Инҗил 6-қисим
«Римлиқларға»
Расул Павлус Рим шәһиридики җамаәткә язған мәктуп
Кириш сөз
Төрт изаһат
Рәббимиз Әйса Мәсиһ өлүмдин тирилип асманға көтирилгәндин кейин узун өтмәй, Рим империйәси тәвәсидә вә Явропа, Африқа, Оттура Асия һәм Һиндистанда нурғун етиқатчи җамаәтләр пәйда болди. Рәббимизниң расуллири Павлус, Петрус, Юһанна, Яқуп, Йәһуда вә башқилар етиқатчиларни риғбәтләндүрүш вә уларға үгитиш үчүн бу җамаәтләргә наһайити көп мәктупларни яки салам хәтләрни язди. Инҗилда булардин җәмий 21 мәктуп биз үчүн сақлинип кәлмәктә. Җамаәтләр баштин башлап бу мәктупларниң Муқәддәс Роһниң йолйоруғи вә вәһийиси билән йезилғанлиғини билип йәткәчкә, уларни қәтъийлик билән сақлиди, шундақла улардин нурғун көчүрмиләрни йезип башқа җамаәтләргә әвәтишкә башлиди. Худаға миң тәшәккүр болсун, мана шу сәвәптин бу қиммәтлик язмилар муқәддәс Инҗилниң бир қисми болуп, һазир қолимизда туриду.
Оқурмәнләргә ярдими болсун үчүн расул Павлус һәмдә башқа расулларниң мәктуплирини оқуштин авал мәктуплирида ишлитилгән бәзи алаһидә сөз-ибариләр тоғрилиқ тохтилишимизға тоғра келиду.
(1) «Роһ», «җан», «тән» вә «әт» тоғрилиқ
Худа дәсләптә инсанни яратқанда «роһ, җан, тән»ни бирләштүрүп яратқан еди. «Роһ» болса инсанниң асаси яки асасий вуҗуди, ирадиси, «һаят күчи» дегәнликтур. Бизниң ким екәнлигимиз роһумиздин билиниду. «Җан» болса инсанниң зеһни, ой-пикирлири вә һессиятлиридин тәркиб тапиду. «Тән»ниң мәнаси һәммимизгә аян.
Худаниң инсанға болған мәхсити инсанни «роһий» яки «роһаний» адәм қилиштин ибарәт еди. «Роһий» дегинимиз инсанниң барлиқ ишлири «роһ»тин кәлсун, дегәнликтур; демәк, инсанниң роһи Худаниң Роһи билән алақидә болғанда, Худаниң ирадисини чүшинип билип, униң җени арқилиқ тенини башқурған һалда ирадисини әмәлгә ашуруш дегәнликтур. Башқа нуқтидин ейтқанда, роһ ғоҗайин, җан ғоҗидар, тән қул болиду. Роһ болса Худаниң Роһи билән алақидә болуп Худаниң ирадисини билдүриду. «Җан» (инсанниң һессиятлири, ой-пикирлири вә зеһнидин тәркиб тапқан) болса ғоҗидар болуп, роһниң хәвәр-әмирлирини тенигә йәткүзиду. Шундақ қилип тән хизмәткар болуп Худаниң ирадисини беҗа кәлтүриду. Бирақ Адәм атимиз гуна садир қилғандин кейин, мошу тәртип әксичә болуп қалған. Инсанниң роһи өз тенигә ғоҗайин болмай, әксичә өзиниң етидики тәләпләр өзигә ғоҗайин болуп, өз «җени»ға, йәни һессиятлири, ой-пикирлири вә зеһнигә тәсир йәткүзүп, уларни башқурушқа башлиған. У өз роһи арқилиқ Худаниң Роһи билән болған алақисидин мәһрум болуп, өлүктәк болған. Гуна етидә маканлишип, инсан өз етиниң тәләплирини һәммә ишлар арисида биринчи орунға қойған.
Расуллардин Павлус, Петрус, Юһанна, Яқуп вә Йәһудалар Рәббимиз Әйса Мәсиһниң «роһ» вә «әт» тоғрисидики тәлимигә әгишип, өз мәктуплири яки салам хәтлиридә «әт» дегән сөзни үч хил мәнада ишлитиду: —
(1) Әсли мәнасида; адәмниң тенини көриситиду;
(2) «Инсан»ни яки «пүткүл инсанлар»ни көрситиду; бу мәнада ишлитилгәндә биз «әт егиси» яки «әт егилири» дәп тәрҗимә қилдуқ;
(3) «Гунаниң қурали» дегән мәнада; демәк, гуна әтлиримизни қурал қилип у арқилиқ бизни аздуридиғанлиғи вә башқуридиғанлиғини көрситиду.
«Әт» дегән сөз муқәддәс китапта тунҗа қетим «Яр.» 6:3дә көрүлгәндә, «адәмни башқуридиған гунаниң қурали», «адәмни башқуридиған ғоҗайин» дегән мәнада болған: — «Мениң Роһум һәрдайим инсан билән (инсанни виҗдани билән тоғра йолға киргүзүш үчүн) күрәш қилмайду; чүнки инсан пәқәтла «әт»тур». Адәм атимиз гуна садир қилип чүшкүнләшкәндин кейин, Нуһ пәйғәмбәр дәвригә кәлгичә инсанниң гуналиқ тәбиити барғансери очуқ көрүнүшкә башлиди вә ахирида топан җазасини кәлтүрди. «Инсан пәқәт «әт»тур» дегән сөз мана шундақ әһвал астида ейтилған. Инсан Худаниң Роһи астида әмәс, бәлки «әт», йәни «гуна маканлашқан әт» астида яшап, өз ети униңға һөкүмранлиқ қилип уни дайимлиқ гунакар қилған. Шуниң билән Худа уни «пәқәтла әттур» деди.
Расул Павлус көпинчә (грек тилида йезилған) мәктуплирида «әт»ни шу мәнасида («Рим.» 5:7-айәттин башлап) ишлитиду. Бәзи тәрҗиманлар грек тилидики «әт»ни «гунакар тәбиәт», «инсаний гунакар тәбиәт», яки «инсаний тәбиәт» дәп тәрҗимә қилиду; бизниңчә бундақ тәрҗиминиң тоғра тәрәплири болсиму, «әт»ниң толуқ мәнасини ипадиләп кетәлмәйду вә бәзи әһвалда сәл уқушмаслиқларни туғдуриду. Шуңа әйни сөз бойичә биз пәқәт «әт» дәп тәрҗимә қилдуқ. Жуқиридикиси тән вә әт үстидики баянлиримиз болсиму, муқәддәс китапта инсанниң тенини яки җисманий қисмини напак, паскина дегән сөз йоқ. Худа тенимизни яратқан, тән интайин карамәт бир нәрсидур (мәсилән, «Зәб.» 139:14-16). Мәсилә шуки, гуна тенимизни, йәни етимизни өз макани қилған («Рим.» 6:6-айәттә вә 6:12-13дә бу һәқиқәтләр очуқ көрүниду).
Расулларниң мәктуплирида «әт» жуқуриқи биринчи вә иккинчи мәнасидиму учрайду; шу йәрләрдә оқурмәнләр алди-кәйни сөзлиридин буни ениқ көрәләйду.
(2) «Мәсиһтә», «Рәбдә», «Роһта», «Худада» вә «әттә» дегән сөзләр тоғрилиқ
«Мәсиһтә» расул Павлусниң әң яхши көридиған ибарилиридин бири болуп, униң мәнаси: «Мәсиһниң ғоҗайинлиғи вә йетәкчилиги астида, Мәсиһ билән бир болғанда, Мәсиһгә бағланғанда, Мәсиһгә мәнсуп болуп, Униң йетәкчилигидә, Униңдин илтипат, күч-қудрәтни алғанда...» қатарлиқлар. «Рәбдә», («Рәббимиздә») яки «Мәсиһ Әйсада», «Роһта» вә «Худада» дегән ибариләрму йәнә Рәб яки Мәсиһ Әйса, (муқәддәс) Роһ вә Худа билән болған жуқуриқи тәрәптики мунасивтләрни билдүриду.
Бу ибариләрниң әкси «әттә болуш» дегән ибаридур. У адәмниң «әт»ниң ғоҗайинлиғи вә илкидә болуш, униңдин айрилмаслиқ, «әтниң, шундақла әт ичидә турған гунаниң қуллуғида болуш» қатарлиқларни ипадиләйду.
(3) Ишәнгүчиләрниң Тәврат қануни билән мунасивити тоғрилиқ
Тәврат қанунини оқуп чиққанларға мәлумки, униң җәмий бәш җәһәттә тәлиплири бар: —
(1) Әхлақ җәһәттики тәләпләр. Булар пәқәт «Мисирдин чиқиш» 20-бапта хатириләнгән «он әмир-пәрһиз»ла әмәс, бәлки Тәвратниң башқа йәрлиридә хатириләнгән әхлақ тәләплирини өз ичигә алиду. «Худадин башқа һеч қандақ илаһиңлар болмисун», «Ата-анаңларға һөрмәт қилиңлар», «оғрилиқ қилмаңлар», «хошнаңни өзәңни сөйгәндәк сөйгин», «һеч қандақ палчилиқ қилмаңлар» қатарлиқлар буниңға охшаш нурғун әхлақ тоғрисидики тәләпләр бар. Ишәшимиз камилки, бундақ тәләпләрни һәр дәвирдики ишәнгүчиләр толиму һәққаний, дурус, есил дәп қарайду.
(2) Йәһудий хәлқиниң шараитиға вә саламәтлигигә уйғун бәзи әмәлий тәләпләр: Мәсилән, «Кишиләрни шу йәрдин жиқилип кәтмисун дәп өйүңларниң өгүзиниң төрт әтрапиға тосма там ясаңлар» (Йәһудий хәлқи дайим өгүзлиридә тамақ йәйду, ухлайду), «Тәрәт қилидиған йәр туралғу җайлириңлардин айрим җайда болсун».
(3) Қанунға хилаплиқ ишларға қарита тегишлик җазалар; мәсилән: «Әгәр мәлум бир адәмниң калиси башқа бирисиниң калисини үсүп өлтүрүп қойған болса, улар үскүчи калини сетип пулини тәң үләшсун һәм өлгән калиниң гөшиниму шундақ қилсун», қатарлиқлар.
(4) «Образ җәһәттики» тәләпләр. Мәсилән, «Үстүңгә икки хил рәхттин тикилгән кийимни киймә», «Кала вә ешәкни тәң қошқа қатқили болмайду» қатарлиқлар.
(5) Ибадәт чедириға яки ибадәтханиға вә шуниңдәк һейт-байрамларға мунасивәтлик бәзи рәсим-қаидиләр, җүмлидин адәмниң гунайини тиләйдиған вә башқа қурбанлиқларға бағланған әмирләр.
(Жуқириқи 4- вә 5-әмирләрниң һәммиси «символлуқ, бешарәтлик» әмирләр дәп һесаплиниду, чүнки улар кәлгүси замандики, Мәсиһтә болидиған ниҗатни көрситиду).
Әнди расул Павлусниң «Биз «Мәсиһтә» (Мәсиһ арқилиқ) Тәврат қануниниң илкидин халас болдуқ», «Мәсиһтә Тәврат қануниға нисбәтән өлдуқ» («Рим.» 7:7-8) дегән сөзлири қанунниң қайси җәһәтлирини көрситиду? Бизниңчә бу һәр бир җәһәттин ейтилиду.
Мәсиһниң келиши билән У инсанларниң барлиқ гуналирини Өз үстигә елип, «әң ахирқи қурбанлиқ» болуп, Тәврат қанунида көрситилгән барлиқ бешарәтлик, символлуқ тәләпләрни бирақла әмәлгә ашурди. Бу тәләпләр Униң қурбанлиғи билән һеч кимгә керәк әмәс болуп қалди, әлвәттә. Бирақ Мәсиһниң өлүми ишәнгүчиләрниң Тәврат қанунидики башқа тәләплири билән болған мунасивитиниму пүтүнләй өзгәртивәтти.
Һәр бир дәвирдә Худаниң инсанға болған тегишлик әхлақ тәләплири өзгәрмәйду, әлвәттә. Һалқилиқ иш шуки, инсан әслидила гунакар болғанлиғи үчүн бу тәләпләргә һәргиз әмәл қилалмайду. Бу тәләпләрни расул Павлус «Рим.» 8:4дә «қанунниң һәққаний тәливи» дәйду. Әмәлийәттә, «Тәврат қануни»дики әхлақ тәләплири Худаниң инсанға болған пүтүн әхлақ тәләплирини ипадилимәйду (Мәсиһниң бу тоғрилиқ тәлимини көрүң — «Матта» 5-7-баплар). Товва қилған һәр бир ишәнгүчи Тәврат қанунидики әхлақ тәләплирини интайин есил, интайин яхши дәп қарайду вә Худаниң шан-шәриви үчүн буларға әмәл қилишни арзу қилиду; бирақ ишәнгүчи өзигә тайинип уларға әмәл қилалмайдиғанлиғини убдан билиду. У өзиниң қанунға әмәл қилишқа болған үнүмсиз тиришишлирини ташлап қойған вә өзини ишәнгүчи сүпитидә «қанунға нисбәтән өлгән» дәп һесаплайду. Етиқатчи Худаниң йеңи әһдисигә ишинип, Худаға тайинип: — «Худаниң маңа ата қилған Роһи арқилиқ У Өзиниң әмирлирини әмәлгә ашуриду» дәп ишиниду. Һазир әмәл қилғучи, ишлигүчи, сахавәтлик ишларни қилғучи у әмәс, бәлки Худаниң Өзидур. Худа Өз муһәббитини қәлбимизгә қуйғандин кейин («Рим.» 5:8) У Өзи биз арқилиқ Өз әмәллирини жүргүзиду, Өз муһәббитини башқиларға көрситиду: — «Башқиларни сөйгән киши өз йеқиниға һеч қандақ яманлиқ қилмайду. Шуниң үчүн, меһир-муһәббәт болса, Тәврат қануниниң тәливини әмәлгә ашурғучидур» («Рим.» 13:10).
(4) Бир-биримизни қуруш» (етиқатни қуруш, «роһий қуруш»)
Расуллардин Павлус һәм Петруслар йәнә бир ибариниму пат-пат ишлитиду. У болсиму «адәмни қуруш» яки «адәмниң етиқадини қуруш»тин ибарәт. Бириси өзини Мәсиһкә тапшурғинидила андин униң роһи вә җенида Худаниң «йеңи бир қурулуш»и дәрһал башлиниду. Бу қурулуш болса хиш вә лайдин қурулған бена әмәс, бәлки пүтүнләй йеңи характер вә мүҗәз, йеңи адәтләр вә йоллар, йеңи позитсийәләр, йеңи көз-қарашлар вә чүшәнчләр, бурун «мүмкин әмәс» дәп қарилип кәлгән ишларни «мүмкин» дәйдиған йеңи бир ишәштин тәркиб тапқан қурулуштин ибарәт болиду. Худаға итаәт қилидиған һәр бир басқуч бу қурулушни алға сүриду. Мәсиһтә болған ака-ука, ача-сиңилларму ярдәм бериду. Қериндашлиримизниң һәр бир йеңи тәлими, риғбәт сөзи, муһәббәт ипадилириниң һәммиси йәнә бир «қиммәтлик хиш»ни қурулушқа қошуп қойғанлиқ болиду. Дунияда турған барлиқ күнлиримиздә бу қурулуш тохтимай давамлишиду; Худаға тәшәккүр, бенаниң узунлуғи, кәңлиги, яки қурулуш материяллириниң қиммәтлигигә һеч қандақ чәк қоюлмиғандур! Шу йол билән биз «бир-биримизни қуралаймиз».
Әнди йеңи қурулуш болса Худаниң макан қилишиға мувапиқ «ибадәтхана» болиду («1Кор.» 3:9-17, «Гал.» 2:18, «Әф.» 2:18-22, «1Пет.» 2:1-10ни көрүң).
Расулниң мәктупни йезиш мәхсәтлири
Узундин бери Мәсиһий җамаитидики алимлар бу хәтни Павлус Коринт шәһирдики җамаәт билән болған вақитта язған, дәп қарап кәлди. Бәзи кона көчүрмә язмиларда мошундақ хәвәрму қошулуп пүтүклүктур. Расулниң йезиш мәхсәтлири мәктупиниң өзидә оқурмәнләргә аян қилиниду; улар қисқичә: —
(1) Рим шәһиридики етиқатчиларни риғбәтләндүрүш;
(2) Инҗил, йәни «хуш хәвәр»ниң толуқ мәзмунини баштин-ахирғичә қәдәмму-қәдәм аян қилиш («Инҗил» грек тилида «хуш хәвәр» дегән мәнада).
(3) Йәһудий ишәнгүчиләр вә Йәһудий әмәс ишәнгүчиләрниң бир-бирини чүшиниш, бир-бирини қобул қилиш, қәдирләш, сөйүш, шундақла бирликтә болушқа өтүнүш.
Жуқириқи 2-мәхсәт түпәйлидин, «Римлиқларға» дегән мәктуп һәр бир ишәнгүчи үчүн бебаһа ғәзнидур. «рРимлиқларға»ни чүшәнгән етиқатчини «әтраплиқ қуралландурулған адәм», «йолдин асан аздурулмайдиған адәм» дегили болиду.
Мәзмун: —
1-3-бап: |
Инсанларниң гунакар һалити; гунаниң қандақ келип чиққанлиғи; Йәһудий вә Йәһудий әмәсләрму Худа алдида банә-сәвәп көрситәлмәйдиғанлиғи; Худаниң ниҗатлиқ җавави. |
4-бап: |
Етиқатниң йоли — Ибраһим |
5-бап: |
Етиқатчиниң жилтизи Адәм ата әмәс, бәлки Мәсиһдур. |
6-бап: |
Гунаға нисбәтән өлүш |
7-бап: |
Тәврат қануниға нисбәтән өлүш |
8-бап: |
Мәсиһтә ғаливийәтчи болуш |
9-11-баплар: |
Исраил тоғрилиқ — Униң кәлгүси немә болар? Худаниң ахирқи мәхсәтлири |
12-15-баплар: |
Җекиләш вә риғбәтләндүрүш |
16-бап: |
Ахирқи саламлар |
Изаһат: — Йәнә тәкрарлаймизки, кириш сөз, мавзу вә изаһатлар оқурмәнләргә ярдими болсун үчүн тәрҗиман тәрипидин берилди. Улар муқәддәс китапниң әслий текст-айәтлириниң бир қисми әмәс.
••••••••
Қошумчә сөз
Һөкүмәткә бойсунуш мәсилилири үстидә (13-бап)
Муқәддәс китапда хатириләнгән, һөкүмәтләр вә һоқуқдарлар билән мунасивәтлик тәлимләр, җүмлидин расул Павлусниң тәлимлирини (мәсилән, «Рим.» 13-бап) төвәндикидәк йәкүнлисәк болиду: —
(1) «Инсанийәт гунаға тейилип петип қалғанлиғи түпәйлидин (Худаниң ниҗатиға егә болғичә), гунаға нисбәтән тизгинлиниши керәк болғачқа, Худа бу ишниң бир қисмини һөкүмәт-һакимийәтләр арқилиқ орунлайду: — «Һәммә адәм өзлирини идарә қилғучи һоқуқ егилиригә бойсунсун. Чүнки Худа тиклимигән һөкүмәт болмас; һөкүмәтләрниң һәммиси Худаниң әмри билән болғандур» («Рим.» 13:1). Бу Худаниң рәһимдиллиғидин болған бир иш; шундақтиму, бу рәһимдиллиғиниң бир қисми шуки, У гаһи вақитларда мәлум бир әлгә савақ бериш үчүн, товва қилип қәлблирини Маңа қаратсун дәп рәһимсиз һөкүмдарни уларниң үстидин һөкүм сүргүзиду. Мәсилән «Йәш.» 19:1-4ни көрүң. Шу вақитта Худа Мисирлиқларни бутларға чоқунуштин товва қилсун дәп уларни «Рәһимсиз бир һөкүмран,... әшәддий бир падишаниң қолиға тапшуриду».
Бундақ ишлар йәнә шүбһисизки, расулниң: «Худа... пүткүл инсанларниң, болупму етиқат қилғучиларниң Қутқазғучиси (сақлиғучиси)» дәп көрсәткән һәқиқитиниң муһим бир амили болуши керәк («1Тим.» 4:10).
(2) Шуңа етиқатчилар қайси һөкүмәт астида болсун, уларға бойсунуши, җүмлидин баҗ тапшуруши лазим («Тит.» 3:1-2, «Рим.» 13:3-6).
(3) Етиқатчилар өз үстидин һөкүм сүргәнләр үчүн дуа қилиши керәк. «1Тим.» 2:1-4ни көрүң. Ундақ дуаниң рошән мәхсити, Худаниң бу һөкүмдарларниң қәлблирини Өз қорқунучиға, һәққаний көзқарашларға, өзиниң һөкүмранлиғи астидикиләргә адил муамилә қилишқа, хуш хәвәрни әркин йәткүзүшкә йол қоюшқа қайил қилип йетәклиши үчүндур.
(4) Һоқуқ тутқан кишиләр Худаниң ирадисигә хилаплиқ қанунларни яки пәрманларни чиқарса яки қол астидикиләрни натоғра ишларни қилишқа мәҗбурлиған болса, етиқатчилар уларға бойсунмаслиғи керәк. Мәсилән «Рос.» 4:19-20дә, Йәһудий һөкүмдарлар расуллардин Петрус вә Юһаннани Әйсаниң намини җакалаштин мәнъий қилған, Петрус: «Худаниң алдида силәргә бойсунуш тоғриму яки Худағиму? Буниңға өзәңлар бир немә дәңлар!» дегән.
(5) Адаләтсиз һөкүмәтләрни, болупму Худаниң сөзини җакалашқа қарши турған һөкүмәтләрни ағдуруш етиқатчилар беваситә көңүл бөлүдиған иш әмәс, бәлки Худаниң Өз ишидур. Рәб Әйса Римлиқ валий Понтиус Пилатус тәрипидин Өзиниң «падиша екән»лиги вәҗидин сораққа тартилғанда униңға мундақ деди: — «Мениң падишалиғим бу дунияға тәвә әмәстур. Әгәр бу дунияға тәвә болған болса, хизмәтчилирим Мениң Йәһудийларға тапшурулмаслиғим үчүн җәң қиливатқан болатти. Һалбуки, Мениң падишалиғим бу йәргә тәвә әмәстур» («Юһ.» 18:36).
Шуниң билән етиқатчилар мәлум бир һөкүмәтни ғулитип, башқа бирисини бәрпа қилиш үчүн күрәш қилишқа арилашмаслиғи керәк. Тарихта көп вақиәләрдин көргили болидуки, «Худа сотчидур; У бирисини көтириду, бирисини төвәнлитиду» «Зәб.» 75:7). Йеқинқи тарихта, Руминийәдики Чавсискуниң мустәбит һөкүмити пәқәт бир парчә «тазилиқ қәғәз» билән ғулитилғанлиғи буниңға мисал болиду (Румунийә һөкүмити көп муқәддәс китапларни мусадирә қилип уларни «тазилиқ қәғәз»ләргә айландурған еди).
(6) Етиқатчилар һөкүмәт ишлири яки сиясий ишлар билән тоғра шуғулланса болиду (мәсилән, Даниял пәйғәмбәр көп жиллар ичидә бир бутпәрәс һөкүмәтниң мәмурий хадими болған еди). Амма сиясий ишлар интайин мурәккәп, өзини пак-диянәт тутуп уларға арилишиш интайин тәс, Худаниң алаһидә чақириқи болмиса шу ишларға йеқинлишишқа һәргиз болмайду, дәп қараймиз.
Бу теминиң даириси мошу аддий йәкүндин кәң, әлвәттә, амма жуқуриқи сөзлиримиз оқурмәнләрниң бу интайин муһим ишқа мунасивәтлик болған муқәддәс язмилар үстидә көпрәк ойлинишлириға түрткә болсун дәп арзу қилимиз.