Униң аләмни яритиштики мәхсәтлири тоғрисида йезилған қиммәтлик хатиридур. Бу бизниң Худани вә инсанларни чүшинишимизгә нисбәтән бизни қиммәтлик асаслар билән тәминләйду. Мәзкур китапни биз қисқартип «Яритилиш» яки «Аләмниң яритилиши» дәпму атаймиз.
Бу китапта, конкрет һалда (1) Худаниң һәр қайси маддий шәйиләр, һайванатлар, шундақла ахирида инсанни яратқанлиғи; (2) Худаниң инсанни яритишида, инсан Мән билән сирдаш-достлуқ мунасивәттә болсун дегән муддиа-нишанлири; (3) инсанниң гуна садир қилиши билән шу достлуқ мунасивәтниң үзүлгәнлиги; (4) Худаниң мөлчәрлигүсиз бәдәл төләп инсанниң Өзи билән болған мунасивитини әслидики мәхситидикидәк әслигә кәлтүрүш җәрияниниң башлиниши қатарлиқлар хатирилиниду.
Шуңа «Аләмниң яритилиши» китавини һәр қайси җәһәтләрдики «башлинишлар баян қилинған китап» дейишкиму болиду.
Шуниң билән биз ушбу китаптин: — аләмниң яритилиши, болупму инсанниң яритилиши тоғрилиқ бирдин-бир һәқиқий хатирини; Худаниң «инсанни Өз сүрәт-образида, Өзигә охшаш қилип» яритишиниң мәхсәтлирини; инсанниң гунаға петишини; Худаниң инсанларниң гунайи түпәйлидин инсанларниң үстигә чүшәргән биринчи җазасини, шундақла гунадин қутқузидиған ниҗати тоғрилиқ вәдисини; инсанларниң тунҗа гунани садир қилғандин кейин тезла һәртүрлүк бузуқчилиқ вә бутпәрәсликкә петип қалғанлиғини; Худаниң пүткүл инсанларға чүшәргән иккинчи еғир җазасини, йәни Нуһ пәйғәмбәрниң дәвридә йәр йүзигә әвәткән топанни; инсанларға чүшәргән үчинчи еғир җазасини, йәни инсанларниң тилини «Бабил мунари»да хилму-хил қилип бөлүвәткинини вә шундақла тилни бөлүветиш арқилиқ Шәйтанниң инсанларға қаратқан вәсвәслирини чәклигәнлигини; Ибраһимниң бутпәрәсликтин айрилип, йәккә йиганә Пәрвәрдигарға ибадәт қилишқа чақирилғанлиғини; Ибраһимға һәр хил синақ-қийинчилиқлар арқилиқ үгитилгән әҗайип савақларни; Исмаил вә Исһақниң туғулуши вә уларниң тарихини; Әсав вә Яқупниң туғулуши вә уларниң тарихини; Йүсүпниң туғулуши вә униң тарихини тапалаймиз.
Худадин қорқидиған барлиқ мөмин бәндиләр Тәвратниң бу биринчи қисминиң муәллипини Муса пәйғәмбәрниң өзи дәп етирап қилиду. Һалбуки, ушбу тарихта хатириләнгән барлиқ вақиәләр Муса пәйғәмбәр дунияға келиштин бир-икки миң жил илгири йүз бәргән еди. Ундақта, бу тарих Муса пәйғәмбәргә қандақ йолда тапшурулған? «Аләмниң яритилиши»дин шуни байқаймизки, китапта авал Худаниң аләмни яритиши тәсвирлиниду, андин он бир «айрим тарих» баян қилиниду. Һәр бир тарихий қисим «төвәндә паланчи-пүкүнчиниң дәвирлири... (хатирилиниду)» яки «төвәндә паланчи-пүкүнчиниң тарихи... (хатирилиниду)» дегәндәк сөзләр билән башлиниду. Мошу йәрдики «дәвир» яки «тарих» ибраний тилида «толидот» дегән сөз билән ипадилиниду; шуниң билән бу он бир қисим бәзидә «он бир толидот» дәпму атилиду.
Қедимки заманларда тарихларниң көпинчиси сапал яки таш тахтайларға хатирилинәтти. Әгәр тарих бәк узун болуп кәтсә, бир нәччә тахтайлар ишлитишкә тоғра келәтти; шундақ болғачқа, тахтайларниң тәртивини сақлаш үчүн һәр бир тахтайдики ахирқи җүмлә кейинки тахтайниң бешида тәкрарлинатти. «Он бир толидот»та биз дәл мошундақ нусхиларни байқаймиз. Демәк, бир «толидот»тики ахирқи сөзләр кейинки «толидот»ниң бешида қайтилиниду. Шуңа, «Аләмниң яритилиши»ниң тарихлири әслидә таш яки сапал тахтайлар үстигә пүтүлгән, дегән хуласигә келимиз. Худаниң орунлаштурушлири билән Муса пәйғәмбәр шу тахтайларға егә болуп, Муқәддәс Роһниң йолйоруғи вә көрсәтмилири билән шу тахтайлардики тарихларни тәртипкә кәлтүрүп, уларни бир китап қилип җәм қилған, дәп қараймиз. Шуниң үчүн Муса пәйғәмбәрниң «Аләмниң яритилиши» китавиға нисбәтән роли шу болдики, у бу китапниң рәсмий муәллипи әмәс, бәлки Худаниң вәһийсигә әгишип, йүз бәргән вақиәләрни «топлап рәтлигүчи» яки «мәзкур топламниң муһәррири» болған. Униң мошу тарихларни топлиған вақти тәхминән миладийәдин илгәрки 1475-жили болуши мүмкин.
«Толидотлар» болса төвәндикидәк: —
Муқәддимә: |
Аләмниң яритилиши (1:1-2:3) |
1-толидот (тарих): |
«Асман-зиминниң толидоти» (2:4-4:26) |
2-толидот (тарих): |
«Адәм атиниң толидоти» (5:1-6:8) |
3-толидот (тарих): |
«Нуһниң толидоти» (6:9-9:29) |
4-толидот (тарих): |
«Нуһниң оғуллириниң толидоти» (10:1-11:9) |
5-толидот (тарих): |
«Шәмниң толидоти» (11:10-26) |
6-толидот (тарих): |
«Тәраһниң толидоти» (11:27-25:11) |
7-толидот (тарих): |
«Исмаилниң толидоти» (25:12-18) |
8-толидот (тарих): |
«Исһақниң толидоти» (25:19-35:29) |
9-толидот (тарих): |
«Әсавниң толидоти» (36:1-8) |
10-толидот (тарих): |
«Едомларниң атиси Әсавниң толидоти (униң иккинчи толидоти)» (36:9-37:1) |
11-толидот (тарих): |
«Яқупниң толидоти» (37:2-50:37) |
Мәзмун: —
Мәзмун җәһәттин бөлсәк бөлүнмиләр төвәдикидәк болиду: —
1. |
Муқәддимә: — Аләмниң яритилиши (1:1-2:25) |
2. |
Гунаниң аләмдә пәйда болуши (3:1-24) |
3. |
Адәм атиниң әвлатлири (4:1-5:32) |
4. |
Нуһ пәйғәмбәр, топан баласи (6:1-9:29) |
5. |
Нуһниң әвлатлири; дуниядики барлиқ әл-милләтләрниң нәсәпнамиси (10:1-32) |
6. |
Бапил мунари; Худаниң инсанниң тилини қалаймиқанлаштуруветиши (11:1-9) |
7. |
Ибраһимниң чақирилиши вә униң тәрҗимиһали (11:10-25:11) |
8. |
Ибраһимниң әвлатлири — Исмаил вә Исһақ (25:12-45:28) |
9. |
Яқупниң җәмәти; уларниң Йүсүпниң вастиси билән ачарчилиқтин қутулуп, Мисирға чүшүши вә шу йәрдә олтарақлишиши (46:1-50:26) |
«Аләмниң яритилиши»да оқурмәнләргә тунҗа қетим Худаниң маһийити, характери вә йоллири тоғрисидики йеңи муһим һәқиқәтләр тонуштурулғанлиғи үчүн бу муһим темилар үстидә адәттикидин сәл узунрақ «қошумчә сөз» қоштуқ. Лекин бу қошумчә сөзлиримиз оқурмәнләргә бу темилар тоғрилиқ пүтүнләй тәпсилий учур тәминлийәлиши натайин. Биз пәқәт һәр темида байқиғинимизни вә ойлиримизни ейтип беримиз; бу ойлиримизни оқурмәнләрниң Муқәддәс Китапни давамлиқ тәкшүрүп-издинишлиригә ярдими болсикән дәп үмүт қилимиз.
••••••••
Қошумчә сөз
«Худа» дегән нам ибраний тилида («Әлоһим») дәп елиниду
Ибраний тилиниң мундақ қизиқ икки алаһидилиги бар. Биринчи, бәзи сөзләр пәқәт көплүк шәклидә ипадилиниду. Ибраний тилида «сулар» («майим») дегән көплүк шәкилла бар; «су» дегән бирлик шәкил йоқ. «асманлар» («шамайим») дегән көплүк шәкилла бар; «асман» дегән бирлик шәкил йоқ. Ибраний тилида адәттә «Худа» дейәлмәйду, «Худалар» («Әлоһим» яки «Елоһим») дейилиду, лекин мәнаси йәнила «Худа»дур. «Худа» «бирлик шәкил»дә ипадиләнсә, «Әл» дейилиду, мәсилән «Әл-Шадай» (Һәммигә Қадир Худа). Бу шәкил аз учрайду.
Иккинчидин, ибраний тилида «көплүк»ни билдүридиған икки хил «қошумчә» бар. Биринчи қошумчә «-от» болуп, «икки»ни билдүриду; иккинчи қошумчә «-им» яки «-һим» болуп, «үч» яки «үчтин көп»ни билдүриду. Уйғур тилидики «китап» дегән сөзни түрләп көрсәтсәк униң шәкиллири мундақ болатти: —
«Китап» — бирла китап
«Китапот» — икки китап
«Китавим» — Үч яки үчтин көп китап.
Ибраний тилида «Худа» бирлик шәклидә ипадиләнсә, «Әл» дейилиду. Биз буни адәттә «Илаһ» яки «Тәңри» дәп тәрҗимә қилдуқ.
Әнди йәнә «Аләмниң яритилиши» 1:1ни көрәйли: — «Муқәддәмдә Худа асманлар билән зиминни яратти».
Дәрвәқә, «Худа» дегән сөз мошу йәрдә ибраний тилидики «Әлоһим» дегән сөзниң тәрҗимиси. Жуқирида дегинимиздәк, «Әлоһим» «көплүк», йәни «үч, яки үчтин көп» шәкилдә ипадилиниду. Шундақ болсиму, униң билән мунасивәтлик пеил болса «бирлик шәкли»дә ипадилиниду. Шуниң билән Муқәддәс Китапниң: — «Муқәддәмдә Худа асманлар билән зиминни яратти» дегән биринчи җүмлисидә «Худа» дегән сөз «үч яки үчтин көп» дегән шәкилдә, йәни «Әлоһим» дегән шәкилдә ипадилиниду, лекин пеил («яратти») болса «бирлик шәкли»дә ипадилиниду. «Яратти» дегән пеил «иккилик шәклидә» яки «көплүк шәклидә» учримайду.
Ибраний тилида әгәр бу җүмлиниң егиси Худа «биринчи шәхс» билән ипадиләнсә, ундақта «яратти» дегән пеил «яраттуқ» дейилмәй, йәнила «яраттим» дейиләтти.
Демәк, Муқәддәс Китапниң биринчи җүмлисидә Худа көплүк шәхстә болсиму, бирла шәхстәк иш көриду, дегән уқум пуритилиду. Көп алимлар бу уқумға асасән Худа «үчниң бирлиги» яки «үч бир гәвдә», дәп чүшәндүриду. Гәрчә шундақ бир ипадә муқәддәс язмиларда беваситә тепилмисиму, бу һәқиқәтни Тәвратта һәм Инҗилда рошән көрситилгән бир тәлим, дәп ишинимиз.
Тәвратта хатириләнгән Худаниң һәр қандақ иш-һәрикәтлиридә «Елоһим» дегән нам ишлитилгән болса, шу айәтләрниң һәммисидә дегидәк Худаниң һәрикити «бирлик шәкли»дики пеил билән ипадилиниду.
Пәрвәрдигар дегән нам (ибраний тилида «Яһвәһ»)
Тәвратта «Пәрвәрдигар» дәп тәрҗимә қилинған сөзниң ибраний тилидики тәләппузи «Яһвәһ» дәп елиниши мүмкин. «Мисирдин чиқиш» дәвридә Муса пәйғәмбәргә ата қилинған вәһий бойичә бу намниң мәнаси «Әзәлдин Бар Болғучи», «Мәңгүлүк Болғучи» яки «Өзәм Бардурмән» дегәндәк болиду («Мис.» 3:15). «Яһвәһ» дегән нам «Аләмниң яритилиши» 2:4дә биринчи қетим ишлитилгән. Худа һәр қетим инсан билән әһдә бекиткән чағлирида яки инсан билән йеқин мунасивәттә сөзлигән чағлирида асасән шу нам көрүлиду; сәвәви шүбһисизки, шу нам Униң өзгәрмәс маһийитини, үзүлмәс көйүмчанлиғини вә өзгәрмәс меһриванлиғини, шуниңдәк Униң һәрдайим һәр бир вәдә сөзлиридә тәврәнмәй чиң туридиғанлиғини тәкитләйду. Парсчә «Пәрвәрдигар» дегән бу сөз шу мәнаға әң йеқин келиши мүмкин, чүнки Пәрвәрдигар дегән сөзниң Парс тилидики мәнаси «Хәвәр Алғучи» «Пәрвиш Қилғучи» дегәнлик болиду. Бәзи алимлар уни йәнә «Дайим Болғучи» дәпму тәрҗимә қилиду.
Бәзидә шеирларда «Яһвәһ» дегән нам «Яһ» дәп қисқартилип елиниду.
Ким яритиш җәриянини көргән?
Худадин башқа һеч ким яритиш җәрияниниң биринчи басқучиға гувачи болған әмәс, әлвәттә. «Асман-зимин»ни яратқандин кейин андин пәриштиләр гувачи болған («Аюп» 38:7). Адәм Худаниң ахирқи яратқини еди. Ундақта, Муса пәйғәмбәр мәзкур китаптики «яритилиш баянлири»ни нәдин алди?
Җавап шуки: — (1) Худа буларниң мәлуматлирини Адәм атимизға тапшурған, андин у әвлатлири үчүн хатирилигән, яки (2) Худа бу хәвәрләрни бивастә вәһий билән Мусаға тапшурған.
«Яритилиш хатирилири»ниң растинла Худаниң беваситә вәһийлири екәнлигини аян қилидиған көп испатлар бар. Төвәндә «Яритилиш хатириси»дә болған «йәттә»ләр» тоғрилиқ изаһатлиримизни көрүң.
Худаниң аләмни яритиш җәриянида бир «арилиқ» болғанму?
1:1-2 «Муқәддәмдә Худа асманлар билән зиминни яратти. У чағда йәр болса шәкилсиз вә қупқуруқ һаләттә болди; қараңғулуқ чоңқур суларниң йүзини қаплиди...».
Тәвратшунасларниң иккинчи айәтниң биринчи қисминиң мәнаси тоғрилиқ асасән икки хил пикри болуп кәлмәктә. Бу пикирләрни товәндикидәк ихчамлаймиз: —
(1-пикир) «1- вә 2-айәтләр асасән аләмниң йоқлуқтин яритилишини тәсвирләйду».
Шуниң билән улар иккинчи айәтниң биринчи қисмини «у чағда йәр болса шәкилсиз вә қупқуруқ һаләттә болди» вә шундақла «қараңғулуқ чоңқур суларниң йүзини қаплиған еди» дәп чүшиниду. Башқичә ейтқанда, биринчи вә иккинчи айәт асасән Худаниң яритиш җәриянини башлиған чағдики йәр-зиминниң әслидики «хам әшя»синиң дәсләпки шәклиниң баян қилинишидур. Бу пикиргә асасән, яритилиш биринчи күни 1-айәт һәм 2-айәттә ейтилған ишларни вә 3-5-айәттики ишларни өз ичигә алиду.
(2-пикир) «Шәкилсиз вә қупқуруқ һаләт» һәм «қараңғулуқ» дегән ибариләр мәлум бирхил апәтниң ақивитиниң баянидур».
Бу пикир бойичә иккинчи айәтниң биринчи қисмини «у чағда йәр болса шәкилсиз вә қупқуруқ һаләттә болди» вә шундақла «қараңғулуқ чоңқур суларниң йүзини қаплиди» дәп чүшәндүриду, шундақла 1-айәт һәм 2-айәттики ишлар арисида вақти намәлум болған бир арилиқ бар. Муқәддәс язмилардики «шәкилсиз вә қупқуруқ һаләт» (ибраний тилида «тоху вабоху») дегән ибарә учриған башқа йәрләрдин бундақ пикиргә испат кәлтүрүлиду. Мәсилән, «Йәш.» 34:11 вә «Йәр.» 4:23дә дәл бу ибарә ишлитилип, Худаниң җазасиниң ақивитини көрситиду. Ибаридики биринчи сөз («тоху» — «қуруқ» яки «бекар») Тәвратта жигирмә қетим ишлитилиду. Бу жигирмә қетимниң һәммисидә сәлбий мәнада ишлитилиду. Шәйтанниң аләм апиридә болғанда исиян көтәргәнлиги тоғрилиқ вәһийләр («Йәш.» 14:4-23 вә «Әз.» 28:11-16)гә қариғанда, мошу йәрдиму «шәкилсиз вә қупқуруқ» вә «чоңқур суларни қаплиған қараңғулуқ» дегән һаләтләр дәл шу исиянниң нәтиҗиси дегән көзқараш мәнтиқиғә толиму уйғун болиду. Йәнә келип, Адәм атимиз Ерәм бағда турғузулған вақтида вәзиписи: «Ишләп, пәрвиш қилиш» еди (2:15). Ибраний тилида иккинчи сөз «схамар» болса, «пәрвиш қилиш» «күзәт қилиш» яки «қаравул болуш» дегән мәнани өз ичигә алғачқа, мәлум дүшмәнниң йеқинла йәрдә екәнлиги пурутуп берилиду. Һалбуки, мошу йәрдә шу дүшмәнниң ким екәнлиги беваситә ейтилмайду.
Жуқириқи тексттики испатларға асасән биз иккинчи пикиргә майилмиз. Иккинчи пикирдикиләр ичидә «арилиқтики апәт»ниң тәпсилатлири тоғрилиқ йәнә бәш хил пикир бар. Шараитлар яр бәрсә бу пикирләр тоғрилиқ айрим китапта музакирә қилмақчимиз. Ишәнгинимиздәк иккинчи көзқараш тоғра болсиму, тексттә апәт чүширилүп, Худа «яритиш» ишини йеңидин башлиғичә қанчилик вақит өткәнлиги тоғрилиқ мәлумат йоқ; арилиқтики вақит интайин қисқа болған болуши мүмкин.
«Суларни айриш» — «су қатлими»
«Андин Худа: «Суларниң арилиғида бир бошлуқ болсун вә сулар жуқури-төвән иккигә айрилип турсун» — деди. Шуниң билән Худа бир бошлуқ һасил қилип, суларни бошлуқниң астиға вә бошлуқниң үстигә айривәтти; иш әнә шундақ болди».
Бу айәтләргә мүмкинчилиги бар бир тәбир шуки, Худа йәр-зиминни яратқанда пүткүл йәр шарини қаплап турған судин тәркип тапқан чоң бир қатлам бар еди. Униңдики шу қуяш, ай вә юлтузларниң нурини нормал һаләттә йәр шариға өткүзәтти, лекин су қатлими йәр-зиминға орнитилған бир «парник»тәк болатти; нәтиҗидә, пүткүл йәр йүзидә, һәтта шимал вә җәнубий қутуплардиму мөтидил, раһәтлик температуриларни һасил қилатти; у қатлам йәр йүзидики барлиқ җаниварларни зиянлиқ, һаятлиқни һалак қилғучи «бошлуқ радиятсияси»ниң тәсиридин қоғдайтти.
Йәр шариниң икки қутупида «ташқа айланған» көп хил өсүмлүк вә җаниварларниң тепилғанлиғи шу қутупларниң әслидә иссиқ яки мөтидил килиматлиқ екәнлигини испатлайду. Етиқади болған көп биологларниң қаришичә Нуһ пәйғәмбәр дәвридики топанниң йерими шу «су қатлими»ниң ғулишидин һасил болған, йерими йәр астидики волқанлиқ һәрикәтләрдин һасил қилинған, дәп қарайду — 7:11ни көрүң. «Су қатлими»ниң ғулиши вә униңдики «бошлуқ радияцияси»ни тосидиған «мудапиәлик қалқан»ниң елип ташливетилиши топандин кейинки вақитта инсанийәтниң өмриниң туюқсиз қисқарғанлиғини чүшәндүрәләйду (мәсилән, Нуһ 950 жил өмүр көргән (9:29), Ибраһим 175 жил өмүр көргән (25:7), Йүсүп 110 жил өмүр көргән (50:26).
Йәнә бир ишни дәп өткүмиз бар; биологийә пәнлири билән шуғуллиниватқан оқурмәнләр «карбон 14 (С14) арқилиқ дәвир бекитиш» усули бойичә, нурғун «ташқа айланған һайванлар»ға бир нәччә миллион жиллиқ тарихи бар дәп һөкүм чиқирилидиғанлиғини билиду; лекин әмәлийәттә улар пәқәт бир нәччә миң жил илгири тирик болған һайванлар болуши мүмкин; чүнки буларниң: «нәччә милийон жил болуши»ни атмосфера радияциясиниң топан вақтида туюқсиз өрләп кетиши һасил қилған, халас.
«Аләмниң яритилиши»дики «йәттә күн» 24 саатлик күнләрму?
Тарихта, алимларниң бәзилири: «яритилиштики «йәттә күн» 24 саатлик күн әмәс, бәлки улар символ характерлиқ болуп, «йәттә күн»ниң һәр бири узун бир дәвирни яки еонни билдүриду» дегән көзқарашни оттуриға қоюп кәлгән. Бу әмәлийәттә «Аләмниң яритилиши»дики баянларни һазирқи заман пән-техника нәзирийәлири билән, йәни аләмниң миллион яки миллиард (билйон) жиллиқ тарихи бар дегән көзқарашлар билән бирләштүрүшкә урунуштур. Муқәддәс язмилардики бәзи йәрләрдә «күн» бир нәччә жилларни билдүргини билән (мәсилән, «Яр.» 2:4, «Қан.» 12:8, 32:35, «Йәр.» 30:7 вә «Йоел» 1:15, 3:14, 18 вә «Пәрвәрдигарниң күни»ни көрсәткән айәтләр) «биринчи күн», «иккинчи күн» қатарлиқ ибариләр яки «кәч билән сәһәр» дегән ибариләр билән ишлитилгинидә (мәсилән, «Яр.» 1:5, 8 қатарлиқлар), адәттә нормал 24 саатлик күнләрни көрситиду; шуниң үчүн биз «Аләмниң яритилиши» 1-баптики «күн»ни һеч қандақ башқа мәнада чүшинишниң сәвәви яки һаҗити йоқ, дәп қараймиз.
«Өз түрлири бойичә» дегән ибарә
Мәсилән: «Худа йәнә: «Йәр һәр хил өсүмлүкләрни, уруқлуқ отяшларни, мевә беридиған дәрәқләрни түрлири бойичә өзидә үндүрсун! Мевиләрниң ичидә уруқлири болсун!» девиди, дәл шундақ болди; йәрдики өсүмлүкләрни, йәни уруқ чиқидиған отяшларни өз түрлири бойичә, мевә беридиған, йәни мевилириниң ичидә уруқлири болған дәрәқләрни өз түрлири бойичә үндүрди» (12:1-13).
«Өз түрлири бойичә» дегән ибарә 11-, 12-, 24- вә 25-айәттә көрүлиду. Мошу ибаридә көрситилкән асасий мәна шуки, һәр бир түрлүк өсүмлүк яки җанивар Худа тәрипидин бекитилгән асасий тәркиби вә қурулмиси бойичә нәслини қалдуруп көпийиду. Иштлар җүплинип нәсилләнгәндин кейин бәзидә чоң, бәзидә кичик күчүкләрни күчүклигини билән, қалдурулған нәсилләр бәрибир иштлардин ибарәттур, халас, башқа бирхил җаниварларға айландурулған яки «тәдриҗий тәрәққий қилған» әмәс. Дуниядики һәр бир ишт дуниядики башқа иштлар билән нәсиллинәләйду, бирақ мөшүк яки маймунлар билән нәсиллинәлмәйду. Мәлум бир түрлүк һайван һәр хил шәкил, рәңдә, вә чоң-кичик болғини билән булар бәзи алимларниң ейтқинидәк «тәдриҗий тәрәққиятниң ипадилири» әмәс. Әксичә нәслидин-нәслигә һәр бир ишт вә мөшүк асасий ген қурулмиси җәһәттә оп-охшаш туривериду. Дарвин тәшәббус қилған «тәдриҗий тәрәққият нәзирийәси» бойичә, мәлум һайванларниң мәлум бир түри муһитниң бесими яки өзгириши билән, миллионлиған жилларниң өтүши билән башқа бир һайван түригә айлиниду; бирақ 250 жилдин бери палеонтологлар йәр йүзиниң булуң-пучқақлиридин колап-қезип чиқарған ташқа айланған һайванларниң ичидә мәлум түрдики һайванниң башқа бирхил һайванға өзгиришидики аталмиш «арилиқтики шәкли»гә бирәр мисалму тапқан әмәс.
Дарвинниң худасизлиқни алға сүрмәкчи болуп тәшәббус қилған «тәдриҗий тәрәққият нәзирийәси» тоғрисида сәһипә чәклимиси болғачқа мошу йәрдә тәпсилий тохталмидуқ. Һалбуки, униң «тәдриҗий тәрәққият нәзирийәси» йеқинқи жилларда «мәнтиқигә уйғун әмәс» дәп қаралған болсиму, лекин тәбиий пәнләрни асас қилған алий мәктәпләр униң орниға һеч қандақ нәрсә тапалмай қалди. Улар Яратқучи болған Худаға ишинишниң орниға, 250 жиллиқ нәтиҗисиз колап издәшләрдин кейин улар йәнила қариғуларчә «күнләрниң биридә» адәмни қайил қилғидәк тәдриҗий тәрәққият җәриянини көрситидиған мәлум бирхил испатни күтүшни халайду.
Инсан — «Худаниң образ-сүрити»дур
«Өз сүрәт-образимизда, бизгә охшайдиған қилип инсанни яритайли» (26:1)
Рошәнки, Худа мошу йәрдә пәриштиләргә сөзлигән әмәс; чүнки пәриштиләр һеч қандақ нәрсини яритиш күч-қудритигә егә әмәс; униң үстигә, инсанлар һеч қачан «пәриштиләрниң образи» яки «пәриштиләрниң сүрити» дәп тәсвирләнгән әмәс.
Шуңа «Әлоһим» тоғрисидики изаһатимиздәк, мошу йәрдә Худа («Әлоһим»)ниң «яритайли» дегән сөзидин Худаниң Өзиниң «Үч бир гәвдә» екәнлигиниң ениқ бир ипадиси көрүниду, дәп ишинимиз.
Ундақта, «Худаниң сүрәт-образи» дегән ибарә немини көрситиду?
Бу йәрдә тилға елинған «сүрәт-образ» вә «охшайдиған» қилиш болса җисманий охшашлиқни әмәс, бәлки бирхил роһий охшашлиқни һәм ички дуниядики охшашлиқни көрситиду. Шуңа яғач яки таштин җансиз бир мәбуд ясап: — «Мана Худаниң охшиши!» дейишкә қәтъий болмайду вә шундақ қилиш Тәвратта қәтъий мәнъий қилинған. Чүнки ундақ җансиз бир нәрсини «Худаниң охшиши» дейиш тирик Худаға һақарәт кәлтүргәнлик болиду. «Худаниң образ-сүрити» инсанниң роһида вә характерида мәвҗут болуп туриду. Шуңа дәсләптин тартип биз бу ишта Худаниң мәңгүлүк муддиа-мәхситини көрүп йетәләймиз; Худаниң мәхсити дәл «Инсан Мениң характерим вә тәбиитимдә болсун» дегәндин ибарәт болуп, униң икки улуқ тәрипи бар: — (1) Инсан пүткүл аләмгә Худаниң шан-шәривини әкс әттүрәләйдиған болуш. Буниңдинму улуқ тәрипи шуки: (2) Инсан Худаниң һәмраһлиғидин һозурлинип, Униң ички сирлириға вә ойлириға ортақ болуши керәк. Шуңа, шундақ ейтишқа болидуки, Худаниң инсанни яритиши Өз көңлидики ишларни чүшинидиған бир һәмраһни барлиққа кәлтүрүш үчүн еди.
Худаниң Адәм атимиздики бу образи униң гунайи түпәйлидин интайин хунүкләшкән, бузулған вә инсанниң Худа билән болған алақисиму үзүлгән еди. Гәрчә шундақ болсиму, һәтта гунакар инсанда йәнила Худаниң образи гаһи чағларда ипадилиниду; мәсилән, бир-биримизгә меһриванлиқ көрсәтсәк, тәбиәтниң көркәмлигидин һозурлансақ яки өзимиз бирәр надир әсәр иҗад қилсақму Худаниң тәбиити қайтидин биздә бәзидә әкс етиду.
Худаниң инсанда болған «сүрәт-образ»и тоғрисидики бир нәччә җәһәтләрни көрүп өтәйли. Бу җәһәтләрни толуқ шәрһлимәкчи әмәсмиз, пәқәт оқурмәнләр үчүн пайдилиқ болған һәм ойлинишқа әрзийдиған бир нәччә темиларни көрсәтмәкчимиз: —
(а) Худа инсанниң Өзидәк меһриван болушини һәм шу меһриванлиғи билән башқиларға меһир йәткүзүшини, Өзи немидин нәпрәтләнсә, инсанниңму шуниңдин нәпрәтлинишини халайду; шуниңдәк Худа Өзи көчүрүмчан, сәвир-тақәтлик, рәһимдил, көйүмчан вә сехи болғинидәк инсанниңму шундақ болушини, шундақла Униң Өзиниң барлиқ яхши хусусийәтлиригә инсанниңму егә болушини халайду.
(ә) Худа инсанларға «яритиш қабилийити»ни ата қилған — бу «яритиш қабилийити» болса Өзиниңкидәк «йоқ»тин әмәс, бәлки хам әшялардин яки хам материяллардин гөзәл нәрсиләрни ясаш қабилийитидин ибарәт.
(б) Худа инсанларға таллаш қабилийитини ата қилған (буниңда инсанларниң таллаш даириси Униңкидәк кәң болмайду, әлвәттә).
(в) Худа әслидә инсанларға йәр йүзидики һайванат вә өсүмлүкләрни идарә қилиш имтиязини, шундақла улардин хәвәр елиш һәмдә уларни пәрвиш қилиш мәсъулийитини ата қилди (1:26-27). Буниңдин биз инсанларниң Худаниң пүткүл аләмни идарә қилидиғанлиғини вә униңдин хәвәр алидиғанлиғини чүшинәләймиз.
(г) Әр-аял меһир-муһәббәтлик болса, Худаниң «сүрәт-образ»и шуниңда Өз ипадисини тапиду, шуниңдәк Худаниң Өзидә шундақ бир меһир-муһәббәтниң барлиғи аян қилиниду; Инҗилда ейтилғандәк «Худа Өзи меһир-муһәббәттур» («1Юһ.» 4:8).
Адәм атимизниң гунайи сәвәплик униң барлиқ әвлатлириниң униң гуналиқ тәбиитини мирас қилиши түпәйлидин, Худаниң инсанда болған «сүрәт-образ»и толиму хунүкләшкән һәм бузулған болсиму, Худаниң инсанда болған улуқ вә әбәдий муддиа-мәхситидә һеч қандақ өзгириш болғини йоқ. Худаниң Мәсиһ арқилиқ кәлтүргән ниҗатиниң мәхсити шуки, инсанни Өзи билән әслидики инақлиқ алақигә қайтуруш, шундақла Муқәддәс Роһиниң күч-қудрити билән «Худаниң сүрәт-образи»ни қайтидин яритиштин ибарәттур. Бу ниҗатни Мәсиһ Өзигә иман ейтқан барлиқ мәсиһийләр (Әйсани Рәб дәп тонуғучилар) үчүн бәдәл төләп тәйярлиған, шундақла Униңға тәшна болған барлиқ кишиләргә ата қилишқа тәйяр туриду.
«Аләмниң яритилиши»дики «йәттә»ләр
«Аләмниң яритилиши» дегән китапниң ибраний тилидики нусхисида «йәттә» дегән рәқәм көп учрайду. Оқурмәнләргә рошәнки, Муқәддәс Китапта «йәттә» дегән рәқәм көп қетим «мукәммәллик» яки «тамамланмақ» дегән уқумни билдүргән. Униң Худаниң қилғанлири билән мунасивәтлик йәрлири аз әмәстур. Буларниң һәммисини бу йәрдә көрситиш мүмкин әмәс, пәқәт төвәндә 1:1-2:3тики бир нәччә мисалларнила көрситимиз: —
(а) |
«Аләмниң яритилиши»ниң йәттә күни бар. |
(ә) |
«Аләмниң яритилиши»ниң мошу биринчи қисмида (1:1-2:3дә) йәттә абзас бар. |
(б) |
1-айәттә йәттә сөз бар; мошу җүмлидә 28 һәрип, йәни 7x4 һәрип бар. |
(в) |
2-айәттә 14, йәни 7x2 сөз бар; |
(г) |
Бу қисимниң асасий мәзмунини көрситидиған үч исим бар, буларниң һәр қайсисиниң ишлитилиш сани йәттиниң мәлум һәссиси болиду: (i) «Худа» («Әлоһим») дегән сөз 35 қетим (5x7) көрүниду; (ii) «Зимин» дегән сөз (әрәц) 21 қетим (3x7) көрүниду; (iii) «асман» (яки «асмандики бошлуқ») («шамайим») 21 қетим (3x7) көрүниду; |
(ғ) |
Йәттә асасий иш тоғрилиқ «һасил қилинсун» яки «һасил болсун» дәп ейтилиду. |
(д) |
Биринчи абзаста «йоруқлуқ» вә «күн» җәмий йәттә қетим көрүниду. |
(е) |
2- вә 3- абзаста «сулар» дегән сөз йәттә қетим көрүниду. |
(ж) |
5- вә 6-абзаста ибраний тилида «һаят» дегән сөз йәттә қетим көрүниду. |
(җ) |
«яхши көрүниду» дегән ибарә йәттә қетим көрүниду. |
(з) |
Йәттинчи абзастики мәркизий сөз дәл «йәттинчи күн». |
(и) |
Йәттинчи абзаста (йәттинчи күн тоғрилиқ) (2:1-3дә) җәмий 35 сөз бар; оттуридики үч ибариниң һәр қайсисида йәттә сөз бар вә һәр қайсисида «йәттинчи» дегән сөз көрүниду. |
Ибраний тилидики һәр бир һәрип рәқәмниму билдүриду (мәсилән, «аләф» (а) 1ни, «бәт» (ә) 2ни билдүриду). «Аләмниң яритилиши»ниң бу биринчи қисми (1:1-2:3)дики «тизилған һәрипләр» сан дәп қаралса, ундақта униңда 150дин артуқ «йәттә»гә мунасивәтлик әҗайип математикилиқ әмәл көрүниду. «Аләмниң яритилиши»да «йәттә» дегән рәқәмниң шундақ тилсимат орунлаштурулуши мәзкур язмини яздүрғучиниң Худаниң Өзи екәнлигини испатлайду, шундақла Худаниң мукәммәллиги яратқан аләмдә рошән болидиғанлиғини көрситиду (жуқурида көргинимиздәк, «7» дегән рәқәм Муқәддәс Китапта дайим дегидәк «мукәммәллик» яки «тамамлимақ» дегән мәналарни сүрәтләйду яки көрситиду).
«Худа арам алди»
«Худа арам алди» дегән ибарә дегән шәрһчи алимларни сәл қаймақтуруп кәлгән. Ибраний тилидики «арам елиш» («шабат») дегән сөзниң асасий мәнаси «тохташ» дегән уқумни билдүрсиму, йәнила «арам елиш» дегән мәнаниму өз ичигә алиду. Худа кейин Исраил хәлқигә һәр бир йәттә күн ичидә бир күнни дәм елиш күни қилиңлар, дәп әмир қилған; шу күни «шабат күни» дәп аталған. Лекин Худаниң Өзи әсла чарчимайду һәм һерип қалмайду («Йәш.» 40:28). Ундақта У қайси җәһәттә «арам алди»?
Бу сөз Худа Өзи һәммә нәрсини яратқандин кейин, Өзиниң иҗад қилғанлиридин «раһәтлинип» һозур елишини көрсәткән әмәсму? Тәврат «Аләмниң яритилиши» дегән қисмини оқуғансери, мәсилән 1:4, 10, 18, 21, 25 вә болупму 31-дә дәл шундақ иш пуритилиду: — «Худа һәммә яратқиниға қарап турди, мана уларниң һәммиси интайин яхши еди». Инсан «Худаниң образи бойичә яритилған» болуп, уларму бирәр иҗадийәтни барлиққа кәлтүргәндин кейин, охшашла «арам алғач» униңдин һозурланмамду?
«Худаниң арамлиғи» Униң җисманий җәһәттә «чарчиғини»дин әслигә келиши әмәс, бәлки ибраний тилидики «шабат» дегән сөзниң мәнасини өз ичигә алған һозурлинишни көрситиду. «Шабат»ниң биринчи мәнаси «тохташ», униң «арам» дегән мәнасиму бар («арам» ибраний тилида «нухам» дегән сөз биләнму ипадилиниду. Бу сөздин «Нуһ» дегән исим чиқиду («Яр.» 5:29ни көрүң). Инҗилда, болупму «Ибранийларға» 4-бапта, бизгә бу улуқ тема үстидики техиму көпрәк вәһийләр тәминлиниду. Шу мәктуптики «қошумчә сөз», «Худаниң арамлиғи» үстидики сөзлиримизниму көрүң.
Инсанларниң синилиши — «һаятлиқ дәриғи» вә «яхши билән яманни билгүзгүчи дәрәқ»
Бәзиләр: «Худа инсанниң «яхши билән яманни билгүзгүчи дәрәқ»ниң мевисини йейишини чәклигән болса немишкә уни Ерәм бағниң оттурисиға тикип қойиду?» яки болмиса «Немишкә Худа Адәм атимиз яки Һава анимизниң шу мевини йейишини тосимиған?» дегән соалларни қойиду. Бундақ соал имансизлиқ нуқтиинәзиридин қоюлған болсун-болмисун униңға җавап тепишқа тоғра келиду. Биз авал жуқуриқи соалдин башқа «Инсанниң маһийити немә?» вә «Худаниң инсанда болған мәхсити немә?» дегән икки соалға җавап берип бақайли.
Биз жуқурида Худа инсанни Өзи билән алақидә болуп сирдаш болсун, вә шуниңдәк Өзи инсанни сөйгәндәк инсанму Өзини сөйсун, дегән арзу-истәк билән уни Өз сүрәт-образи бойичә яратқан, дедуқ. Шуни ениқ билишимиз керәкки, сөйүш яки меһир-муһәббәтниң айрилмас бир қисми ишәш, таллаш вә тайиништур. Шуниң үчүн Ерәм бағда инсанниң Худаға болған иман-ишәшини ипадиләйдиған бир васитә болуши керәк еди; әйни чағда шу йол дәл «яхши-яманни билгүзгүчи дәрәқтин йемәслик» еди. Демәк, Худаға ишиниш-ишәнмәсликни таллаш йоли мәвҗут еди; чүнки таллашму меһир-муһәббәтниң айрилмас бир қисмидур. Бай вә күчлүк адәмниң көңли мәлум бир қизға чүшкән болса, бай болғини үчүнла қиз униңға ятлиқ болушқа рази болғининиң немә әһмийити? Бирәв бир топ лүкчәкни яллап бир қизни қорқитип, өзигә тегишкә мәҗбурлиса, бундақ никаһниң немә әһмийити болсун? Яки бириси сеһиргәрлик ишлитип, бир қизни өзиниң ирадиси бойичә машина адәмдәк контрол қиливалса буниңму немә әһмийити болсун? Ундақ әр-аяллиқ мунасивәттә муһәббәт мәвҗут болаттиму? Бай адәм шундақ қилса, әслидә униң шу қизға нисбәтән һеч қандақ һәқиқий муһәббити яки һөрмити болмиған болиду; чүнки у қизниң өзини қобул қилиш яки рәт қилиш әркинлигигә йол қоймиди. Қиз ахири униңға бағланған болса, қизниң муһәббити бир йәрдә турсун, һәтта униңға һеч қандақ һәқиқий мәнадики амрақлиғиму болмайду. Худа инсанниң Өзини сөйүшини халайду; лекин бундақ сөйүшниң пәқәт Униң инсанға немә бәргәнлиги яки берәләйдиғанлиғи үчүн әмәс, бәлки Өзиниң Худа болғини үчүн, Яратқучиси болғини үчүн болушини халайду; У йәнә инсанниң Өзини сөйүшкә мәҗбурлинидиған бирхил машина адәмдәк болушини халимайду. Шуниңдәк, инсанниң Ерәм бағда Худаға һәқиқий бирхил меһир-муһәббәт бағлишиға вә шу меһир-муһәббитиниң өсүшигә Ерәм бағда мәлум ишиниш вә таллаш мүмкинчилиги болуши керәк еди.
Биз йәнә байқаймизки, Худа инсанға «яхши билән яманни билгүзгүчи дәрәқ»ниң мевисини йейишниң нәтиҗиси өлүм болидиғанлиғини синақ қилип испатлап бәрмигән. Худаниң уларға есил мевә-чивиләргә толған бир гөзәл бағни тәғдим қилиши Өзиниң уларға бағлиған меһир-муһәббитиниң ишәшлик екәнлигигә йетәрлик пакит болуши керәк еди. Инсанлар «яхши билән яманни билгүзгүчи дәрәқ»ниң мевисидин йемәслиги арқилиқ өзлириниң Худаға: «Сениң бизгә немә ишларниң яхши, немә ишларниң яман екәнлигини пәриқләндүрүштә Саңа тайинимиз» дәп өз муһәббитини ипадилиши керәк еди; қисқиси, инсанда Худаға толуқ тайинип яшаш пурсити бар еди. Әксичә, Адәм атимизниң шу мевини йейиши — немә ишларниң яхши, немә ишларниң яман екәнлигини бекитиштә Худаға таянмай яшашни халайдиғанлиғини елан қилғиниға баравәрдур. Худа бир мәзгилдин кейин синаш дәриғини бағдин елип кетиши мүмкин еди; лекин бу тоғрисида бизгә китапта һеч қандақ мәлумат йоқ.
Иккинчи дәрәқ, йәни сирлиқ «һаятлиқ дәриғи» тоғрилиқ Худа Адәм атимизға һеч қандақ айрим бир әмир бәрмигән еди; лекин бағчидики барлиқ дәрәқләрниң мевиси тоғрилиқ: «халиғиниңчә йесәң болиду» дегән еди. Шуңа Адәм атимиз «һаятлиқ дәриғи»ниң мевисиниму бағчидики башқа дәрәқләрниң мевисини йегәндәк йесәм болиду, дәп чүшиниши керәк еди. Лекин Адәм атимиз вә Һава анимиз бағчидин һайдиветилгәндә, Пәрвәрдигар мундақ дәйду: «Мана, адәм Бизләрдин биригә охшап қалди, яхши билән яманни билди. Әнди қолини узитип һаятлиқ дәриғидин елип йәвелип, та әбәткичә яшавәрмәслиги үчүн уни тосушимиз керәк». Шуниңдин билимизки, у һаятлиқ дәриғидин йемигән. Адәм атимиз шу дәрәқтин йегән болса, униң «әбәдкичә һаят қалидиғини»ни билдуқ. Бундақ бибаһа илтипатни пәқәт бир нәччә миң жилдин кейин Рәб Әйса Мәсиһ Өз сөзи билән инсанларға ачқан: —«Әрштин чүшкән һаятлиқ нени Өзәмдурмән; кимдәким бу нандин йесә, әбәдил-әбәткичә яшайду. Мән беридиған шу нан болса Мениң әт-тенимдур, пүткүл дуниядикиләр һаятқа егә болсун дәп, Мән уни атимақчимән» («Юһ.» 6:51).
У шүбһисизки, Ерәм бағдики «һаятлиқ дәриғи»ниң мевиси еди — У инсанға мәңгүлүк һаятни йәткүзидиған мевә (нан)дур. Бу иш арқилиқ Худа тоғрилиқ әҗайип бир ишни үгинимизки, — Худа бәзи вақитларда Өзини йошуриду. У «һаятлиқ дәриғи» тоғрилиқ беваситә һеч қандақ әмир бәрмигән — лекин Адәм атимиз дәрәқниң намиға йошурунған мәна тоғрисида чоңқур ойланған болса, шүбһисизки, униңдин йегән болатти. Худа бизниң Өзини ихтиярән талливелишимизни халайду. Худаниң Әйса Мәсиһдә болған шан-шәриви вә һаяти болса, роһий тәлпүнүши бар вә роһий көзлири очуқ адәмләргә рошән ашкариланған еди; лекин башқилар уни пәқәт Пәләстинни кезип жүридиған, сәргәрдан бир яғашчи дәпла билди; униң мутләқ ғоригил турмушта болуп, өзлириниң Уни падиша қилмақчи болған сиясий планлирини мутләқ рәт қилғанлиғи мошундақ кишиләргә нисбәтән йәшкүсиз бир тепишмақ еди. Худа көзлирини ачқан, Мәсиһни һәқиқий салаһийитидә көргән киши дәрһәқиқәт бәхитликтур!
«Адәм ата билән аяли һәр иккиси ялаңач болсиму, һеч уялмайтти» (2:25)
Әҗайип бир иш шуки, Адәм атимиз вә Һава анимиз «яхши билән яманни билгүзгүчи дәрәқ»тин йегәндин кейин улар дәрһал өзлириниң ялаңач екәнлигини сәзди вә уйилип кәтти. Бу йәрдә шуниңға мунасивәтлик бир соал пәйда болиду: «Улар бу иштин илгири ялаңач болсиму немишкә номус қилмиди?».
Биз жуқурида инсанниң Худаниң сүрәт-образи болғанлиғи үстидә азрақ тохталдуқ. Зәбурда қизиқ бир баян тепилиду: —«Пәрвәрдигарға тәшәккүр-мәдһийә қайтур, и җеним!
И Пәрвәрдигар Худайим, интайин улуқсән;
Шану-шәвкәт вә һәйвәт билән кийингәнсән;
Йоруқлуқта либастәк пүркәнгәнсән,
Асманларни чедир пәрдиси кәби йейип қойғансән» («Зәбур» 104:1-2).
Бу баяндин шуни пәрәз қилалаймизки, инсан «Худаниң сүрәт-образи»дә болғачқа, бирхил нур уларниң тенигә кейим-кечәктәк оралған, шуниң билән уларниң тени парлап турған болуши мүмкин. Улар гуна садир қилғанда бу «нурлуқ кийим» йоқилип, улар уятқа қалди.
Һазир болса гуна инсан тәбиитидә йилтиз тартип кәтти. Адәм атимиз вә Һава анимизниң ялаңач жүрүши әслидә пак иш болған болсиму, улар гуна өткүзгәндин кейин, хәлиқъаләм алдида бәдинини очуқ қоюш һеч қайси вақитта Худаниң ирадиси болған әмәс.
«Сән униң (мәнъий қилинған мевә)дин йегән күнүңдә җәзмән өлисән» (2:17)
Адәм атимиз гуна қилғандин кейин узун өмүр көрүп 930 жил яшиған (5:3-5); шуңа «йегән күнүңдә җәзмән өлисән» дегән сөзниң мәнаси немә? Бәзи алимлар айәттә көрситилгән «күн»ни бир миң жил дәп қарайду («2Пет.» 3:8). Шуниңда гуман йоқки, Адәм атиниң җисманий өлүми униң гунайиниң нәтиҗиси еди — дәрвәқә йәр йүзидики барлиқ өлүм-житимлар униң гунайи арқилиқ пәйда болди («Рим.» 5:12) — һалбуки, «җәзмән өлисән» дегән сөздә көрситилгән өлүм болса, шүбһисизки, биринчидин роһий җәһәттики өлүм, иккинчидин җисманий өлүмдин ибарәттур. Гуна қилиш билән Адәм атимиз вә Һава анимизниң роһлири өлди, «Худаға нисбәтән өлди», йәни улар Худадин айрилди. Бу әң қорқунучлуқ, һәқиқий өлүмдур; униң ахирқи мәнзили яки мевиси дозақтур. «Юһ.» 5:21-25, «Әф.» 2:1, 5, «Кол.» 2:13, «Вәһ.» 3:1ни көрүң. Демәк, гуна сәвәвидин инсанниң роһида мәвҗут болған, Худа билән алақидә яшаш имканийити үзүлди. Адәмниң роһи Худа билән әркин алақә бағлашниң орниға, өз тенидики вә каллисидики арзу-һәвәслиригә әсир болуп қалди. Инсанлар шу дәриҗидә шәхсий арзу-истәклиригә иштияқ бағлап беқинди болғанки, Нуһ пәйғәмбәрниң дәвридә Худа: «Инсан әттур» дәп баян қилған еди («Яр.» 6:3). Демәк, инсан өз җисманий арзу-һәвәслириниң искәнҗисигә пүтүнләй чүшүп қалған еди — инсанда һеч қандақ роһий һаятниң изнаси қалмиған еди.
Оқурмәнләр жуқурида көрситилгән айәтләрдин көрәләйдуки, Мәсиһниң дунияға келиштики мәхсити инсанларни өз роһий өлүмидин ойғитиштин ибарәттур.
Адәм ата вә Һава анимиз гуна қилғандин кейин Худаниң уларға ейтқан сөзлири вә қилған муамилиси; Худаниң уларға териләрдин кийим қилип кийдүрүши
Адәм атимиз гуна қилғандин кейин бизниң ойлиғинимиз бәлким асмандин чақмақ-гүлдүрмама чүшүп, Худа яки пәриштиниң дәһшәтлик аваз билән униң тегишлик җазасини җакалиғанлиғи болуши мүмкин. Бирақ адәмни һәйран қаларлиқ иш шуки, Пәрвәрдигар Өзи уларға йеқинлишип, уларға мулайим тәләппузда сөз қилиду (дәрвәқә 3-баптин билимизки, Униң илгири уларниң йениға келип сөзлишиш адити болған). Буни көргән Адәм атимиз, Һава анимиз мөкүнүвалиду. Биз кейинки ишқа йәнә һәйран қалимиз; чүнки Худа адәмни чақирип: «Сән нәдә?» дәп сорайду. Худадин қорққучи һәммә адәм Худаниң барлиқ ишларни билидиғанлиғини, һеч қандақ соал сорашниң һаҗити йоқлуғини убдан билиду! Лекин Худаниң шу соали Адәм атимизға өткүзгән гунайини өзлүгидин етирап қилишқа пурсәт тәминләйду. У бу пурсәттин пайдиланмайду, бәлки өзиниң ялаңач екәнлигини вә уят болидиғанлиғини етирап қилиду. Арқидинла У: «Сән... йегәнму?» дегән йәнә бир соални сорайду. Худаниң биринчидин Һава анимиздин әмәс, бәлки Адәм атимиздин бу соални соришидики сәвәп, Адәм атимиз бу ишта һәқиқий гунакар еди; Һава анимиз шу ишта алдинип аздурулғучи еди («1Тим.» 2:14ни көрүң), лекин Адәм атимиз гуна қилғанда немә қиливатқинини өзи ениқ биләтти.
Худаниң иккинчи соалиға қарита Адәм ата өз җавапкарлиғини өз үстигә алмай: — «Сән маңа һәмраһ болушқа бәргән аял дәрәқниң мевисидин маңа бәргән еди, мән йедим» дәп җавап бериду. Адәм атимиздин тартип та һазирғичә инсанлар башқа кишиләрни әйипләш яки дөңгәп қоюш арқилиқ өз мәсъулийитидин қечип кәлмәктә. Адәм атимиз авал аялини, андин һәтта әслидә Һава анимизни униңға ата қилған Худаниң Өзиниму әйипләйду. Әр кишигә нисбәтән аял киши әң қиммәтлик соғаттур, лекин Адәм атимизниң сөзидин қариғанда, у бу нуқтини пүтүнләй унтуп кәткән еди. Худа бундақ мәсъулийәттин өзини қачурушни бир дәқиқиму қобул қилалмайду, әлвәттә. У кейин Һава анимизға гунайини етирап қилишқа пурсәт бериду, лекин уму мәсъулийитидин қечип: «Илан мени алдап аздурса, мән йәп саптимән» дәйду.
Худаниң инсанлардин гунайини етирап қилишини издигәнлигидин шу һәқиқәтни көримиз: — Инсан немә гуна садир қилған болушидин қәтъийнәзәр, Худа алдида униңға йүзлинип банә көрсәтмәй, толуқ тонуп йәткән болса, ундақта Худа гунаниң мәсилисини бир тәрәп қилип ниҗатини йәткүзиду. Инсанлар Худаниң рәһими вә шапаитигә еришиштики бирдин-бир шәрт мутләқ сәмимийликтур. Худа Өз алдида пүтүнләй сәмимийлик билән гуналириға йүзләнгән һәр қандақ кишини өзгәртәләйду; ундақ шараитларда Униң ярдиминиң һеч қандақ чеки йоқтур: —
«Өз гуналирини йошурған киши ронақ тапмас; бирақ уларни тонуп иқрар қилип, товва қилған киши рәһим-шәпқәткә еришәр» («Пәнд.» 28:13).
Худа ахирида диққитини иланға қаритип сөзләйду; лекин у униңдин һеч қандақ соал соримайду. Һәммимизгә аянки, илан Иблисниң ағзи болғачқа, униңға товва қилишқа һеч қандақ пурсәт йоқтур. Униң орнида униңға бир ләнәт оқулиду; ләнәтниң мәзмуни Адәм атимиз вә Һава анимизниң аңлиши үчүн ниҗат тоғрилиқ бир вәдини өз ичигә алған. Бу қиммәтлик вәдини һазир көрәйли: —
«Пәрвәрдигар Худа иланға мундақ деди: —
«Сән бу қилғиниң үчүн,
Сән һәммә мал-чарвилардин,
Далидики барлиқ һайванатлардин бәкрәк ләнәтгә қалисән;
Қосиғиң билән беғирлап жүрүп,
Өмрүңниң барлиқ күнлиридә топа йәйсән.
Вә Мән сән билән аялниң арисиға, сениң нәслиң билән аялниң нәслиниң арисиға өчмәнлик салимән,
У сениң бешиңни дәссәп зәхимләндүриду,
Сән қопуп униң тапинини чеқип зәхимләндүрисән» (3:14-15)
Биз бу ләнәтниң тәпсилатлирини бир-бирләп көрәйли: —
(а) «Сән һәммә мал-чарвилардин,
Далидики барлиқ һайванатлардин бәкрәк ләнәтгә қалисән;
Қосиғиң билән беғирлап жүрүп,
Өмрүңниң барлиқ күнлиридә топа йәйсән»
Мошу айәтләрдин қариғанда, Шәйтанниң вәкили болған илан әслидә тик һаләттә жүридиған болуши мүмкин. Һәр қандақ иланниң искилитлиридики умуртқисиниң йенида төрт кичик устихан бар. «Тәдриҗий тәрәққият»ни тәшәббус қилғучилар: — бу әслидә пут еди, «тәдриҗий тәрәққият җәриянида йоқап кәткән» дәп қарайду; лекин йоқап кетиши «тәдриҗий тәрәққият» арқилиқ әмәс, бәлки Худаниң ләнити билән болған. «Топа йейиш» дегән сөзләр номусқа қалған һаләтни тәсвирләйду. иланларниң озуғи топа әмәс, лекин уларниң йегән нәрсилиригә һаман топа арилишип келиду.
(ә) Илан (вә Шәйтан) билән аялниң оттурисидики өчмәнлик: —
«Сән билән аялниң арисиға ... өчмәнлик салимән». Аял кишиләр билән иланларниң оттурисидики өчмәнлик һәммигә аяндур; лекин Шәйтанниң қиз-аялларға пәвқулъаддә өчи бардур. Буниң сәвәвиниң бир қисми айәтниң кейинки қисмида тепилиду: —
(б) «Шәйтанниң нәсли» билән «аялниң нәсли»ниң оттурисидики өчмәнлик: —
«Мән ... нәслиң билән аялниң нәслиниң арисиға өчмәнлик салимән».
«Аялниң нәсли» дегәнниң тилға елиниши интайин қизиқ бир иш. Барлиқ муқәддәс язмиларда инсанларниң нәсәпнамилири көрситилгәндә һәркишиниң келип чиқиши дайим дегидәк атисиниң исми билән хатирилиниду. Шуниң үчүн пәқәт мошу йәрдә тепилған «аялниң нәсли» дегән ибарә интаян сирлиқтур. Аялниң нәсли айәтниң кейинки қисмида Шәйтанни мәғлуп қилғучи болуп көрүниду — У Қутқазғучи-Мәсиһ болуши керәк, әлвәттә.
Һалбуки, Тәврат дәвридә бу бешарәтниң тәпсилатлири пәқәт бир нәччә миң жилдин кейин Йәшая вә Йәрәмия пәйғәмбәр тәрипидин чүшәндүрүлиду («Йәш.» 7:41, «Йәр.» 31:22) андин Инҗилда «Вәһий» 12-бапта техиму ениқлаштурулиду; шу йәрдә «аялниң нәсли» авал Мәсиһниң Өзи андин униң хизмәткарлири екәнлиги дейилиду.
Әгәр «аялниң нәсли» Мәсиһ болса, ундақта «иланниң нәсли» бәлким «Мәсиһниң рәқиби», йәни «дәҗҗал»ни көрситиши керәк.
(в) Шәйтан билән «аялниң нәсли» оттурисида болидиған күрәш: —
Бу күрәш толиму кәскин болиду. «У сениң бешиңни дәссәп зәхимләндүриду» — демәк, «аялниң нәсли» Шәйтанға адәм иланниң бешини дәссәп янҗиштәк әҗәллик бир зәрбә бериду. «Сән қопуп униң тапинини чеқип зәхимләндүрисән» — шу инсан Өзи азап тартиду, чүнки илан бурулуп Униң тапинини чақиду яки тапиниға санҗийду.
Қедимдин тартип Худадин қорққучи адәмләр Худаниң иланға ейтқан сөзлирини Қутқазғучи, йәни Шәйтанни мәғлуп қилғучиниң дунияға келиши тоғрилиқ вәдиси дәп қарап кәлгән. Лекин Қутқазғучи бу күрәштә азап тартиду. Инҗилда Шәйтан билән Мәсиһниң оттурисидики күрәш чапрас яғачта йүз бәргән, дәп елан қилиниду. Шу йәрдә Мәсиһниң тапини дәрвәқә «янҗилди», «чеқилди» яки «санчилди» — Римлиқ ләшкәрләр болқиниң зәрбиси билән йоған миқни соқуп икки путиниң ошуғиға санҗиди; амма Худаға миң шүкри, Мәсиһ шу йәрдә Шәйтанниң үстидин әхлақ вә роһий җәһәттә зор ғәлибә қазанди («1Юһ.» 3:8, «Кол.» 2:15).
Худаниң Адәм атимиз вә Һава анимизни кийиндүрүши
Адәм атимиз вә Һава анимиз гуна қилғандин кейин өзлиригә әнҗир йопурмақлирини кийим қилип ясиған еди. Рошәнки, бу иш Худа алдида тоғра әмәс; чүнки «Пәрвәрдигар Худа Адәм ата билән униң аялиға териләрдин кийим қилип кийдүрүп қойди» дәп оқуймиз. Шүбһисизки, бу Адәм атимиз вә Һава анимизға вә шуниңдәк бизгиму интайин муһим бир дәрсни үгитиду. Гунаниң ақивәтлирини йепиш үчүн пак вә гунасиз бир һаят қурбанлиқ қилиниши керәк — мошу йәрдә гунасиз бир яки бир қанчә һайван қурбанлиқ болған болса керәк — болмиса бу «териләр» нәдин келиду? Пәқәт Худа Өзила инсанларниң гуналирини япалайду — Инсанларниң әқил-парасити вә тиришип-тирмишип сиңдүргән әҗирлириниң «әнҗир йопурмақлири»дәк Худа алдида толиму әһмийити йоқ. Шундақтиму нурғун инсанлар техичә шу ишни қилишқа интилмәктә — барлиқ диний паалийәтлириниң һәммиси Худа алдида пәқәт «әнҗир йопурмақлири», халас. Нурғун кишиләр өзлүгидин әҗир сиңдүрсәк үнүмлүк болиду, дәп хиял қилиду — буддистлар болсун, мусулманлар болсун, християнлар болсун, улар дуалар, роза тутушлар, мәсчиттә намаз оқушлар, бутханида чоқунушлар, черкавда дуа қилишлар, садиқә бериш, муқәддәс язмиларни ядлаш қатарлиқлар мукәммәл һаят болиду, у Худаниң кәчүрүмигә ериштүрәләйду, дәп ойлайду. Бундақ ой пүтүнләй хам хиялдур. Лекин «мукәммәл һаят» қайси диний өлчәм билән өлчиништин қәтъийнәзәр, инсанлар бүгүндин башлап толуқ һәққаний, мукәммәл һаят өткүзимән десиму вә шундақ қилсиму (һеч қандақ адәм Худаниң Муқәддәс Роһисиз һәқиқий мукәммәл һаятниң немә екәнлигини чүшинип йетәлмәйду; мана бу һәқиқәтту!) лекин бундақ қилиш қандақму өткән һаятиниң бирәр гунайини япалисун? Адәм атимиз вә Һава анимиз өзлирини Худа алдида төвән тутуп, әнҗир йопурмақлирини селип ташлиди. Худди Адәм атимиз Худа тәрипидин кийдүрүлгәндәк (чүнки Худа Өзи уларни кийиндүргән) инсанлар Худаниң шапаитини һәқсиз бир соғат сүпитидә қобул қилиши билән гуналардин қутқузулиду («Әф.» 2:5, 8). Адәм атимиз вә Һава анимиз шу кийим-кечәкни кәмтәрлик билән қобул қилғини үчүн Худаниң кәчүрүмигә еришкән, дәп қараймиз. Бирақ бүгүн қобул қилиш кериги һайванларниң терилири әмәс, бәлки Мәсиһниң Өзиниң һәққанийлиғидин ибарәттур («Рим.» 2:22, 26, 4:6-9, «Әф.» 4:24, «Тит.» 3:5, «Вәһ.» 19:8).
4:9 Немишкә Қабилниң һәдийәси қобул қилинмиди?
Қабилниң соғити рәт қилинип, Һабилниң қобул қилинғини дәсләптә бәлким адәмни толиму ойландуридиған иш болуши мүмкин. Һалбуки, Инҗилдики икки язма мошу ишни йорутиду: —
«Етиқади болғачқа Һабил Қабилниңкидинму яхши бир қурбанлиқни Худаға атиған; етиқади болғачқа, Худа униң атиғанлирини тәрипләп, униңға һәққаний дәп гувалиқ бәрди. Гәрчә өлгән болсиму, етиқади билән у йәнила бизгә гәп қилмақта» («Ибр.» 11:4)
«Чүнки силәр дәсләптин аңлап келиватқан хәвәр мана дәл шуки, бир-биримизгә меһир-муһәббәт көрситишимиз керәктур. Рәзил болғучидин болған, инисини өлтүргән Қабилға охшаш болмаслиғимиз керәк; у немишкә инисини қәтл қилди? Униң өзиниң қилғанлири рәзил, инисиниң қилғанлири һәққаний болғанлиғи үчүн шундақ қилған» («1Юһ.» 3:11-12).
«Ибранийларға»дики шу айәт бизгә Һабилниң қурбанлиғини «етиқат билән» елип кәлгәнлигини аян қилиду. Етиқат вә ишәш Худаниң сөз-каламини аңлаш вә қобул қилиш билән барлиққа келиду (мәсилән, «Рим.» 10:17, «Йәш.» 53:1ни көрүң). Ундақта, Һабил Худаниң «етиқат елип кәлгән» қайси сөзини аңлиған? Адәм ата оғуллири Қабил билән Һабилға Худаниң өзлириниң уятини йепиш үчүн гунасиз һайванниң терилири билән кийдүргәнлиги тоғрилиқ бирәр хәвәрни ейтип бәргәнму, яки Худа уларға беваситә бирәр сөзни қилғанму? Һечболмиғанда, Һабилда етиқат болған болса, ундақта Худа уларға Өзигә йеқинлишиш үчүн қурбанлиқ қилиш керәклиги тоғрилиқ вәһий йәткүзгән, дәп җәзмләштүрәләймиз.
Қабил үчүн чоң мәсилә шуки, у дехан вә бағвән еди; қурбанлиққа керәк болған қойларниң егиси униң иниси Һабил еди. Қабил тәкәббурлуғидин инисидин қурбанлиққа қой сорашни халимайтти; шуниң орнида у өз беғидики мәһсулатлардин елип келиду. Мошу айәтләрдин ениқки, Худа униң соғитини пәқәт қобул қилмайла қалмай, бәлки Қабилниң өзиму Худаға яқмиди: «Худа Қабил вә униң сунғиниға қаримиди». Мунасивәтлик айәтләрдин көрүнүп туридуки, Қабилниң позитсийиси пәқәт һакавурлуқ еди; Худа униң соғитини рәт қилғандин кейин Худаниң сәмимий гәплиригә қулақ селишниң орнида у интайин ғәзәплиниду. Мошуниңдин биз униң көңлидики хияллирини аңлиғандәк болимиз: «Мана бу соғат тиришип-тирмишип чиқарған өз әҗримдур! Әҗайип бир һәдийәдур! Әслидә Худаниң маңа рәхмәт ейтишиға тоғра келәтти!».
Қабилда вә Һабилда икки йол бизгә көрүниду («Йәһ.» 11-айәттики «Қабилниң йоли»ни көрүң). Биринчи йолни «диний йол», иккинчи йолни «етиқат йоли» дейишкә болиду. Мошу йәрдә «диний йол» дегинимиз, бир инсан өзиниң тиришиш-тирмишишлири вә ой-хияллири билән Худани рази қилмақчи болған йол. Пүткүл дуния бойичә көп адәмләр Қабил ойлиғандәк: «Мән көп дуаларни қилғиним үчүн, һәр һәптә мәсчиткә (яки болмиса черкавға яки бутхана қатарлиқларға) барғиним үчүн, кәмбәғәлләргә көп садиқә бәргиним үчүн, муқәддәс язмиларни (Тәврат болсун, Зәбур болсун, Инҗил болсун, Куран болсун, Будда «номлири» болсун) ядлиғиним үчүн Худа мени қобул қилип, гуналиримни кәчүрүм қилиду» дәп ойлап жүриду. Бирақ Тәврат-Инҗил бойичә, гунани бир тәрәп қилидиған бирдин-бир иш — қурбанлиқтур. Худаниң ниҗати соғат болуп, Мәсиһниң Өзидә У керәк болған қурбанлиқни тәминлигән. Етиқади бар адәмләр Униң бу тоғрилиқ сөз-каламини қобул қилип, хошаллиқ билән Униң соғитини қучағлайду. Һабил болса бу йолға, йәни Худаниң шапаитини қобул қилидиған етиқатлиқ йолға вәкил болиду. Һалбуки, бәзиләр һәтта Қабилдәк өзлириниң әҗирлири үчүн Худа мени тәриплиши керәк, дәп ойлайду.
«Чүнки силәр шәпқәт биләнла ишәш арқилиқ қутқузулдуңлар. Бу иш өзәңлардин кәлгән иш әмәс, бәлки Худадин кәлгән илтипат, — у задила адәмләрниң әмәл-әҗридин кәлмәйду, бу һәм һеч кимниң махтанмаслиғи үчүндур» («Әф.» 2:8-9).
Ахирда Қабил инисини өлтүргини үчүн Худаниң униңға чүшәргән җазаси тоғрилиқ азрақ тохтилимиз. Адәм ата вә Һава ана гуна қилғандин кейин, Худа шапаәт билән уларға гуналирини тонуп йетиш пурситини бәргән еди, вә у шундақ пурсәтни һәтта Қабилғиму йәткүзүп: «Иниң нәдә?» дәп сорайду. Шундақтиму Қабил пурсәтни рәт қилип, Худа алдида турупму ялған сөзләйду. Шуниң үчүн Худа униңға шундақ «йеник җаза» бәрдиму? Немишкә у нәқ мәйданда өлтүрүлмәйду?
Җазаниң тәпсилатлиридин: «Сән әнди қолуңдин иниңниң қенини қобул қилғили ағзини ачқан йәрдин қоғлинип ләнәткә учрайсән. Сән йәргә ишлисәңму у буниңдин кейин саңа қуввитини бәрмәйду, сән йәр йүзидә сәрсан болуп, сәргәрдан болисән» дәп оқуймиз.
Йәр-тупрақ Адәм атимизниң гунайи түпәйлидин аллиқачан ләнәткә учриған болуп, Адәм атимизға: «Сән тупраққа янғичә арилиқта йүз-көзүң тәргә чөмгәндила нан йәйсән» дегәндәк, териқчилиқ тәслишип кәткән еди. Әнди Қабилға болса нәгила барса териқчилиқ һәссиләп тәслишип кетәтти. Униң Худаға: «Кимла мени тепивалса, өлтүрүветиду!» — дегәнлиги әҗәблинәрлик әмәс (шу чағда йәр йүзидә бәлким пәқәт үч инсан яшайтти — лекин Қабил кәлгүсидә инсанларниң көпийдиғинини көздә тутуп сөзләйду — 1:28, 3:16, 5:3-5ни көрүң). Кимму Қабилниң өз йенида халайду дәйсиз?! У нәгила барса тупрақ шу һаман туғмас болуп кетәтти! Шуниң үчүн Худа башқиларниң Қабилни өлтүрмәслиги үчүн униң пешанисигә мәлум бир бәлгү қойиду. Бирақ у қәйәргә барса улар уни дәрһал арисидин һайдиветиду. Шундақ қилип Қабил гунаниң ақивитини көрситидиған бирхил «маңғун агаһ» яки «сәргәрдан тәшвиқатчи», пүткүл йәр-зиминға Худаниң адиллиғи вә муқәддәслиги, гунани җазалайдиғанлиғи тоғрилиқ «халис» җакарчи, гувачи яки хәвәрчи болуп қалиду.
6-бап — «Худаниң оғуллири инсанларниң қизлирини ... өзлиригә хотун қилишқа башлиди» — бу немини көрситиду?
«Вә шундақ болдики, инсанлар йәр йүзидә көпийишкә башлиғанда, шундақла қизларму көпләп туғулғанда, Худаниң оғуллири инсанларниң қизлириниң чирайлиқлиғини көрүп, халиғанчә таллап, өзлиригә хотун қилишқа башлиди».
Тексттики изаһатимизда ейтқинимиздәк, «Худаниң оғуллири» һәққидә үч хил чүшәнчә бар: —
1. Инсан әмәс, бәлки әрштики бир хил зат, пәриштә яки роһтин ибарәт (бәзи алимлар шу ибарини җин-шәйтанларни көрситиду, дәп қарайду).
2. Дәриҗидин ташқири адәм болуп, падиша яки һөкүмдар.
3. Қабилниң худасиз әвлатлиридәк әмәс, бәлки Худа йолида маңидиған Шетниң әвлатлиридур.
Биз мутләқ биринчи көзқарашта болимиз. Чүнки 2- яки 3-пикирдә ейтилғандәк «Худаниң оғуллири» дегән ибарә Шетниң ихласмән әвлатлири яки болмиса йәр йүзидики улуқ затларни көрсәткән болса, ундақта уларниң «инсанларниң қизлириниң чирайлиқлиғини көрүш»и андин «халиғанчә таллап, өзлиригә хотун қилиш»иниң зади немә хаталиғи яки яманлиғи болатти?! Чүнки әйни тексттә: «рәзил адәмләрниң қизлири» тоғрилиқ гәп йоқ, пәқәт «инсанларниң қизлири» дейилиду — демәк, аддий қиз-аялларнила көрситиду. Шуңа «Худаниң оғуллири» дегәнлик бир түркүм пәриштиләрни көрситиду, дәп қараймиз («Аюп» 1:6, 2:1, 38:7, «Зәбур» 29:1, 89:6ни көрүң). Мошу пәриштиләр қиз-аялларниң гөзәллигини көрүп, улар билән җинсий мунасивәт өткүзүшни һәвәс қилған вә шундақ қилиш үчүн Худа өзлиригә бекиткән хизмәт орнини ташлап («Йәһ.» 6-айәт), мәлум бир инсаний, җисманий шәкилгә киргән. Тексттин қариғанда уларниң әвлатлири «палван-батурлар» яки «күчлүк исиянчи»лар, бинормал гигантлар еди. «Аләмниң яритилиши»ниң муәллипи мундақ вақиәниң йүз бериши пәқәт бир қетимла әмәс дәп пуритиду; чүнки у кейинки вақитлардиму башқа гигантлар туғулған, дәп хатириләйду: — «Шу күнләрдә (вә шундақла кейинки күнләрдиму), Худаниң оғуллири инсанларниң қизлириниң йениға берип, улардин балиларни тапқинида, гигантлар йәр йүзидә пәйда болди. Булар болса қедимки заманлардики даңлиқ палван-батурлар еди» (4-айәт). Бу бәлким муқәддәс язмилардики башқа йәрләрдә тилға елинған, топандин кейин туғулған гигантларни көрситиду; мәсилән, «Чөл.» 13:33, «Қан.» 2:20-21, 3:11, «2Сам.» 21:15-22ни көрүң.
Инҗилда, расул Йәһуда бу вақиәниң мәзмунини гуманни йоқатқан һалда ениқ қилиду: — «Вә силәр шуниму билисиләрки, әслидики орнини тутмай, бәлки өз маканини ташлап кәткән пәриштиләрни Рәб улуқ қиямәт күниниң сориғиғичә мәңгү кишәнләп мудһиш қараңғулуқта солап сақлимақта. Содом вә Гоморра вә уларниң әтрапидики шәһәрләрдикиләрму шу охшаш йолда, йәни шу пәриштиләргә охшаш учиға чиққан бузуқлуққа вә ғәйрий шәһвәтләргә берилип кәткән, кейинки дәвирләр уларниң ақивитидин ибрәт алсун үчүн мәңгүлүк от җазасиға өрнәк қилинип көйдүрүлгән».
Бу айәтләрниң ахирқи қисмида авал бәччивазлиқ шәһваний һәвәсләргә берилгән «Содом вә Гоморра вә уларниң әтрапидики шәһәрләрдикиләр» тилға елиниду; андин Содомдикиләрниң «шу охшаш йолда, йәни шу пәриштиләргә охшаш учиға чиққан бузуқлуққа вә ғәйрий шәһвәтләр (грек тилида: «ғәйрий әтләр»)гә берилип кәткән»лиги көрситилиду. Худа пәриштиләрниң һеч қачан «ғәйрий шәһвәтләр («ғәйрий әтләр»)гә берилиши»ни ирадә қилған әмәс; вә шуниңға охшаш, һәргиз әр кишиләрниң аял кишиләр билән нормал әр-аяллиқ мунасивәтни халимай, башқа әр кишиләргә һәвәс қилғучи болушини ирадә қилған әмәс.
«2Пет.» 2:4 вә мошу йәрдә, «Йәһуда» 6-айәттин қариғанда, аләмниң дәслипидә Худаға қарши Шәйтан билән биргә исиян көтәргән пәриштиләр билән селиштурғанда, мошу пәриштиләр еғиррақ җазаға учриған («Вәһ.» 12:3-4тики изаһатлиримизни көрүң). Әшу исиян көтәргүчи пәриштиләр (һазирқи җинлар) бүгүн дунияни кезип, инсанларни езиқтуруп, Худаниң мөмин бәндилириниң роһ-қәлбилиригә җәң қилип жүрмәктә; «Йәһуда» 6-айәттә тилға елинған пәриштиләрни болса: «Рәб улуқ қиямәт күниниң сориғиғичә мәңгү кишәнләп мудһиш қараңғулуқта солап сақлимақта». Уларға немишкә (соланмиған җинлар билән селиштурғинида) еғиррақ җаза берилиду? Шүбһисизки, аддий сәвәви шу болуши керәкки, мошу пәриштиләр Худаниң гуна үстидин жүргүзгән бир нәччә җазалириға — (1) аләмниң дәслипидә, Шәйтанни җазалап әрштин һайдивәткинигә; (2) Адәм атимиз вә Һава анимиз гуна қилғандин кейинки җазалиғиниға; (3) Һабилни өлтүргән Қабилниң үстигә чүшәргән җазасиға гува болуп туруқлуқ, йәнила Худа алдида гуна қилғини үчүн уларниң Худа алдидики җавапкарлиғи көпрәк болатти.
Әлвәттә, бәзиләр бу пикримизни аңлап Рәб Әйсаниң инсанларниң тирилиши тоғрилиқ: «Өлүмдин тирилгәндин кейин, инсанлар өйләнмәйду, әргә тәгмәйду, бәлки Худаниң әрштики пәриштилиригә охшаш болиду» («Мат.» 22:30) дегән мубарәк сөзлирини нәқил кәлтүрүп қарши чиқиду. Демәк, пәриштиләр һечболмиғанда өйләнмәйду вә уларниң җинсийити йоқ. Лекин уларниң халисила җинсийәткә егә болуш имканийити йоқ әмәс. Дегәнлиримиз дәл мошу. «Аләмниң яритилиши»да баян қилинған бу пәриштиләр Худа бекиткән тәртиптин яки түзүмдин һалқип чиқти вә шуниң билән җазаланди. Улар расул Йәһуда тәсвирлигән Содомдики адәмләргә охшаш «бузуқлуққа вә ғәйрий шәһвәтләргә берилип кәткән... мәңгүлүк от җазасиға өрнәк қилинип көйдүрүлгән».
Бу вақиәдин кейин инсанларниң қәлблири техиму рәзиллик билән толуп кәткәндәк қилиду: — «Пәрвәрдигар инсанниң өткүзүватқан рәзиллиги йәр йүзидә көпийип кәткәнлигини, уларниң көңлидики нийәтлириниң һәр қачан яман болуватқинини көрди».
9:25-27 Нуһ пәйғәмбәрниң Шәм, Һам вә Яфәт тоғрилиқ бешарәтлик сөзлири
Нуһ пәйғәмбәр өз үзүмзарлиғиниң шарабини ичип мәс болғандин кейин уни көргән оғли Һам акилири Шәм билән Яфәтниң йениға берип, атисини мазақ қилған һалда шу әһвални уларға ейтқан, дәп хатирилиниду. Улар иккилән болса һөрмәт билән әдиялни елип кәйничә меңип, атисини йепип қойиду. Нуһ пәйғәмбәр ойғинип, немә ишларниң йүз бәргинини билип, төвәндики бешарәтни елан қилди: —
«Нуһ шарапниң кәйпидин ойғинип, кәнҗи оғлиниң өзигә немә қилғинини билип: —
Қанаанға ләнәт болғай!
У қериндашлириниң қулиниң қули болсун, — дәп қарғиди.
У йәнә: — Шәмниң Худаси болған Пәрвәрдигарға тәшәккүр-мәдһийә кәлтүрүлгәй!
Қанаан Шәмниң қули болсун.
Худа Яфәтни авутқай!
У Шәмниң чедирлирида турғай,
Қанаан болса униң қули болғай! — деди».
Биринчи соал, яман иш қилғини Һам болғандин кейин, немишкә тунҗа оғли Қанаан ләнәткә қалди?
Худаниң һөкүмлири «чоңқур тилсимат деңизлардәктур» («Зәб.» 36:6); дәрвәқә биз паний дунияда болғинимизда уларниң сәвәплири яки әһмийитини толуқ тонуп йетәлмәймиз; лекин Һамниң көп оғуллири арисидин пәқәт Қанаанла ләнәткә қалған, дегән пакиттин Һамниң яман иш қилишида оғли Қанаанниң тәсири бар яки атисини мазақ қилишқа қутратқучи шу Қанаандур, дәп пәрәз қилсақ еһтималға йеқинрақ болуши мүмкин (бәзи алимлар иккинчи бир пикирдә болуп, Қанаан Һамниң әң амрақ оғли, шуңа Һамни җазалаш үчүн Нуһ Қанаанниң кәлгүсигә ләнәт оқуйду, дәп қарайду).
«Қулниң қули» — бу ибарә әң төвән қуллуқ яки төвән хизмәтни көрситиду.
Нуһ пәйғәмбәр Пәрвәрдигарни «Шәмниң Худаси» дәп тәсвирләйду. Демәк, Шәм вә униң әвлатлири Худа билән йеқин мунасивәттә болиду. Шәмниң нәслидин «Ебәр» дегән зат төрилиду; «Ебәр» — мәнаси бәлким «(дәриядин) өткүчи», шуңа Ебәр бәлким тунҗа «Ибраний» болуши мүмкин. Ебәрниң нәслидин Ибраһим, Исһақ, Яқуп андин Яқуптин Исраил дегән хәлиқ чиққан; Исраил Худа Өзини Шәйтанниң зулмитидә қалған дунияға тонуштурушқа талливалған васитичи еди. Нуһниң оқуған ләнити бойичә, Қанаанни кейин «Шәмниң қули» дәп бекиткән. Бу иш Исраилниң кейинки тарихида әмәлгә ашурулған (мәсилән, «2Тар.» 8:1-8ни көрүң).
Нуһниң бешаритидә Яфәт тоғрилиқ «Худа Яфәтни авутқай!» андин «У Шәмниң чедирлирида турғай» дәйду. Кейин мәдәнийәт көпрәк тәрәққий қилған әлләр, болупму Явропадики әлләрниң көпинчиси Яфәттин чиққан. Яфәтниң әвлатлириниң арисида Бабил, Грек (Юнан) вә Рим империйәлиридикиләр болған. Бу империйәләр Ашурниң зиминини егилипла қалмай, бәлки Пәләстин зиминини ишғал қилған вә шундақла Қанаанниң әвлатлирини өз қуллуғиға салған. Нуһниң Яфәт тоғрилиқ бешарити кейин йәнә роһий җәһәттиму әмәлгә ашурулған — чүнки Инҗил дәвридә хуш хәвәрни авал қобул қилғанларниң көпинчиси Яфәттин чиққан хәлиқләр болған.
«Һам» дегән сөз «қара» дегән мәнада. Шуңа Африқидики көп қара тәнлик хәлиқләр дәрвәқә Һамниң әвлатлиридин болуши мүмкин. Лекин бәзиләрниң Нуһ пәйғәмбәрниң бу бешаритидин пайдилинип, «Худаниң ирадиси» дәп банә қилип қара тәнлик хәлиқләрни («Һамниң әвлатлири» дәп) қуллуққа селиши мутләқ чоң гуна болиду. Чүнки бешарәттә Һам өзи яки Қанаандин башқа әвлатлиридин һәтта бириму тилға елинған әмәс.
10-бап — «Әлләрниң нәсәпнамиси» — бу әлләр һазир нәдә яки нәгә кәткән?
Бу баптики «әлләрниң нәсәпнамиси»да йәр йүзидики барлиқ әлләрниң әҗдатлири хатирилиниду. Бу тизимланған хәлиқләрниң һазирқи хәлиқләр яки әлләр билән болған мунасивәтлиридин бәзилири мәлум, бәзилири намәлум. Мәлум болғанлири тоғрилиқ төвәндә азрақ тохтилимиз: —
(Оқурмәнләр буниңға мунасивәтлик хәритинисиму көрсун)
10:2 «Яфәтниң оғуллири: — Гомәр, Магог, Мадай, Яван, Тубал, Мәшәк вә Тирас».
Гомәр — «Киммәрләр»ниң әҗдади. Германийә билән мунасивәтлик.
Магог — җәнубий Русийә вә Оттура Асияниң түзләңлик районлиридики бир хәлиқ. «Магог»ниң «Скитлар» билән мунасивити бар болуши мүмкин; Оттура Асиядики һазирқи хәлиқләрдин бәзилири, шүбһисизки, Магогдин чиққан («Әзакиял» 38-39-бапларни көрүң).
Мадай — «Медиялар» (һазирқи «Курдлар») һәмдә Һиндистандики бәзи хәлиқләрниң әҗдади.
Яван — Грекләр (Юнанлар)ниң әҗдади
Тубал — «Қара Деңиз»ға мунасивәтлик бәзи қәбилиләрниң әҗдади. Кейинчә буларниң Русийәниң қедимки пайтәхти, йәни Тоболск шәһири билән мунасивити болған болуши мүмкин.
Мәшәк — «Мушкулар» дегән қедимки хәлиқниң әҗдади. Булар Русийәниң һазирқи пайтәхти Москва вә Әрминийәдики Мошқи тағлири билән мунасивити болуши мүмкин.
Тирас — қедимки «Тракийлар» яки «Әтрускийлар» яки булар иккисиниң әҗдади. Бу хәлиқләрдин бәзилири кейин «Фенекийләр» билән мунасивити бар болди.
10:3 «Гомәрниң әвлатлири: Ашкиназ, Рифат вә Торгамаһ»
Ашкиназ — Һинди-Германларниң шималий қәбилилириниң әҗдади вә бәлким йәнә «Скитлар»ниң бир қисминиң әҗдади болуши мүмкин. Еһтималға йеқинки, һазирқи Түркләр Скитлардин чиққан.
Рифат — шималий Сурийәдә вә шәрқий Түркийәдә яшиған бир қәбилиниң әҗдади.торгамаһ — шәрқий Түркийәниң чегарисидики «Табал»ға йеқин болған бир қәбилиниң әҗдади
10:4 «Елишаһ, Таршиш, Киттийлар билән Доданийлар»
Елишаһ — Сепруста һәм бәлким Креттә олтарақлашқан бир қәбилиниң әҗдади. Улар кейин «Оттура Деңиз»ниң бойидики башқа йәрләрдә олтарақлашқан.
Таршиш — «Оттура Деңиз»ниң бойлиридин Испанийәгичә вә Әнглийәдиму олтарақлашқан бир хәлиқ болди.
Киттийлар — Сепруста олтарақлашқан йәнә бир хәлиқ.
Доданийлар — Грекләр вә «Рода» дегән арал билән мунасивәтлик бир хәлиқ.
10:6 «Һамниң оғуллири Куш, Мисир, Пут вә Қанаан»
«Һам» дегәнниң мәнаси «қара» болғачқа, мүмкинлиги барки, Африқидики хәлиқләрниң көпинчиси һамдин чиққан болуши мүмкин. Төвәндә көримизки, Һамниң әвлатлиридин бир нәччиси дәрвәқә Африқида олтарақлашқан.
Куш — Униң әвлатлири Ефиопийәдә (Нубияда) олтарақлашқан
Мисир — Мизраим — Униң әвлатлири үстүн Мисир вә астин Мисирда олтарақлашқан (ибраний вә әрәб тиллирида «Мизраим» дегән сөз «икки Мисир» дегәнни билдүриду).
Пут — униң әвлатлири Либийәдә (Нубияда) вә Сомалийәдә олтарақлашқан
Қанаан — униң әвлатлири Пәләстиндә олтарақлашқан, андин «Қанаанийлар» дегән йәттә қәбилә болған.
10:7 «Кушниң оғуллири Себа, Һавилаһ, Сабта, Раамаһ вә Сабтикаһ; Раамаһниң оғуллири Шеба вә Дедан еди»
Себа — Үстүн Мисирда, Нил дәриясиға йеқин олтарақлашқан бир қәбилә
Һавилаһ — (мәнаси «қумлуқ» яки «қумлуқ түзләңлик») — җәнубий Әрәбистанда олтарақлашқан бир қәбиләсабта — Парс қолтуғиниң бойлирида олтарақлашқан бир қәбилә
Раамаһ — Ғәрбий җәнубий Әрәбистанда олтарақлашқан бир қәбиләсабтикаһ — Парс қолтуғиниң шәрқий тәрипидики «самудаки» дегән җайда олтарақлашқан бир қәбилә
Шеба — ғәрбий җәнубий Әрәбистандики бир қәбилә болди; кейин «Сабийлар» падишалиғини қурған; уларниң аял падишаси кейин даналиқ издәп Сулайман падишани йоқлап барған («1Пад.» 10-бап).
Дедан — Шималий Әрәбистанда олтарақлашқан бир қәбилә
10:8 «Куштин йәнә Нимрод төрәлгән; у йәр йүзидә наһайити күчтүңгүр адәм болуп чиқти» — «Нимрод» дегән исимниң мәнаси «асийлиқ қилғучи» дегәнлик болиду. У тоғрилиқ ейтилған сөзләрниң һәммисини сәлбий җәһәттә чүшиниш керәк. Униңдин Худаниң хәлқигә дүшмән болған икки шәһәр вә империйә чиққан — йәни Бабил (Худаға қаршилиғини билдүргән Бабил мунари қурулған җай) вә Нинәвә (Асурийә империйәсиниң пайтәхти), улар төвәндикидәк: —
10:9 «У Пәрвәрдигар алдида күчтүңгүр овчи болди; шуңа «паланчи болса, Пәрвәрдигарниң алдида Нимродтәк, зәбәрдәс овчи екән!» дәйдиған гәп пәйда болди» — Буниң мәнаси изаһатлиримизда көрситилгәндәк, Нимрод «овчи» мошу йәрдә бәлким һайванларни әмәс, инсанларни овлайдиғанлиғини көрситиши мүмкин, вә шундақла униң нами һәтта әршкиму йәтти. Биздә һеч қандақ гуман йоқки, Нимрод дегән киши кәлгүсидики «дәҗҗал»ни сүрәтлигән бир хил «бешарәтлик рәсим»дур. Чүнки кәлгүсидә дәҗҗал (қайтидин қурулидиған) Бабил шәһириниң падишаси болиду.
10:10 «Униң падишалиғи Шинар зиминидики Бабил, Әрәк, Аккад вә Калнәһ дегән шәһәрләрдә башланған еди» — бурунқи Йәһудий өлимилар (Раббилар)ниң һәммиси: «Пәрвәрдигар алдида күчтүңгүр овчи болди» дегән сөзләр униң Худаға қарши турғанлиғини көрситиду, дәп қарайтти. Чүнки Нимрод кейин бәрпа қилған шәһәрләр, җүмлидин Бабил шәһири Худа вә Униң хәлқигә қарши чиққан, шундақла Худаға қарши чиқишниң символи болуп қалған.
10:11-12 «У бу зиминдин Ашур зиминиға чиқип Нинәвә, Рәһобот-ир, Калаһ, вә Нинәвә вә Калаһниң оттурисидики Рәсән дегән шәһәрләрниму бена қилди (булар қошулуп «Катта шәһәр» болди)» — Ашур (Асурийә империйәсини тәсис қилғучи) Шәмниң әвлади еди (22-айәт).
Ашур Нинәвә, Рәһобот-Ир, Калаһ, вә Рәсән дегән төрт шәһәр бирлишип бир чоң катта шәһәр, йәни «Нинәвә шәһәри» болди.
10:13 «Мисирниң әвлатлири Лудийлар, Анамийлар, Ләһабийлар, Нафтуһийлар» — Бу төрт хәлиқ Нил дәрияси делтисидин тартип, шималий Африқиғичә олтарқлашқан.
10:14 «Патросийлар, Каслуһийлар (Филистийләр Каслуһийлардин чиққан) вә Кафторийлар»
Патрусийлар вә Каслуһийларму үстүн Мисирда вә Креттә олтарақлашқан. «Филистийләр» кейин шу йәрдин чиқип Пәләстинниң ғәрбий тәрипидә олтарақлашқан. Кафторийлар Креткә андин «Оттура Деңиз»дин жирақ болған, бизгә һазир намәлум районлардиму олтарақлашқан болуши мүмкин.
10:15-18 «Қанаандин тунҗа оғул Зидон төрилип, кейин йәнә Һәт төрәлгән. Униң әвлатлири болса Йәбусийлар, Аморийлар, Гиргашийлар, Һивийлар, Аркийлар, Синийлар, Арвадийлар, Зәмарийлар вә Хаматийлар еди. Шуниңдин кийин, Қанаанийларниң қәбилилири һәр тәрәпкә тарқилип кәтти» — Зидондин Фенекийләр чиққан. Бу хәлиқ қедимки замандики жирақ жутларға барған җаһанкәзди деңизчилар еди. Шундақ испатларму барки, Фенекийләр һәтта җәнубий Америкиға вә «Тинич Океан»дики жирақ аралларғиму йетип барған.
Һәттин «Һиттийлар» чиққан. Уларниң өз империйәси бар еди. Империйәси ғулиғандин кейин Һиттийлар шәриқтики жирақ районларға көчүп кәткән. Улар «Синийлар» билән бирлишип һазирқи Хәнзу, Моңғул вә Япон милләтлири болуп қалған, андин һәтта шу йәрдин «Беринг Боғузи»дин өтүп шималий Америкидики «Индиянлар» болған болуши мүмкин. Бу хәлиқләрниң қалған қисминиң һәммиси Пәләстин, Ливан вә Сурийәни егилигән қәбилиләр болуп қалған. Исраиллар ахирда уларни шу йәрләрдин һайдап чиқирип, Худа өзлиригә мирас қилишқа бекиткән бу зиминиға егә болған.
10:21-22 «Шәмму оғул пәрзәнтлик болди; Шәм болса Яфәтниң акиси, Ебәрләрниң ата-бовиси болди. Шәмниң оғуллири Елам, Ашур, Арфахшад, Луд, Арам...»
«Елам» дегәнниң мәнаси «жуқуриқи җайлар». Еламдин болған хәлиқ Бабилниң шәрқидә яшиған болуп, һарирқи ирандики хәлиқ-милләтләр билән мунасивәтлик.
«Ашур» — Асурийләр дегән хәлиқ болған.
«Арфахшад» — Нинәвә шәһириниң шималий шәрқидә яшиған, «калдийләр» билән мунасивәтлик болуши мүмкин.
«Луд» — Тигрис (Диҗлә) дәриясиға йеқин яшиған «Лудбу» хәлқи болған болуши мүмкин.
«Арам» — Сурийәниң шималий тәрәплиридә вә Бабилниң шималидики вә шәрқидики түзләңликләрдә яшиған хәлиқ болған.
10:23 «Арамниң оғуллири Уз, Һул, Гәтәр, Маш еди». Бу қәбилиләр тоғрилиқ мәлумат аз. Улар башқа шәрқий хәлиқләрниң әҗдатлири болған болуши мүмкин. «Һул»ниң Әрминийә билән, «Гәтәр»ниң Афғанистан билән болған мунасивитини көрситидиған азрақ испат бар.
10:24 «Арфахшадтин Шелаһ төрәлди, Шелаһтин Ебәр төрәлди».
«Ебәр» — Мәнаси бәлким «(дәриядин) өткүчи». «ибраний» дегән сөз бәлким бу сөздин чиққан.
10:25 «Ебәрдин икки оғул төрәлгән болуп, бириниң исми Пәләг еди, чүнки у яшиған дәвирдә йәр йүзи бөлүнүп кәткән еди; Пәләгниң инисиниң исми Йоқтан еди».
«Пәләг» дегән сөзниң тәләппузи «бөлүнүш»кә йеқиндур. «у яшиған дәвирдә йәр йүзи бөлүнүп кәткән еди» — үч имканийәт бар: (а) бу сөзләр Бабил мунаридики вақиәдә, Худаниң тилни бөлүши билән әлләрниму бөлгәнлигини, шундақла «йәр йүзидикиләр бөлүнүп кәткән»лигини көрситиду; (ә) йәр-зиминниң бөлүнүп кәткәнлигини көрситиду («Яритилиш» 1:9 бойичә йәр-зимин әслидә бирла қуруқлуқ еди; андин кейин чоқум мәлум вақитта һазирқи Асия, Явропа, Африқа, Америка вә Антарктика қитъәлиригә бөлүнүп кәткән. Дуния хәритисигә қарисиңиз, бу йәттә қитъәниң шәкиллирини бир-биригә «җипсилаштурма рәсим»дәк җипсиләшкә болиду, шуңа әслидә бир пүтүн болған болса керәк; (б) жуқурида тилға елинған икки имканийәтниң тәң йүз бәргәнлигини көрситиду. Биз биринчи яки үчинчи пикиргә майилмиз.
«Йоқтан» Әрәбистандики бир қәбилә болди.
10:26-29 «Йоқтандин Алмодад, Шәләф, Хазармавәт, Йераһ, Һадорам, Узал, Диклаһ, Обал (яки «Ебал»), Абимаәл, Шеба, Офир, Һавилаһ, Йобаб төрәлди» — буларниң һәммиси Әрәбистандики қәбилиләр болди.
10:30-32 «Уларниң олтарған җайлири болса Мешадин тартип, Сәффар дегән районниң шәриқ тәрипидики таққичә созулатти. Жуқириқилар болса шәмниң оғуллири болуп, өз қәбилиси вә тиллири бойичә қовм болуп өз зиминлирида олтарақлашқан еди. Жуқиридикиләр Нуһниң әвлатлири болуп, улар өз нәсәплири вә қовмлири бойичә хатириләнгән. Топандин кейинки йәр йүзидики барлиқ қовмлар уларниң ичидин тарқалған». Бу нәсәпнаминиң хуласисидур. Айрим-айрим болған әл-қәбилиләрниң сани җәмий йәтмиштур.
Худаниң «Бабил мунари»дики вақиәдә болған мәхсити
Худа немә мәхсәт билән әл-жутларниң тиллирини бир-биридин айривәткән?
Изаһатимизда ейтқинимиздәк, әлләрниң йәрдә «Асманларға тақашқидәк бир мунар ясайли» дегән иши биринчидин «Худаниң ирадисигә хилаплиқ қилайли» дегәндәк мәғрурлуқниң бир хил ипадиси еди. Чүнки Худа әслидә «Силәр җүплишип көпийип, йәр йүзини толдуруңлар» (9:1) дегән еди. Улар: «Өзлирини тарилип кетиштин сақлаш үчүн», йәни мунар селиш арқилиқ көп хәлиқләрни өзлиригә майил қилиш үчүн чоң мунарни қурған, шуниң билән Худаниң әмригә хилаплиқ қилған.
Иккинчидин, уларниң бу мунар арқилиқ асмандики роһлар (җин-шәйтанлар) билән алақә қилип, палчилиқ қилиш мәхсити бар еди. Мошундақ палчилиқ яки мунәҗҗимлик Худаниң ирадисигә хилап еди («Қан.» 18:9-12). Шу икки сәвәптин у мунарни Худаниң йолиға қаримуқарши болған, дейишкә болиду.
Мунарниң ақивити вә нәтиҗиси шундақки: «Бу уларниң ишиниң башлинишидур! Бундин кейин уларниң нийәт қилған һәр қандақ ишини һеч тосувалғили болмайду» дейилиду. Буниңға Худа әлвәттә йол қоймайду. Инсанларниң бундақ күчлүк болуп кетиши ахирқи һесапта өзлиригә хәвп кәлтүриду; Нимродтәк рәзил нийәтлик бир адәмләр көп билим яки илим-пәнни өзләштүрсә, нәтиҗидә у шу билимни ишлитип барлиқ инсанларни өзигә беқиндүрүп контрол қиливалиду.
Шуңа Худа «Уларниң тилини башқа-башқа қилип қалаймиқанлаштуруветиду». Худаниң уларниң тилини бөлүши уларниң һәмкарлишип ишләш мәхситини тосапла қалмай, бәлки кейин Нимродтәк залим бир мустәбитниң барлиқ инсанийәтни өз илкигә еливелишиға мустәһкәм тосалғу болиду. Чүнки һакиммутләқлик қанчилик күчлүк болушидин қәтъийнәзәр, униң башқа тилда сөзләйдиғанларни контрол қилиши чәклимигә учрайду. Пәқәт чәклимә болғандила у уларниң бир-бири билән болған алақилишлирини вә шундақла уларниң ой-пикирлирини тизгинләлмәйду. Шундақ дейишкә болидуки, шу чағдин тартип «тил тосалғуси» инсанийәтни толуқ бир мустәбитликтин қоғдап кәлмәктә.
Шундақтиму бәзи адәмләр һазирқи заман компютер техникисидин пайдилинип, «тәрҗимә программилири»ни түзүши билән Худа қойған «тил тосалғуси»ни биләр-билмәс бузмақчи болуватиду. Йәнә бәзилири бүгүнки күнләрдә һәтта «йеңи инсанларни яритайли» дәп лабораторийәлиридә инсанниң төрәлмә һүҗәйрилирини тәҗрибә объекти қилишқиму петиниватиду. Демәк: «Бу уларниң ишиниң башлинишидур! Бундин кейин уларниң нийәт қилған һәр қандақ ишини һеч тосувалғили болмайду» дегәнни қайтидин дейишкә тоғра кәлмәмду? Шуңа Худаниң пүткүл йәр йүзидикиләргә ахирқи һөкүм-җазалириниң чүшидиған күни бизгә жирақ әмәс, десәк хата болмайду.
Ибраһимниң һаятидин елишқа болидиған бәзи савақлар вә ибрәтләр
Инҗилда, расул Павлус Ибраһим тоғрилиқ «У етиқатчи болған бизләрниң атимиздур» дәйду («Рим.» 4:16; йәнә «Гал.» 3:29ни көрүң). Худа ишларни шундақ бекитип орунлаштурғандин кейин, униң һаятидин етиқат тоғрилиқ нурғун яхши дәрсләрни үгинишимиз мүмкин, дәп ойлисақ хата болмайду. Төвәндә шу дәрсләрдин бәзилирини көримиз.
(1) Шапаәт, етиқат, итаәтмәнлик — 12:1-9
Дәсләптә Худаниң Ибраһим (әслидә Абрам»)ға болған чақириқиға сәпселәп қарайли. «Рос.» 7:2-3тин шуни көримизки, Худа Ибраһимни у Һаран шәһиридә туруштин илгири, йәни Калдийәниң Ур шәһиридә турғинида чақирған еди; шу айәттә «Атимиз Ибраһим техи Месопотамийә районида туруватқанда, йәни Һаран шәһиригә көчүп маканлишиштин илгири, шан-шәрәпниң Егиси Худа униңға аян болуп: «Сән өз жутуң вә уруқ-җәмәтиңдин айрилип чиқип, Мән саңа көрситидиған йәргә барғин» дегән еди» дейилиду.
«Аләмниң яритилиши» 12:1дә «Пәрвәрдигар Абрамға мундақ дегән еди: —
Сән өз жутуңдин, өз уруқ-қериндашлириңдин вә өз ата җәмәтиңдин айрилип, Мән саңа көрситидиған зиминға барғин» дәп хатирилиниду. «Расулларниң паалийәтлири»дики айәт бойичә, шу гәпләр Ибраһимға дейилгән гәпләр у Һаранда әмәс, бәлки Ур шәһиридә туруватқан вақтида дейилгән.
«Һаран» әслидә Ибраһимниң «жути» әмәс вә униң «уруқ-қериндашлири» яки «ата җәмәти»ниң көпинчиси Һаранда турған әмәс, бәлки урда турған еди. Шуңа Худаниң чақириқини аңлиғандин кейин Ибраһим урдин йолға чиқмақчи болиду. Һалбуки, муқәддәс язмиларда: «Тәраһ болса оғли Абрамни, нәвриси Лут (Һаранниң оғли)ни вә келини, йәни Абрамниң аяли Сараһни елип, Қанаан зиминиға бериш үчүн калдийләрниң Ур шәһиридин чиқти; бирақ улар Һаран дегән җайға йетип кәлгәндә, шу йәрдә олтарақлишип қалди» дәп хатирилиниду.
Буниңдин төвәндикиләрни байқашқа болиду: —
(а) Ибраһимниң Урдин чиқишида қанчилик раһәт-пағарәтни ташлап кәткәнлигини һазир тәсәввур қилишимиз тәс. Археологларниң қедирип тәкшүрүшидин мәлум болушичә, Ур шәһири кәң-азатә, наһайити баяшат, турмуши раһәтлик бир шәһәр екән. Уларда һазирқи замандәк өйләрни исситидиған бирхил пар системисиму бар еди. Қедимки заманда сепиллиқ шәһәрләргә хас болған аман-есәнликтә турушни һәммә адәм халайтти; лекин Ибраһим бу аман-есәнликни ташлап сәпәрләрдә жүрүп, чедирларда турушни таллиди. Униң үстигә, шу күнләрдә «хәритә» дәйдиған нәрсә мәвҗут әмәс еди; сәпәр униңға нисбәтән пүтүнләй намәлум бир иш еди. Йолда қандақ хәвп-хәтәрләрниң уни күтүп туруватқинини һеч ким билмәйтти. Қарақчилар вә бандитлар шүбһисизки аз әмәс еди.
(ә) Рошәнки, Ибраһим Худаға итаәт қилишни таллиған болсиму, лекин у толуқ итаәт қилмиди. Чүнки у «ата җәмәти»дин техи пүтүнләй айрилмиған еди. Көрүнүп туруптики, атиси әмәлийәттә Худаниң Ибраһимни Қанаанға чақириғинини аңлап, шу чақириқни өз тәшәббусиға айландуруп: «Биз Қанаанға барайли» дегән. Биз 11-баптин: «Тәраһ болса оғли Абрамни, нәвриси Лут (Һаранниң оғли)ни вә келини, йәни Абрамниң аяли Сараһни елип, Қанаан зиминиға бериш үчүн калдийләрниң Ур шәһиридин чиқти» дәп оқуймиз. Бирақ улар йерим йолда, йәни Һаранда тохтап қелип, Қанаанға бармиди. Ибраһим Худаниң чақириқиға әгишиш үчүн чедир билән тәң жүрүши керәк еди; лекин атисиниң: «Һаран шәһиридә аман есән болимиз» дегәндәк гепи билән, у чедир турмушини ташлап, йәнә сепиллиқ шәһәрдә турди. Шуниң билән Ибраһим Худаниң чақириқиға толуқ әмәл қилмай атиси билән шу йәрдә тохтап қалди. Улар аллиқачан 1000 километр йол басқан болуп, Қанаанға баридиған йолниң йәнә 800 километри қалған еди. Тәраһ Ибраһимни кечиктүрүп қойди. Қизиқки, «Тәраһ» дегән исимниң мәнаси «кечиктүрүш» дегән мәнаси бар еди.
(б) Худа Ибраһимни «қисмән етиқат»и яки тәхир қилғини үчүн униңдин ваз кәчмәйду; чүнки у Пәләстингә йетип барғанда Пәрвәрдигар йәнә бир қетим униңға көрүниду. Ата өз балисиниң айиғи чиқип тунҗа қедимини басқинини көрүватқанлиғини тәсәввур қилайли; Худа мошу йәрдә «етиқатлиқ балиси» Ибраһимниң биринчи қедимини көрүватқан әмәсму? Шуниң билән Пәрвәрдигар уни әйиплимәйду, бәлки униң буйрулған сәпирини аяқлаштурғинида униңға аян болуши билән униңдин хуш болғанлиғини испатлайду.
(в) 12:5дин Ибраһим ахирида Һарандин көчүп кәткинидә «... инисиниң оғли Лутни елип ... кәтти» дәп оқуймиз. У нәври иниси Лутниң өзи халап өзигә әгишип маңғинини тосиялмайтти, әлвәттә, лекин уни биллә елип маңғачқа, у Худаниң әмридин һалқип кетип, униң үчүн җавапкарлиқни өз үстигә алиду. Кейин бу иш бәзи чатақларни туғдуриду (13-бап).
12:1-3 Худаниң Ибраһим билән болған әһдиси
«Сән өз жутуңдин, өз уруқ-қериндашлириңдин вә өз ата җәмәтиңдин айрилип, Мән саңа көрситидиған зиминға барғин.
Шундақ қилсаң Мән сени улуқ бир хәлиқ қилип,
Саңа бәхит-бәрикәт ата қилип, намиңни улуқ қилимән;
Шуниң билән сән өзәң башқиларға бәхит-бәрикәт болисән;
Кимләр саңа бәхит-бәрикәт тилисә Мән уларни бәрикәтләймән,
Кимки сени хорлиса Мән чоқум уни ләнәткә қалдуримән;
Сән арқилиқ йәр йүзидики барлиқ аилә-қәбилиләргә бәхит-бәрикәт ата қилиниду!»
Биз мошу йәрдә әһдиниң барлиқ тәпсилатлири үстидә сәһипә чәклимиси билән тәпсилий тохталмаймиз. Биз пәқәт Худаниң Ибраһимниң итаәт қилиши арқилиқ униң билән болған әһдисиниң: «Сән арқилиқ йәр йүзидики барлиқ аилә-қәбилиләр бәхит-бәрикәт ата қилиниду!» дегән нәтиҗиси үстидә азрақ тохтилимиз. Бу бәхит-бәрикәтниң пүткүл дунияға келишиниң биринчи басқучи Исраил хәлқи арқилиқ болди, чүнки Худа улар арқилиқ үч җәһәттин өзини аян қилди, йәни: — (а) өзиниң һәқиқий бирдин-бир Худа екәнлигини, «бутлар»ниң һеч нәрсә әмслигини; (ә) барлиқ қанун-әқидилиридә Өз пак-муқәддәс маһийитини (п) көрсәткән карамәт-мөҗизилиридә Һәммигә Қадир болған қудритини (б) пәйғәмбәрләрниң сөзлири арқилиқ ниҗат-шапаәтлик мәхсәт-муддиалирини аян қилди.
Бәхит-бәрикәтниң иккинчи басқучи, йәни һәммидин муһим басқучи Мәсиһ-Қутқазғучиниң келишидин ибарәт еди.
Биз йәнә шуниңға ишинимизки, Худаниң шу әһдидә Ибраһимниң өзи вә әвлатлири тоғрилиқ: «Кимләр саңа бәхит-бәрикәт тилисә Мән уларни бәрикәтләймән, кимки сени хорлиса Мән чоқум уни ләнәткә қалдуримән» дегән вәдисиниң өзи көп әл-жутларниң вә шәхсләрниң тарихиниң сирлирини ачидиған ачқучтин ибарәттур. Қайси әл-жутлар Йәһудий хәлқини қобул қилип уларға меһриванә муамилә көрсәткән болса, шу әл-жут раваҗ тапқан; амма қайси әл-милләтләр уларға зиянкәшлик йәткүзгән яки уларни қәстлигән болса, ахир берип охшаш йолда йоқап кетиду яки азаплиниду. Униң үстигә Ибраһимниң «роһий әвлатлири», йәни Мәсиһкә етиқат қилғучиларниң Мәсиһниң хуш хәвирини әркинлик билән тарқитишиға йол қойған әл-жут болса ронақ тапқан; лекин қайси әл-жут хуш хәвәрниң җакалинишини тосмақчи болуп етиқатчиларниң җамаәтлиригә зиянкәшлик қилған болса, зиян тартип кәлмәктә.
(2) Ибраһимниң Мисирға чүшүши 12:10-20
Ибраһимниң «Мисирға чүшүши»дә учриған аваричиликкә (Пирәвнниң Сарайни елип кетишигә) қариғанда, униң Мисирға чүшүши тоғра болғанму яки тоғра болмиғанму? Худаниң униңға ейтқан тунҗа сөзи: «Мән саңа көрситидиған зиминға барғин» (12:1) дегәнгә қарисақ, Худа көрсәткән «зимин» «Қанаан зимини» екәнлиги Ибраһимға ениқ болуши керәк еди. Зиминда ачарчлиқ болғанда Худа униңға беваситә йол- йоруқ бәргәнлиги тоғрилиқ тексттә гәп йоқ; Ибраһим Худадин йол сориғанму-соримиғанму, бу тоғрилиқму гәп йоқ. Лекин һеч болмиғанда, Худа Ибраһимға шу зиминни алаһидә көрситип башлиған екән, Ибраһимниң: «Худа мошу зиминда барлиқ муһтаҗлиқлиримни тәминләп бериду, дегән ишәштә болуши мәнтиқиғә толиму уйғун еди. Бу ишқа қариғанда, Худа Ибраһимға бу иш билән униңға биринчи синақни қойған болуши мүмкин.
Мисир зиминиға кириш үчүн бекитилгән чегара «Мисир еқини»дин өтүши керәк еди; Ибраһим чегаридин өтүши билән өзиниң «Худа бекиткән зимин»дин чиқип кәтләнлиги өзигә ениқ болған болса керәк.
Шуңа (зиминда шу ачарчилиқ болғачқа) шундақ хуласигә келимизки, Ибраһимда «Худаниң маңа бекиткән зиминда мән үчүн керәк болғанни тәминләйду» дегидәк ишәш кам болған. Униңдин сирт биз йәнә төвәндики ишларниму байқаймиз: —
(а) Мисирға чүшкәндин кейин Ибраһимниң: «Бириси Сарайни мәндин тартивалармекин» дегән әнсирәшлири униң Худаниң өзигә қилған бәхит-бәрикәт тоғрилиқ вәдилиригә, җүмлидин «Сени улуқ бир әл қилимән» дегән вәдисигә техичә толуқ ишәнмигәнлигини испатлайду; чүнки бириси аялини егиливалса у балисиз болуп қалатти, әлвәттә; лекин Худа «балилиқ болисән» дегән вәдини қилған.
(ә) Худа дәрвәқә уни көп бәрикәтлиди; униң аяли атмиш яштин ашқан болсиму, әр кишиләрниң көңли униңға чүшүши мүмкин еди.
(б) Ибраһимниң Сарайға ейтқан сөзлири Сарайниң бехәтәрлиги тоғрилиқ әмәс, пәқәт өзиниң бехәтәрлиги тоғрилиқ болған (13-айәт). Лекин у көп өтмәйла башқа бирхил позитсийәни көрситиду, Лутқа көйүнүп униң үчүн өз җенини тәвәккүл қилишқа рази болиду (14-бап).
(в) Униң Пирәвнгә болған сөзлири «йерим раст» (Сарай униң бир атидин болған сиңлиси еди — 20:12ни көрүң) болсиму, шундақтиму униң ейтқанлирини ялған дәп һесаплаш керәк.
(г) Ибраһимниң шундақ ишәшсизлик тәрәплири бар болсиму, Худа униңдин һеч ваз кәчмәйду; чүнки Худа Ибраһимниң етиқади түпәйлидин аллиқачан уни бәрикәтләшкә вә қоғдашқа вәдә қилған еди. Пирәвн өз ордисидикиләргә чүшкән вабаларниң Сарайниң сәвәвидин чүшкәнлигини тонуп йетиду (17-айәт). Ахир берип Пирәвн Сарайниң вәҗидин Ибраһимға бәргән соғатларму униңға мәнсуп боливериду (13:1-2)!
(3) Ибраһимниң мөминлиги; Худаниң тәрбийилик җазалири; Лут билән болған маҗира — 13-бап
Мисирдин қайтқандин кейин Ибраһим әслидә Қанаандин Мисирға йолға чиққан җайға қайтип бариду (3-айәт). Бу ишниң өзи бизгә униң Мисирға чүшкәнлигиниң хата болғанлиғини тонуп йәткәнлигигә испат бериду.
Гәрчә Лут униңдин яш болсиму, Лутниң падичилири маҗира чиқармақчи болғанда, у улар яки Лут билән һеч талаш-тартиш қилмайду; буниң бир сәвәви, у Лут билән қериндаш болғачқа, зиминдики бутпәрәсләр алдида талаш-тартиш қилишни шәрмәндилик иш дәп билгән (7-8-айәт). Худа униңға аллиқачан бу зиминни «саңа беримән» дәп вәдә қилған еди; шуниң билән маҗира болғанда Ибраһим Лутқа: Бу йәрдин көчүп кәткин, дәп буйрушқа һоқуқлуқ еди, дәп ойлишимиз мүмкин. Бирақ Ибраһим Худаниң вәдиси бойичә бу зимин бәрибир мениңки дәп толиму хатирҗәм һалда Лутқа: — Қайси йәрдә турай десәң, шу йәргә барғин, дәп толуқ таллаш һоқуқини Лутқа бериду. Лут һәм баяшатлиқ һәм аман-есәнликни биринчи орунға қоюп Содом тәрәптики йәрләрни таллап: «Содом хәлқи рәзил адәмләр болуп, Пәрвәрдигарниң нәзиридә толиму еғир гунакарлар еди» дегән билән кари болмиди. Ахир берип у бу чоң хаталиқ үчүн бәдәл төләйду.
Дәрвәқә Лут Иордан дәриясиниң түзләңлигини таллиғандин кейин, Пәрвәрдигар Ибраһимға Өзи ейтқан сөзини қайтилап: «Сән көрүватқан барлиқ зиминлар (җүмлидин Лут таллиған җайлар!) сениңки» дәйду. Ибраһимниң бу ишта болған позитсийиси Муқәддәс Китаптики «мөмин» дегән муһим сөзниң мәнасини бизгә наһайити яхши сүрәтләп бериду. Йәнә бу тоғрилиқ «Чөл.» 12:3, «Зәбур» 25:9, «Мат.» 5:5, 11:29, «1Тим.» 2:25ниму көрүң.
(4) «Роһий уруш»; Мәлкизәдәк — 14-бап
Лут Содом шәһиридә туруп уларниң аваричиликлиригә четилип қалған болсиму, Ибраһим у тоғрилиқ «карим йоқ» «хоп болди!» демәйду, бәлки уни қутқузуш үчүн аз бир қисим адәмләрни (җәмий 300 адәмни) башлап йолға чиқиду. Улар пүтүн кечә йүз километр йол басқандин кейин Худа уларға ғәлибә ата қилиду.
Ибраһим қайтип бериши биләнла сирлиқ зат Мәлкизәдәк тәрипидин қарши елиниду. Мәлкизәдәкниң салаһийити тоғрилиқ Инҗилдики «Ибранийларға»да (7-бапларда) бир қәдәр тәпсилий баян қилинғачқа, биз шу җайдики «қошумчә сөз»дә униң үстидә тохтилимиз.
У «нан билән шарап елип алдиға чиқти» — бу иш бизгә Рәб Әйса Мәсиһниң «муқәддәс зияпәт» яки «Рәбниң зияпити»ни бекиткәнлигини әслитиду («Мат.» 26:26-28, «Луқа» 22:16-20).
Ибраһим Мәлкизәдәкниң бәрикәтлиши билән күчләндүрүлгән болуп, Содом падишасиниң олҗилардин инъам алғин дегән тәшәббусини рәт қилиду. Рәт қилишиниң сәвәви шүбһисизки, у бу рәзил адәм билән һеч қандақ алақидә болушни халимайтти. Униң бу рәт қилиши Содомниң падишасини рәнҗиткән болуши мүмкин, шуниң билән бу иштин кейин Пәрвәрдигар Ибраһимға «қорқма» дәп тәсәлли бериду (15:1).
Ибраһим өз-өзигә: «Содом падишаси билән алақәм болмисун» дегән чәклимини (һеч қандақ инъам алмаймән дегәндәк) үч дости Анәр, Әшкол вә Мамрәгә қоймайду. Чүнки улар Пәрвәрдигарға етиқат қилғучилардин болмиғачқа, Ибраһим өзигә қойған қаттиқ тәләпни уларға қоймайду. Улар халиса олҗидин тегишлик бир инъамни алса болиду, дейилиду (24-айәт).
(5) Һәққанийлиқ Худаниң меһир-шәпқити вә инсанниң етиқади арқилиқ болиду — 15-бап
Изаһатлиримизда ейтқинимиздәк, Пәрвәрдигарниң Ибраһимға 15:1дә ейтқан сөзлирини икки тәрәптин, йәни «Мән Өзәм қалқиниң вә зор инъамиңдурмән» яки «Мән Өзәм қалқиниң, саңа зор инъам бәргүчидурмән» дәп чүшинишкә болиду. Ибраһим, шүбһисизки, бу баянни иккинчи мәнада чүшиниду. Лекин Тәвраттики башқа йәрләрдин, йәни «Қан.» 10:9, «Зәб.» 16:5, 73:26, 142:5, «Йәр.» 16:10, 19:51, «Жиғ.» 3:24 вә Инҗилдики һәқиқәтләрдин, мәсилән «Юһ.» 17:23, 26, «1Кор.» 1:2, «2Пет.» 1:4 вә көп башқа йәрләрдин Худаниң бу баянини жуқуриқи биринчи мәнаси бойичә, йәни әң муһим мәнаси бойичә: «Худа дәл Өзини Өз пәрзәнтлиригә тәғдим қилмақчи» дәп чүшинишимиз керәк.
Бирақ Худа Ибраһимниң чүшәнгини бойичә униңға җавап бериду вә униңға бир оғул пәрзәнт ата қилишқа вәдә бериду. Ибраһимниң пәқәт Сарайдин ибарәт бирла аяли болғачқа, у шүбһисизки, Худа маңа башқа һеч бири арқилиқ әмәс, бәлки шу бирдин-бир аялим арқилиқла пәрзәнт көргүзиду, дәп чүшәнгән болса керәк. Худа бу қетим униңға «Сениң нәслиңму юлтузлардәк көп болиду» дәп вәдә қилған. Пәрзәнт тоғрилиқ биринчи қетимлиқ вәдисидә «Сениң нәслиңни йәрдики топидәк көп қилимән» дейилгән еди (13:16). Мошу йәрдә Ибраһимниң икки хил нәсли, бириси «топа»дәк, йәни паний дунияға тәвә болған нәсли (Исраил), йәнә бириси «әрштин» болған нәсли (йәни «Мәсиһдин туғулған» җамаәттики барлиқ етиқатчи мөмин бәндиләр) болиду, дәп пуритилғанлиғиға нәзиримизни ағдурушимиз керәк («Рим.» 4:1ни көрүң).
Қандақла болмисун, бир иш бизгә рошәнки, Ибраһимниң Худаға бағлиған етиқади түпәйлидин Худа уни һәққаний дәп һесаплиди. Худа бу дәвирдә Өзи әвәткән Мәсиһини уларниң гуналириниң кәчүрүм қилиниши үчүн өлүмдин тирилдүргәнлигигә етиқат бағлиғанларниң һәммисини һәққаний дәп һесаплайду («Рим.» 4:22-25, 10:8-9).
Қедимки заманларда әһдиләр интайин муһим еди. Шуңа Худа Өзиниң Ибраһимға ейтқан сөзини мутләқ җәзмләштүрүш үчүн униң билән әһдә түзиду. Әһдә билән вәдиниң оттурисидики пәриқ болса өз ара ейтилидиған қәсәмдидур. Шу күнләрдә көп әһвалда қәсәм буқа, қой яки өшкә елип уларни союп, һәр бир һайванни икки бөләккә бөлүп, андин бир-биригә қәсәм ичмәкчи болғанлар шу һайванниң икки бөлигиниң арилиғидин биллә тәң өтүши арқилиқ ипадилинәтти. Шүбһисизки, уларниң өз ара қилған қәсими: «Мән бу қәсәмгә әмәл қилмисам, Худа мени мошу һайванларға қилинғинидәк қилсун яки униңдин артуқ қилсун!» дегәндәк болатти («Йәр.» 34:13-20ни көрүң). Шуңа Ибраһим Худаниң өзи билән әһдә түзмәкчи болғанлиғини билип, енәк, өчкә, қочқар, кәптәр вә пахтәкни сойиду, җәсәтлирини икки дога қилип қойиду. Андин у Худаниң өзи билән әһдә түзүшкә келишини күтиду. Шу иссиқ күндә у өзини уйқидин сақлиши вә қурбанлиқларниң гөшини қарға-қузғунлардин сақлаш үчүн уларни қоғлап туруши керәк еди. Ахир берип кәч киргәндә у ухлап қалиду. Уни қорқунучлуқ, дәһшәтлик бирхил қараңғулуқ басиду, қараңғулуқ бәлким өз әвлатлири кәлгүсидә Мисирда көридиған зулумни алдин-ала көрситидиған бешарәт болуши мүмкин (13-14-айәт). Лекин у уйқисидин ойғанғанда Худаниң Өзила (ис-түтәк чиқип турған бир отдан билән ялқунлуқ бир мәшъәл көрүнүшидә) «гөшләрниң оттурисидин өтүп кетиватқан»лиғини көриду. Бу ишларға қариғанда, Худа бу әһдисини җәзмләштүргинидә Ибраһимдин илтипатини қобул қилишқа иман-ишәштин башқа һеч немә тәләп қилмиған еди! Бу шүбһисизки, Инҗилдики «йеңи әһдә»гә алдин-ала бешарәт бериду; йеңи әһдидә Худа хәлқигә қайта-қайта: «Мән қилимән..., Мән қилимән,..., Мән қилимән,...» дәйду («Йәр.» 31:31-34, «Әз.» 36:26-32). Бизгә бирдин-бир керәк болған иш қобул қилиштин ибарәт, халас!
(6) Худа вәдә қилған ишни күтүш — «Инсанниң өз әқлидин чиққан плани» — Һәҗәр (16-бап)
Һалбуки, Ибраһим Худа вәдә бәргән пәрзәнтни күтиду, күтиду. Худаниң вәдисидин һеч қандақ нәтиҗә чиқмайду. Он жил өтиду. Худаниң вәдилирини күтүш бәлким инсанлар учрайдиған синақларниң ичидә әң қийинлиридин бири болуши мүмкин. Ахирида аяли Сарай «убдан бир әқил-тәдбир» тапиду. Худаниң планлириниң әмәлгә ашурулуши үчүн биз тапқан «яхши әқиллиримиз»ниң ярдими керәк боламду?! Һалбуки, Ибраһим ахирида Сарайниң көрсәткән әқилигә қошулуп, Сарайниң дедигини тоқаллиққа алиду. Шу дәвирләрдики қанунлар бойичә бирисиниң аяли туғмас болса, кенизәк яки тоқалдин туғулған балилар туғмас аялниң балиси һесаплинатти (мәсилән, «Яр.» 30:2-13ни көрүң).
Һәҗәр һамилдар болиду. У Худани техи тонумайдиғини үчүн тәкәббурлишип, Сарайни мазақ қилиду. Шүбһисизки, у Ибраһимға амрақ болуп, Сарайниң орнини басалаймән, дәп ойлиған еди. Сарай хапа болуп бу көңүлсизлик үчүн ерини әйипләп: — «Маңа чүшкән бу хорлуқ сениң бешиңға чүшсун!» дәйду. У тоғриму? Тоғра, дәп қараймиз; чүнки адәмниң өйидики ишларға аит барлиқ қарарларда әр киши аилә башлиғи сүпитидә мәсъулийәтни өз үстигә елиши керәк. Әслидә бу иш Сарайниң әқли болсиму, ери униңға қошулған еди.
Һазирқи пүткүл дунияға тәсир йәткүзүватқан әң дәһшәтлик җедәл-маҗирилардин бири болған, Исһақтин чиққан Йәһудий хәлқи билән Исмаилдин чиққан Әрәбләр оттурисидики җедәл дәл бу кичиккинә өйдики зиддийәт билән башланди, шундақла Худаға толуқ ишиништин йениш билән башланди, дегили болиду.
Ибраһим Һәҗәрни Сарайниң қолиға тапшурғанда, Сарай уни шунчә қаттиқ харлайдуки, Һәҗәр қечип кетиду. Бу қаттиқ муамилә, йәни Һәҗәрни өйдин һайдиветиш Худаниң нәзиригә тоғра ишму? җававимиз шуки, бу тоғра әмәс, әлвәттә. Чүнки Пәрвәрдигарниң Пәриштиси уни аял ғоҗайининиң йениға қайтуриду (9-айәт)! Ибраһим билән Сарайму әслидә ундақ мәсъулийәтсизлик қилмаслиғи керәк еди; улар Һәҗәргә болған рәһимсиз муамилиси үчүн җавапкар болушни үгиниши керәк; Худаниң барлиқ хәлқиму шуни үгиниши керәк.
Һәҗәр чөл-баяванға қачқанда немә ой-хиялда болди? Һамилдар болған илаҗсиз бир қизни чөл-баяванға һайдиветидиған рәһимсиз кишиләрни тәстиқләйдиған Худа қандақ бир Худадур? Дунияни чүшиниш немидегән тәс! Худа әгәр шундақ Худа болса уни чүшиниш дунияни чүшиништин техиму тәс болатти!
Күтүлмигәндә, Һәҗәр «Пәрвәрдигарниң Пәриштиси»ниң авазиниң әрштин өзигә сөзләватқинини аңлайду! Оқурмәнләр «тәбирләр»дики «Пәрвәрдигарниң Пәриштиси»ниң салаһийити тоғрилиқ сөзлиримизни көрсун. Шу йәрдә баян қилғинимиздәк, бу улуқ Зат инсан болушқа дунияға келип туғулушидин илгири ниҗат мәхсәтлиридә инсанларға пәриштә шәклидә аян болған, Худаниң Оғли болған Қутқазғучи-Мәсиһдин башқа һеч бири әмәс, дәп ишинимиз. Лекин «Ибр.» 13:7дә ейтилғандәк «Әйса Мәсиһ түнүгүн, бүгүн вә әбәдил-әбәткичә өзгәрмәйду!» — У әзәлдин, һазир вә кәлгүсидә һәрдайим «Яхши Падичи» болиду («Юһ.» 10-бап, «Луқа» 15:3-7, 19:10). У мошу йәрдә Һәҗәрни «тапиду», униңға соал қойиду. Бу ишта Мисирлиқ дедәк болған бу бечарә қизға бәлким пүтүн өмридә бирисиниң өз һалиға һәқиқий көйүнүши, униң немә қиливатқиниға қизиқиши тунҗа қетим болуватқан болуши мүмкин еди. Худа униңға өзи вә балисидин хәвәр елишқа, һәтта балисидин «улуқ бир әл» чиқиришқиму вәдә қилиду. Һеч ким Худаниң Һәҗәргә қилған вәдисини әмәлгә ашурғанлиғиға гуман қилалмайду, әлвәттә; Әрәб әллири болса дәрвәқә бүгүн 250 миллион нопусқа егә наһайити «улуқ бир әл». Исмаил «Явайи ешәк кәби бир адәм болиду; униң қоли һәр адәмгә қарши узитилиду, шуниңдәк һәр адәмниң қоли униңға қарши узитилиду; у қериндашлириниң удулида айрим туриду» (яки «шәриқ тәрипидә туриду») дегәндәк болиду; униң әвлатлириниң көпинчиси охшаш мүҗәздә болуп кәлмәктә.
Бу әрәб миллитини башқа милләтләргә қариғанда гунакаррақ дегәнлик әмәс, әлвәттә. Дуниядики барлиқ әл-милләтләрниң һәр бириниң өзигә тушлуқ «гунакар тәбиити» бардур (мәсилән, «Тит.» 1:12ни көрүң) — вә һәммимиз Худаниң Мәсиһдә болған ниҗатиға толиму муһтаҗмиз.
Бу ишлар йүз бәргәндин кейин Һәҗәрниң өзигила хас болған, Худани чақиридиған: «Мени көргүчи Тәңри!» дегән намни қоюши әҗәблинәрлик иш әмәс (13-айәт).
Бу барлиқ ишларда рошән бир хаталиқ болғини билән, Ибраһим Худа Исмаилни мениң варисим сүпитидә қобул қилса еди, дегән үмүтни сақлап келиду. Лекин 17-баптин көргинимиздәк, Худа униң үмүтидәк қилмайду; Исмаил чоң болуватқан он үч жилда Худа Ибраһимға нисбәтән сүкүт қилиду (16:16-17:1); шунчилик узун вақит өткәндин кейин у қайта униңға сөз қилишқа башлайду (17-бап).
(7) Тәврәнмәс, мутләқ иман-ишәш — бир атиниң етиқади (17-бап)
Көргинимиздәк, Худа әслидә Ибраһимни Өз шапаити билән чақирғандин кейин, гәрчә у «йерим йолда» узун вақитта атиси билән Һаранда туруп қалған болсиму, Худа униңдин ваз кечип ташливәтмиди. Мошу пәйттә, «етиқат йоли»ниң йеримида, Худа йәнила униңдин ваз кәчмәйду. Гәрчә Исмаил Ибраһимниң «тиришиш-тирмишишлири» билән туғулған болсиму, гәрчә бу иштин аилисидә көңүлсизлик вә инақсизлиқ пәйда болған болсиму, у йәнила Исмаилға варислиқ қилидиған оғлум дәп ишәнгән яки үмүт қилип, етиқат йолида йәнә «оттурида» тохтиған болсиму, Худа йәнила униң иман-етиқадини камаләткә йәткүзмәкчи болиду. Узун муддәтлик сүкүттин кейин униңға: «Мән Қадир Тәңридурмән. Сән Мениң алдимда меңип, камил болғин» дәйду.
Худа издәйдиған ундақ «камаләт»ниң (ибраний тилида «тамам» дейилиду) әң муһим тәрипи етиқат җәһәттики камаләттур. Һәр қандақ адәм Худани «Һәммигә Қадир» дәп билмисә камил болалмайду; лекин биз уни һәқиқәтән Һәммигә Қадир дәп билсәк, ундақта У һәммә ишни қилалайду, җүмлидин етиқадимиз вә жүрүш-турушлиримизни камаләткә йәткүзәләйду, дәп ишинимиз керәк.
Ибраһим Худаниң йәнә униң билән сөзләшкинидин хошал болуп өзини йәргә етип сәҗдидә дүм ятиду. Худаниң кейинки сөзлири уни бәк тәәҗҗүпләндүриду. Чүнки гәрчә у варис җәһәтидә оғул пәрзәнтсиз болсиму, Худа униң исмини өзгәртип: «Сениң исмиң буниңдин кейин Абрам («һөрмәтлик ата») аталмайду, бәлки исмиң Ибраһим («көп әл-милләтләрниң атиси») болиду; чүнки Мән сени нурғун әл-милләтләрниң атиси қилдим» дәйду. Мошу йәрдә етиқат вә Худаниң сөзи тоғрилиқ толиму асасий һәқиқәтни көримиз — Худди расул Павлус ейтқинидәк: «Худа мәвҗут болмиған нәрсиләрни бар дәп мәвҗут қилиду» («Рим.» 4:17). Етиқади бар болғанлар Худаниң сөзлириниң нәтиҗисини техи көрмигән болсиму, уларни реаллиқ дәп қобул қилиду. Шуниң билән Ибраһим йеңи исмини һеч иккиләнмәй қобул қилиду вә өйигә қайтқинида шуниңға асасән Худаниң шу чағда өзи билән түзгән әһдисиниң бәлгүси болған сүннәтни барлиқ әркәк кишиләрниң тенидә вуҗудқа чиқириду. Униң йеңи исмини аңлиғанларниң ичидә уни «сараң» дәп чақирғанларму аз әмәс болған болуши мүмкин еди. Лекин расул Павлус Муқәддәс Роһниң вәһийи билән бу әһвални тәсвирләп, Ибраһимниң етиқади шунчә күчлүкки, өз тенидики аҗизлиққа, йәни җисманий җәһәттин оғул пәрзәнт көрүш үмүтиниң йоқлуғиға салмақлиқ билән қариған вә шуниң билән оғул пәрзәнт көрмигинидә, бу ишниң пәқәт Худаниң улуқлуғини техиму аян қилидиғанлиғиға ишәнгән, дәп бизгә мундақ чүшәндүриду: — «У йүз яшқа йеқинлап, тенини өлгәндәк һесаплисиму, шундақла аяли Сараһниңму балиятқусини өлди дәп қарисиму, йәнила етиқатта аҗизлашмиди; Худаниң вәдисигә нисбәтән етиқатсизлиқ қилип һеч иккиләнмиди, әксичә у етиқади арқилиқ күчәйтилди вә Худани улуқлиди, «У немини вәдә қилған болса шуни әмәлгә ашуруш қудритигә Егидур» дәп толуқ ишәндурулди. Шуниң билән бу «униң һәққанийлиғи һесапланди»» («Рим.» 4:19-22). Мошу йәрдә Худаниң вәдиси чоқум Сарай арқилиқ әмәлгә ашурулиду, дәп ениқлаштурулиду. Ибраһим шу хәвәрни аңлап, иманидин вә хошаллиғидин күлүп кетиду (17-айәт); лекин у йәнила Исмаил үчүн дуа қилиду вә дуаси иҗабәт қилиниду. У өзигә әмир қилинғини бойичә қилишқа өйигә қайтиду.
Бу йәрдә шуни көрситип өтүш артуқлуқ қилмайдуки, сүннәт өткүзүш үчүн сәккизинчи күни әң мувапиқ пәйттур. Тибапәтчилик илми бойичә сәккизинчи күни оператсийә қилиш яллуғлиниш еһтималиғи әң төвән вә азави әң йеник чағ болиду. Ибраһимдин тартип Йәһудий хәлқи оғуллирини шу күни сүннәт қилип кәлмәктә.
Сарайниң исмиму Сарайдин («мениң мәликәм») Сараһқа («мәликә») өзгәртилиду. Буниң әһмийити шуки, шу вақиттин тартип Сарайниң «мәликә»лик салаһийити пәқәт Ибраһим тәрипидинла әмәс, бәлки һәммә адәм тәрипидин етирап қилиниду.
(8) Худаниң Ибраһимниң оғул пәрзәнт көрүши тоғрилиқ вәдисини йәнә қайтилиши — Ибраһимниң һәқиқий пәйғәмбәрлик салаһийити, йәни Худаниң ойлирини, ирадисини чүшинип дуа қилиши — 18-бап
Узун өтмәйла, Пәрвәрдигар йәнә Ибраһимға Өзини аян қилиду. Бу қетимқи аян болуш униңға Исһақ («күлкә»)ниң дунияға келиш вақтиниң йеқинлашқанлиғини уқтуруш һәм бу «йоқлаш» арқилиқ Сараһниң етиқадини күчләндүрүш вә пәйғәмбәр дегәнниң һәқиқий мәнасини (чүнки Ибраһим дәрвәқә пәйғәмбәр еди) көрситиш үчүн болиду.
Пәрвәрдигар бу қетим Өзини Ибраһимға аян қилғинида, икки һәмраһни башлап келип, Өзини инсан қияпитидә көрситишни таллайду. Кейин Униң икки һәмраһиниң пәриштиләр екәнлиги мәлум болиду (19:15). Ибраһим авал уларни пәқәт аддий меһманлар дәп ойлап қалиду («Ибр.» 13:2ни көрүң); лекин кейинки параңда Пәрвәрдигар Ибраһимға: «Мән келәр жили мошу вақитта қешиңға җәзмән қайтип келимән, вә мана у вақитта аялиң Сараһниң бир оғли болиду» дәп ейтқан чаққичә Ибраһим аллиқачан бу үчиниң арисидики ғоҗайинниң ким екәнлигини билип йәткән еди. Сараһ ишәшсизлиги үчүн әйиплиниду, амма шуниң билән бир вақитта яшанған болсиму (90 яшқа киргән) оғул пәрзәнт туғушқа керәк болған җисманий күчкә егә болидиғанлиғиға етиқатта күчләндүрүлиду («Ибр.» 11:11).
Рәб Содом шәһиригә қарап йолға чиқиду, амма йолда кетиветип: «Мән қилидиған ишимни Ибраһимдин йошурсам боламду? Чүнки Ибраһимдин улуқ вә күчлүк бир әл чиқиду вә шуниңдәк йәр йүзидики барлиқ әл-милләтләр у арқилиқ бәхит-бәрикәткә муйәссәр болидиған турса? Чүнки Мән уни билип таллиғанмән; у чоқум өз балилирини вә униң өйидикиләрни өзигә әгәштүрүп, уларға Пәрвәрдигарниң йолини тутуп, һәққанийлиқни вә адаләтни жүргүзүшни үгитиду. Буниң билән Мәнки Пәрвәрдигар Ибраһим тоғрилиқ қилған вәдәмни әмәлгә ашуримән» дәйду.
Мошу йәрдә, Худаниң сөзлиридин пәйғәмбәр дегән сөзниң һәқиқий мәнаси намайән болиду; пәйғәмбәр болғучи пәқәт «кәлгүси ишларни алдин-ала ейтқучи»ла әмәс, бәлки Худа Өз сирлири һәққидә Униң билән сөзлишидиған, Худаниң көңли, ой-муддиалири вә арзу-нишанлирини чүшинәләйдиған, шундақла бу арзу-нишанлирини өзиниңки қилидиған адәмни көрситиду. Көримизки, Худа дәрвәқә шундақ адәмләрни издимәктә; униң барлиқ дәвирләрдә инсанларға болған чақириқиниң җәвһири дәл мошу сирдашлиқтин ибарәттур.
Шуниң билән Худа Өзиниң: «Содом билән Гоморра тоғрисидики дад-пәряд» (йәни Содом билән Гоморра тәрипидин хорланған вә зулум йегәнләрдин көтирилгән дад-пәряд)ни тәкшүрүш мәхситини аян қилиду; әһвал дәрвәқә шу дад-пәряд бойичә болса у уларни җазалайду. Ибраһим дәрһал нәври иниси Лутни ойлайду вә униң үчүн дуа-тилавәт қилишқа киришиду — һәтта бундақ дуа-тилавәт қиливеришқа өз һаятини тәвәккүл қилип Худаниң ғәзивини тосимақчи болуп, Худаниң маңидиған йолини тосап туриду. У Лут вә аилисидикиләрни чоқум һәққаний адәмләр, шундақла шәһәрдә уларға охшаш башқа һәққанийлар болса керәк дәп ойлап: «Сән Худа әң адил сорақчи болғачқа, уларниң вәҗәдин шәһәрни айишиң керәк» дегәндәк илтиҗа қилиду. Дәслипидә «һәққанийларниң сани» әллик дәп дуа қилиду; ахири онға чүшиду. Қайси шәһәр зади шунчә рәзил, униңда пәқәт онла һәққаний киши бар? Әмәлийәттә, Содом дәл мошундақ рәзил бир шәһәр еди. Ибраһим Рәб мениң илтиҗайимни аңлиди дәп билип, өйигә қайтиду.
(9) Лутниң қутулуши — роһий дәрсләр — 19-бап
Ибраһим Луттин айрилғандин кейин, Лут Содом тәрәптики зиминда турушни таллиғанда: «Лут болса түзләңликтики шәһәрләрниң арисида турди; у бара-бара чедирлирини Содом шәһири тәрәпкә йөткиди» дәп хатирилиниду (13:12). Лекин һазир у шәһәр ичидә олтарақлашқан еди; шундақ болупла қалмай, у йәнә җәмийәтниң «мөтивәрлири» арисида болди; чүнки у муһим әрбаб дәп һесаплинип, «дәрвазида олтарғанлар»дин, йәни шәһәрниң ақсақаллиридин бири болған. «Қазанға йолуқсаң қариси юқар, яманға йолуқсаң ялиси» дегән тәмсил Лутниң аилисиниң кейинки ишлириға бәкму мас келиду.
Пәрвәрдигар Ибраһимни йоқлиғанда, униңға һәмраһ болған икки пәриштә кәч киргәндә Содом шәһиригә йетип келиду. Лут уларға меһмандостлуқ көрсәткәнлиги сәвәвидин Худа шәһәргә чүширидиған балаю-апәттин қутқузулуп қалиду. Лут шәһәрниң әхлақ җәһәттә чүшкүнлүкини убдан билгәчкә, (шу пәриштиләрни адәттики инсанлар дәп билип) кочида қонуп қалса, уларниң бехәтәрлигидин әнсирәп, өйигә киришкә зорлайду.
Содомдики әр кишиләр икки меһман тоғрилиқ хәвәр тапқанда ғәйрий җинсий һәвәслиригә әгишип ишик алдиға бесип келиду. Шундақ ғәйрий һәвәсләр (бәччивазлиқ) Худа яратқан тәртипкә рошән хилап вә Тәвратта һәм Инҗилда еғир гуна һесаплиниду («Лав.» 18:22, «Рим.» 1:26-27, «1Кор.» 6:9). Шундақ гуналар түпәйлидин Содом, Гоморра вә Иордан дәрияси бойидики түзләңликтики башқа үч шәһәр вәйран қилинған, дегән хуласигә келишимиз мүмкин. Амма Әзакиял пәйғәмбәр бизгә техиму чоңқур, түп сәвәвини көрситиду: «Мана, мошу сиңлиң Содомниң қәбиһлиги — у вә қизлириниң тәкәббулуғи, нанлири мол, әндишисиз азатилик күнлиридә аҗиз-намратларниң қолини һеч күчәйтмигәнлиги еди» («Әз.» 49:16). Қайси йәрдә Худаниң яхшилиғи билән инсанлар баяшат күн кәчүрсә (улар өзиниң шу баяшатлиғиниң Худадин кәлгәнлигини билсун, билмисун) баяшатлиғини пәқәт өз һәвәслирини вә нәпсилирини қандуруш үчүнла ишлитип, кәмбәғәлләрниң вә мәйипларниң һаҗәтлиридин чиқмиған болса, шундақ җәмийәт дайим һәр хил ғәйрий һәвәсләргә чүшүп, пүтүнләй бузуқчилиқ вә чүшкүнлүктә қалиду. Андин улар мошу йәрдә хатириләнгәндәк Худаниң беваситә җазалириға учрайду; яки болмиса уларниң җәмийити ичидин чирип иқтисадий вә сиясий җәһәтләрдә түгишип гумран болиду.
Ениқки, гәрчә Лут натонуш меһманларни өйигә тәклип қилип, шундақла уларға башпанаһ болмақчи болуп, жүксәк пәзилитини көрсәткән болсиму, меһманларни қоғдаймән дәп өзиниң икки қизини у похур шәһвәтпәрәсләргә тутуп бәрмәкчи болғини толиму әхлақсизлиқ вә қорқунучақлиқтин башқа нәрсә әмәс.
Шуан пәриштиләр өз салаһийити вә қудритини аян қилип шу бир топ лүкчәкләрни кор қилип қойиду. Лекин шу чағда интайин қорқунучлуқ әһвални көримиз. Кор қилинип урулған шу адәмләр рәзил әмәллиримиз түпәйлидин Худаниң җазалириға учридуқ дәп ениқ билип туруп, йәнила қорқмай «дәрвазини издәп, һалидин кәтти»! Бу иш бизгә шундақ қаттиқ агаһландуруш беридуки — адәмләр гунаға берилип кәтсә, ахирида һәтта дозақниң өзидә турғандиму шу гунаға техиму әсир болуп униңға йәнила һәвәс қилиду, мәңгү қанаәтләнмәйду. Мошундақ адәмләр товва қилиш имканийитидинму һалқип кәткән болиду.
Лутниң болғуси күйоғуллири униң «шәһәрдин чиқип кетишимиз керәк» дегән меһир-шәпқәтлик һәм җиддий сөзлирини чақчақ дәп қарап рәт қилиду. Гәрчә дәл шу күни кечидә өз өйи бузуқ адәмләрниң һуҗум қилиш объекти болған болсиму вә мошундақ бузуқчилиқ қаплиған йәрдә туривәрсә өз аилисидикиләрниң әхлақий хәтәрдә қалидиғанлиғини билип турсиму, Лут йәнила у йәрдин қечишқа иккинилип қалиду (16-айәт). Мана бу дәл раһәт-парағәт турмушниң хәтәрлик җайидур! Униң аялиниң техиму кәткүси йоқ еди, у пәриштиниң агаһиға қулақ салмай шу рәзил дунияға нәпси тартишип кәйнигә қарап «туз түврүги»гә айлинип һәммимизгә мәңгүлүк агаһ болуп қалди («Луқа» 17:32).
Бу барлиқ вақиәләрдин кейин, Лутниң Зоар шәһиридә турушни халиғинини қандақ чүшинимиз?! У пәриштиниң таққа қечип барғин дегинини рәт қилиду, бәлки Худа һалакәткә буйруған бәш шәһәрдин биридә турушни халайду (17-23-айәт). У өз өйигә һуҗум қилған шәһәрдики адәмләргә чүширилгән җазаларға, шундақла өз аялиға чүшкән җазаға өз көзи билән гувачи болған; толиму рошәнки, Худа өзигә рәһим қилип, уни қутқузушқа Өз пәриштилирини әвәткән; лекин у йәнила тағ бағрида турса Худаниң Өзи вә икки қизини қоғдиялишидин гуманланған! Раһәт-пағарәткә көнүп қалған адәмләрниң мәнтиқсизлиғи вә банилири мана шундақ болиду! Адәмни техиму һәйран қалдурғини шуки, Худа униң: «У кичик шәһәр әмәсму?! Җеним шу йәрдә аман қалиду!» дегән ғәпләтлик мәнтиқсиз илтимасиға иҗазәт қилиду.
Андин техиму мәнтиқсиз иш қилип, Худа униңға аман-есәнликтин вәдә қилип Зоар шәһирини аяп қойған болсиму, у башқа төрт шәһәрниң бәрбат қилинғинини көргәндин кейин шу йәрдә туривериштин қорқуп, Худа әслидә униңға көрсәткән тағға чиқип әшу йәрдә туриду. У вә униң икки қизи тағда турғанда наһайити шәрмәндә иштин бири йүз бериду; йәни, икки қизи уни мәс қилип униң билән ятиду. Муқәддәс Китапта мошу иш һеч қандақ йошурун әмәс, бәлки әйнән хатириләнгән. Биз бу номуссиз иштин Лутниң икки қизиниң Содомдин ибарәт бу әхлақта чүшкүнләшкән җайдин мошундақ ипласлиқни үгәнгәнлигини көрүвалалаймиз. Униң үстигә, өз атиси тәрипидин өзи вә икки меһманни қоғдаш үчүн шәһвәтпәрәс бир топ лүкчәкләргә «қурбанлиқ қозилар» болушқа сунулған икки қизниң шундақ бир атиға шундақ беһөрмәтлик көрситиши адәмни һәйран қалдуридиған ишму әмәс. Шуниң билән улар униң билән ятиду. Мәхсити әмәлийәттә шәһваний һәвәси үчүн әмәс, бәлки кәлгүсидики бехәтәрликкә еришиш үчүн еди — чүнки уларниң ери йоқ болуп, үмүти мошундақ қилиқлири арқилиқ атиси өлгәндин кейин яшанғанда өзлиридин хәвәр алидиған оғул пәрзәнт көрүштин ибарәт еди.
Икки оғлидин болған әвлатлири вақитниң өтүши билән Моаб вә Аммон дегән икки милләт болиду; улар Исмаилдәк Исраилға дүшмәнләр болиду.
Ибраһим Иордан түзләңлигигә қарап, шәһәрләр көйүп улардин ис-түтәк өрләп кәткинини көргәндә немә ойлидикин таң? Худа мениң дуайимни аңлимиған охшайду, дәп ойлиғанмиду? Әмәлийәттә, әһвал дәл әксичә еди (19:29). Худани шуниң үчүн мәдһийәләймизки, униң дуалиримизға болған җаваплири дәл тиләк қилғинимиздәк җаваплар билән тохтимайду; у бәлки дайим дуайимиздики түп мәнани аңлап әң мувапиқ, әң әвзәл йолда иҗабәт қилиду!
(10) Филистийәдә туруш — кона адәтләрни ахири ташлаш; Худаниң башқилар үчүн дуа қилғучи адәмгә бәргән җавави — 20-бап
Мошу бапта иман-ишәши күчлүк Ибраһимдәк адәмдә ғәлитә бир ички давалғушни байқаймиз — йәнә бир қетим яқа жутқа кәлгәндә өзини қоғдаш үчүн у йәнила Сараһниң салаһийити тоғрилиқ ялған гәп ейтиду. Ениқки, бу Ибраһимниң яман қилиғи «кона адити» еди, Мисирда турған вақтида шу иштин толуқ товва қилмиғачқа, бу яман адәт униңда бир тәрәп қилинған әмәс. Шуниң үчүн Худа уни Гәрарда Мисирдики әһвалға охшап кетидиған әһвалға учрашқа орунлаштуриду; Ибраһим қайтидин өзиниң шу қилиғиға йүзлинишкә мәҗбурланғанда, ялғанчилиқтин панаһ издәштин ахирида товва қилиши билән азат болиду. Мисирда йүз бәргәндәк, йәрлик падиша Абимәләк Сараһниң чирайлиқлиғини көрүп уни ордисиға елип кетиду. Лекин у (йәнә Мисирниң падишасидәк) Сараһни Ибраһимға қайтуруп бәргичә хелә аваричиликкә учрайду. Худа Абимәләккә Ибраһим пәйғәмбәрдур, дегән; лекин шу пакиттин ениқки, пәйғәмбәрләр һәммила ишни билип кәтмәйду! Чүнки Ибраһим әслидә Гәрарда һеч ким Худадин қорқмайду, дәп ойлиған; әмәлийәттә әһвал дәл әксичә еди, Абимәләк Худадин хелә қорқатти (20:6). Йәнә бир иш ениқки, Абимәләк Сараһни алғандин кейин һәқиқий әһвални билгичә хелә вақит кетиду; чүнки Сараһниң сәвәвидин бирхил кесәллик Гәрардики аялларға тарқилиду, вә шу ишниң йүз бериши үчүн мәлум вақит өтүши керәк еди. Йәнә ениқки, Худа Ибраһимниң шу вақитларда хелә әнсирәш вә ғәм-ғуссә қилишиға йол қойди!
Пәрзәнт көрүш Ибраһим үчүн әң күчлүк арзу қилған иш еди, әлвәттә. Бирақ шу иштин кейин, у арзу қилғинини өзи үчүн әмәс, бәлки Абимәләкниң аяллири вә Гәрардики аяллар үчүн тилиши керәк еди. Шүбһисизки, шундақ дуа қилиш керәклиги өз қәлбигә синақ болди. Андин бу иштин узун өтмәйла Сараһ өзи һамилдар болиду (21:1).
(11) Һәҗәр вә Исмаилниң Ибраһимниң өйидин айрилип кетиши — «роһ» вә «әт» — 21-бап
Ибраһимниң аилисидә болған арамсизлиқ Ибраһим Исһақни әмчәктин айриш тәбрикләш зияпитини өткүзмәкчи болғанда әвҗигә чиқиду. Исмаил Исһақни мазақ қилиду (шу чағда Исһақ пәқәт үч яшқа киргән болса керәк). «Мазақ қилиш» дегән сөзниң йәнә «бозәк қилиш» дегән мәнаниму өз ичигә елиши мүмкин. Сараһ бу ишларни көргәндә, Исмаилниң шу позитсийисидин өз оғлиниң җениға тәһдид бар дәп чүшинип, Ибраһимни Исмаил вә анисини өйдин һайдашқа дәвәт қилиду. Илгири, Ибраһим Худадин һеч йол соримай вә Худаниң өзигә болған вәдисини есидә тутмай, аялиниң сөзлиригә қулақ салғачқа, чоң хаталиқ өткүзгән еди. Лекин Худа һазир униңға аялиңниң сөзлиригә қулақ салғин, униңда мәхсәтлирим бар дәп буйрийду. Ибраһим көзи қиймиған һалда амма Худа Исмаил үчүн қилған дуалиримни аңлиди дәп билип (17:20), у Һәҗәр билән Исмаилни бир аз йол тәйярлиғи билән йолға салиду (кейин у Исмаилға көпрәк тәминат-соғатларни тәғдим қилиду — 25:6ни көрүң).
Бундақ муамилә қаттиқ қоллуқтәк көрүнсиму, Ибраһимниң бу тоғрилиқ болған ишәши тоғра чиқиду — Худа дәрвәқә Һәҗәр вә Исмаилдин хәвәр алиду. Лекин бу ишта Худа Һәҗәрниң иман-ишәшини синимай қоймайду. Һәҗәр йолдин езип кәткән болуши мүмкин; у бәлким жутум Мисирға қайтайму, қайтмайму дәп иккилинип қалиду (Бәәр-Шеба Мисирға маңидиған йол үстидә). Тулумдики су түгәп қалғачқа, у үмүтсизләнгән еди. Шу чағда у биринчи қетим чөл-баяванда езип қелип, мени һәммә адәм унтиди, пүтүнләй түгәштим дегән чағда Худаниң өзигә: «Исмаилни улуқ бир әл қилимән» дегән вәдисини есидин чиқарған яки униңға ишәнмигән (16:7-11). У һазир пәқәт мәнла әмәс, Исмаилму өлүп кетиду, дәп ойлайду вә шу сәвәптин жиғлайду. Худаниң Пәриштиси униңға: «Худа оғулниң жиға авазини ятқан йеридин аңлиди» дәйду. Худа униңкини әмәс, Исмаилниң авазини аңлиған болғачқа, мошу сөзләрдә Һәҗәрниң ишәнмәслигигә сәмимий бир тәнбиһ бардур. Униң үстигә, уларниң йенида булақ бар еди, лекин Худа Һәҗәрниң көзлирини уни көрүштин қалдурған (19-айәт). Худаниң Пәриштиси қайтидин Исмаил тоғрилиқ униңға «Мән уни улуқ бир әл-милләт қилимән» дәйду. Худаниң алдида «улуқ» дегән сөз пәқәт сани, байлиқлири яки күч-һоқуқи җәһәттинла әмәс, бәлки роһий җәһәттин, әмәлләр вә етиқат җәһәттинму болуши керәк, шуңа кәлгүсидә Әрәб хәлқи ахирқи заманда Мәсиһни тонуп униң ниҗатини җакалашта муһим роль ойнайду, дәп қараймиз.
Исмаил вә аниси булақтин су ичкәндин кейин, «Худа униң (Исмаил) билән биллә» дәп оқуймиз. Шуңа әйни вақитта Исмаилниң Ибраһимниң Исһақтин болған нәслигә яки Исраил хәлқигә дүшмән болғанлиғиға ишәнмәймиз; лекин Исмаилниң әвлатлири болған әрәбләрдин көп адәмләр бүгүнки күнләргичә Исраилға дүшмәнлик қилип келиватиду. Һалбуки, қайтилаймизки, әрәбләрдин көп адәмләр кейин Мәсиһгә ишинип, мошу позитсийисидин товва қилиду, дәп ишинимиз.
Бу вақиәләр йәнә «Гал.» 4:21-31дә тәмсил сүпитидә ишлитилиду.
(12) Ибраһим вә Исһақниң иман-етиқадиниң синилиши — Исһақни қурбангаһниң үстигә қоюши — 22-бап
Исмаил кетип, он нәччә яки жигирмә нәччә жил өткән болуши мүмкин. Исһақ чопчоңла бир жигит болуп қалди. У Ибраһимниң «бирдин-бир йеганә оғли» (2-айәт) болупла қалмай, бәлки шунчә көп жил өтүп ата қилинғини үчүн атисиниң қанчилик амрақ екәнлигини тәсәввур қилғили болиду. Лекин Худа Ибраһимни: «Сән оғлуңни, йәни сән сөйидиған ялғуз оғлуң Исһақни елип, Мория жутиға берип, шу йәрдә, Мән саңа ейтидиған тағларниң бириниң үстидә уни көйдүрмә қурбанлиқ сүпитидә сунғин» дәп чақирғанда униңда һеч қандақ иккилиниш, талаш-тартиш, ағриниш яки ялвуруп өтүнүш болмиди. У Худаға: «Мана мән!» дегән җавапни бәргәндин кейин, униң һәр бир қедимидә итаәт қилиштин башқа һеч қандақ иш болмиди. Ибраһимниң шундақ ихласмән инкасидин шуни ейталаймизки, Худа Ибраһимға ейтқандәк «Сән мениң алдимда меңип, камил болғин» дегән әмирни бизгә ейтқан болса, ундақта у Һәммигә Қадир болғачқа, Ибраһимда һасил қилғинидәк охшаш итаәтмән һәм Өзигә толуқ таянған бир қәлбни биздиму һасил қилалайду, әлвәттә. Әнди Рәб Әйса Мәсиһ дәрвәқә бизгиму охшаш йолда: «Әрштики атаңлар мукәммәл болғинидәк, силәрму мукәммәл болуңлар» дәп буйруйду («Мат.» 5:48). Биз Худани толиму мукәммәл, шундақла Уни өз Атимиз дәп билсәк, ундақта шундақ әмиргә әмәл қилиш мүмкин болиду, дәп қәтъий ишинимиз.
Ибраһим Исһақни «қурбанлиқ қилиш»қа «Мана мән!» дәп җавап бериш билән тәң көңлидә: гәрчә Исһақни союп «көйдүрмә қурбанлиқ» қилсамму Худа уни өлүмдин тирилдүрмәй қалмайду» дегәндәк ишәш барлиғини байқаймиз. Чүнки у жигитлиригә: «Силәр ешәк билән мошу йәрдә туруп туруңлар. Мән балам билән у йәргә берип, сәҗдә қилип, андин қешиңларға йенип келимиз» дәйду (5-айәт).
Худа әлвәттә һәргиз Өзи яратқан җан егилиридин өзиниң пәзиләтлиригә мувапиқ болмиған тәләпни қилмайду, дәп ишинимиз. Шуниңдәк, Тәврат вә Инҗилдики вәһийләргә асасән йәнә шуни баян қилимизки, Худа Өзи қилип бақмиған яки Өзи халимайдиған ишниму һәргиз яратқан җан егилиридин тәләп қилмайду. Шуңа мошу йәрдә Ибраһим өз оғлини қурбанлиқ қилишқа чақирилди; Худа Өзи шундақ иш қилип баққанму? Инҗилға асасән җававимиз, «қилған!» әлвәттә. Лекин Ибраһимға ахирда шу ишни толуқ ада қилиш (гәрчә қәлбидә у шундақ қилишқа тәйяр турған болсиму) һаҗәт болмиди; лекин Худа әмәлийәттә дәл шу ишни Өзи үстигә алди. Худа бу ишни қилған йәр болса дәл Ибраһим Исһақни елип барған җай болуп, йәни дәл Мория теғи еди. Кейин Сулайман Йерусалимдики муқәддәс ибадәтханини шу тағда қурди («2Тар.» 3:1); Әйса Мәсиһ ибадәтхана қурулған тағниң шималий тәрипидә чапрас яғачләнди.
Муқәддәс Инҗилдин, Мәсиһниң қурбанлиқ болуши Униң җисманий җәһәттики өлүми болупла қалмай, йәнә гуналиримизни Өзигә елип көтирип, Атисиниң муқәддәс һозуридин «үзүлүш»ни өз ичигә алиду, дәп билимиз («Зәб.» 22:1, «Мат.» 27:46); андин У үч күндин кейин тирилди.
Ибраһим «от вә пичақ» көтәргәндәк (6-айәт), Мәсиһниң қурбанлиғи Ата тәрипидин өткүзүлди; «яғач» болса оғулға йүдүп қоюлған (6-айәт) андин оғул яғачқа «бағланған» (9-айәт). Исһақ атисидин «көйдүрмә қурбанлиқ болидиған қоза қени?» дәп сориғанда, униңға: «Әй оғлум, Худа өзи өзигә көйдүрмә қурбанлиқ қозини тәминләйду» дәп ейтилиду. Бу баянни «Худа Өзи Өзи үчүн көйдүрмә қурбанлиқ қозини тәминләйду» яки «Худа көйдүрмә қурбанлиқ қоза үчүн Өзини тәминләйду» дәп чүшәнсәкму болиду. Худа Исһақниң орниға қурбанлиқ тәминлигәндә у қоза әмәс, бәлки қочқар тәминләйду. Ибраһим пәйғәмбәр болғачқа, униң «қоза» тоғрилиқ сөзлири чоқум мутләқ һалда әмәлгә ашурулиду, шуңа «қочқар»ни бу сөзлириниң дәл әмәлгә ашурулуши, дәп қаримаймиз. Демәк, «қоза» техи кәлмиди. Бир миң сәккиз йүз жил кейин чүмүлдүргүчи Йәһия пәйғәмбәр Рәб Әйса кәлгәндә У тоғрилиқ: «Мана, пүткүл дунияниң гуналирини елип ташлайдиған Худаниң қозиси!» дегән хәвәрни җакалайду («Юһ.» 1:29). Шуниң билән Ибраһим Исһақни «қурбанлиқ қилиш»ида пәқәт Худаға етиқат, иман-ишәш вә муһәббәт бағлашниң немә екәнлигини көрситипла қалмай, бәлки өзиниң вә Исһақниң шәхсән әмәллиридә тарихтики әң улуқ иш, йәни Мәсиһниң чапрас яғачта қурбанлиқ қилинишини намайән қилиду.
«Мана, ... мүңгүзлири чатқалға чирмишип қалған бир қочқар!». Шундақ бир қочқарниң туюқсиз пәйда болуши, шуниңдәк, қочқарниң пәқәт мүңгүзила чатқалға чирмишип, тениниң башқа җайлири зиян-зәхмәткә учримай, қурбанлиққа лайиқ болуши интайин карамәт иш еди. Шуңа: «Кишиләр: «Пәрвәрдигарниң теғида тәминлиниду» дегән бу сөз бүгүнгә қәдәр ейтилип келиватиду» дейилиду. Биз бар-йоқимизниң һәммисини Худаға тапшурған екәнмиз, у бизгә керәк болғанни молчилиқ билән төкиду, дәп җәзм қилалаймиз; сехилиқ җәһәттә барлиқ соғат бәргүчиләр ичидә сехи бәргүчи болған Худадин һеч ким ешип кетәлмәйду!
(13) Сараһниң өлүми — 23-бап
Муқәддәс язмиларниң бу қисимда сәл ғәлитә бир пакит байқилиду. 2-айәттә Сараһ өлгәндин кейин «Ибраһим берип Сараһ үчүн матәм тутуп жиға-зар қилди» дәп оқуймиз. Бу баяндин Ибраһимниң шу чағда аялидин айрим турғанлиғи көрүниду. Қедимки Йәһудий «рабби»лар (өлимилар) Ибраһимниң Исһақни Сараһниң йенидин елип кетип уни қурбанлиқ қилишқа тәйяр болғанлиғи Сараһ үчүн чидиғусиз иш болғачқа, у униңдин рәнҗип айрилип кәткән, дәп қарайтти. Бәзиләр һәтта Сараһ униңдин аҗрашқан, дәп қарайтти. Биз бундақ көзқарашлар орунлуқ дәп қараймиз; бундақ иш болмиған болса, қандақму 2-айәттики баянни чүшәндүрәләймиз?
Әһвал дәрвәқә шундақ болған болса, ундақта 22-бап, 23-бап вә 24-баптики барлиқ иш-вақиәләр төвәндики әҗайип бирхил бешарәтлик селиштурмиға чүшиду: —
«Яритилиш» (Тәврат дәври) |
Әмәлгә ашурулуши (Инҗил дәври) |
22-бап: Ибраһим Исһақни Мория теғида қурбанлиқ қилиду |
Ата Оғулни Мория теғида «қурбанлиқ қилиду» |
Бир җәһәттин ейтқанда Исһақ «тирилиду» |
Оғул һәқиқәтән өлүмдин тирилиду |
23-бап: Сараһ «оғулниң өлүми» түпәйлидин (етиқатсизлиқ қилип) Ибраһимдин айрилиду |
Исраил («Худаниң аяли» («Йәшая» 50:1, 54:6, «Әзакиял» 16-бапни көрүң) «Оғулниң өлүми» түпәйлидин (етиқатсизлиқ қилип) Худадин айрилиду |
24-бап: Ибраһим қулини оғли үчүн қиз тепишқа жирақ жутқа әвитиду |
Ата Қули (Муқәддәс Роһ)ни Оғли үчүн ят әлликләрдин қиз (җамаәт) тепишқа әвитиду |
Биз төвәндә 24-баптики тема тоғрилиқ тохтилимиз.
Мошу йәрдә 23-баптики йәнә бир иш тоғрилиқ пәқәт бир еғиз сөзимиз бар: — гәрчә Худа Ибраһимға «Пүткүл Қанаан зиминини саңа тәғдим қилимән» дәп вәдә қилған болсиму, у йәр йүзидә турған вақтида униң зиминдин бирдин-бир егилигән йери пәқәт Сараһни дәпнә қилиш үчүн өзи пул төләп сетивалған кичиккинә бир парчә йәрлик еди. Лекин тирилиш күнидә буниң һәммиси (демәк, Қанаан зимини) униңки болиду, әлвәттә («Мар.» 12:26). Шу ишлардин Ибраһимниң һаятидики йәнә бир принсипни көримизки, Худадин беваситә бир әмир кәлмисә, у вәдә қилинған зиминдин һеч бир йәрни уруш йоли билән тартивалмайтти; жуқурида 23-бап үстидә тохталғинимиздәк, у бизгә мөмин-кәмтәрликтин чоң бир үлгә қалдурған. Шу йәрниң егиси Ибраһимниң пулиға көзи қизарғинини чандурмаймән дәп (15-айәт) «төрт йүз шәкәл күмүч»ниң кари чағлиқ дәйду вә шу арқилиқ йәргә наһайити жуқури баһа қойиду, шундақла Ибраһимни: «йүзүмни сақлишим керәк» дәп қобул қилиду, дәп ойлайду. Униң үстигә Ибраһим шу йәргә җиддий еһтияҗлиқ болғачқа немини сорисам, шуни бәрмәй амали йоқ, дәп ойлиған болса керәк. Ибраһим дәрвәқә талашмайду; бу униң аҗиз болғинидин әмәс, бәлки мөмин-кәмтәрлигидин болған. Бу иккисиниң пәрқи чоңдур.
(14) «Оғул үчүн қиз тепиш» — 24-бап
24-бап Ибраһимниң Исһаққа қиз тепиш үчүн өзиниң садиқ намсиз қулини әвәткәнлиги тоғрисидики әҗайип бир хатиридур. Қулниң намсизлиғиниң өзи Муқәддәс Роһниң Инҗил дәвридики әҗайип хизмитини көрсәткән карамәт бир «бешарәтлик рәсим»дур. Рәббимиз Муқәддәс Роһ тоғрилиқ тәлим бәргәндә «Лекин У, йәни Һәқиқәтниң Роһи кәлгәндә силәрни барлиқ һәқиқәткә башлап бариду. Чүнки У Өзлүгидин сөзлимәйду, бәлки немини аңлиған болса, шуни сөзләйду вә кәлгүсидә болидиған ишлардин силәргә хәвәр бериду» дәйду («Юһанна» 16-бап).
Ибраһимниң қули өз намини дәп бәрмәйду, өзи үчүн һеч қандақ салаһийәт яки тонулушини издимәйду. Униң бирдин-бир мәхсити ғоҗиси өзигә тапшурған вәзипини ада қилиштин ибарәт еди; у һәтта өз мәхситини ейтмиғичә, меһмандарчилиқниң әқәллий әдәп-рәсмийәтлиригиму риайә қилмайду (24:33). Қулниң бу ишлири Муқәддәс Роһниң йәр йүзигә чүшүп оғул (Мәсиһ) үчүн җамаәтни жиғип, Оғулниң йениға, әршкә елип беришқа кәлгәнлигигә камил бир бешарәтлик рәсимдур («җамаәт» садиқ ятлиқ қилинған қизға охшитилиду — «Вәһ.» 21:2, 9, 22:17, «Әф.» 5:22-32). Қул болса өз егисиниң бай екәнлигини вә сәмимийлигини испатлаш үчүн нурғун қиммәтлик соғатларни елип келиду; Муқәддәс Роһ бизгә Мәсиһниң өлүмдин тирилип, Худаниң барлиқ байлиқлириға егә болғанлиғини испатлаш үчүн, нурғун мөҗизилик роһий соғатларниму елип келиду («1Кор.» 1:4-8).
«У ата-бовилири арисида ухлиди» «У ата-бовилириниң йениға кәтти» қатарлиқ ибариләр (25:8)
«У ата-бовилири арисида ухлиди» вә шуниңға охшап кетидиған нурғун башқа ибариләрни чүшиниш үчүн «тәбирләр»ни көрүң.
Исһақ — Мәсиһниң «оғул»луқ салаһийитини көрситидиған бешарәтлик рәсимдур
Китапта Исһақ тоғрилиқ баянлар яки тарихлар анчә көрүнәрлик әмәслигини байқаймиз. У нурғун ишларда пәқәт атисиниң қилғанлирини қайтилайду (26:18); у аялиниң туғмаслиғида атиси учриған охшаш синаққа учрайду (25:20-21). У һәтта атисиниң гунайини қайтилайду! (26:6-12) Шуниң билән у көп җәһәтләрдә Мәсиһниң «оғул»луқ салаһийитигә бешарәтлик сүрәт болиду — болупму униң мукәммәл оғулдәк атисиға та өлүмигичә бойсунғанлиғида: — «Оғул өзлүгидин һеч немә қилалмайду, бәлки пәқәт Атиниң немә қиливатқанлиғини көрүп, андин шу ишни қилиду. Ата немә иш қилса, Оғул һәм шундақ қилиду» («Юһ.» 5:19-20).
Исһақ, Ривкаһ, Яқуп, Әсав — «тунҗилиқ һоқуқи» («тунҗа оғуллуқ һоқуқ») вә Исһақниң «бәхит-бәрикәт тиләйдиған хәйрлик дуаси»
Яқуп дегән исимниң мәналиридин бири «орун егиливалғучи» дегәнлик болиду. У дәрвәқә икки қетим акисиниң орнини егиливалиду. У һәм «тунҗилиқ һоқуқи» («тунҗа оғуллуқ һоқуқ») һәм атиси Исһақ акиси Әсавға қилмақчи болған «бәхит-бәрикәт тиләйдиған хәйрлик дуа»ни елип кетиду.
«Тунҗилиқ һоқуқ» дегән немә? Алимлар бу тоғрилиқ бир нәччә пикирдә болуп кәлгән, лекин аз дегәндиму төвәндики ишлар униң ичигә елинған болса керәк: —
(а) Тунҗи оғул дайим Худаға алаһидә атилатти («Мис.» 22:29).
(ә) Тунҗи оғул иззәт-һөрмәттә дайим ата-анисиға әң йеқин орунда туратти («Яр.» 49:3).
(б) Атисиниң мал-мүлкидин башқа оғуллиридин бир үлүш көп алатти («Қан.» 21:17) (буниң бир сәвәви атиси дуниядин кәткәндин кейин тунҗа оғулниң пүткүл җәмәттики аҗизлар, тул хотунлар, житим-йесирләрдин хәвәр елиш мәсъулийити бар еди — төвәндики ишни көрүң).
(в) Тунҗи оғул атисиниң аилисигә егидарчилиқ қилатти яки падишалиғиниң орнини басатти («2Тар.» 21:3).
(г) Һарун җәмәтидикиләр каһин болуш түзүми йолға қоюлуштин бурун, тунҗа оғул өз аилиси үчүн каһинлиқ ролини өз үстигә алатти (мәсилән, «Аюп» 1:5ни көрүң).
(д) Һалбуки, Әсавға тунҗа оғул салаһийити түпәйлидин келидиған «тунҗилиқ һоқуқ»и йәнә хелә муһим вә улуқ бир ишни, йәни Худаниң биринчидин Ибраһимға, андин әвлатлириға қилған роһий вәдилирини өз ичигә алатти. Ибраһимниң биринчи әвлади Исһақ еди, әлвәттә. Бу вәдиләрдә төвәндики үч амил бар еди: (а) Ибраһимниң әвлатлириниң пүткүл Пәләстин (Қанаан) зиминиға мираслиқ қилиши; (ә) Ибраһимниң әвлатлири арқилиқ бәхит-бәрикәт пүткүл дунияға келиши (12:1-3); (б) мәзкур «бәхит-бәрикәт»ни «Яр.» 3:15дики бешарәттики йоруқлуқта туруп чүшәнсәк кимдә «тунҗилиқ һоқуқ» бар болса, Мәсиһ шу киши арқилиқ туғулуп дунияға келиду. Шуниң үчүн «тунҗилиқ һоқуқ»ниң әң муһим қисми Исһақ егә болған мал-мүлүк әмәс (гәрчә бу мал-мүлүк аз болмисиму — 26:12-14ни көрүң), бәлки Худаниң кәлгүсидә әмәлгә ашурулидиған вәдәлиридин ибарәт еди. Лекин Әсав өзигә нисбәтән намәлум кәлгүсини халимай яки униңға ишәнмәй, бәлки «көз алдидики әйнийәт»ни талливелип, Яқупниң сунған почақ шорписини қобул қилип, уни «тунҗилиқ һоқуқ» билән тегишиветиду; у шу йол билән «тунҗилиқ һоқуқ»ни көзигә илмайду (25:34, «Ибр.» 12:16-17). Яқуп етиқатлиқ адәм болғачқа, «тунҗилиқ һоқуқи»ни бәк әзизләйду; һалбуки, у Әсавниң аҗизлиғини убдан билгәчкә, шу һейлини ишлитип уни қолиға киргүзиду.
Яқуп вә Әсав техи туғулмиғанда Худа Ривкаһқа «Сениң қосиғиңда икки әл бардур, ичиңдин икки хәлиқ чиқип бир-биридин айрилиду, бир хәлиқ йәнә бир хәлиқтин ғалип келиду, чоңи кичигиниң хизмитини қилиду» дәп гәп қилған, әлвәттә. Шу гәптә һеч қандақ гуман йоқки, Худаниң ирадиси Яқупниң тунҗилиқ һоқуқиға егә болушидин ибарәт еди. Лекин Худа бир немини вәдә қилған болса, шуниңға еришиш үчүн һейлигәрлик яки алдамчилиқ ишлитиш һәргиз керәк болмайду. Рошәнки, Яқуп бу нуқтини чүшәнмәйтти; «тунҗилиқ һоқуқи»ға бағлиған ишәш ахирида Пәрвәрдигар тәрипидин тонулуп тәриплиниду; амма, у Худаниң тәрбийилик җазалири билән авал алдамчилиқ вә ялғанчилиқниң Худаға болған ихласлиқ йолидин интайин жирақ туридиғанлиғини, униңға пүтүнләй жиркиничлигини үгиниши керәк болиду!
Яқупниң биринчи қетимлиқ һейлә-мекир қилиши билән «тунҗилиқ һоқуқи»ни егилигәндин кейин, у атисиниң хәйрлик дуасиға еришиш үчүн техиму күчлүк бир һейлә әгишип келиду. Бу ишни у анисиниң қутритиши билән қилған, әлвәттә; аниси «Әй оғлум, саңа чүшидиған ләнәт маңа чүшсун» дегән. Шуниң билән Яқуп акисиниң намини сетип көзи интайин аҗиз болған атисиниң алдиға кириду. Атиси пәқәт силаш вә авазни аңлаш арқилиқ алдида турғанниң ким екәнлигини биләләйтти. Исһақ алдинип Яқуп үчүн алаһидә хәйрлиқ дуаси билән униңға бәхит-бәрикәт тиләйду, шундақла у тоғрилиқ бешарәт бериду; андин Яқуп униң алдидин чиқип кетиду. Әсав қайтип кәлгәндә, ялғанчилиқ ашкарилиниду; Исһақ Яқупниң өзини алдиғинини билип, қорқуп сарасимиға чүшиду; лекин у өзиниң Яқуп үчүн бәхит-бәрикәт тилигән бешарәтлик дуасини Худа һәммә ишни башқуруши билән мениң ағзимдин чиқарған, дәп билиду. Һазир өзи халисиму шу тилигән бәхит-бәрикәт дуалирини яндурувалалмайтти (33-айәт).
Мошу иш-вақиәләрдин үч әһвални байқалаймиз: — биринчидин, Исһақ Әсавға ян бесиши билән Худаниң Яқуп тоғрилиқ Ривкаһқа: «Чоңи кичигиниң хизмитини қилиду» дәп ейтқан бешаритигә қулақлирини йопурди. Рошәнки, у Худаниң шу бешаритини етиварға алмай, «тунҗилиқ һоқуқи»ға тәвә болған бәхит-бәрикәт тиләшлирини Яқупқа әмәс, бәлки Әсавға беғишлимақчи еди. Иккинчидин, бәзиләр мошу баянлардин Яқупни анисиниң гепигә киридиған, қулиқи юмшақ аял мүҗәзлик, өйдин чиқмайдиған адәм, Әсав болса «батур-әзимәт» дәп қарайду. Амма башқа йәрләрдин Яқупниң җападин қорқмайдиған вә тиришчан падичи екәнлиги ениқ туриду (29:7-10ни көрүң); у пәқәт ов увлашни яхши көрмәй, аилисиниң чедиргаһиниң әтрапида пада беқишни яхши көрәтти, халас (25:27); Әсав овға чиқишни яхши көрәтти.
Үчинчидин, әгәр Яқуп Худаниң йоллирини, Худаниң Өз сөзидә турмай қалмайдиғанлиғини билип йәткән болса, шундақла пүтүнләй Худаға таянған болса, ундақта һеч алдамчилиқ ишләтмәй тунҗа оғулға тәвә болған һоқуқ вә тегишлик бәхит-бәрикәтләр бәрибир униңки қилинатти, дәп мутләқ ишинимиз. Амма һәр кимниң Худаға таянмай, инсаний амаллириға тайинишиниң ақивәтлиридин бири шуки, у Худаниң қутқузуш йолида дайим аян болидиған шан-шәрәпкә гувачи болуш пурситигә һәргиз муйәссәр болалмайду.
Амма Яқуп үчүн алдамчилиғиниң биринчи нәтиҗиси бәхит-бәрикәт әмәс, бәлки өй-жутидин қечип айрилиш еди. Қачқанда Худа униңға шапаәт көрситип чүшидә көрүниду вә уни һимайә қилидиғанлиғиға вәдә қилиду. Яқуп толуқ ишәнмигәчкә: «Әгәр Сән раст маңа мошундақ башпанаһ болсаң (Худа аллиқачан шундақ вәдә қилған!), ундақта мән болсам... ундақ-мундақ қилимән» дегәндәк ишәшсиз бирхил қәсәмни ичиду.
Худа униң алдамчи маһийитини бир тәрәп қилмақчи болиду. Шуниң билән уни тағиси Лабанниң өйигә апириду. Лабан Яқуптин техиму һилийгәр вә қув бир шәхс еди. Шундақ йол билән Худа шапаәт қилип, бизни көп қетим өзимизниң аччиқ мевисини тетишқа мәҗбурлайду, шундақла бизгә товва қилиш пурситини йәткүзиду. Яқуп үчүн бу җәриян интайин узун вә аччиқ болди; бу җәриян ахир берип жигирмә жил давамлашти. Худа немә қилса шуни изчил, үзүл-кесил қилиду!
Яқупниң икки аяллиқ болушиға кәлсәк, бу иш йә өзиниң йә уларниң таллиши әмәс еди, дәп есимизгә кәлтүрүшимиз керәк. Яқупниң икки аялидин әң ихласмини Леяһ екәнлигини байқаймиз (униң 29:35дә хатириләнгән сөзлирини көрүң).
«Қоңур рәң, тағил вә ала-чипар қозилар» — бу зади немә иш? (30-31-баплар)
Яқупниң Лабандин иш һәққи үчүн падилири вә мал-мүлкигә егә болуш йолиниң тәпсилатлири бәлким бизгә сәл мүҗмәл болсиму, әслидә Яқуп иш һәққи тоғрилиқ Лабанға интайин адил бир йолни тәшәббус қилған — у болсиму, тохтамдин кейин туғулған «тағил вә ала-чипар қозилар»ниң һәммиси Яқупқа тәвә болиду. Лабанниң бу планға болған инкаси падилиридики барлиқ шундақ малларни Яқуптин жирақ бир җайға апириветиштин ибарәт болди (падилирим арисида шундақ пахланлар туғулмисун дәп!). Лекин Худа Яқупни изчил бәрикәтләйду; гәрчә Лабан алтә жил ичидә Яқупниң иш һәққини азайтмақчи болуп бу шәртләрни он қетим өзгәрткән болсиму, Худа һәр бир қетим Лабанниң яман нийәтлирини тосап, Яқупни бәрикәтләйду (31:7, 41). Кейин Яқуп Леяһ вә Раһиләгә өзиниң «қоңур рәң, тағил вә ала-чипар маллар»ни таллиши Худаниң вәһийси билән болди, дәп чүшәндүриду (30:10-12). Падилар суғирилғинида Яқупниң «терәк, бадам вә чинар шахчилирини елип, қовзиқини йоллуқ қилип шилип, ақ сизиқлар чиқирилған юмран чивиқлар»ни малларниң алдиға қоюшиниң уларни нәсилләндүрүшкә болған тәсириниң илмий асаси бар-йоқлуғини билмәймиз (бар болуши мүмкин). Лекин бундақ асас болсун, болмисун, қайсила чағда Яқупниң һәққи болушқа қандақ рәңдики мал бекитилсун дәл шундақ балилиғанлиғиниң түп сәвәвини Пәрвәрдигарниң бәрикитидин башқа нәрсә әмәс, дәп чүшинимиз.
Яқупниң «Худа билән челишиши» (32-бап)
Яқуп билән челишқан сирлиқ зат Худадин башқа һеч ким әмәс, дейилиду (32:28). Яқуп шу ишни җәзмләштүрүп әслитиш үчүн шу йәрниң исмини «Пәнуәл» («Худаниң йүзи») дәп қойиду. Челишчи зат йәнә «адәм» дейилиду (24-айәт).
Бу затни «Пәрвәрдигарниң Пәриштиси»дин башқа һеч ким әмәс, йәни Худаниң әйни ипадиси болған Мәсиһниң Өзидур, дәп ишинимиз («Һош.» 12:4). Оқурмәнләр үчүн шуни ейтишимиз керәкки, ибраний тилида һәм Юнан тилида «пәриштә» дегән сөз «хәвәрчи», «әлчи» яки «әвәтилгүчи» дегән мәнани билдүриду (ибраний тилида «малак», Юнан тилида «анҗилос»). Мәсиһ адәттики «пәриштә» әмәс, әлвәттә, бәлки Худа алаһидә әһвалда әвәткән «әвитилгүчи»дур. Тәвраттики бир нәччә башқа йәрләрдә баян қилинғандәк, Мәсиһ йәр йүзигә келип туғулуштин илгири шу йолда бир нәччә қетим аян болған.
«Пәрвәрдигарниң Пәриштиси» тоғрилиқ «тәбирләр»ниму көрүң.
Шимеон вә Лавийниң Шәкәмдикиләргә болған муамилиси (34-бап)
Шәкәм шәһириниң шаһзадиси Шәкәмниң Яқупниң қизи Динаһқа болған муамилисини көргәндин кейин, Шимеон вә Лавийниң Шәкәмдикиләргә болған муамилисигә қандақ қараймиз? Шимеон вә Лавий, шүбһисизки, атисиниң илгәрки һейлә-микирлирини үгәнгән. Шәкәмниң қилғанлирини тоғра дейәлмәймиз, әлвәттә. Шәкәмдикиләрниң Исраиллар билән сүлһ түзүш мәхсәтлири җәзмән сап ақ көңүллүктин болған әмәс еди («Бу тәриқидә уларниң мал-тәәллуқати, һәммә чарпайлири бизниңки болмамду? Биз пәқәт уларға мақул десәкла, улар аримизда туриду» — 34:23). Һалбуки, Худаниң хәлқиниң һәр қандақ киши билән қилишқан һәр қандақ тохтам яки келишими бар болса (мәйли улар етиқатчи болсун, етиқатсиз болсун) униңда чиң туруши керәктур (мәсилән, «Әз.» 17:11-12ни көрүң). Лекин Шимеон билән Лавийниң Шәкәм билән түзгән тохтимида әслидила сәмимийлиги йоқ еди. Шүбһисизки, икки адәмниң ялғуз пүткүл шәһәрдики әркәк адәмләрни бирақла өлтүрүши бир хил «дадиллиқ» яки батурлуқни көрсәтсиму, Яқуп кейин бу ишқа тоғра баһа берип «рәһимсизлик» дәп атайду вә улар тоғрилиқ болған бешарәттә уларниң ғәзивигә ләнәт оқуйду (49:5-7) вә кинайилик билән уларни «қериндашлар» дәп атайду — демәк, улар рәһимсизлиги биләнму бир-биригә қериндаштур.
Йәһуданиң Тамар билән өткүзгән гунайиниң тарихий муһимлиғи — немишкә Худа бу вақиәниң хатирилинишини халайду? (38-бап)
Йәһуда вә келини Тамар оттурисидики йүз бәргән ғәлитә вақиә немишкә Йүсүп тоғрисидики тарихниң оттурисида сөзлиниду?
Биринчидин, Йәһуданиң нәсиллири «шаһанә җәмәт» болиду, Мәсиһ уларниң өткүзгән мунасивитидин болған балиси Пәрәзниң әвлади еди.
Иккинчидин, бу вақиә вә Динаһқа мунасивәтлик вақиә (34-бап) йәрлик Қанаанийларниң бузуқ, напак өрп-адәтлириниң Яқупниң аилисигә тәсир йәткүзиватқанлиғини көрситиду. Йәһуда һечвәқәси йоқ дәп Қанааний бир паһишә аял билән ятиду (һеч болмиғанда, у Тамар билән ятқанда паһишә аял билән яттим, дәп ойлиған). Тамарму (Қанаанлиқ бир қиз) өз қийнатиси билән биллә болушқа шундақ бир планни (уму «һечвәқәси йоқ» дәп) ойлап чиқиду. Худа Өз хәлқиниң Қанаанийларни Пәләстиндин һайдивәткидәк күчкә егә болушиғичә, (шундақла Өзи Йәһудий хәлқигә вәдә қилған зиминни егиләткичә) хәлқини уларниң шу яман тәсиридин вә өрп-адәтлиридин айрип турушқа бир тәдбир тепиши керәк еди. Худа таллиған тәдбир болса хәлқини башқа бир йәргә вақитлиқ йөткәштин ибарәт еди. Шу йәр дәл Мисир еди; Мисирлиқлар чарвичи хәлиқни мәнситмәйдиғанлиғи үчүн улар Исраилларға айрим бир районни бөлүп бериду.
Униң үстигә, мошу йәрдә қошуп ейтишимиз керәкки, Тамарниң шу ишларда болған мәхсити мәлум бир шәһваний һәвисини қандуруш үчүн әмәс, бәлки һамилдар болуш үчүн еди (дәрвәқә у һамилдар болди). Әгәр у оғул пәрзәнт көрсә: (а) униң җәмийәт алдида анилиқ салаһийити болатти; (ә) Йәһуданиң мал-мүлкидин мирас алидиған оғли болатти; (б) өзи яшанғанда шу оғул униңдин хәвәр алатти.
Йүсүп
Йүсүпниң чүшлири
Йүсүп — Мәсиһни көрситидиған «бешарәтлик рәсим»
Йүсүпниң һаятидин атиларниң пәрзәнтлиригә ян бесишиниң хәтәрлик екәнлигини көримиз. Яқупниң атиси Исһақниң Әсавға болушқанлиғи вә униңдин келип чиққан апәтләр ата-аниларниң бирәр пәрзәндигә болушушқа болмайдиғанлиғини әскәртиду! Бирақ Яқупму охшаш хаталиқни өткүзүп, охшашла паҗиәлик ақивәтни пәйда қилди. Ата-аниларға шундақ сәмимий агаһландуруш берилидуки, пәрзәнтлириңизгә баравәр муамилә қилиң!
«Зәбур» 105:17-22дә Йүсүп тоғрилиқ вәһий берилгән: —
«У улардин бурун бир адәмни әвәткән еди,
Йүсүп қул қилип сетилған еди.
Униң путлири зәнҗирдә ағриди,
Униң җени төмүргә кирип қисилди;
Шундақла та өзигә ейтилған вәһий әмәлгә ашурулғичә,
Пәрвәрдигарниң сөз-калами уни синап тавлиди;
Пирәвн адәмлирини әвәтип уни бошатқузди,
Қовмлар һөкүмдари уни һөрлүккә чиқарди.
Уни өз ордисиға ғоҗидар қилип қойди,
Пүтүн мал-мүлкигә башлиқ қилип тайинлап,
Өз вәзирлирини униң ихтиярида болуп тәрбийилинишкә,
Ақсақаллириға даналиқ үгитишкә тапшурди».
Дәрвәқә, Йүсүп өз чүшлири арқилиқ «Пәрвәрдигарниң сөз-калами»ға еришмигән болса учриған аваричиликләр аз болуши мүмкин болатти! Уларниң мәзмуни дәл униң әтрапида йүз бериватқининиң әксичә еди; униң қериндашлири уни һеч қачан һөрмәтлимиди, әксичә у улар тәрипидин чәткә қеқилди. Уларниң уни чәткә қеқиши ахирида техиму яманлишип, уни қуллуққа сетиветишигә йәтти. Шундақ қилип, Худа чүшлири арқилиқ униң қәлбини вә етиқадини синиди.
Мисирда болса Йүсүпниң ишлири икки қетим оңдин келип, кейин һәр икки қетим қамлашмиди; андин үмүтлири үзүп ташланди. Иккинчи қетимда түрмидә Пирәвнниң баш сақийи вә баш навайиниң чүшлиригә тоғра тәбир бәргәндин кейин, у баш сақий мениң меһриванлиғимни есигә кәлтүрүп, чүшигә тоғра тәбир бәргинимдин мениң алдамчи вә зинахор әмәслигимни, бәлки Худаниң адими екәнлигимни испатлайду вә мән үчүн һәрикәт қилиду, дәп үмүт қилди. Һалбуки, муқәддәс язмиларда шу чағдин тартип Пирәвн һалқилиқ чүшләрни көргичә: «топтоғра икки жил өтти» дәп хатирилиниду. Шүбһисизки, «Зәбур» 105-күйдә «униң җени төмүр ичигә кирди» дәп хатириләнгәндәк (ибраний тилидики сөзмусөз тәрҗимиси) униң етиқади шу ишта қаттиқ синалди.
Бәзи алимлар «Йүсүп толуқ пәйғәмбәр әмәс», пәқәт «чүш көргүчи» вә «тәбир бәргүчи», шундақла наһайити ихласмән бир адәм дәп қарайду. Лекин чүшләргә дайим топтоғра тәбир беришниң өзи пәйғәмбәрлик хасийити әмәсму? Униң үстигә, у Пирәвнгә сөз қилғанда «Худа Пирәвнгә хатирҗәмлик беридиған (аман-есәнликкә елип баридиған) бир җавап бериду» дәйду — бу сөзләр пәқәт пәйғәмбәрла ейтидиған сөзләрдур.
Қөп алимлар Йүсүпниң һаятиниң Мәсиһниң йәр йүзидики һаятиға охшап кетидиған йәрлири хелә көп, шуниң билән Йүсүп төвәндикидәк көп җәһәтләрдә Мәсиһни алдин-ала көрситидиған «бешарәтлик рәсим» дәп байқайду («Рос.» 7:9-15дә Истифан дәл мошу ишларни тилға алиду): —
(1) Йүсүп мәхсус Исраил хәлқини һәм таипиләрниму қутқузуш үчүн (45:5) қериндашлиридин айрилған (49:6); атиси тәрипидин интайин көп сөйүлгән.
Мәсиһ һәм Исраил хәлқини һәм таипиләрниму қутқузуш үчүн қериндашлиридин айрилған (мәсилән, «Йәш.» 49:1-3); атиси тәрипидин интайин көп сөйүлгән.
(2) Йүсүпниң қериндашлири уни өлтүрүшкә қәстләйду; кейин у қулниң баһасида (20 күмүч тәңгигә) таипиләрниң қолиға сетиветилиду.
Мәсиһниң қериндашлири, йәни Йәһудий хәлқи уни өлтүрүшкә қәстләйду; кейин у қулниң баһасида (30 күмүч тәңгигә) таипиләрниң қолиға сетиветилиду.
(3) Йүсүпниң тартқан азап-оқубәтлири қәдәммуқәдәм көпийиду.
Әйса Мәсиһниң тартқан азап-оқубәтлириму қәдәммуқәдәм көпийиду.
(4) Йүсүп увал қилинип, сахта шикайәт билән җинайәтчи дәп бекитилиду.
Әйса Мәсиһ увал қилинип сахта шикайәт билән җинайәтчи дәп бекитилиду.
(5) Йүсүп дәһшәтлик һалда һақарәт қилинип харлиниду, барлиқ шөһрәт-инавәттин мәһрум қилиниду.
Әйса Мәсиһ дәһшәтлик һалда һақарәт қилинип харлиниду, барлиқ шөһрәт-инавәттин мәһрум қилиниду (лекин Мәсиһниң Йүсүп билән шундақ пәрқи барки, Мәсиһ Өзи халап бу азаплиқ йолни таллиған еди — «Фил.» 2:5-11).
(6) Йүсүп очуқ-ашкарә һалда Худаниң ишлирида болуши билән, йәни Пирәвнгә чүш өрүп бериши билән түрмидин қутулуп мәртивиси көтирилди — у чағда у оттуз яшқа киргән еди.
Әйса Мәсиһ очуқ-ашкарә һалда Худаниң ишлирида болғинида, йәни хуш хәвәрни җакалашни башлиғинида оттуз яшқа киргән еди. Кейин у өлүмдин тирилдүрүлүп әршкә көтирилди — у чағда У оттуз үч яшта еди.
(7) Йүсүп көтирилгәндин кейин Пирәвнгә (падишалиқниң иккинчи орнида) баш вәзир дәп тиклиниду.
Рәббимиз көтирилгәндин кейин, Худаниң оң тәрипигә «Рәб» дәп тиклиниду («Рос.» 2:36, «Фил.» 2:5-11).
(8) Йүсүп Пирәвнгә баш вәзир болғанда (Мисирда турған) таипиләргә ниҗат кәлтүриду. Пирәвн униңға «Зафинат-Паанияһ» дегән интайин алий намни қойиду («Дунияниң қутқазғучиси» дегән мәнада екәнлиги еһтималға йеқин).
Рәббимиз Әйса Мәсиһ Худаниң оң тәрипидә туруп таипиләргә ниҗат кәлтүриду. Худа Униңға һәммә намдин үстүн болған намни қойиду «Фил.» 2:7); уни дәрвәқә «Дунияниң Қутқазғучиси» дегили болиду («Юһ.» 4:24).
(9) Пирәвн Йүсүпкә «таипиләрдин болған» бир қизни хотунлуққа бериду (45:41).
Худа Рәббимизгә «таипиләрдин болған» бир «қиз»ни, йәни җамаәтни бериду («Вәһ.» 21:2, 9, 22:17, «Әф.» 5:22-32).
(10) Йүсүпниң қериндашлири униң билән йәттә жил азап-оқубәтләр арқилиқ әпләштүрүлиду.
Кәлгүсидә «Мәсиһниң қериндашлири» йәни Йәһудий хәлқи йәттә жил азап-оқубәтләр (йәни «дәһшәтлик азап-оқубәт», «Йәр.» 30:37, «Мат.» 24:21-22) арқилиқ Униң билән әпләштүрүлиду.
(11) Йүсүпниң чәткә қеқилиши арқилиқ һәм Исраил һәм таипиләр қутқузулиду. Бу Худаниң плани еди (50:20).
Рәббимизниң чәткә қеқилиши арқилиқ һәм Исраил һәм таипиләр қутқузулиду. Бу Худаниң плани еди («Рос.» 2:23).
Йүсүпниң қериндашлириға болған қаттиқ қол муамилиси уларниң гунайидин товва қилған-қилмиғанлиғини ениқлаш үчүн еди. Нәтиҗидә, у уларниң товва қилипла қалмай, бәлки улар арисидин Рубән вә Йәһуда иккиси атисиға болған муһәббити үчүн өз әркинлигини қурбан қилип, қериндиши Бәняминни (Бәнямин Йүсүптәк уларниң бир туққан иниси әмәс еди) қутқузушқа өзини пида қилишқа тәйяр туридиғинини көриду. Шуңа Йүсүпниң уларға болған муамилиси, гәрчә қаттиқ қоллуқ көрүнсиму, интайин даналиқ билән жүргүзүлгәнлигини көримиз.
Яқупниң бешарәтлири (49-бап)
Ахирида биз Яқупниң он икки оғли тоғрилиқ болған бешарәтлириниң қандақ йол билән әмәлгә ашурулғинини көрүп өтимиз: —
(49-баптин)
Рубән (3-4-айәт)
«Әй Рубән, сән мениң тунҗа оғлумсән,
Күч-қудритимсән,
Күчүм бар вақтимниң тунҗа мевисидурсән,
Салапәт вә қудрәттә алди едиң,
Лекин қайнап тешип чүшкән судәк,
Әнди алди болалмассән;
Чүнки сән атаңниң көрписигә чиқтиң,
Шуниң билән сән уни булғидиң!
У мениң көрпәмниң үстигә чиқти!»
«Сән атаңниң көрписигә чиқтиң» Рубән атисиниң тоқили Билһаһ билән биллә ятқини үчүн тунҗилиқ һоқуқидин мәһрум болиду (35:22). Дәл Яқуп бешарәт бәргәндәк, кейин Исраил ичидә һеч қандақ йетәкчи яки мөтивәр Рубән қәбилисидин чиқмайду. Улар еришкән йәрләр Худа вәдә қилған зиминниң әң четигә җайлишиду. «Һак.» 5:15дә Рубән қәбилисиниң шу чағларда йетәкчилик җәһәттә лаяқәтлик болмиғанлиғи көрситилиду.
Шимеон вә Лавий (5-7-айәт)
«Шимеон билән Лавий қериндашлардур;
Уларниң қиличлири зораванлиқниң қураллиридур!
Аһ җеним, уларниң мәслиһитигә кирмигин!
И иззитим, уларниң җамаити билән четилип қалмиғай!
Чүнки улар аччиғида адәмләрни өлтүрүп,
Өз бешимчилиқ қилип буқиларниң пейини кәсти.
Уларниң аччиғи әшәддий болғачқа ләнәткә қалсун!
Ғәзивиму рәһимсиз болғачқа ләнәткә қалсун!
Мән уларни Яқупниң ичидә тарқитиветимән,
Исраилниң ичидә уларни чечиветимән».
Яқуп тилға алған вақиәләр тоғрисида 34-бап, болупму 24-31-айәтләрни көрүң. Шимеон вә Лавий дәл у бешарәт бәргәндәк «Исраил ичидә тарқитилиду», уларниң қәбилилиридин һеч қайсисиниң муқим территорийәси яки райони болмайду («Йәшуа» 19:1). Һалбуки, ахир берип Лавий қәбилисиниң «тарқитилғанлиғи»ниң сәвәви биринчидин кейинки дәвирдики Лавийларниң Худаға көрсәткән садиқлиғи түпәйлидин болиду («Мис.» 32:26-28, «Чөл.» 25:6-13, «Қан.» 10:8-9, 33:6, «Мал.» 2:4-9ни көрүң). Уларниң шу садақәтлиги түпәйлидин Худа уларни Исраилларға Тәврат қанунини үгитишкә, шундақла ибадәт вә һәр хил каһинлиқ вәзипиләрни өтүшкә тикләп, уларни пүткүл хәлиқ ичидә җай-җайларға тарқитип орунлаштурған.
Йәһуда (8-12-айәт)
«Әй Йәһуда! Сени болса қериндашлириң тәрипләр, қолуң дүшмәнлириңниң гәҗгисини басар.
Атаңниң оғуллири саңа баш урар.
Йәһуда яш бир ширдур;
Әй оғлум, сән овни тутупла чиқтиң;
У ширдәк овниң йенида чөкүп созулуп ятса, яки чиши ширдәк йетивалса, кимму уни қозғашқа петинар?
Шаһанә һаса Йәһудадин кетип қалмайду, Йәһуданиң пуштидин қанун чиқарғучи өксүмәйду, таки шу һоқуқ Егиси кәлгичә күтиду;
Кәлгәндә, җаһан хәлиқлири Униңға итаәт қилиду.
У тәхийини үзүм телиға, ешәк балисини сортлуқ үзүм телиға бағлап қояр.
У либасини шарапта жуюп, тонини үзүм шәрбитидә жуяр.
Униң көзлири шараптин қизирип кетәр, чишлири сүт ичкинидин аппақ турар»
Тәһлил қилайли: —
«Әй Йәһуда! Сени болса қериндашлириң тәрипләр» — «Йәһуда» дегәнниң мәнаси «тәрипләш» яки «мәдһийә»дур (35:29ни көрүң). Яқупниң сөзлири Исраилниң барлиқ қәбилилиригә болған йетәклигүчи яки сәлтәнәт қилғучиниң Йәһуда қәбилисидин чиқидиғанлиғини көрситиду.
«Ов тутупла чиқтиң» дегән сөз, шүбһисизки, кәлгүсидә Йәһудадин болидиған, толуқ ғәлибә қилидиған йетәкчиликни көрситиду. Бу йетәкчилик биринчидин Давут вә Сулайманда болған, андин Давутниң шаһанә җәмәтидин болған, Пәрвәрдигардин әйминидиған барлиқ падишаларда көрүнгән; ахир берип Мәсиһниң Өзидә әң рошән көрүнгән.
«Ширдәк чөкүп созулуп ятса яки чиши ширдәк йетивалса, кимму уни қозғашқа петинар?» — шир овни тутувалғандин кейин, у авал қосиғини тоқлайду, андин кейин мошу таптин көпрәк тамақлар чиқиду, дәп билип әтрапида созулуп йетип қалиду. Ундақ әһвалда кимму уни қозғашқа петиналайду? Шуниң билән бу сөзләр Йәһуданиң һәм толуқ ғәлибә қилидиғинини, шундақла униң алған олҗидин толиму һозурлинип арам алидиғанлиғини көрситиду. Толуқ бешарәтни пүтүнләй әмәлгә ашурғучи Йәһудадин чиқидиған Мәсиһниң Өзидур; шуниң билән у дәрвәқә «Йәһуда қәбилисидин болған шир» дәп атилиду («Вәһ.» 5:5).
«Шаһанә һаса Йәһудадин кетип қалмайду, Йәһуданиң пуштидин қанун чиқарғучи өксүмәйду, таки шу һоқуқ Егиси кәлгичә күтиду;
Кәлгәндә, җаһан хәлиқлири униңға итаәт қилиду».
Йәһуда тоғрилиқ бешарәтниң җәвһиригә әнди кәлдуқ.
Бешарәтни қисим-қисимлап тәһлил қилайли: —
(а) Ибраний тилида «Йәһуданиң пуштидин» «Йәһуданиң путлири арисидин» дегән сөзләр билән ипадилиниду. Шуңа, пүткүл Исраилни идарә қилиш һоқуқи («шаһанә һаса») вә қанун чиқириш һоқуқи Йәһуда қәбилисидә болиду; һалбуки, бешарәт бу һоқуқниң қайси вақит Йәһудаға өтидиғанлиғини көрсәтмәйду (бешарәттин 600 жил кейин, йәни Давутниң вақтида һоқуқ өтиду).
(ә) Һоқуқ Йәһуда қәбилисигә өткүзүлгәндин кейин, Давутниң әвлади болған Мәсиһ кәлгичә шу қәбилидин кәтмәйду. Ибраний тилида «шу һоқуқ егиси» дегән ибарә «Шилоһ» дегән сөз билән ипадилиниду. қәтъий ишинимизки, бу сөзниң әң яхши тәрҗимисини дәл шу — «Әз.» 21:27дин көрүң.
Бу әһвал (һоқуқ Йәһуда қәбилисидә турғанлиғи) һәтта Бабилға сүргүн қилинған вақитларда вә кейинки дәвирләрдиму давамлашқан. Исраилниң «қалдиси» сүргүндин Пәләстингә қайтип кәлгәндә уларға Парс императори бекиткән валий Давутниң әвлади болған Зәруббапәл еди. Пәқәт ахирда Һерод (Едомлуқ киши) падишалиқни Рим империйәсидин «сетивалған» вақтидила, андин Мәсиһ дунияға келип туғулди.
Бүгүнки күнләрдә болса, (Худадин алаһидә вәһий кәлмисә) Йәһудийларниң қайсисиниң һәқиқий Йәһуда қәбилисидин кәлгәнлигини яки башқа он бир қәбилиниң бирисидин кәлгәнлигини дәп бериш мүмкин әмәс; чүнки Исраилларниң барлиқ нәсәпнамилири йоқап кәткән яки вәйран қилинған.
(б) «У (Мәсиһ) кәлгәндә, җаһан хәлиқлири униңға итаәт қилиду» — демәк, таипиләр Мәсиһни тонуп қобул қилиду. Бешарәтниң өзидә Йәһудийлар яки Исраилларниң «Шилоһ»қа тутидиған позитсийиси яки уларниң Мәсиһниң улар арисида болғанлиғидин ибарәт имтияздин муйәссәр болидиғанлиғи ениқ дейилмәйду. Әмәлийәттә, һәммимизгә аянки, Исраил хәлқи умумән Мәсиһни чәткә қақти.
Шуңа бешарәтниң әмәлгә ашурулғини тарихий пакитлардур. Мәсиһни қобул қилғанлар («итаәт қилғанлар»)ниң көпинчиси «җаһан хәлиқлири», йәни таипиләрдин болған.
«У тәхийини үзүм телиға, ешәк балисини сортлуқ үзүм телиға бағлап қояр.
У либасини шарапта жуюп, тонини үзүм шәрбитидә жуяр.
Униң көзлири шараптин қизирип кетәр, чишлири сүт ичкинидин аппақ турар».
Бу айәт Мәсиһниң сәлтәнитидин чиққан баяшатлиқни көрситиду. Үзүм таллири шунчә көп, шунчә есил вә күчлүк өсидуки, һәтта бириси ешигини уларға бағлисиму чатақ болмайду. Һәтта үзүмләр билән интайин еғирлишип кәткән тал шунчә мәзмут туридуки, ешәкниң уян-буян тартишлири униңға зиян йәткүзмәйду; үзүмлириму шунчә көп болидуки, егиси ешәкниң уларни йәп кетишидин қорқмайду. Бу сөзниң йәнә бир мәнаси болуши мүмкинки, бирла үзүм тели чиқарған үзүмләр шунчә көп болидуки, уларни көтиришкә бир ешәк керәк болиду. Бешарәттә Мәсиһниң ешәккә мингини көрүлиду; дәрвәқә, Рәббимиз Әйса Мәсиһ ахирқи қетим Йерусалимға киргинидә, ешәккә минип кирди («Зәк.» 9:9, «Мат.» 21:1-9).
Үзүмләр шунчә мол болидуки, Мәсиһ халиса егинлирини суниң орнида үзүм шәрбити (ибраний тилида «үзүм қени»)дә жуйиду (йәнә «Йәш.» 63:1-6 вә «Вәһ.» 14:17-20ни көрүң). Үзүм мәһсулатлири болупла қалмай, бәлки һәр түрлүк сүт мәһсулатлириму көп болиду.
Бүгүнгә қәдәр Йәһуда қәбилиси егилигән зиминда дәрвәқә интайин көп һәм бәк есил үзүм таллири бардур.
Зәбулун (13-айәт)
«Зәбулун деңиз бойини макан қилар, макани кемиләрниң панаһгаһи болар, йәр-зимини Зидонғичә йетип барар».
Зәбулун тоғрилиқ үч иш дейилиду: —
(а) У «деңиз бойини (яки деңизға йеқин) макан қилиду».
(ә) Униң зимининиң өзи кемиләргә арамгаһ болиду яки шундақ арамгаһ (порт)қа йеқин болиду.
(б) У егилигән зимин Зидонниң зиминиға тутишиду.
Гәрчә Зәбулунниң егилигән зимини деңизниң өзигә туташмиған болсиму («Йәшуа» 19:10-16), чегариси деңизға бәк йеқин болғачқа, улар деңиз арқилиқ көп сода-сетиқ билән шуғулланған. Улар қилған содисиниң көп бир қисми Фенекийләрниң порти Зидон арқилиқ болған. Мәсиһниң кәлгүсидики «миң жиллиқ сәлтәнәт»идә Зәбулунниң зимини деңизға тутишиду («Әз.» 48:26).
Иссакар (14-15-айәт)
«Иссакар бәстлик бәрдәм бир ешәктур, у икки қотан арисида ятқандур;
У арамгаһниң яхши екәнлигигә қарап, зиминниң есиллиғини көрүп, жүк көтиришкә мүрисини егип, алванға ишләйдиған қул болуп қалар».
Иссакар яхши ишләләйдиған, бирақ әмгәкни әмәс, бәлки арамни яхши көридиған бәрдәм бир ешәккә охшитилиду. Дәрвәқә Иссакар интайин күчлүк бир қәбилә болуп қалди; Муса пәйғәмбәрниң күнлиридә Иссакарда җәңгә чиқалайдиған адәмләр 64300 («Чөл.» 26:25) вә кейин 87000 еди («1Тар.» 7:1-5). Йәшуа пәйғәмбәр болған вақтида Иссакар қәбилисигә интайин мунбәт йәр болған Йизрәәл җилғиси тәғдим қилинған («Йәшуа» 19:17-23). Һалбуки, қәбилә шу яхши зиминни пүтүнләй егиләш үчүн ахирғичә күрәш қилишқа тәйяр турмиди; бу иш қорқунучақлиқтин әмәс, бәлки һорунлуқтин еди. Нәтиҗидә, улар ахирида Қанааний қәбилилиригә һашарчи болуп ишлиди.
«Арамгаһ» бәлким Худа Иссакарға вәдә қилған мирас зиминниң яхши бир қисмини көрсәтсә керәк.
Дан (16-18-айәт)
«Дан Исраил қәбилилиридин бири болар, өз хәлқигә һөкүм чиқирар.
Дан йол үстидики илан, чиғир йол үстидә турған зәһәрлик бир иландур.
У атниң туйиғини чеқип, ат мингүчини арқиға моллақ атқузар.
И Пәрвәрдигар, ниҗатиңға тәлмүрүп күтүп кәлдим!»
Дан дегән намниң мәнаси «һөкүм» яки «һөкүм чиқарғучи» яки «сотчи» болиду. Бешарәттә униң исми җисмиға лайиқ болиду, дейилиду. Шүбһисизки, бу Шимшонда әмәлгә ашурулди; Шимшон Исраилға «Батур Һаким» болғанлардин бири еди, Дан қәбилисидин чиққан («Һак.» 13-16-баплар).
Дан «Исраил қәбилилиридин бири болар» дегән сөз бизгә сәл ғәлитә көрүнүши мүмкин. Данниң Исраилдин болғанлиғи кимгә аян әмәс? Кейин, Исраилниң қәбилилири тизимланғанда, Дан қәбилиси дайим дегидәк ахирида тилға елиниду. «Чөл.» 10:25 вә «Йәшуа» 19:40-48дин, Исраилниң чөлдә сәпәр қилғанда Дан қәбилисиниң әң ахирида маңғанлиғи көрүниду. Бәзидә Дан қәбилиси Исраил қәбилилири тизимлигидин қелип қалиду (мәсилән, «Вәһий» 7-бапта) лекин Әзакиял» 48:1-2, 32дин ениқ билимизки, Дан қәбилиси Мәсиһниң падишалиғида кам болса болмайду. Дан қәбилисини атлиқ әскәргә кәйнидин һуҗум қилидиған иланға охшитиш кәлгүсидә улар пистирма җәң қилидиған хәлиқ болидиғанлиғини көрситиду. Данларниң шу характерда болғанлиғи Шимшонниң мүҗәзидә вә һаятида вә кейин Данларниң Лаиш шәһиригә болған һуҗумидин көрүлиду («Һак.» 18:18-31); бу шәһәр кейин Данларниң пәйтәхти болди.
Дан вә униң маһийити тоғрилиқ ойлаш Яқупни һаяҗанландуруп: «И Пәрвәрдигар, ниҗатиңға тәлмүрүп күтүп кәлдим!» дәп нида қилдуриду. Бу үндәш җүмлә Данни һәққаний қилип Худа билән инақлиққа кәлтүрүш үчүн һәқиқәтән улуқ бирхил ниҗатниң керәк болидиғанлиғини көрсәтсә керәк (Данлар кейин бутпәрәсликкә интайин майил болуп қалған — «Һак.» 18-бапни, «1Пад.» 12:29, «Амос» 8:14ни көрүң). Дәрвәқә ундақ улуқ ниҗатлиқ Мәсиһ арқилиқ барлиққа кәлтүрүлиду («Ибр.» 2:3) вә Униң арқилиқ Дан қәбилиси қутқузулуп Мәсиһниң миң жиллиқ падишалиғи ичидә һәққаний қилинип көрүлиду («Әз.» 48:1).
Гад (19-айәт)
«Гадқа болса, қарақчилар қошуни һуҗум қилар;
Лекин у тапан бесип зәрбә берәр».
Бу қисқа айәттә пәқәт алтә сөз бар, униңда «Гад» дегән нам билән сөз оюни қилиниду. Ибраний тилида «Гад»ниң мәнаси (1) тәләйлик; (2) «қарақчи қошун» яки «һуҗум» болуп, бу җүмлә: «Гадқа болса, қарақчилар қошуни һуҗум қилиду; лекин у (Гад) қошун болуп уларға тапан бесип зәрбә бериду» дегәндәк болиду. Шуниң билән Гад қәбилиси дайим башқа милләттин болған қарақчи қошунлар вә дүшмәнләр тәрипидин һуҗумға учрайду. Униң зимини Иордан дәриясиниң шәрқий тәрипигә җайлишиду; шу йәр чөл-баяванда туруватқан хәлиқ-милләтләр тәрипидин һуҗумға учрайду («Йәр.» 49:1). Лекин у «уларниң тапинини бесип зәрбә бериду» — уларға қарши һуҗум қилиду вә ахир берип уларниң үстидин ғәлибә қазиниду. Гад қәбилисиниң җәңгә болған маһарити «Қан.» 3:20 Вә «1Тар.» 5:18-22дә тилға елиниду. «1Тар.» 12:8-15дә бир нәччә Гадларниң Давутниң алаһидә талливалған қошуниниң бир қисми болидиғанлиғи тилға елиниду.
Ашир (20-айәт)
«Аширниң тамиғида зәйтун мейи мол болар,
У шаһлар үчүн назу-немәтләрни тәминләр».
Аширниң кәлгүсидики баяшатлиғи мошу йәрдә тәкитлиниду (Муса пәйғәмбәр «Қан.» 33:24диму Ашир тоғрилиқ бешарәт бәргәндә охшаш ейтилиду). Кейин, Ашир қәбилиси еришкән зимин «Оттура Деңиз» бойида болуп бүгүнгә қәдәр есил сүпәтлик зәйтун дәрәқлири билән даңқи чиққан. Ашир һәтта падишаларға хас мәһсулатларни чиқириду.
Нафтали (21-айәт)
«Нафталидин чирайлиқ гәпләр чиқар,
У әркин қоюветилгән маралдур».
Нафтали тоғрилиқ кәлгүсидики икки әһвал көрситилиду: —
(а) У Маралдәк әркин, кәң-азатиликтә яшайдиған бир хәлиқ болиду; дәрвәқә Нафтали қәбилиси Йәшуа пәйғәмбәрниң тәғдим қилиши билән тағлиқ бир районға мираслиқ қилиду вә шу зиминда еришкән әркинлигини әзиз билип қолидин бәрмәслик үчүн керәк болған җәң маһаритигә егә болиду («Һак.» 4:41-24ни көрүң).
(ә) Униңдин «чирайлиқ гәпләр чиқар» — гәпкә уста, пасаһәтлик, шеирий сөз қилалайдиған болиду. Буниңдин бир мисал «Һак.» 5:1-31дә көрүлиду — бу сөзләрниң бир қисми Нафталий Баракниң ағзидин чиққан).
Йүсүп вә униң оғуллири Әфраим вә Манассәһ тоғрилиқ (22-26-айәт)
«Йүсүп мевилик дәрәқниң шехидур, булақниң йенидики көп мевилик шахтәктур;
Униң шахчилири тамдин һалқип кәткәндур.
Йә атқучилар униңға азар қилип, униңға оқ атти, униңға нәпрәтләнди.
Һалбуки, униң оқяйи мәзмут турар, қол-биләклири әплик турғузулар, шу күч Яқуп таянған Күчлүк Болғучиниң қоллиридиндур —
(Исраилниң Қорам Теши, йәни униң Падичиси Униңдин чиқар!)
Әшу күч атаңниң Тәңрисидиндур — (У саңа мәдәт берәр!)
Йәни Һәммигә Қадирдиндур — У сени бәрикләтләр!
Жуқирида асманниң бәрикәтлири билән,
Төвәндә ятқан чоңқур суларниң бәрикәтлири билән, әмчәк билән балиятқуниң бәрикити билән сени бәрикәтләр!
Сениң атаңниң тилигән бәрикәтлири ата-бовилиримниң тилигән бәрикәтлиридин зиядә болди,
Улар мәңгүлүк тағ-едирларниң чәтлиригичә йетәр,
Улар Йүсүпниң бешиға чүшәр, йәни өз қериндашлиридин айрим турғучиниң чоққисиға тегәр»
Йүсүп вә униң әвлатлири «шахчилири бағниң темидин һалқип кәткән»
«Мевилик дәрәқниң шехи» болиду — демәк, мевә-чивилири шунчә мол болидуки, бағниң темидин һалқип өтиду. «Чөл-Баявандики Сәпәр» 1-бапта хатириләнгән ройхети бойичә Йүсүпниң адәмлири Йәһуданиңкидин аз болиду; лекин «Чөл-Баявандики сәпәр» 26-баптики ройхәт бойичә улар Йәһуданиңкидин көп болиду. У «булақниң (яки «қудуқ»ниң) йенида» болиду — демәк, униң өзиниңки муқим су мәнбәәси бар болуп, ямғурға тайинишниң һаҗити болмайду.
23-айәттә Йүсүп учриған зиянкәшлик, йәни өз қериндашлири, Потифар вә Потифарниң аяли тәрипидин учриған муамилиләр шеирий охшитишлар билән тәсвирлиниду. Бирақ Йүсүп бу муамилиләрдин өтүп аман қалиду — «Һалбуки, униң оқяйи мәзмут турар, қол-биләклири әплик турғузулар, шу күч Яқуп таянған Күчлүк Болғучиниң қоллиридиндур». У учриған синақлар арқилиқ вә Пәрвәрдигарниң күчләндүрүшлири билән дүшмәнлириниң «оқлири» чәтлитилип униңға тәгмиди вә өзиниң «қол-биләклири әплик турғузулди»; чүнки һәқиқий Күчлүк Болғучи уни қувәтләндүрди. Андин бешарәттә Яқуп Мәсиһни Худаниң Өз йенидин чиққан «Исраилниң Падичиси» («Зәкәрия» 11-бап вә «Юһанна» 10-бапни көрүң) вә «Исраилниң Қорам Теши» дәп тәсвирләйду. Тәвратта һәм Инҗилда «Исраилниң Қорам Теши» яки «Қорам Таш» Мәсиһни көрситиған символ сүпитидә көп йәрләрдә байқилиду.
25-айәттә Яқуп Йүсүп кәлгүсидә бәһримән болидиған бәхит-бәрикәтни «Жуқирида асманниң бәрикәтлири билән, төвәндә ятқан чоңқур суларниң бәрикәтлири билән» дәп алдин-ала ейтиду. Андин: «Әмчәк билән балиятқуниң бәрикити билән сени бәрикәтләр» дәп ейтилиду — булар билән Йүсүп әң чоң қәбилә болиду (Әфраим вә Манассәһ иккиси бирләштүрүлгәндә). Исраиллар «җәнубий падишалиқ» («Йәһуда») вә «шималий падишалиқ» («Исраил»)ға бөлүнгәндин кейин Әфраим қәбилиси ахирида шунчә күчлүк болидуки, бәзидә шималий падишалиқ айрим һалда «Әфраим» нами биләнла атилиду (мәсилән, «2Тар.» 25:7, «Йәш.» 7:2ни көрүң).
Шуниң билән, бешарәт бойичә, Йүсүп қаршилишишқа йүзләнгән һалда ронақ тапиду.
Бәнямин (27-айәт)
«Бәнямин житқуч бөридәктур;
Әтигәндә у овни йәр, кәчқурун у олҗисини тәқсим қилар».
Бешарәттә Бәнямин қәбилисиниң җәңгивар, урушқақ характери тәкитлиниду. У көп қетимлап ғәлибә қазиниду: «Әтигәндә у овни йәр» вә шундақ ғәлибилик болғандин кейин: «кәчқурун у олҗисини тәқсим қилар» — қазанған ғәлибисиниң олҗа-ғәниймитини башқиларғиму тәқсим қилип униңдин ортақ бәһримән болиду.
Дәрвәқә, Бәнямин қәбилисидин бәзи даңқи бар җәңчиләр чиқти — Әһуд («Һак.» 3:15-30), Саул («1Сам.» 9:1-11:15), Йонатан («1Сам.)» 14:1-52); вә интайин қәйсәр, етиқади күчлүк бәзи әр-аяллар — мәсилән, Мордикай вә Әстәр улардин чиқти. Расул Павлус Бәняминдин чиқти; униң исми «Саул» вақтида, у Рәб Әйса Мәсиһни техи учратмиған еди, товва қилиштин илгири, униң характери дәрвәқә «житқуч бөридәк» дәһшәтлик еди. Лекин Худаға миң тәшәккүр, һәр биримизниң кона характеримиз Мәсиһниң ниҗати вә күч-қудрити билән униңкигә охшаш муһәббәтлик, меһир-шәпқәтлик, рәһимдиллиққа өзгәртилиду («Рим.» 11:1-2, «Рос.» 26:9-11», «1Тим.» 1:13ни көрүң)!
Амин!
«У ата-бовилири арисида ухлиди» «У ата-бовилириниң йениға кәтти» қатарлиқ ибариләр (25:8)
«У ата-бовилири арисида ухлиди» дегән ибарә Тәвраттики «Тәбирләр»ни көрүң.