Инҗил 9-қисим
«Галатиялиқларға»
(Расул Павлус Галатия өлкисидики җамаәтләргә язған мәктупи)
Кириш сөз
Бу бәлким расул Павлусниң язған хәтлириниң тунҗиси болуп, Коринт яки Әфәсус шәһиридә миладийә 52-жиллирида йезилған болуши мүмкин. Галатия өлкиси (бүгүнки Түркийидә) Рим империйәсигә тәвә еди. Павлус миладийә 51-жиллирида шу йәрләргә барған: «Муқәддәс Роһ уларниң Асия өлкисидә сөз-каламни җакалишиға йол қоймиған болуп, Павлуслар әнди Фригийә вә Галатия районлиридин өтүп, Мисийә райониға кәлгән...» («Рос.» 16:6). Бәзиләр, Павлус хелә бурун, тунҗа хизмәт сәпиридә шу районниң җәнубий чәтлиридин өткән вақитларда Галатияғиму берип кәлгән, дәп қарайду («Рос.» 13-14-баплар). Умумән «Расулларниң паалийәтлири»дә униң шу йәрдә хуш хәвәрни җакалашлири тоғрилиқ беваситә хатирә йоқ; амма рошәнки, у шундақ ишларни қилған вә шуниң билән бир нәччә җамаәт апиридә болған. Бу ишниң өзи бизгә, расулларниң нурғунлиған улуқ ишлири «Расулларниң паалийәтлири»дила хатириләнмигәнлигигә яхши әсләтмә болуши керәк (йәнә «Юһ.» 21:25ни көрүң). Ушбу хәтниң Павлус Галатия өлкисигә берип узун өтмәй йезилғанлиғи: «Силәр өзәңларни Мәсиһниң меһир-шәпқити арқилиқ чақирғучиниң йенидин шунчә тез жирақлаштурулуп ...» (1:6) дегән сөзидин көрүнүп туриду.
«Синагоглар» тоғрилиқ
Йәһудий хәлқи миладийәдин илгәрки 605-жили Бабил империйәси тәрипидин сүргүн қилинғандин кейин көп Йәһудийлар Асия һәм кейинки Рим империйәси территорийәсигә тарқилип, шу йәрләдә туруп қалған еди. Һәр бир турған йәрдә улар адити бойичә шәнбә («шабат» — дәм елиш күни) күнидә дуа қилиш вә Тәврат оқушқа жиғилатти; мошу жиғилишлар «синагог» дәп атилатти. Вақит өткәнсери улар әтрапидики ят әлләрдин болған көп кишиләр Йәһудийларниң «асман-зиминни яратқан бирдин-бир Худа» тоғрилиқ гувалиғиға қизиқип, Тәвраттики һәқиқәтләргә җәлип қилинған (Тәврат тәхминән миладийәдин илгәрки 220-жили Грек тилиға тәрҗимә қилинған). Аз болмиған бир қисим «ят әлликләр» (Йәһудий әмәсләр) бутпәрәсликни ташлап, «синагог»ларға кирип сорунниң кәйнидә олтиришқа, Тәврат тоғрилиқ тәлимләрни аңлашқа рухсәткә еришти. Бәзилири һәтта «Йәһудийлар болсақ» дәп тәләп қилған. Ундақ кишиләр хәтнә қобул қилип, көп тәлим-тәрбийә аңлиған вә тәпсилати көп болған емтиһанларни берип, Тәвратнила әмәс, бәлки униңдин башқа нурғунлиған Йәһудий қаидә-йосунлириниң боюнтуруғи астиға киргәндин кейин синагогтики җамаәткә қобул қилинатти. Шундақ болғини билән улар бәрибир йәнила «иккинчи тәбиқә» дәп қарилатти. Амма синагогқа қатнашқан «ят әлликләр»ниң көпинчиси «сорунниң кәйнидә олтирип аңлаш» билән рази еди вә шундақла Йәһудийлар һәм башқа әл-жуттикиләр тәрипидин «Худадин қорққанлар» яки «Худадин қорқидиғанлар» дәп аталған.
Худаниң Мәсиһ тоғрилиқ у арқилиқ болидиған ниҗатниң хуш хәвирини һәммидин авал Йәһудий хәлқигә Йәһия пәйғәмбәр арқилиқ әвәткәнлиги, андин Мәсиһ Өзи бу хәвәрни уларға җакалашқа башлиғанлиғи тарихтики ениқ пакиттур. Павлус нурғун сәпәрлиридә «Хуш хәвәрни авал Йәһудийларға, андин әлләргә җакалаш» дегәнни өз принсипи қилип, барған йәрлиридә удул Йәһудийларниң синагогини тепип уларға хуш хәвәрни авал җаркарлайтти; чүнки улар Пәләстиндә турған жутдашлиридәк хуш хәвәрни аңлаш пурситигә техи еришмигән болуши мүмкин еди.
Синагогларда хуш хәвәр җакаланғинида қандақ ишлар йүз бәргәнлигидин типик бир мисални көрәйли («Рос.» 17:1-5): —
«Улар (Павлус билән униң һәмраһлири) сәпирини давам қилип Амфиполис вә Аполлония шәһәрлиридин өтүп, Тесалоника шәһиригә кәлди. У йәрдә Йәһудийларниң синагоги бар еди. Павлус адити бойичә уларниң арисиға кирип, уда үч шабат күни у йәрдә җәм болғанлар билән муқәддәс язмиларни шәрһләп муназирилишип, уларға Мәсиһниң азап-оқубәтләр тартқандин кейин өлүмдин тирилиши муқәррәр дәп һәм чүшәндүрди һәм испатлиди вә: — Мәсиһ болса, дәл мән силәргә җакалиған шу Әйсаниң Өзидур! — деди.
Йәһудийларниң ичидин бәзиләр қайил болуп ишинип, Павлус билән Силасқа қошулди; шундақла Худадин қорқидиған Грекләрдин зор бир топ адәмләр вә жуқури тәбиқидики грек аялларму шундақ еди. Бирақ Йәһудийлар буниңға һәсәт қилип, өзлиригә базар-кочилардин бир нәччә қәбиһ адәмләрни жиғип, бир топ адәмләрни топлап, шәһәрни астин-үстүн қиливәтти. Йәһудийлар Павлус билән Силасни тутуп, шәһәр хәлиқ кеңәшмисигә тапшуруп бериш мәхситидә Ясун исимлиқ бирисиниң өйигә бастуруп барди...».
Павлусниң Галатия өлкисидә тохташ сәвәви биринчидин хуш хәвәрни йәткүзүш әмәс, бәлки ағрип қалғанлиғи үчүн шу йәрдә дәм елишқа барған болуши мүмкин (4:13). Шундақтиму у принсип бойичә удул синагог яки синагогларға кирип, «авал Йәһудийларға» («Рим.» 16:1) хуш хәвәрни җакалиди. Шу сорунларда ят әлләрдин болғанларни көп дәп пәрәз қилсақ орунсиз болмайду. Қандақ ишлар болғанлиғи тоғрилиқ беваситә қалдурулған хатирә йоқ, лекин ушбу хәтниң тәпсилатлиридин жуқурида көрситилгән «Тесалоникадики вақиә»дәк, чоң ғоға болуп, етиқатчилар Йәһудийлар тәрипидин еғир зиянкәшликкә учриған, дәп қияс қилимиз. Үч хил кишиләр етиқат қилған еди —
(1) |
Йәһудийлар (Павлус хәттә «Йәһудий қериндашлар»ға беваситә бир нәччә еғиз сөз қилиду); |
(2) |
Синагогқа қатнашқан «Худадин қорққан» ят әлликләр вә |
(3) |
Бутпәрәсләр (Павлус мошундақ үчинчи хил қериндашларға: «Бурун, Худани тонумайдиған вақтиңларда дәрвәқә ялған илаһларға чоқунуп, уларниң қуллуғида болған едиңлар» — дәйду (4:8)). |
Павлусниң хетидә дейилишичә улар әслидә Мәсиһниң сөзини очуқ көңүл билән қобул қилған; улар униң көз ағриғини көрүп Павлусниң ейтқинидәк: «Силәр мүмкин болса, маңа көзлириңларни оюп беришкә рази едиңлар!» дегәндәк болған (4:15). Муқәддәс Роһ мөҗизиләрни яритип күчлүк ишлигән һәм Павлус уларға хәт язған вақтидиму уларниң җамаитидики бәзи кишиләр арқилиқ мөҗизиләрни яритип ишлимәктә еди (3:5). Павлус уларниң йенидин кәткәндин кейинму улар етиқат йолида күчәп алға бесип әҗайип нәтиҗиләрни көрсәтти. Павлус: — «Силәр убдан чепип меңиватқан едиңлар» дәйду (5:7).
Еғир бир мәсилә пәйда болиду
Лекин бу адәмни хошал қилидиған мәнзирә туюқсиз өзгәргән еди. Галатиялиқлар арисида өзини «Мәсиһгә етиқатчи» дәвалған (бәлким Йерусалимдин чиққан) бәзи Йәһудий «муритлар» пәйда болған. Улар: — «Мәсиһгә ишәнгән ят әлләрдин болғанларниң һәммиси гунадин толуқ қутқузулуш үчүн хәтнә қобул қилиши зөрүр» дегән «йеңи бир тәлим»ни көтирип чиққан. Уларниң дегини, Худа хәтнини Ибраһим пәйғәмбәр билән түзгән әһдисигә бәлгү қилип: — «Мән билән силәрниң вә сәндин кейинки нәслиңниң арисида тутуш керәк болған әһдәм шуки, араңлардики һәр бир әркәк хәтнә қилинсун... лекин хәтнилик ети туруп, хәтнә қилинмиған һәр бир әркәк Мениң әһдәмни бузған һесаплинип, өз хәлқидин үзүп ташлиниду...» дәп бекиткән («Яр.» 17:10, 14).
Шуңа «Мәсиһгә бағлиған етиқатни етирап қилиш үчүн суға чөмүлдүрүштин башқа, барлиқ етиқатчилар хәтниниму қобул қилиши керәк» дейиши хелә орунлуқтәк көрүнәтти (бу тәлим Йәһудий етиқатчиларниң җамаәтлиригә һеч тәсир йәткүзмигән, әлвәттә; чүнки улар аллибурун, туғулупла хәтнә қилинған). Әнди шу адәмләр Павлус Галатиялиқларға җакалиған хуш хәвәргә қошмақчи болған «көрүнүштә орунлуқ» бу «кичиккинә бир қошумчә»ниң немә зийини болиду? Әмәлийәттә болса бу «тәлим» Мәсиһниң барлиқ гунакарлар үчүн болған қурбанлиғи елип кәлгән ниҗатниң асасини мутләқ инкар қилғучи зәһәрлик уруқларни өз ичигә алған еди. Ундақ тәлимни җакалиғанларни пәқәт өзлиригә нисбәтән ишни кичиклитиш һәм өзлирини җамаәттә жуқури көрситишни нишан қилған халас, дәйду Павлус. Ят әлләрдин болған етиқатчилар хәтнә қобул қилған болса бу кишиләр башқа Йәһудий жутдашларға: «Мана, биз көп адәмләрни Йәһудийларға айландурмақтимиз!» дейәләйтти һәм шундақла улар Мәсиһкә болған етиқади түпәйлидин учраватқан зиянкәшликниң алдини алғили яки азайтқили болатти.
Әнди бу «кичиккинә бир қошумчә»ниң немә үчүн шунчә балаю-апәтлик болғанлиғини, уни қобул қилғанларниң һәммисиниң Худаниң ләнитигә қалғанлиғини болса қәдирлик оқурмән хәтниң өзини оқуғанда чүшинип йетиду!
Биз мошу йәрдә пәқәт қошуп ейтимизки, хәттин хәтниң толиму җиддийлик билән йезилишниң излири ениқ көрүниду. Шуниң билән бәзи һәқиқәтләр интайин қисқа, ихчам һалда ипадилиниду; Тәвратни убдан билидиған оқурмәнләрниң бу ишларни чүшиниши асанға чүшиду. Шуңа мошундақ арқа көрүнүштә болмиған оқурмәнләр үчүн бәзи йәрләрдә Павлусниң сөзлирини ениқ қилиш йолида азғинә сөз қоштуқ яки болмиса уларни изаһлидуқ. Павлус бу хәтни өз қоли билән язған (6:11). У адәттә көзи аҗиз болғачқа, хәтлирини катип арқилиқ язатти; амма бу қетим һәтта мувапиқ катип тапқидәк вақитму чиқмиған охшайду.
Павлус кейин, миладийә 54-жиллирида йәнә Галатия өлкисигә барди («Рос.» 18:23). У чағда: «У шу йәрдә турған мухлисларни қувәтләндүрди» дәп оқуймиз; шуниң билән биз Галатиялиқ қериндашлар бу хәттики агаһландурушлар вә җекиләшләрни қобул қилған дәп чүшинимиз. Худаға тәшәккүр!
Адәттикидәк «қошумчә сөз»имиздә бәзи айәттики бәзи қийин яки алаһидә қизиқ йәрләр вә расул көз алдимизға кәлтүргән мәлум бир нәччә һәқиқәтләр үстидә, шундақла һазирқи заманимизда буларни қандақ тәтбиқлашқа болидиғанлиғи үстидә тохтилимиз.
Мәзмунлар: —
1. |
Салам вә агаһландуруш (1:1-10) |
2. |
Павлусниң расуллуқ һоқуқиниң асаси (1:11-2-бап) |
3. |
Тәврат қануни вә етиқат (3-бап) |
4. |
Худаниң пәрзәнтлири (4-бап) |
5. |
Мәсиһдә болған әркинлик һәм мәсъулийәт (5-бап-6:10) |
6. |
Хошлишиш, ахирқи агаһландуруш (6:11-18). |
••••••••
Қошумчә сөз
Биз 2:18-20 айәтләр үстидә бир-бирләп тохтилимиз: —
2:18
«Амма мән әслидә ғулатқан нәрсиләрни қайтидин қурсам, өзәмни Тәврат қануниға хилаплиқ қилғучи дәп испатлап көрсәткән болимән».
Бу сөздә көздә тутулғини Йәһудий болсун, «ят әллик» болсун Тәврат қануниға әмәл қилишқа мутләқ қабилийәтсизлигини, шундақла өзиниң гунакар екәнлигини билип йәткән бир кишидур. У: «Мәсиһ гунайиң үчүн қурбанлиқ болди, у Худаниң һәққанийлиғиға асасланған йеңи һаятни саңа ата қилишни халайду», дегән әҗайип хәвәрни аңлап, уни хошаллиқ билән қобул қилиду. Бу вақиттин башлап у өзиниң Тәврат қануниға әмәл қилишқа болған тиришиш-тирмишишлирини ташлап, Мәсиһгә қарап Униңда вәдә қилинған йеңи һаятни өткүзүштин муйәссәр болушқа башлайду.
Амма Мәсиһгә мундақ ишәнгән бир ят әллик адәм бир күни Йәһудий тонушидин: «Сән хәтнини қобул қилсаң, Худа алдида техиму пак адәм болисән» яки «Хәтнә қобул қилмисаң гуналириңдин пак болалмайсән» дегән сөзләрни аңлап, андин у: «Мән хәтнә қилинсам Мәсиһниң маңа йәткүзгән ниҗатиға «йеңичә» бир иш қошқан болимән» дәп хам хиял қилип, «әт»кә тайиниш билән инсаний тиришиш-интилишләр дуниясиға қайтип кетиду.
Әмәлийәттә Мәсиһ йәткүзгән мукәммәл, толуқ ниҗатқа һеч нәрсә қошушқа болмайду. Уста рәссам сизған чирайлиқ «мукәммәл» рәсимгә қарап: «Мән бу рәсимгә бир-икки нәрсә қошуп, техиму яхши, чирайлиқ қилип сизимән!» дегән адәм мошу чирайлиқ рәсимни мутләқ бузуп қоймамду? Бу толиму һамақәтликтур! Әмәлийәттә у Худаниң мукәммәл шапаитини техиму мукәммәл қилимән дәп күпүрлүк иш қилди. «Хәтнини қобул қилай» дәп у өзини әслидә Йәһудий хәлиққә тапшурулған Тәврат қанунидики барлиқ бәлгүлимиләргә әмәл қилишқа қәриздар қилди. Чүнки Павлус ейтқинидәк, Худани хурсән қилип гуналиримни жуюветәй дегән мәхсәттә хәтнини қобул қилған киши: «Мәсиһниң қурбанлиғиға керәк әмәсмән; Мәсиһниң өлүми бекардур!» дегәнгә баравәр болиду.
Ундақ бир киши өзини Тәврат қануни астиға қоюп, Тәврат қануниниң һәммә әмир-бәлгүлимилиригә әмәл қилиши керәк, чүнки: «Тәврат қанунида йезилған һәммә әмирләргә үзлүксиз әмәл қилмиған һәр бир киши ләнәткә қалиду» («Қан.» 21:23).
Шуниң билән Павлус қаттиқ кинайилик билән, өзәңни Мәсиһни қобул қилиш үчүн мутләқ гунакармән дәп етирап қилип туруп, лекин һазир қайтидин Тәврат қануниға есиливалдиң, «йүз номур»ға еришишниң һәммә пурсәтлирини қолдин берип қойдуң; ундақ яки бундақ йол билән өзәңни гунакар испатлидиң, лекин һеч нәрсигә еришмидиң, дәп көрситиду: — «Амма мән әслидә ғулатқан нәрсиләрни қайтидин қурсам, өзәмни Тәврат қануниға хилаплиқ қилғучи дәп испатлап көрсәткән болимән»!
2:19
«Чүнки мән Тәврат қануни арқилиқ қанунға нисбәтән өлдүм; нәтиҗидә, мән Худаға йүзлинип яшаватимән»
Бирәв «Тәврат қануни арқилиқ» қандақму өлсун? Павлус бу тема тоғрилиқ «Рим.» 7:7-25дә көп сөзләрни қилған. Тәврат қанунида инсанниң гунакар тәбиити ашкарә болидиған көп бәлгүлимиләр чиқирилған. Униңға әмәл қилиш нийитидә болған һәммимиз бир тәрәптин шу тәләпләргә әмәл қилсақму, йәнә бир тәрәптин әмәл қилмай гунакар болуп қалимиз; шуниң билән Тәврат қануни бизни таразиға селип һәммимизни гунаға патқан, дәп испатлайду; өзимиздә һеч қандақ үмүт қалмиғанда биз Павлус ейтқандәк «өлимиз». Амма әшу пәйттә биз улуқ йеңи һәқиқәткә еришәләймиз, «Рим.» 8:3-4дә йезилғандәк: «Гуналиқ әт елип келидиған аҗизлиқ түпәйлидин Тәврат қануни қилалмиғанни Худаниң Өзи қилди; У Өз Оғлини гунакар әтлик қияпәттә гунани бир тәрәп қилишқа әвәтип, әттики мәвҗут гунани өлүмгә мәһкүм қиливәтти; буниң билән қанунниң һәққаний тәливи әткә әгәшмәйдиған, бәлки Муқәддәс Роһқа әгишип маңидиған бизләрдә әмәлгә ашурулиду».
Биз Мәсиһниң биз үчүн болған өлүмини қобул қилсақ, Муқәддәс Роһ арқилиқ Униң өлүми бизниңму өлимимиз болиду; шундақ булғанда, өзимизниң «Худаға йүзлинип яшаватимиз»ни байқап қалимиз!
2:20
«Мән Мәсиһ билән биллә чапрас яғачләнгәнмән, лекин мана, яшаватимән! Лекин яшаватқини мән әмәс, бәлки мәндә туруватқан Мәсиһдур. Вә мениң һазир әтлиримдә яшаватқан һаят болса, мени сөйгән вә мән үчүн Өзини пида қилған Худаниң Оғлиниң иман-етиқадидиндур».
Адәм бу сөзни өзи тоғрилиқ ейталайдиған болса шүбһисизки, әң улуқ баян болиду. Асман-зиминни Яратқучи Һәммигә Қадир Худаниң Өз Оғли арқилиқ биздә маканлашқанлиғидин артуқ әҗайип иш боламду?
Жуқириқи бу баян Павлусниң беваситә тәлимлиридин әмәс, әлвәттә; у пәқәт өзи тоғрилиқ болған гувалиғидур. Вәһаләнки, һәр бир етиқатчиниң өзи тоғрилиқ мошуниңға охшаш ейтиши зөрүр. Диққәт қилғайсизки, Павлус һәтта өзиниң етиқади билән яшимайду; униң Худаниң барлиқ вәдилиригә ишинидиғанлиғи Мәсиһниң етиқадиниң вастиси билән болиду! Һәммимиздә шундақ болсун!
3:19
«Ундақта, Тәврат қанунини чүшириштики мәхсәт немә? У болса, инсанларниң итаәтсизликлири түпәйлидин, Худаниң мираси вәдә қилинғучи, йәни Ибраһимниң нәсли дунияға кәлгичә қошумчә қилип берилгән; у пәриштиләр арқилиқ бир васитичиниң қоли билән бекитилип ишқа селинған».
Тәврат қануни «инсанларниң итаәтсизликлири түпәйлидин ...қошумчә қилип берилгән». Бу һәқиқәтниң көп тәрәплимилиги бар. Биринчи вә әң муһим тәрипи жуқуриқи 2:19 тоғрилиқ ейтқинимиздәк, Худа Тәврат қанунини, гунани толуқ сөкүдиған қурал болсун дегән мәхсәттә уни чүшәргән. «Рим.» 7:13дә ейтилғандәк: «Шундақ туруқлуқ, яхши болғини маңа өлүм болдиму? Һәргиз ундақ әмәс! Бәлки, гунаниң әмир арқилиқ қәвәтла қәбиһ болғанлиғи очуқ ашкарилансун дәп әнә шу гуна бу яхши әмирдин пайдилинип, мәндә өлүм пәйда қилди».
Қоли гал болған бир малайни мисалға алайли, сафада олтирип һеч иш қилмиған вақтида униң қолиниң галлиғи башқиларға яки өзигиму һеч билинмәйду. Лекин бириси униңдин бирәр ишни тәләп қилсила униң қолиниң галлиғи дәрһал һәммигә аян болиду. Шуниңдәк «әмир» һәммини паш қилип, Тәврат қануни гунайимизни ашкарә қилиду.
Амма Тәврат қануни йәнә бир сәвәптин берилди; 4-бап, 1-3дә Павлус Тәврат қануни Мәсиһ дунияға кәлгичә Йәһудий хәлқи (вә шундақла Йәһудийларға қошулған ят әлликләр)гә «ғоҗидар (тәрбийилигүчи)» вә «бала баққучи» болсун дәп тәминләнгән, дәйду. Тәврат қануни хәлиқтә «чәктин ешип кәтсәк болмайду» дегән уқумни пәйда қилидиған, гунани тизгинләйдиған функсийигә егә еди. Шуңа хәлиқ Тәврат қануни арқилиқ өзлириниң гунакар екәнлигини билип йәткән вә һеч болмиғанда роһ-қәлбидә болсиму, улар Худа өзлиригә салған чәкләргә йеқинлишиштин қорққан еди. Мәсиһ дунияға кәлгинидә Тәврат қануниниң бу икки функсийиси Худаниң мәхситини орундап, бурчини ахирлаштуруп, униң һаҗити қалмиди.
3:20
«Амма «васитичи» бир тәрәпниңла васитичиси әмәс (бәлки икки тәрәпниңкидур), лекин Худа Өзи пәқәт бирдур».
Бу Павлусниң әң ихчам ибарилиридин болуп, алимлар униң толуқ мәнаси тоғрилиқ нәччә пикирдә туриду. Амма мәнаси интайин аддий дәп ойлаймиз. Давут (ишәшлик адәм) һәм Полат (тайини йоқ адәм) иккиси бир келишим түзиду дәйлуқ. Давут шунчә ишәшлик вә садиқ болсиму, Полат ишәшсиз, гепидә турмайдиған болса уларниң келишими нәччә күнлүкла болиду, андин иккиси бир-биридин техиму ятлишип кетиду, һәтта дүшмәнләргә айлинип қалиду. Әнди толиму ишәшилик, вәдисидә чиң турғучи Худа билән ишәшсиз инсан оттурисидики бир әһдә тоғрилиқ немә дәймиз?! Ундақ әһдиниң бузулуш билән йоқ болуштин башқа һеч қандақ нәтиҗиси болмайду; әнди Худа пүткүл инсанийәткә вәкил болған Исраил билән Муса пәйғәмбәрниң васитичилиғида түзгән «кона әһдә» болса дәл шундақтур: «Әгәр силәр Маңа толуқ итаәт қилсаңлар, Мениң әһдәмгә қулақ салсаңлар..., Мән силәрни бәрикәтләймән...» («Мис.» 19:5ни көрүң). Әһдә шәртлик вә йерими инсанға бағлиқ болғачқа, һәммиси бәрикәт билән әмәс, ләнәт билән түгәйду. Биз башқа бир китавимизда ейтқинимиздәк, «йеңи әһдә»ниң алаһидилиги пүтүнләй башқичә. Һәммиси Худаниң тәрипигә бағлиқ, дегили болиду. Мәсилән Тәвраттики пәйғәмбәрләрниң уни тилға алғанлириға қараң («Йәр.» 31:31-34, «Әз.» 36:26-29). Бу айәтләрни оқусиңиз әһдидә «инсан тәрипи»ниң йоқ екәнлигини байқайсиз. Әһдидә пәқәт Худа Өзиниң: «Мән... (ундақ) қилимән,... Өзәм... ...((ундақ) қилимән, ... Өзәм... (ундақ) қилимән...», «Мән силәргә йеңи қәлб, йеңи Роһ ата қилимән,... Мән силәргә рәһимдиллиғимни көрситип гуналириңларни қайтидин һеч әслимәймән...!» дегәнлири бар.
Әмәлийәттә болса «йеңи әһдә» Худа билән гунасиз инсан болған Өз Оғли оттурисида түзүлгәндур; шуниң билән бу әһдини, Худаниң Өз ичидә түзүлгән әһдә дейишкә болиду. Биз инсанлар униңға кириш үчүн пәқәтла униң һәммисигә «Амин!» дәп, Худаниң Мәсиһ Әйсада болған чәксиз меһир-шәпқитини қобул қилишимиз керәк — мана бу ниҗаттур!
Муса пәйғәмбәр улуқ инсан болғини билән башқа барлиқ пәйғәмбәрләргә охшаш һаман гунакар инсан еди «Чүнки адәмләрниң һәммиси гуна садир қилип, Худаниң шан-шәривигә йетәлмәй, униңдин мәһрум болди» («Рим.» 3:23). Һәтта мошу улуқ адәмниңму васитичилиғида түзүлгән бир әһдә инсанийәтни қутқузуш үчүн йәтмәйтти. Пәқәт Худа Өзи арқилиқла түзүлгән бир әһдә мукәммәл, нуқсансиз болуп инсанийәтни қутқузалайду.
«Амма «васитичи» бир тәрәпниңла васитичиси әмәс (бәлки икки тәрәпниңкидур), лекин Худа Өзи пәқәт бирдур»!
3:23-26 тоғрилиқ: —
3:23-24
«Лекин етиқат йоли келип ашкарә болғичә, биз Тәврат қануни тәрипидин қоғдилип, ашкарә болидиған етиқатни күтүшкә қамап қоюлған едуқ. Шу тәриқидә, бизниң етиқат арқилиқ һәққаний қилинишимиз үчүн Тәврат қануни бизгә «тәрбийилигүчи» болуп, бизни Мәсиһкә йетәклиди».
Гретсийә вә Римда мәртивилик байлар оғул балилирини толиму әтраплиқ тәрбийиләш үчүн техи кичик чеғидила «ғоҗидар» (тәрбийилигүчи) яки «бала баққучи»ниң қолиға тапшуруш адити бар еди (уйғур ата-анилар балисини устазниң қолиға: — «Җени мениңки, гөши сизниңки» дәп тапшурғандәк). Шу вақиттин башлап атисиниң йениға қайтип ишлириға шерик болғичә болған арилиқта тәрбийилигүчи балини беқип чоң қилишқа толуқ мәсъул еди. Мәсъулийәтчанлиққа мунасивәтлик қийин савақларни балиға пухта үгитиш үчүн ғоҗидар бәк қаттиқ қоллуқ қилатти, әлвәттә! Тәврат қануниму охшашла бизгә өзимизниң пүтүнләй ишәшсизлиги, өз өзимизни гунадин қутқузалмайдиғанлиғимиз тоғрисидики тәс болған савақни үгитиду. Бу савақни үгәнгәндин кейин хуш хәвәрни аңлашқа, шундақла Худаниң Роһидин йеңи һаят қобул қилишқа тәйяр туримиз: —
(3:25-26)
«Лекин етиқат йоли ашкарә болуп, униңдин кейин биз «тәрбийилигүчи»ниң назаритидә болмидуқ. Чүнки һәммиңлар Мәсиһ Әйсаға етиқат қилиш арқилиқ Худаниң оғуллири болдуңлар».
(4:21-31) Сараһ вә Һәҗәр — Һөр аял вә қул дедәктин елинған охшитиш
Бу айәтләрдики һәқиқәтләрниң көп пайдиси бар; лекин расул уларни ихчам һалда ипадилигән болғачқа, мошу йәрдә униң тәлимигә әстайидил қарап, мәнаси үстидә тәпсилий тохтилип тәтбиқлаймиз.
(21-22)
«И Тәврат қануниниң илкидә яшашни халайдиғанлар, силәрдин шуни сорап бақай, силәр Тәвратниң өзидә немә дейилгәнлигигә қулақ салмамсиләр? Тәвратта, Ибраһимниң икки оғли болуп, бири дедәктин, йәнә бири һөр аялидин болған, дәп хатириләнгән».
Һәр бир ишәнгүчи үчүн һәртүрлүк иш тоғрилиқ «Расул Павлус мундақ дәйду» дейишниң өзила купайә болуши керәк еди. Амма Павлус шапаәт билән Галатиялиқларға дегәнлиригә гувачи болушқа Тәвратни хитап қилип униңдинму испат алиду.
Тәврат («Яр.» 11:25-27-бап)дә хатириләнгән, Ибраһимниң тарихини оқуған оқурмәнләргә шу айәтләрдики вақиәләрни тонуштурушниң анчә һаҗити болмайду; амма оқумиғанлар үчүн тәпсилатлирини қайтилаймиз. Ибраһим Худадин: «Сениң бир оғлуң болиду, у улуқ йеңи пүткүл бир әлниң әҗдади болиду» дегән вәдини тапшурувалған еди (12:2). Бу вәдә кейинму «Яр.» 15:6дә қайтиланди; шу йәрдә «Ибраһим Худаниң сөзигә ишәнди» дәп уқтурулдуқ. У йәрдә бизгә әшу оғлиниң Сараһ арқилиқ туғулидиғанлиғи очуқ дейилгән әмәс; лекин Ибраһим Худадин қорққан адәм болуп Худаниң вәдиси чоқум өз йеганә аялим арқилиқ болиду, дәп ойлиши керәк еди, шундақла Худа униң шундақ чүшинип йетишини халиған, десәк хата болмайду.
Һалбуки, вақит өтүши билән вәдә қилинған оғул балиниң қарисиму көрүнмиди. Ибраһим өзи қери болуп, аз дегәндә 85 яшқа, Сараһ болса 76 яшқа киргән еди. Сараһниң бала туғуши мүмкин әмәс еди. Сараһ өзи Ибраһимға, мениң Мисирлиқ дедигимни әмриңгә елип у арқилиқ оғул тапсаңмекин, дәп тәшәббус қилди. Шу йол билән болғанда бала Сараһниңки дәп һесаплинатти. Ибраһим аялиниң планиға кирди. Адәмләр өзиниң әқлигә тайинип шунчә көп шундақ ишларни қилип келиватидиғу! Худаниң вәдиси улар күткән вақтида вуҗудқа кәлмисә, сәвир-тақәт билән күтүшкә бәл бағлашниң орнида, улар «Худаниң Өз вәдисини әмәлгә ашурушиға ярдәм бәрмәкчи болуп» өзлириниң орунлаштурушлирини башлайду. Әнди Худа қачандин бери инсанларниң ярдимигә муһтаҗ болуп баққан?! Ундақ орунлаштурушларниң нәтиҗиси дайим дегидәк күлпәт болиду, бу қетимму шундақ болди. Ибраһим Һәҗәрни әмригә алди вә у һамилдар болди. Авал һәммәйлән хошал болуп кәтти, лекин узун өтмәй Һәҗәр Сараһни заңлиқ қилишқа башлиди; у оғул бала туғсам бәлким өзәм Ибраһимниң амрақ аялиға айлинип қалармән! — дәп ойлиди. Сараһ бу ишни Ибраһимға йәткүзди; Ибраһим униңға, Һәҗәр сениң қулуң, қолуңда туриду, униңға немә қилсаң қиливәргин, деди. Нәтиҗидә, Һәҗәр һамилдар болғини билән, Сараһ уни өйдин һайдивәтти. Немидегән рәһимсизлик! Амма рошәнки, бу иш Худаниң ирадиси әмәс еди, чүнки «Пәрвәрдигарниң Пәриштиси» Һәҗәргә чөл-баявандики йолда көрүнүп уни Сараһниң қешиға қайтуруп әвәтти («Яр.» 16:7-16).
Һәҗәр оғли Исмаилни туғди. Ибраһим Исмаилға ата болуп уни сөйди, лекин қандақтур бир иш дурус әмәсдәк туюлувататти. Худа униңға сүкүт қилди. Бир нәччә жил өтүп кәтти, Исмаил өсүп чоң болувататти, лекин у һәқиқәтән Худа вәдә қилған оғулму? Шүбһисизки, Ибраһим дәл шундақ үмүт қилатти, лекин бу балисиниң туғулушида у башқа ишларда өзи гувачи болған Худаниң улуқлуғи аян қилинған әмәс. Әслидә Ибраһим Худаниң авазиға қулақ селип Пәләстин зиминиға киргән еди. Лекин һазир өзини чақирған Пәрвәрдигардин һеч сөз аңлалмайвататти. Зади немә болди?
Худаниң сүкүтлүги он икки жил давам болди. Ойлимиған йәрдин Худа туюқсиз униңға пәқәт сөз қилипла қалмай, униңға Өзини аян қилди. У чағда у Ибраһимға «Мән Һәммигә Қадир Худадурмән; алдимда меңип, мукәммәл адәм бол» деди.
Худа униңға: «Саңа оғул бала туғулиду» дегән вәдисини қайтидин бәрди. У өзиниң хаталашқинини әнди рошән билди — Худа вәдә қилған оғул Исмаил әмәс еди. Ибраһимниң «Худаға ярдәм беридиған» тиришишлириниң һәммиси бекар болди, һәтта Худаниң Өз сөзини әмәлгә ашуруштики қабилийитигә һақарәт кәлтүргән, дейишкә болиду. Әслидә вәдә қилинған оғул һазир 90 яшқа киргән Сараһ арқилиқ туғулуши керәк еди. Ибраһим өзиму 99 яшқа киргән еди!
Пәқәт ундақ шараитта, «инсаний күч», яки Инҗилдики гәп билән ейтқанда «әт» йоқ болғандила, андин Исһақниң Сараһ арқилиқ туғутиниң Худа яратқан ениқ вә толуқ бир мөҗизә екәнлиги очуқ көрүниду. Бу ишниң шан-шөһрити адәмгә әмәс, пәқәт Худағила кәлтүрүлиду! Ибраһим Худадин бу иккинчи қетим Исһақ тоғрилиқ вәдисини аңлиғинида Ибраһим бу қетим «пүтүнләй Худаға ишәнди», дәп хатириләнгән. Нәтиҗидә, У Худаниң униң әсли исми (Абрам — шөһрәтлик ата)ни өзгәртип «Ибраһим» («көп әлләрниң атиси») дегән йеңи исимни қойғанлиғини қобул қилди. У қайтип өйдикиләргә вә хошниларға йеңи исмини ейтқан чағда улардин бәзилириниң немә ойлиғанлиғини тәсәввур қилғили болиду — «У өзини немә чағлайдиғанду?! Көп әлләрниң атисимиш техи! Бечарә алҗип қалған қери!». Лекин вақти-саити келип, Худаниң вәдиси бойичә шу жил ичидә Исһақ туғулди.
Шуниң үчүн Павлусниң бу хетидә, Исһақни «һөр аялниң оғли» вә «Худаниң вәдисидин болған оғул» дәйду; Исмаилни «дедәкниң оғли» яки «әтлик йолда туғулған оғул» дегән. Демәк, Исмаилниң туғулуши инсанниң Худаға таянмай тиришишлириниң нәтиҗиси еди: —
(23-24)
«Дедәктин болған оғул «әт билән» туғулған; һөр аялидин болған оғул болса Худаниң вәдиси арқилиқ туғулғандур. Бу икки ишни бир охшитиш дегили болиду. Бу икки аял Худаниң инсанлар билән түзгән икки әһдисиниң вәкилидур. Биринчи әһдә Синай теғидин келип, дәрһәқиқәт балилирини қуллуқта болушқа туғиду; мана Һәҗәр униңға вәкилдур».
Биз һазир бу охшитишни тәһлил қилимиз. Демисәкму, «кона әһдә», йәни Тәврат қануни Мусаниң вастиси билән Исраилға Синай теғида тапшурулған.
(25-26)
«Демәк, Һәҗәр болса Әрәбистандики Синай теғиға символ қилинип, йәни бүгүнки Йерусалимға охшитилиду; чүнки у шәһәр вә униң балилири қуллуқта турмақта. Амма жуқуридин әрштин болған Йерусалим һөрдур, у һәммимизниң анисидур».
Өзини Худаниң қануниға әмәл қилалаймән дәп һесаплиғучи адәмләр һәрдайим «әт», йәни инсаний тиришишларға тайиниду. Нәтиҗиси роһий қуллуқ, үмүтсизлик, ғериблик, бемәналиқ, димиқлиқта болуп интилишла болиду, халас. Пәқәт «әрштин туғулған» («Юһ.» 3:3ни, изаһатни көрүң), өз ичидә Худаниң һаяти болғанлар Худани хурсән қилип яшалайду («Рим.» 8:1-10). «Әрштин болған Йерусалим» болса Худаниң меһир-шәпқитиниң толуқ қанунийәт-принсипини билдүриду.
(27)
«Чүнки, муқәддәс язмиларда мундақ йезилған: —
«Хошал бол, и пәрзәнт көрмигән туғмас аял!
Тәнтәнә қилип яңрат, товла, и толғақ тутуп бақимиған!
— Чүнки ғериб аялниң балилири ери бар аялниңкидин көптур!»
Йәшая пәйғәмбәр арқилиқ кәлгән бу бешарәт Исраилниң һәр тәрәптә мевилик болидиған — көп пәрзәнт көридиған, амма әң муһими роһий тәрәптә мевилик болидиған кәлгүсидики бир күнни көрситиду. Амма мошу йәрдә, Павлус бу бешарәттин инсаний тиришишлар вә инсаний күч түгәп ахирлашқинидила андин Худа Өз шан-шәривини аян қилип ишләйду дегән толуқ принсипни көрсәтмәкчи. Худа «туғмас аял»ға, һәтта «ғериб, әрсиз аял»ға пәрзәнтләрни ата қилиду! Худа авал бизгә «қайтидин туғулуш» болған мөҗизини яратмиса, биз уни һеч хурсән қилалмаймиз! Павлус сөзини давам қилиду: —
(28-29)
«Әнди и қериндашлар, Исһақ Худаниң вәдисидин туғулғандәк бизму Худаниң вәдиси бойичә туғулған пәрзәнтләрмиз. Лекин у чағда «әтләрдин туғулған» бала «роһтин туғулған» балиға зиянкәшлик қилғинидәк, һазир шундақ болиду».
Павлусниң бу ахирқи баяни Исһақ туғулғандин кейин болған вақиәләрни көздә тутиду. Исһақниң акиси Исмаил инисиниң орнидин һәсәт қилатти, шундақла униңдин хелә чоң вә күчлүк еди. У дайим инисини мазақ қилатти. Бу иш җамаәтләр көргән әһвалға охшап кетиду; дәсләптә җамаәтләргә қарши зиянкәшлик қозғиғучиларниң көп бир қисми Йәһудийлар еди. Зиянкәшликниң сәвәви интайин аддий болуп — һәсәтхорлуқ еди! Улар һәсәтхорлуқ қилип «Бу ят әлликләр немишкә шундақ бәхитлик, немә үчүн улар Худаниң Өзи талливалған хәлқи болған бизләргә әсирмуәсир тапшурған қиммәтлик вәдилиригә мирасхор болдуқ дегүчи болалайду?! Улар бәрибир пәқәт ят әлләрдин, бутпәрәс туғулғанлар, халас! Уларниң ниҗатқа еришиш һоқуқи йоқтур!...» дәйду.
(30)
«Лекин муқәддәс язмиларда немә дейилгән? Униңда: «Сән бу дедигиңни оғли билән қошуп һайдивәт! Чүнки дедәктин тапқан оғул һәргиз һөр аялиңдин болған оғул билән мирасқа ортақ болмайду!» дәп пүтүлгән».
Сараһ Исмаилниң Исһаққа болған муамилисини көрүпла Ибраһимдин жуқуриқидәк сөзләр билән («Яр.» 21:10) Һәҗәр вә Исмаилни кәткүзиветишни өтүнди. Ибраһимниң қоли вәһаләнки ундақ қилишқа бармиди. Лекин күтүлмигән йәрдин Худа униңға: «Аялиңниң сөзигә киргин» дегән вәһийни көрсәтти. Шуниң билән у Һәҗәрни оғли билән чөл-баяван йолиға салди.
Биз буниңдин алған рошән принсип болса, «қанун»ға вә униңға қарайдиған тиришишларға тайинидиған қилчилик из-пурақниму һаятимиздин һайдиветишимиз зөрүрдур. Пәқәт әшу йолда «Мәсиһ бизни һөрлүктә яшисун дәп», вуҗудқа кәлтүргән азатлиқта яшаймиз.
Мошу йәрдә бу вақиә тоғрилиқ ейтимизки, Худа әслидә Һәҗәргә ейтқан: «Сениң оғлуңму улуқ бир әлниң атиси болиду» дегән вәдисидә чиң турди вә улардин хәвәр алди. Вақитниң өтүши билән Исмаил беҗирим өсүп әрәб әллириниң әҗдади болуп чиқти.
Хуласә: —
(4:31-5:1)
«Әнди, қериндашлар, биз дедәкниң әмәс, бәлки һөр аялниң пәрзәнтлиридурмиз. Мәсиһ бизни әркинликтә яшисун дәп һөр қилди. Шуниң билән униңда тапан тирәп туруңлар вә қуллуқниң боюнтуруғиғаҚайтидин қисилип қалмаңлар!».
Амин!
5:3
«Мән хәтнини қобул қилған һәр бир кишигә йәнә агаһландуруп һәқиқәтни ейтип қояйки, уларниң Тәвраттики барлиқ әмир-бәлгүлимиләргә толуқ әмәл қилиш мәҗбурийити бардур».
Бу қорқунучлуқ баяндур вә дәрвәқә қәстән шундақ болсун дәп ейтилған. Амма оқурмәнләр шуниңға диққәт қилиши керәкки, бу баян хәтнини қобул қилип ниҗатқа еришәй дегәнләргә, яки шундақ қилип өз ниҗатимға «артуқ бир иш қошай» дегәнләргә ейтилиду. Қайтилаймиз: Мәсиһниң қурбанлиғидин башқа һеч нәрсә инсанларниң гунайи үчүн бәдәл төләлмәйду вә шундақла Худаниң Өз Роһиниң инсанда яшиғинидин башқа Худани хурсән қилидиған мевиләр болмайду. Бириси: «Мән өзәм тиришип һәққаний адәм болай» дәп хиял қилса, әнди униңға һәқиқий һәққанийлиқни көрситидиған бирдин-бир һәққаний қанун болса Тәврат қанунидур. Ундақ киши өзигә: «Һәққаний адәм болай» дегән мәхситидә хәтнини қобул қилған болса пәқәт Тәврат қануниниң әшу тәливигә әмәл қилипла қалмай, бәлки униң барлиқ әмир-бәлгүлимилиригә әмәл қилиши керәк; шундақ қилип баққан вә мәңгүгичә шундақ қилишниң мүмкинчилиги бар болған бирдин-бир киши Мәсиһ Өзидур.
Мусулманчә әнъәнә пәқәт әрәбләрниңкигә әгишиду, улар болса уни Исмаилдин қобул қилған, Исмаил атиси Ибраһимдин қобул қилған. Гөдәк балиларниң шу мусулманчә әнъәнигә әгишип хәтнә қилинишида әйни вақитта һеч қандақ таллаш йоли болмиған, әлвәттә. Лекин һеч ким хәтнә қилинғиним Худа алдида мениң пакиз адәм болушумға әсқатиду яки ярдәм бериду, дегән хиялда болмисун. Ундақ хам хиял адәмни дозаққа елип бариду.
«Чүнки Мәсиһ Әйсада нә хәтнилик нә хәтнисизлик дегәнләр күчкә егә әмәстур; бирдин-бир күчкә егә болидиғини пәқәт йеңи бир яралғучидур» (6:15).