Тәврат 15-қисим

«Әзра»



Кириш сөз


Китапниң арқа көрүнүши вә мәзмуни

Мәзкур қисқа китап Исраилниң Бабилдики «сүргүнлүги»дин өз жутиға қайтип келиши вә кейинки сәксән нәччә жиллиқ қисқа тарихниң хатирисидур (миладийәдин илгәрки 539-жилидин 457-жилиғичә).


Исраил Худаға болған вапасизлиғи, өткүзгән бутпәрәслиги һәмдә һәр хил итаәтсизликлири түпәйлидин өз жутидин айрилип Бабилда йәтмиш жил сүргүн болған еди (миладийәдин илгәрки 605-жилидин 538-жилиғичә). Йәшая пәйғәмбәрниң 150 жил илгәрки бир бешарити бойичә, Парс императори Қорәш: — «Барлиқ сүргүн болған хәлиқләр халиса, өз жутиға қайтишқа иҗазәт» дегән кишини һәйран қаларлиқ бир ярлиқ чүшириду. Йәшая пәйғәмбәр шу бешаритидә һәтта шу мунәввәр императорниң исминиму алдин-ала ейтиду. Пүткүл дуния тарихида буниңдин башқа ашундақ бир ярлиқ йоқ дейәрлик. Бу умумий ярлиқтин башқа, Қорәш қайтмақчи болған Йәһудий хәлқигә йәнә: «Силәр 70 жил илгири вәйран қилинған Йерусалимдики ибадәтханини яңливаштин қуруңлар, шуниң билән силәр қайтидин қурбанлиқ қилалайдиған, мәнки император үчүн вә аиләмдикиләр үчүн дуа қилаялидиған болисиләр» дегән йәнә бир ярлиқни чүширип, уларға интайин зор бир һәдийә инъам қилиду.


Һалбуки, пәқәт чәклик бир қисим адәмләрла шундақ қилишни талливалди. Қалған кишиләр Месопотамийәдә турувәрди. Улар шу йәрниң раһәт турмушиға көнүп қалған, әслидики деханчилиқ һаятини содигәрликкә алмаштурған бир хәлиқ болуп қалған еди. Бу вәзийәтниң давамлишиши билән Йәһудий хәлқиниң сода қилиш қабилийитиниң даңқи чиққан.


Қайтип кәлгән кишиләр («Худаниң қалдиси») зор үмүтләр билән қайтти; Йәшая, Йәрәмия вә Әзакиял пәйғәмбәрләр «Қутқазғучи-Мәсиһ» вә Униң тилсимат падишалиғи тоғрилиқ карамәт бешарәтләрни бәргән еди. Кишиләрниң «бу бешарәтләр тезла әмәлгә ашуруламдикин» дәйдиған зор үмүтлири бар еди. Бирақ улар қайтип кәлгәндә, өзиниң өйлирини, деханчилиқ мәйданлирини қайта қуруштики җапалиқ ишларға йүзләнгән еди. Униң үстигә әтраптики әлләр уларға көп аваричилик селип бәрди. Шуңа мәзкур китап вә «Нәһәмия» дегән китаптиму қайтип кәлгән кишиләрниң исимлирини хатирилигән узун тизимликләрниң тепилғанлиғи адәмни һәйран қалдурарлиқ иш әмәс. Булар батур, җәсур кишиләргә болған һөрмәтни ипадиләйдиған тизимликләрдур.


Әлвәттә, Исраил өзи мустәқил дөләт әмәс еди, бәлки Парс империйәсигә беқинди еди («Әзра», 1-3-бап).


Әслидә Сулайман салған «муқәддәс ибадәтхана»ниң қайта қурулушида миладийәдин илгири 535-жили иш башланған болсиму, бирақ хәлиқ униңдин тезла қол үзгән еди. Буниң сәвәплири аз әмәс еди. Буниңдики чоң сәвәп, әтраптики әлләр ибадәтхана тоғрилиқ: «Бу ишлар исиянниң башлиниши» дегәндәк ғевәт-шикайәтләрни чиқарған, кейинки Парс императори униңға ишинип кәткән һәмдә қурулушни дәрһал тохтитиш керәк, дегән ярлиқни чүшәргән еди. Қурулуш 15 жил тохтитип қоюлған еди.


Бирақ Йәшаяниң 200 жил илгәрки бешарити бойичә рошәнки, ибадәтханиниң қурулуши Худаниң ирадиси еди. Худа икки адәмни, йәни Һагай вә Зәкәрия пәйғәмбәрләрни орнидин турғузди. Гәрчә императорниң «тохтитиш ярлиғи» чүшәргәнлиги түпәйлидин, қайта қурулуш қилғучиларниң җазаға учраш мүмкинчилиги болсиму, улар хәлиққә: — У муқәддәс иш пүтмисә болмайду дәп, күчлүк риғбәтләндүридиған сөзләрни йәткүзди.


Бу хәлиқләр һәр дәвирдә әслинип тәриплинишкә лайиқки, улар Худаниң уларниң бехәтәрлигини капаләтләйдиғанлиғиға һеч ташқи испат болмиған әһвалда, җан-дил билән Худаниң сөзини қобул қилип қурулушқа киришти. Худа уларниң иманини һәйран қаларлиқ йолда тәстиқлиди. Узун өтмәйла, император өзи ханлиқ жилнамиләрни тәкшүртүп Қорәшниң он алтә жил илгәрки ибадәтханини қуруш тоғрилиқ ярлиғини тепип, ишни тезла пүттүрүш үчүн өз ғәзнисидин көп мәбләғ аҗратти («Әзра», 4-6-бап). Һагайниң бешаритиниң шундақ тәстиқлиниши хәлиқниң иманини техиму күчәйтти. Пәқәт төрт йерим жил ичидила улар бенани пүткүзди.


Мана бу «Әзра» дегән китапниң биринчи қисминиң мәзмунидур (1-6-бап).


Исраилниң Бабил императори Небоқаднәсар тәрипидин сүргүн қилинишида үч басқуч болған еди (авалқи икки басқучта зораванлиқ ишлири анчә болмиған еди). Биринчисидә шаһ аилиси вә ақсүйәкләрниң көпинчиси (җүмлидин Даниял пәйғәмбәр, миладийәдин илгири 605-жили), иккинчисидә уста һүнәрвәнләр вә содигәрләр (Әзакиял пәйғәмбәр уларниң ичидә еди, миладийәдин илгири 597-жили) сүргүн қилинди. Ахирисида Бабил қошунлири Йерусалимға һуҗум қилип, қалған барлиқ аһалиниң һәммисини дегидәк әсир қилип сүргүн қилди (миладийәдин илгири 587-жили).


Шуниңға охшаш Пәләстингә «қайтиш»му үч басқучта болған. Жуқирида ейтқинимиздәк, қайтқанларниң сани бәк аз еди. Қайтишлар төвәндикидәк: —


1-қайтиш: — миладийәдин илгири 537-жили, Зәруббапәл йетәклигән, тәхминән 50000 адәм


2-қайтиш: — миладийәдин илгири 458-жили, Әзра йетәклигән, тәхминән 1800 адәм


3-қайтиш: — миладийәдин илгири 445-444-жили, Нәһәмия йетәклигән; пәқәт бир нәччә һүнәрвәнләрла еди.


«Әзра» дегән китапниң иккинчи қисми иккинчи «қайтиш» җәрияни вә униң йетәкчиси болған Әзра тоғрилиқ хатиридур.


Униң «Әзра» дегән исминиң мәнаси «ярдәм»дур. Хелә рошәнки, у Парс империйәсидә наһайити инавәтлик, мунәввәр адәм еди вә әң муһими, у һәм ихласмән һәм Тәврат-қанунға пишшиқ, билимлик алим еди (7:6, 10). У Худаға таянған адәм еди (8:21-23); у Йерусалимда җисманий һәм роһий күрәш қиливатқан, нурғун қийинчилиқлар астида туруватқан «сүргүнлүктин қайтқанлар»ға һәмраһ болуп уларниң хизмитидә болуш үчүн өзиниң Бабилдики раһәтлик турмушини ташлашқа рази болған болса керәк. Уни Йәһудийәгә әвәткән император Артахшашта (Артаксәрксис) болса, Әстәр ханишниң өгәй оғли еди вә шүбһисизки, у шу ихласмән вә улуқ өгәй анисидин тәсирләнгән еди (Әстәр Артахшаштаниң атиси Ксәрксисниң кейинки ханиш еди). Йәнә рошәнки, Артахшаштаниң Әзраға толиму зор ишәши бар еди (униңға тапшурған алтун-күмүч вә есил буюмларниң қиммити аз дегәндиму 300 миллион доллардин ашқан еди).


Әйни текстләрдә дейилмигән болсиму, шүбһисизки, Әзра қайтқан вақтида сүргүнлүктин «Йәһудийә өлкиси»гә қайтқанлар арисида тәртип-аманлиқ хелә бузулди дәп пәрәз қилсақ хата болмайду. Әмәлийәттә шу вақиттики Йәһудийә өлкисидә туруватқанлар дәсләптә қайтқанларниң иккинчи яки үчинчи әвлатлири болуп, әслидә Худаниң Зәруббапәл, Йәшуа, Һагай вә Зәкәрияларниң дәвридә көрсәткән әҗайип мәдәтлирини көрүп бақмиған, шундақла асанла яман йолларға аздурулатти. Уларниң арисидики тәртипсизликләр Парс императори вә мәслиһәтчилириниң хелә бешини қатуридиған иш болған болса керәк; тарих һәтта бүгүнму бизгә шуни аян қиливатидуки, Оттура Шәриқтә, болупму Ибраһимниң әвлатлири арисида тәприқә-тиничсизлиқ чиқса, у тездин пүткүл дунияға тәсир йәткүзүши мүмкин. Императорниң ақиланә тәдбири өлкини идарә қилишқа өзи Йәһудий болған бириси, йәни Әзрани баш валий болушқа тайинлаштин ибарәт еди. Әзрани әвәтишниң мәқисити:— «Худайиңниң Тәврат-қанунини билгән, барлиқ хәлиқниң дәвасини сорайдиған, уларни идарә қилидиған сорақчи вә һакимларни тайинлаш» еди (7:25).


Парс падишасиниң қараридин Худаниң Өз хәлқигә болған меһриванлиғи, шуниңдәк улар үчүн дуниядики барлиқ ишларни идарә қилип, уларниң һаҗитидин қандақ чиққанлиғи рошән көрүниду. Чүнки Әзра пәқәт пак-диянәтлик валий болупла қалмай, бәлки хәлиқни Худаниң йоллириға қайтишқа йетәкчилик қилғучи болди. «Қошумчә сөз»имиздә биз йәнә: (а) Худаниң муддиа-мәхсәтлириниң шу вақитларда қандақ йол билән әмәлгә ашурулғанлиғи; (ә) Мәзкур китапниң муәллипи ким екәнлиги һәмдә йезиш мәхситиниң немә екәнлиги үстидә тохтилимиз.


Мәзмун: —


(I) — Бабилдин биринчи қайтиш (1-2-бап)

1-бап:

Қорәшниң ибадәтханини қуруш тоғрилиқ ярлиғи

2-бап:

Зәруббапәл вә һәмраһлириниң Бабилдин Йерусалимға чиқиши



(II) — Ибадәтханини қайтидин қуруш (3-6-бап)

3-бап:

Каһин Йәшуа: қурбангаһ вә ибадәтханиниң һуллири

4-бап:

Парс императори «Аһашверош» (Смәрдис); әрзниң қобул қилиниши 

 5-6-бап:

Парс императори «Дариус» — Әрз тапшурувилиши вә ярлиқ әвәтиши



(III) — Бабилдин иккинчи қайтиш (7-8-бап)

7-бап:

(а) — Әзра вә һәмраһлириниң Бабилдин Йерусалимға чиқиши

7-бап;

(ә) — Парс императори «Аһашверош»: Әрзниң қобул қилиниши вә ярлиқ әвәтилиши

8-бап:

Лавийларниң Бабилдин Йерусалимға чиқиши.



(IV) — Ислаһат (9-10-бап)

9-бап:

айрим дуа қилиш

10-бап:

гуналарни очуқ иқрар қилиш


••••••••



Қошумчә сөз


«Әзра»ниң муәллипи зади ким? — Тәвраттики «Әзра» вә «Нәһәмия» дегән икки китапниң қурулмисидики охшашлиқ

«Әзра» вә «Нәһәмия» дегән һәр икки китап төрт чоң бөләктин тәшкил қилинған; һәр иккила китапниң биринчи бөлигиниң темиси «қайтиш», иккинчи бөлигиниң темиси «қайта қурулуш», үчинчи бөлигиниң темиси йәнә «қайтиш» (җисманий яки роһий қайтиш), төртинчи бөлигиниң темиси «ислаһат». Икки китапниң қурулмисида, булардин башқа йәнә бир нәччә охшашлиқ тәрәплириму бар (мошу йәрдә саһипә чәклимиси билән тәпсилий тохталмидуқ).


Умумий селиштурма: — 


Әзра

Нәһәмия

1-қайтиш (1-2-бап)

(җисманий қайтиш)

3-қайтиш (1-2-бап)

(җисманий қайтиш)

1-қайта қурулуш (3-6-бап)

2-қайта қурулуш (3-7-бап)

2-қайтиш (7-8-бап)

(җисманий қайтиш) 

Йеңилиниш (8-10-бап)

(роһий қайтиш, қайтидин әһдә түзүлүш)

Ислаһат (9-10-бап)

Ислаһат (11-13-бап)



Шу селиштурмидин икки китапниң йезиш услубидики охшашлиқни көрүрвалғили болиду. Шуңа көп алимлар икки китапниң муәллипини бир адәм дәп қарайду.


«Әзра» дегән китапни язғучи Әзраниң өзидур. Буниңға испат, 6:27-28дә вә кейинки бапларда Әзра беваситә өзини тилға елип, «Мән,... мән, ... мән...» дәп баян қилиду. Китапниң баплиридин язғучиниң инчикә һәм әстайидил алим вә тарихшунас екәнлиги чиқип туриду. Бу «Нәһәмия» вә «Тарих-Тәзкирә»ни язғучиларниң инчикә вә тәпсилий услубиға бәк мас келиду. Шуңа бир қисим алимлар «Нәһәмия» вә «Тарих-Тәзкирә»ниң муәллипи яки муһәррири Әзра, дәп қарайду. Биз мошу пикиргә бәк майилмиз.


Немишкә Әзраниң дәвридә «мустәқиллиқ һәрикити» болмиған? (Мәсиһниң келиши үчүн тәйярлиқ қилиш)

Йәһудийларниң Худаға садиқ болған «қалдиси»и сүргүнлүктин қайтқандин кейинки дәвирләрдә назил қилинған китапларда, йәни «Әстәр», «Һагай», «Зәкәрия», «Әзра», «Нәһәмия» вә «Малаки» дегән Тәврат қисимлирида адәмни қизиқтуридиған бир иш шуки, «мустәқиллиқ» дегән мәсилә бир қетимму тилға елинған әмәс. Әзра Исраил үчүн дуа қилғанда уларниң беқинди әл болғанлиғини ениқ көрситиду — У: — «Биз һазир қуллар» дәйду (9:9). Лекин шу чағда униң Исраилниң мустәқил падишалиғиниң қайта бәрпа қилиниши тоғрилиқ һеч қандақ тәливи болмиған. Қариғанда, Худа Исраилға йетәкчилик қилишқа тайинлиған йолбашчилар өзлириниң беқинди һалитини разилиқ билән қобул қилған охшайду. Немишкә шундақ болди?


Худаниң Муса пәйғәмбәрниң вастиси арқилиқ Йәһудий хәлқи билән бағлиған әһдисиниң толиму рошән бир қисми шуки, Өз хәлқи Өзигә итаәтмән болса вә бир-бири билән һәққанийлиқ һәм инақлиқ ичидә яшиған болса, ундақта У уларға бәхит-бәрикәт ата қилиду. Мошу әҗайип, көп тәрәплимилик бәхит-бәрикәтләр «Лав.» 26-бапта вә «Қанун шәрһи» 28-бапта тәпсилий баян қилиниду. Һалбуки, улар Худаға вә шуниңдәк бир-биригә садақәтсиз болса, ундақта Униң тәрбийилик җазалири тәдриҗий һалда бешиға чүширилиду. Бу ишлар үстидә «падишалар»дики қошумчә сөз»имиз вә «Инҗил — кириш сөз»имиздә тохталдуқ. Худа Исраил билән түзгән әһдидики «җаза-тәрбийиниң бәш басқучи»ниң тәпсилатлири Муса пәйғәмбәр арқилиқ берилгән, «Лав.» 26:14-26 вә «Қан.» 28-бапта тепилиду. Бәш басқучни йәнә төвәндикидәк жиғинчақлашқа болиду. Итаәтсизлиги еғирлашқансери җаза-тәрбийиму еғирлишип бариду: —


Худаниң Исраил билән түзгән әһдиси — «Худаниң җаза-тәрбийисиниң бәш басқучи»

(1) Ваба-қизитминиң чүшүши, дүшмәнләрниң «ишик алдида» туруши, дүшмәнләр алдида асанла мәғлуп болуши («Лав.» 26:14-17).


(2) Ямғур аз, һосулниң начар болуши («Лав.» 26:18-20).


(3) Явайи житқуч һайванларниң көпийиши, уларниң инсанларға вә малларға һуҗум қилиши (буниң көчмә мәнаси бәлким дөләт ичидики муқимсизлиқ, тәртипсизлик вә қанунсизлиқниму көрситиду) («Лав.» 26:21-24).


(4) Шәһәрләрниң муһасиригә елиниши, қәһәтчилик, уларниң дүшмәнләр вә яқа жутлуқларниң алдида бойсундурулуши вә шуларниң қаттиқ башқуруш түзүми астида яшиши («Лав.» 26:25-27).


(5) Дүшмәнләрниң өч елиши, қайтидин шәһәрләрни қоршивелиши, шәһәрләр вә йәр-зиминниң вәйран болуши, сүргүн болуши, сүргүн болғинида вәһимә астида яшиши («Лав.» 26:27-39).


«Батур һакимлар», «Самуил», «Падишалар» вә «Тарих-Тәзкирә»ни оқуғанларға рошәнки, Исраил бу бәш басқучниң һәммисини өз бешидин өткөзгән (бәзи басқучларни бир нәччә қетим бешидин өткөзгән). Исраилниң товва қилиши билән ислаһат болған вақитларда Худаниң уларниң әһвалини әслидики бәхит-бәрикәтликкә кәлтүргинини көргили болиду; һалбуки, умумән улар роһий вә әхлақий тәрәпләрдә барғансери суслишип чүшкүнләшкән еди. Раст, Әзраниң дәвридә Худа уларни әң ахирқи тәрбийилик җазасидин, йәни сүргүнлүктин чиқирған еди. Лекин Даниял пәйғәмбәрниң Исраил үчүн қилған дуалиридин («Даниял» 9-бап) вә Йәшая һәм Әзакиял пәйғәмбәрләрниң бешарәтлиридин қариғанда «сүргүнлүктин қайтиш»ниң сәвәви әмәлийәттә Исраил хәлқиниң бирликтә товва қилишидин әмәс, бәлки Худаниң шапаитидин болған, халас. Әмәлийәттә Исраил һәтта сүргүн болғандин кейинму бир хәлиқ сүпитидә гуналиридин техичә товва қилмиған еди. Бу иш һәзрити Әзраниң («Әзра» 9-бапта хатириләнгән) Исраил үчүн қилған дуасидин ениқ көрүниду. Биз йәнә бир қетим униң бу қисмини оқуйли: —


«Аһ Худайим, шәрмәндиликтә йүзүмни Саңа қаритиштин иза тартмақтимән, и Худайим; чүнки қәбиһликлиримиз толилиғидин башлиримиздин ашти, асийлиқ-итаәтсизлигимиз асманларға тақашти. Ата-бовилиримизниң күнлиридин тартип бүгүнгә қәдәр зор итаәтсизликтә жүрүп кәлдуқ, шуңа қәбиһликлиримиз түпәйлидин биз, бизниң падишалиримиз вә каһинлиримиз худди бүгүнки күндикидәк һәр қайси жутлардики падишаларниң қолиға чүшүп, қиличқа, сүргүнлүккә, булаң-талаңға, номусқа тапшурулдуқ.

Әнди һазир азғинә вақит Худайимиз көзлиримизни нурландуруп, қуллуғимизда бизгә азғина арам берилсун дәп, қечип қутулған бир қалдини сақлап қелип, бизгә өзиниң муқәддәс җайидин худди қаққан қозуқтәк муқим орун берип, бизгә Худайимиз Пәрвәрдигардин илтипат көрситилди. Чүнки биз һазир қуллармиз; һалбуки, Худайимиз мошу қуллуғимизда йәнила бизни ташливәтмәй, бәлки Парс падишаларниң алдида рәһимгә ериштүрүп, Худайимизниң өйини селип, харабиләшкән җайлирини яңливаштин оңлашқа бизни роһландурди, шундақла бизни Йәһудийә вә Йерусалимда сепиллиқ қилди» (9:6-9).


Бу сөзләрдин Исраилниң роһий һалити һәр қандақ иштин ениқ турмамду? Әзра, шундақла Худаниң шу дәвирдики адәмлири вә пәйғәмбәрлириниң һәммиси: Исраил ичидә, һәтта сүргүнлүктин қайтип, Пәләстиндики җапа-мушәққәтләргә чидайдиған хәлиқләр ичидә түптин товва қилиш техи болмиған еди, демәктә. Шуңа уларда Худа бизни мустәқил бир падишалиққа айландуриду, дәйдиған ой болса, бу бир хам хиял болатти. Пәрвәрдигарниң Өз әһдисигә бойсунғанларға вәдә қилған «башқа әлләрдин үстүн туридиған», толиму гүлләнгән, «қуйруқ әмәс, баш болған» бир падишалиқ («Қан.» 28:6-13) техиму жирақта еди. Шу әһвал астида бундақ мустәқил дөләтни қайтидин бәрпа қилишқа интилиш наданлиқ болатти. Буниң орниға, Худаниң шапаити билән азрақ бир «қалди»ниң Худа вәдә қилған зимини үстидә яшашқа қайтип кәлгәнлиги, шундақла шу «қалди»ниң Һәммигә Қадир Худаниң өзлирини идарә қилишқа қойған падишаларниң илтипатидин муйәссәр қилғанлиғи түпәйлидин тәшәккүр ейтишиға тоғра келәтти. «Һәққанийәт һәр қайси әлни жуқури көтирәр» дәйду Сулайман («Пәнд.» 14:34), лекин һеч қандақ түп һәққанийлиқ болмиса «көтирилиш» дегәнниң үмүтүму йоқ болиду (Әзраниң шу дуаси вә «Нәһ.» 9:33-36дә хатириләнгән, һәзрити Нәһәмияниң дуаси охшаш әһвал астида қилинған, шу дуаниму көрүң).


Шүбһисизки, шу дәвирләрдә Худадин қорққан Исраилларда башқичә бир үмүт пәйда болушқа башлиди. Улар Худа уларға пәйғәмбәрлири арқилиқ бәргән бешарәтлик вәдилиридин, пәқәт Қутқазғучи-Мәсиһ дунияға кәлгәндила андин Униң күчлүк хизмәтлири билән Исраилни өз гуналиридин паклиши мүмкин болатти, дегән хуласигә кәлгән («Луқа» 24:21). Әгәр уларда шундақ паклиқ болса, демәк Исраил қәтъийлик билән товва қилған болса, Худаниң Исраилниң әһвалини әслигә кәлтүрүшигә керәк болған шараитлар мүмкин болатти. Мәсиһ Өзи ишлимисә Исраил өз гунайиниң асарәтлири ичидә қалатти. Шу йол билән «қалди»дикиләр гунаниң қанчилик жиркиничлик екәнлигини, униң асаритиниң қанчилик күчлүк екәнлигини тонуп йетишкә башлиди. Уларниң роһий азатлиққа болған тәшна вә тәлмүрүп күткән үмүтлириниң көңүллиридә һасил болуши билән, Мәсиһниң келиш йоли уларниң қәлбидә һазир болмақта еди. Худа шу кишиләрни «Мениң Өзәмгә қалдурған қалдим» («Йәш.» 10:21, 22) дәп аташқа лайиқ көргән вә улардин сөйүнгән еди; мана, шу дәвирләрдә Униң алаһидә тилсимат қилиши уларниң көңүллиридә дәл мошундақ үмүт-тәшналарни һасил қилиштин ибарәттур. Биз башқа йәрләрдә ейтқинимиздәк, Әйса Мәсиһ дунияға кәлгичә болған барлиқ тарих, мәйли Исраилниң яки башқа әлләрниң тарихи болсун, бу пәқәт Худаниң Униң келиши үчүн болған тәйярлиғи, халас, дегили болиду.


Худаниң «Вақит-саити толуқ тошқанда, Худа Өз оғлини бу дунияға әвәтти. У бир аял кишидин туғулған, шуниңдәк Тәврат қануни астида туғулған еди» («Гал.» 4:4).


«Вақит-саити толуқ тошуш» җәриянида, йәни бу дуниядики барлиқ ишлар Мәсиһниң келиши үчүн тәйярлиништа мошу «қалди» интайин муһим бир амил еди. Улар биринчи болуп Мәсиһни тонуди, Униң келишини қарши алди, шуниңдәк униңға биринчи әгәшкән мухлислардин болди. «Луқа» 1:16-17дә берилгән бешарәт бойичә Йәһия пәйғәмбәрниң дәл мошундақ «Мәсиһниң келиши үчүн хәлиқләрниң көңүллирини тәйярлаш» хизмити болатти.


Әгәрдә «қалди»дикиләр көп бутпәрәс әлләр билән арилишип яки ассимилятсийә қилинип, роһий көрүш сезими торлишип, һәққанийлиққа вә диянәтликкә болған виҗдани суслинип, көңлидики үмүт йоқай дегән болса, ундақта Мәсиһ авал кимләргә келәтти?


Шуңа һәзрити Әзра «хәлиқниң қалдиси»ни булғиғучи тәсирләрдин айришқа, көңүллирини ойғитишқа Худаниң қурали болған. У һәқиқәтән Худаниң адими еди, пәқәт өз гуналири үчүнла әмәс, башқиларниң гунайи үчүнму жиғлиған еди (10:1). Тәврат («кона әһдә») дәври тоғрилиқ дайим көрсәткинимиздәк, Худаниң шу вақитларда Өз хәлқидин тәләп қилған пак-муқәддәслик болса сиртқи бир хил пак-муқәддәслик еди. Ички пак-муқәддәслик болса пәқәт Мәсиһниң өлүми, шундақла Муқәддәс Роһниң келиши билән андин мәвҗут болатти. «Йеңи әһдә» астида болған болса, Әзраниң Исраилларниң көңүллирини паскиничиликтин айриш үчүн улардин «өзлириниң ят әллик аяллирини қоюветиңлар» дегән тәливи (10-бап)ниң һаҗити болмайтти («Мат.» 5:31, 32). Һалбуки: (1) Инҗилниң никаһ тоғрилиқ биринчи тәливи болған етиқатсизлар билән бирләшмәслигимиз яки никаһланмаслиғимиз керәк, дегән тәлим ениқ берилгән («2Кор.» 6:14). Бирақ: (2) Әгәр шундақ гуна өткүзгән болсиңиз, мәйли қанчилик қийинчилиқ болушидин қәтъийнәзәр, Худаниң сизгә қойған бурчи шуки, шу етиқатсиз җөрәң билән туруп өмүрвайәт униңдин айримаслиғиңиздин ибарәттур. Пәқәт етиқатсиз җөрәң өзлүгидин сиздин кәткүси бар болса, уни қоюп беришиңиз керәк («1Кор.» 7:13-20).