Тәврат 8-қисим
«Рут»
Кириш сөз
Арқа көрүнүши
Тәвратниң «Рут» дегән қисми «батур һакимлар» дәвридә өткән Йәһудий болмиған Рут вә уни қобул қилған Йәһудий аилиси тоғрисидики хатиридур. Биз «Батур һакимлар»ниң «қошумчә сөз»идә дегинимиздәк: ««Батур һакимлар»да хатириләнгән чүшкүнлүк һәм паҗиәләрдин Исраил хәлқиниң һәммисини қараңғулуқ вә зулмәт-ғәпләт ичидә яшаватқан, дәп хуласигә келишимиз мүмкин. Шуниң үчүн биз «батур һакимлар» дегән тарих билән замандаш болған «Рут» дегән хатиридики гөзәл тарихни оқуғинимизда, көңлимиз көтирилиду. Чүнки «Рут» дегән тарихта бир аилә ичидә болған өз ара меһир-муһәббәт, садақәтлик вә һөрмәт-иззәтни көрәләймиз. Мошу тарих бизгә Худаниң кәлгүсидә Исраилға нисбәтән немә планлири барлиғини көрситиду».
Мәзкур тарих Худа паҗиәни шат-хорамлиққа айландурған бир тарихтур. Мошу дәвирдә Исраил қәһәтчилик апитигә учрайду. Худаниң Исраил билән болған әһдисигә қариғанда, бу һеч қандақ «тәсадипий иш» әмәс, бәлки Худаниң Өзигә вапасиз бир хәлиқниң үстигә жүргүзгән һөкүмидин ибарәт еди (қәһәтчилик болса «Худаниң җаза-тәрбийисиниң бәш басқучи»ниң иккинчи басқучиниң бир қисми еди. «Батур һакимлар»дики «қошумчә сөз»имиздә, «Худаниң җаза-тәрбийисиниң бәш басқучи» үстидә тохталғинидуқ). Исраиллиқ Әлимәләк дегән киши аилиси билән җан беқишқа өз жутини тәрк етип Моаб зиминиға бариду вә Моабниң шәһәрлиридә турмай, бәлки сәһрасиға берип туриду.
Моабийлар Лутниң әвлатлири еди; уларниң әҗдади Лут әслидә Исраилниң әҗдади Ибраһимниң дуа-тилавәтлири арқилиқ Худаниң җазалишидин қутқузулған болғачқа, Исраил хәлқигә дост болуши керәк болатти («Яр.» 18-19-бап; Моабниң келип чиқиши тоғрилиқ 19:30-38ни көрүң). Һалбуки, әксичә Моаб Исраилға һәсәтхорлуқ қилип («Чөл.» 22-25-баплар), Исраил аҗиз болған вақитларда дайим уларға һуҗум қилип булаң-талаң қилатти («Һак.» 3-бап, «1Сам.» 12:9). Униң үстигә, Моабийлар «Кемош» дегән бутқа чоқунғучи бутпәрәсләр еди; уларниң бу «илаһ»и Моабтикиләрдин «инсан қурбанлиғи» вә көп башқа жиркиничлик ишларни «тәләп қилатти» (1:15, «1Пад.» 7:11, «2Пад.» 3:27).
Жуқирида тилға елинған өчмәнлик вә жиркиничлик бутпәрәслик түпәйлидин Әлимәләк вә аилисидикиләрниң Моабийлар арисида күн өткүзүши интайин тәскә тохтиған болса керәк. Буниңдин уларниң Моабниң шәһәрлириниң биридә турмай, бәлки сәһрада турушиниң сәвәвини чүшинивелиш тәс әмәс.
Әлимәләк намәлум бир иш сәвәвидин Моабта өлиду; униң икки оғли Маһлон вә Килийон Моаблиқ қизлардин хотун алиду. Мәлум бир вақиттин кейин вә йәнә намәлум бир сәвәптин Маһлон вә Килийонму қаза қилиду. Лекин күтмигән йәрдин, улар әмригә алған икки аял қейинаниси Наомиға вападар вә меһриван болуп чиқиду. Наоми (бәлким Исраил зиминидин айрилған вақтидин он жил өткәндин кейин) Исраил зиминиға қайтишни қарар қилиду; Рут болса өз аилиси, вәтини вә хәлқидин ваз кечип Наомиға яр-йөләктә болушқа униңға һәмраһ болуп биргә қайтишқа нийәт бағлайду. Униң бу әһмийәтлик қарари толиму улуқ нәтиҗиләрни елип келиду. Рут Давут падишаниң әҗдади, шуниңдәк Мәсиһниң әҗдади болуп чиқиду.
«Һәмҗәмәт қутқазғучи» яки «һәмҗәмәт ниҗаткар»
Бу тарихниң бир нуқтисини сәл тәпсилийрәк чүшәндүрүш керәк. Мусаға тапшурулған қанун бойичә, бириси намратлишип қәриздар болуп қелип, өз йәрлирини сетишқа, һәтта өзи яки аилисидикиләрни қуллуққа сетишқа мәҗбур болғанда, бундақ сода-сетиқ муддити «азатлиқ жили» (йәни «канай-бурға чалидиған жили», «шатлиқ жили», һәр 50-жили)ғичә болатти («Лавийлар» 25:10-55ни көрүң). Шу жилда барлиқ тәвәликләр әслидики егисигә яки (у аләмдин өткән болса) әң йеқин туққиниға қайтурулуши керәк еди. Һалбуки, «азатлиқ жили»дин илгири намрат кишиниң мәлум бир туққининиң уни яки аилисини намратлиқтин қутқузуш нийити болса, ундақта уларниң йерини қайтуруп сетивелиш һоқуқи бар еди; аилиси қуллуқта болса уларни қуллуқтин һөр қилип сетивелиш һоқуқи бар еди. Қанун бойичә баһаси адил болса һеч ким һелиқи туққанниң бу йолини тосиялмайтти. Ибраний тилида бундақ туққинини сүпәтләйдиған сөз «гоел» дейиләтти; биз «гоел»ни уйғурчиға тәрҗимә қилғанда «һәмҗәмәт қутқазғучи» яки «һәмҗәмәт ниҗаткар» дегәнни талливалдуқ.
Аилиниң бир әзаси башқилар тәрипидин мәлум зәхимгә учриған яки әҗәллик бир зәрбә билән өлгән болуп, пакити толуқ болса, шу аилиниң әзасиға «һәмҗәмәт-қутқазғучи»лиқ ролини өз үстигә елишқа рази болған бир туққининиң җавапкардин зиянни төлитивелиш һоқуқи бар еди («Қан.» 19:1-13, «Йәшуа» 20:1-9).
Наоми вә Рут Пәләстин (Қанаан) зиминиға қайтқанда бәлким толиму йоқсул болса керәк. Уларниң бәхитигә яриша, уларға туққан болған бириси, йәни Боаз исимлиқ бир киши уларға һәр тәрәптин «һәмҗәмәт ниҗаткар» болушқа рази болиду.
Бу ишлар тоғрисида «қошумчә сөз»имиздә тохтилимиз.
Мәзмунлар вә чоң темилар: —
(1) |
Бир қейинана учриған күлпәт; Әлимәләк аилисиниң Моабқа бериши (1:1-5) |
(2) |
Бир келинниң вападарлиғи; Наоми билән Рутниң биргә Бәйт-Ләһәмгә қайтип келиши (1:6-22) |
(3) |
«Һәмҗәмәт ниҗаткар»ниң меһир-муһәббити: — |
|
(а) Рутниң «тәсадипийлиқтин» Боазниң етизида башақ териши (2-бап) |
|
(ә) Рутниң хаманға берип, Боаз билән көрүшүши (3-бап) |
|
(б) Боазниң Рутни никаһиға елиши (4:1-12) |
(4) |
Падиша Давутниң нәсәпнамиси: Давут падиша Боаз билән Рутниң әвладидур (4:13-22) |
••••••••
Қошумчә сөз
Биз «Рут» дегән китапни оқуғинимизда, уни «Батур һакимлар» дегән тарих билән селиштуруп оқусақ пайдилиқ болиду. Икки тарих охшаш бир дәвирни баян қилған. Лекин көп җәһәтләрдин икки тарихниң оттурисидики пәриқләр интайин чоң.
«Батур һакимлар» билән «Рут» дегән китапниң селиштурмиси: —
(а) «Батур һакимлар»да тарихқа мунасивәтлик шәхсләр интайин көп; «Рут»та интайин аз.
(ә) «Батур һакимлар» бир қәдәр узун китап; «Рут» болса интайин қисқа.
(б) «Батур һакимлар»да пүткүл Исраил хәлқи вә зимининиң ишлири йезилған; «Рут»та пәқәт кичиккинә бир шәһәрдики ишлар йезилған.
(в) «Батур һакимлар»ниң тарихи 300 жиллиқ бир мәзгилни өз ичигә алиду; «Рут» пәқәт бир әвлатниң ишлирини өз ичигә алиду.
(г) «Батур һакимлар»ниң тарихида қирғинчилиқ, басқунчилиқ, бир кенизәкниң җәситиниң парчә-парчә қилиниши, ички уруш, рәзил каһинлар қатарлиқлар баян қилинған. Бу вақиәләрниң бәзилири йүз бәргән Бинямин зимини Бәйт-Ләһәм шәһиригә пәқәт үч-төрт километр кәлсиму, лекин «Рут»та хатириләнгән ишлар «Батур һакимлар»да хатириләнгән ишларға мутләқ охшимайду.
Бу икки китапни селиштуруп оқуш арқилиқ биз мундақ аддий бир саватқа егә болимиз: — гәрчә өз дәвримиздикиләрниң һәммиси дегидәк қайта-қайта гуна қиливеридиған «гунаниң дәвирлиги»гә чүшүп қелишқан болсиму, униңға езип әгишишгә мәҗбурланған әмәсмиз. Биз Худадин әйминип, Уни издисәк, һаятимиз әтрапимиздикиләрдин толиму пәриқлиқ болалайду.
Әлимәләкниң Исраилни тәрк қилиш қарари
Әгәр Әлимәләк вә Наоми әҗдади Ибраһимниң аилисидики тарихтин сават-ибрәт алған болса, озуқ-түлүк тапимиз дәп Худа Исраил хәлқигә ата қилған зиминдин чиқип кетишиниң дайим чатақларни пәйда қилидиғанлиғидин ибарәт савақни билгән болатти. Ибраһим, Исһақ вә Яқупларниң тарихлириниң һәммиси бу ишқа гувалиқ бериду. Худа Өз хәлқигә «Силәргә яхши зиминни ата қилимән» дегән вәдини қилған екән, Униң шу йәрдә олтарақлашқан Исраилларни беқиши турған гәп еди. Амма мәзкур тарихта Әлимәләкниң зиминдин айрилиши тоғрилиқ Пәрвәрдигардин йол сориғанлиғи һәққидә һеч қандақ сөз йоқ; қариғанда, униң бу планини Худадин әмәс, бәлки пүтүнләй бир «инсаний план» дегили болиду. Қәһәчиликтә улар Пәрвәрдигардин йол сориған болса, шүбһисизки, Худа буниң мәлум бир йол арқилиқ уларға жүргүзгән «тәрбийилик җаза»синиң бир қисми екәнлигини, шуниңдәк Өз хәлқи Өзигә қарап товва қилип қайтип кәлсә, уларға озуқ-түлүкниң болидиғанлиғини көрситәтти (Худаниң шундақ «тәрбийилик җаза»лири тоғрилиқ «кириш сөз»имиз вә «Батур һакимлар»дики «қошумчә сөз»имизниму көрүң).
Әмилийәттә уларниң қарари әһвалини техиму бәттәрләштүрди. Уларниң «инсаний план»и өзлирини азап-оқубәттин вә өлүмдин қутқузмиди.
Һалбуки, хәқниң нәзири чүшмәйдиған йоқсул бир аялниң қарари бу аилиниң пүтүн әһвалини өзгәртиду. Наоми Пәләстингә (Қанаанға) қайтишни қарар қилғандин кейин, Рут униңға һәмраһ болуп беришни нийәт қилиду; нәтиҗидә, у ахирида Рәббимиз Әйса Мәсиһниң әҗдади болушқа муйәссәр болиду. Матта тәрипидин пүтүлгән Мәсиһниң нәсәпнамисида Рут тилға елиниду; Йәһудий хәлқиниң әнъәнилири бойичә нәсәпнамиләрдә пәқәт әрләрниң исмилирила хатирилиниду («Мат.» 1:5); Рут аял һәм Моаблиқ болуп, Йәһудий болмисиму, йәнила шу нәсәпнамида тепилиду.
«Рут»та көрүнгән исимларниң мәналири
«Әлимәләк» — «мениң Худайим падишадур». Гәрчә униң шундақ яхши исми болсиму, Әлимәләк Худаниң Исраилниң пүткүл зиминиға егә екәнлигини, Өзидин қорққанларни сақлаймән дегән вәдилиридә туридиғанлиғини чиң тутмиған охшайду.
«Наоми» — «йеқимлиқ», «көңүллүк» дегән мәнада. Наоминиң өз исми тоғрилиқ аччиқ сөзлирини 1:20дә көрүң. Амма ахирқи һалитидин униң исми һәқиқәтән җисмиға лайиқ болди.
Әлимәләкниң икки оғлидин: — «Маһлон» — «бимар», «ағриқ» дегәнни, «Килийон» — «аҗиз», «зәип», «бош» дегәнни билдүриду. Уларниң исимлири дәрвәқә яки уларниң җисманий һалини яки бәлким бешарәтлик һалда уларниң «иман-ишәши аҗиз» дегән роһий һалитини сүпәтлигән болса керәк.
«Рут» — «достлуқ» яки «дост» дегәнни билдүриду. Рут дәрвәқә интайин садиқ дост еди.
«Орпаһ» — «җәрән» дегән мәнада болуши мүмкин.
«Боаз» — бәлким «униңда күч бар» яки «чаққанлиқ», «жүрүшлүк» дегән мәнада. Бу икки тәрәп дәрвәқә униңда көрүнәрликтур. Боазниң аниси (Салмонниң аяли) Йериходики «паһишә аял Раһаб» еди («Йәшуа» 2-бап, 6:17, 23, «Мат.» 1:5, «Ибр.» 11:31ни көрүң). Боаз бирисиниң яқа жутта мусапир болғандики қийинчилиғини убдан чүшәнгән.
Муәллипниң китапни йезишта немә мәхсәтлири бар?
Муәллипниң (вә шуниңдәк Худаниң Өзиниң, әлвәттә) китапда болған мәхсәтлири төвәндикиләрни өз ичигә алиду, дәп ишинимиз: —
(1) Давут падишаниң Йәһуданиң нәсли екәнлигини испатлаш;
(2) Худасизлиқ бир дәвирдә Худаға итаәтмән вә ихласмән болушқа мүмкинчилик болидиғанлиғини испатлаш; Худаниң «қалдиси» өзигә садиқ турувериду.
(3) «Һәмҗәмәт-ниҗаткар» дегәнниң ролини баян қилиш. Буниң муһимлиғи дәл шуки, Тәврат һәм Инҗилда Худаниң Өзи Униң әвәткән Мәсиһи арқилиқ Исраилға, андин пүткүл дунияға «Һәмҗәмәт-Ниҗаткар» болидиғанлиғи көрситилиш;
(4) Давутниң җәмәтиниң тарихини көрситиш.
«Рут»ниң ахирқи айәтлиридин қариғанда, ениқки, китап униңда тәсвирләнгән вақиәләрдин аз дегәндә үч дәвирдин кейин һазирқи шәкилдә йезилған. Шүбһисизки, мәзкур китап йезилған вақитқичә, бу ишлар Боаз җәмәти үчүн интайин қәдирләнгән бир аилә тарихи болуп кәлгән. Амма китапниң Давут тәхткә олтириштин бурун йезилғанлиғи йәнә ениқ; чүнки 17:4дә «У (Обәд) Йәссәниң атиси болди; Йәссә падиша Давутниң атиси болди» демәй, бәлки «У (Обәд) Йәссәниң атиси болди; Йәссә Давутниң атиси болди» дәп йезилғандур.
Тәвраттики «Самуил» дегән тарихни оқуғанлар Исраилниң биринчи падишаси Бинямин қәбилисидин болған Саул екәнлигини билиду. Һалбуки, Саул һөкүм сүрүш вәзиписини яхши башлиған болсиму, у ахирида вапасизлиқ түпәйлидин Худа тәрипидин падишалиғидин чәткә қеқилиду. Самуил пәйғәмбәр астиртин Давутни кәлгүси падиша болушқа мәсиһләйду («1Сам.» 16-бап). Саул вапат болғандин кейин Исраил хәлқи Давутни һәқиқий Йәһудий әмәс» дәп қариши мүмкин еди; чүнки униң нәсәпнамисидә «Йәһудий болмиған» икки аял, йәни «паһишә Раһаб» вә «Моаб қизи Рут» бар еди. Шуңа бәзилири Давутниң падиша болушини қобул қилишқа қарши пикирдә болған болуши мүмкин еди. Улардин бәзилири дәрвәқә Саулниң оғли Ишбошәткә әгәшкән («2Сам.» 8-10-бап). Шуниң үчүн мүмкинчилиги барки, Самуил пәйғәмбәр хәлиқниң һәқиқий әһвални вә Боаз җәмәтидикиләрниң һәқиқий пәзиләтлирини билип йетиши үчүн «Рут» дегән мәзкур тарихни язған; әмәлийәттә Боаз вә Рутниң жүксәк әмәллири Бинямин қәбилисидикиләрниң (йәни Саулниң җәмәтидикиләрниң) дәһшәтлик тарихи («Батур һакимлар»да хатириләнгән) билән селиштурғанда, пүтүнләй охшимайду.
«Батур Һакимлар» вә «Рут»ниң Давутниң падиша болушидин илгири йезлиғанлиғиға йәнә кичик бир парчә испат бар. «Батур һакимлар»дики 1-бапта, «Лекин Биняминлар болса Йерусалимда олтириватқан Йәбусийларни қоғлап чиқириветәлмиси; шуңа та бүгүнгичә Йәбусийлар Биняминлар билән Йерусалимда турмақта» дейилиду («Һак.» 1:21). Һалбуки, Давут падиша болуп тикләнгәндин кейин дәсләпки әмәллириниң бири Йерусалимни ишғал қилип, өз пайтәхти қилиштин ибарәт еди («2Сам.» 5:6-7). Шуниң үчүн мәзкур китаплар шу вақиәдин илгири, амма Давут аллиқачан мәшһор болуп қалған бир мәзгилдә (бәлким Самуил пәйғәмбәр тәрипидин) йезилған болса керәк.
(5) Худаниң меһир-шәпқитиниң «Йәһудий әмәсләр» («ят әлләр», «таипиләр»)ни өз ичигә алғанлиғини испатлаш.
(6) Мәсиһниң «Һәмҗәмәт-Ниҗаткар» болидиғанлиғиға бир хил «бешарәтлик тарих» яки «бешарәтлик рәсим»ни көрситиш.
Мәсиһ Әйсаниң барлиқ инсанларға «Һәмҗәмәт-ниҗаткар» болуши
Тәвраттики пәйғәмбәрләрниң Худани «Һәмҗәмәт-Ниҗаткар» (ибраний тилида «гоел») дәп көрситишиниң өзи адәмни интайин һәйран қиларлиқ иштур. Чүнки Худа қандақму инсанға «һәмҗәмәт» яки «туққан» болсун? Мәсилән, «Аюп» 19:25дә мундақ дейилиду: —
«Мән шуни билимәнки, өзәмниң Һәмҗәмәт-Қутқазғучим һаяттур,
У ахирәт күнидә йәр йүзидә туруп туриду!»
Биз болупму «Рут» дегән китап арқилиқ «һәмҗәмәт ниҗаткар» болуш иши тоғрилиқ техиму хәвәрдар болғачқа, Аюп пәйғәмбәрниң бу бешаритини: «Мениң әрштә бир йеқиним, маңа туққан болған бириси бар; у маңа туққан болғачқа мени қутқузушқа рази болиду; у ахирқи заманда келип, Худаниң һөкүмлирини сүрүп, барлиқ ишни сорап һәммисини дурус қилиду!» дегәндәк чүшәнсәк болиду.
Рәббимиз Әйса Мәсиһ әрштин келип, инсан болуп туғулғачқа («Юһ.» 1:14), у пүткүл инсанийәт үчүн «Һәмҗәмәт-Ниҗаткар» болуш орнини алиду.
«Һәмҗәмәт ниҗаткар»ниң мәлум бир туққинини қуллуқтин қутқузуши үчүн төвәндики салаһийәтлири болуши керәк: —
(1) |
Униң йеқин туққини болуши керәк; |
(2) |
Һөрлүк бәдилини төләшкә рази болуши керәк; |
(3) |
Униңда һөрлүк бәдили болуши керәк вә уни нәқ мәйданда төләләйдиған болуши керәк! |
(4) |
Өзи әркин киши болуши керәк (уни тосидиған яки униңға чаплишивалидиған башқа бир иш яки әһвал болмаслиқ керәк); |
Инҗилни оқуғанда, оқурмәнләр Рәббимиз Әйса Мәсиһниң бу салаһийәтлириниң һәммиси бар болғанлиғини көрәләйду. Боаз «һәмҗәмәт-ниҗаткар»лиқ ишини ада қилиши билән у Йәһудий болмиған Рутни Худаниң хәлқиниң Тәвраттики «ниҗатлиқ тарих»ниң бир қисми қилип киргүзиду. Мәсиһ Әйса «һәмҗәмәт-ниҗаткар»лиқ ишини ада қилиши билән Йәһудий болмиған бизләрни (ишәнгән болсақ) Худаниң хәлқиниң толуқ һәм мәңгүлүк «ниҗатлиқ тарих»иниң бир қисми қилип киргүзиду. Боаз вә Рутниң оттурисидики «ашиқ-мәшуқлуқ тарих» болса Мәсиһ билән нурғунлиған «ят әлликлер»дин тәркип тапқан җамаитиниң оттурисидики чоңқур меһир-муһәббәт вә мунасивитини көрситидиған әҗайип бир рәсим болиду. Шуниңдәк әмәлийәттә, пүткүл Муқәддәс Китапни Худаниң Өз хәлқи болған җамаәткә чоңқур меһир-муһәббитини аян қилған, «Қозиниң той зияпити» билән ахирлишидиған бирхил «романтик һекайә» дегили болиду («Вәһ.» 19:9, 21:9-27).