Тәврат 34-қисим
«Наһум»
(Наһум пәйғәмбәрниң китави)
Кириш сөз
Пәйғәмбәр өзи
Наһум пәйғәмбәрниң ким екәнлигини вә униң арқа көрүнүшини билмәймиз. Униң жути Әлкош йезиси еди; бәлким һазирқи җәнубий Пәләстиндики «Бәйт-Җәбрин» дегән йеза болуши мүмкин. Бәзи алимлар униң жутини Галилийәдики «КәпәрНаһум» («Наһумниң йезиси») дәп қарайду («Мат.» 4:13).
китапниң темиси
Пәйғәмбәрниң бу язмисиниң мәзмуни чүшинишлик, аммибап болуп, бу язмида Худаниң Асурийә империйәси, болупму пайтәхти Нинәвә шәһиригә чүшуридиған җазаси шәрһилиниду. Бу язма аддий болғини билән, у һазирқи замандики оқурмәнләр үчүн көп вә муһим саватлар, шуниңдәк барлиқ етиқатчилар, болупму бекардин бекар зулумға яки зиянкәшликкә учрайдиған етиқатчилар үчүн илһам һәм риғбәт бериду. «Наһум» дегәнниң мәнаси «тәсәллигә толған» яки «тәсәлли бәргүчи»; у бизгә елип кәлгән һәқиқәт — «Худаниң вә хәлқиниң дүшмәнлири шунчә күчлүк болушидин қәтъийнәзәр, улар һаман мәғлуп болиду». Бу һәқиқәт у рәзилләрниң қолидин дәрд-азап тартидиғанларға чоңқур тәсәлли елип келиду.
Йезилған вақти
Һәзрити Наһумниң Нинәвә шәһириниң ақивитини алдин-ала ейтқанлиғидин, шундақла униң язмисида бу империйәниң «интайин күчлүк» дәп баян қилинғанлиғидин қариғанда, мәзкур китап Нинәвә шәһири гумран болуштин илгири, йәни миладийәдин илгәрки 612-жилидин илгири йезилған болуши керәк. У китавида йәнә Мисирдики Но-Амон (һазирқи «Тебәс») шәһириниң ишғал қилиниши үстидә тохтилиду. Но-амон миладийәдин илгәрки 665-жили мәғлуп болған еди. Шәһәр миладийәдин илгәрки 654-жили йәнә мустәқиллиққә еришкән. Шуңа «Наһум пәйғәмбәр» дегән китап чоқум миладийәдин илгәрки 665-654-жили арилиғида йезилған. Бу мәзгилдә Йәһуданиң падишаси Манассәһ тәхткә олтарған (миладийәдин илгәрки 697-642-жиллар).
китапниң арқа көрүнүши, Нинәвәниң тарихи
Нинәвә шәһири бәлким миладийәдин икки миң жил илгири Бабил (Бабилон) шәһири билән тәң рәзил адәм Нимрод тәрипидин бәрпа қилинған («Яр.» 10:11). Исраилларниң Асурийә билән тунҗа учришиши униң падишаси Шалманъәзәр III билән болған. У Исраилни вәйран қилған, Йәһудада булаңчилиқ қилған. Шу чағда у көп ана-балиларни Галилийәдики Арбәл дегән тик ярдин ташлап өлтүрүвәткән («Һош.» 10:14дә у «Шалман» дәп атилиду). Кейинки бир падиша, йәни Сәннахерип Нинәвәни униң әтрапидики үч шәһәр билән бирләштүрүп чоң шәһәр қилип қуруп, уни өз пайтәхти қилған. Бу йеңи шәһәр икки сепиллиқ болуп, ички сепил айланмиси 11 километр, ташқи сепил айланмиси 95 километр, шәһәрниң көлими 453 квадрат километр еди. Сепил түвиниң қелинлиғи 16 метр, үстиниң қелинлиғи 4 метр; егизлиги 30 метр болуп, униң үстидә 60 метр егизликтики мунардин 150и бар еди. Асурийә бу сепилниң төписидики йолда үч җәң һарвуси яндаш маңалайду, дәп махтанған. Сәннахерип алтә жилни қурал-үскүнләрни тәйярлашқа сәрп қилған, андин шәһәрниң оттурисида кәң һәм чирайлиқ коча-рәстиләрни қурған. Шәһәр оттурисидин кәң һәм чоңқур Тигрис (Диҗлис) дәрияси еқип өтүп турған; мабада шәһәр муһасиригә елинип қоршивелинса, су тәминләш мәсилиси тоғрилиқ һеч әндишиси йоқ еди.
Юнус пәйғәмбәр йүз жил илгири Нинәвә шәһиригә берип униңға Худаниң дәрғәзиви силәрниң бешиңларға чүшәй дәп қалди, дәп агаһландурған еди. Шу чағда Нинәвәдикиләр қаттиқ товва қилған, һәм Худа уларни кәчүрүм қилған еди (Юнус пәйғәмбәр әслидә буниңдин нарази болған еди — «Юн.» 3:10-4:4). Бирақ улар Униң кәчүрүмини унтуп, Наһум пәйғәмбәр әйиплигән кона гуналирини йәнә садир қилған; шуңа Худаниң Юнус пәйғәмбәрниң күнлиридә кечиктүргән дәрғәзиви ахири чүшүшкә аз қалған. Асурийәниң еғир гуналирини Наһум пәйғәмбәр мәзкур язмисиниң үчинчи бапида көрситиду: —
(1) У қанхорлуқ һәм зулум-зораванлиққа хумар еди. Асурийә үчүн бу һәтта униң дин-етиқадиниң бир қисми болуп қалған еди (1:3). китапниң 3-бап, 8-10-айәтлиридә хатириләнгән Но-Амон (Тебәс)ға болған зораванлиқ, рәзил муамилә Асурийә падишаси Ашурбанипал тәрипидин қилинған.
(2) Ялғанчилиқ вә алдамчилиқ (3:1). Асурийә нурғун әлләр билән әһдә түзгән, андин униңға асийлиқ қилған. Тәврат, «2Пад.» 16-18-бапларда мисал бар.
(3) Башқа әлләргә рәһимсиз булаңчилиқ қилиши (3:1).
(4) Паһишивазлиқ билән арилаш жүргүзгән бутпәрәслик һәм сеһир-җадугәрлиги; уларниң бу ишларни башқа әлләргә езитқулуқ билән үгитиши.
(5) Уларниң бәччивазлиғи, болупму падишаси Сардонополисни үлгә қилип әгишиши. Кона Гретсийә тарихчилири бизгә униң аялчә кийинип жүридиғанлиғи тоғрилиқ хәвәрләндүриду.
Тәпәккур қилғили болидуки, топ-зәмбирәксиз бир дәвирдә Нинәвәдәк «йеңилмәс» бир шәһәрниң һалак болушидики бешарәт Наһумниң заманидики етиқатсизларға тетиқсиз ишәнмәслик күлкилири ичидә аңланған болуши мүмкин. Бирақ униң бешарити дәл шу еди, һәмдә төвәндә ейтқинимиздәк, миладийәдин илгәрки 612-жили сөзмусөз әмәлгә ашурулған.
Миладийәдин илгәрки 612-жили Бабил императори Набополассар (улуқ падиша Небоқаднәсарниң атиси) Бабил һәм иттипақдиши Медиядики икки қошунни йетәкләп Нинәвә шәһиригә һуҗум қилди. Шәһәр икки басқучлуқ җәң билән, йәни авал ташқи сепили, андин ички сепили бөсүлүши билән мәғлуп болди. Бу икки басқуч пәйғәмбәрниң бешаритидә бир-биригә улап ейтилған. Бабил қошуни ташқи сепилни бөсүшкә үч қетим җәң қилди, үч қетимлиқ җәңниң һәммиси мәғлубийәт билән ахирлашти. Бабил қошуни үчинчи қетим мәғлуп болғандин кейин Нинәвәдикиләр чоң тәбрикләш паалийити өткүзди; Нинәвәликләрниң көпинчиси мәс болушуп кәткән еди.
Месопотамийәдә адәттә ямғур яғмайду. Нинәвәдикиләр бу жил Июл вә Авғустта көп қетим яққан ямғурға анчә диққәт қилмиған еди. Шу жили қаттиқ ямғур болғачқа, Тигрис дәрияси тешип кәткән еди, нәтиҗидә дәрия сулири кәлкүн болуп, Нинәвәниң ташқи сепилиниң үч километр йерини еқитип кәтти. Бабилдики қошун дәрһал шу йәрдин бөсүп кирип ички сепилға һуҗум қилишқа киришти. Шу чағда Нинәвә падишаси Сардонополис Асурийәниң бурунқи бир бутпәрәс һөкүмасиниң: «Су шәһәрниң дүшмини болуп қалғанда, Асурийә түгишиду» дегән бир бешаритини есигә кәлтүрүп үмүтсизләнди. Әмәлийәттә бу бешарәт әслидә Нинәвәдики кишиләрни хатирҗәм қилиш үчүн ейтилған еди — Тигрис дәрияси Нинәвәни бейитқан әмәсмиди? — амма Худа Асурийәниң һөкүмасиниң шу гепини һәқиқәткә айландурди.
Сардонополис үмүтсизликтин ордиси оттурисида йоған бир гүлхан йеқип, өзи, барлиқ кенизәклири вә байлиқлирини отта көйдүрүп өлүвалди. Униң ханиши әсиргә елинди. Шәһәр гумран қилинди. «Бүйүк Искәндәр» 300 жилдин кейин әшу йәрдин өткәндә, Нинәвә шәһирини көрмәй, бәлки пәқәт сәл чоңрақ бир дөңлүкни байқиди. Наһумниң бешаритидәк «Қараңғулуқ Униң (Худаниң) дүшмәнлирини қоғлайду» (1:8). 19-әсирдики бәзи етиқатсиз алимлар Муқәддәс Китапта Нинәвәниң мәвҗутлуғи һәм улуқлуғи тоғрилиқ болған гувалиқниму мазақ қилған. Чүнки Нинәвә изсиз йоқап кәткән еди. Шәһәр 1845-жили Франсуз археолог Лаярд тәрипидин дунияни қаттиқ һәйрануһәс қилип ашкариланған.
Һазирқи заманимиздиму дуниядики хәлиқ йәнила у-бу һөкүмәт яки дөләтниң «улуқ қудрәт»и тоғрилиқ сөзләп жүрүшиду; бәзи дөләтләр наданларчә өзиниң улуқлуғи тоғрилиқ махтинип кетиду. «Наһум пәйғәмбәр» дегән китап бизни бу дуниядики барлиқ һоқуқ һәм қудрәт адәмләргә Худа тәрипидин ата қилинған, дәп хәвәрләндүриду. Улар мошу һоқуқни суйиистемал қилса, өз мәнпәити үчүн адаләтни бурмилиса, Худа өз вақтида уларни сораққа тартип җазалап, уларниң «бүйүк» һоқуқини һәтта бир кечидила улардин тартивалиду. Шуниң билән тәң биз «Наһум пәйғәмбәр»дин үгинәләймизки, Худа һәммимизни айрим-айрим билиду һәм «Пәрвәрдигар меһривандур, күлпәтлик күндә башпанаһдур; Өзигә таянғанларни У билиду» (1:7). Оқурмәнлиримизниң һәммиси Уни тонусун, улар Пәрвәрдигарниң һазирқи бу рәзил дәвиргә чоқум чүширидиған дәрғәзивидин халий болуп, Униң қанатлири астидин товва һәм кәмтәрлик билән һимайә тапсун.
Әнди «Наһум пәйғәмбәр»дә баян қилинған төвәндики улуқ һәқиқәтләрни көримиз: —
(1) Худа бәрибир инсанларниң барлиқ сәлтәнәтлири үстидин һөкүмранлиқ қилиду.
(2) Худа Өз хәлқи үчүн интиқам алиду.
(3) Худа һәзрити Ибраһимға бәргән вәдә һәр дәвирдә инавәтлик («Яр.» 12:1-3) «Кимки сени (вә шундақла әвлатлириңни) хорлиса, мән чоқум уни ләнәткә қалдуримән». Исраил хәлқи һәзрити Ибраһимниң әвлатлири, әлвәттә.
(4) «Пәрвәрдигар Өзини издигүчиләрниң һәммисигә башпанаһдур».
Тәрҗимимиздә биз Тәвратшунас алимларниң тәтқиқлиридин, болупму Йәһуди алим Доктор Арнолд Фрухтенбаум» һәм америкилиқ алим «Профессор Давут Бәйкәр»ләрниң әсәрлиридин пайдиландуқ.
Мәзмун: —
1-бап : |
Худаниң Нинәвәниң һалакити тоғрилиқ пәрмани |
2-бап: |
Нинәвәниң һалак болушиниң тәсвирлири |
3-бап: |
Нинәвәниң һалак болушидики сәвәпләр |
••••••••