Тәврат 30-қисим
«Амос»
(Амос пәйғәмбәрниң китави)
Кириш сөз
Пәйғәмбәр тоғрисида
Амос пәйғәмбәрниң җәмәти тоғрилиқ биздә толуқ мәлумат йоқ. У Йәһуданиң «Тәкоа» дегән кичик бир йезисида кала баққучи һәм «ерән дәрәқлириниң мевисини тәргүчи» болған болуши мүмкин. У өзи тоғрилиқ «Мән әсли пәйғәмбәр әмәс едим», шундақла «пәйғәмбәрниң оғли әмәсмән» дәйду. Әйни вақитта, Исраил яки Йәһудада «пәйғәмбәр» болушқа һәвәс қилип, өз мәнпәәтини көзләп, башқиларни алдап өзини «пәйғәмбәр» дәп җакалиған «тәсири чоң, һәйвиси бар» болғанлар аз әмәс еди. Бирақ Амос мошундақ кишиләрдин әмәстур. У Худа тәрипидин өз жути Йәһудадин айрилип шималий падишалиқ «Исраил»да пәйғәмбәрлик хизмитини өтәшкә чақирилған (7:14-15). У чағларда Исраил Йәһудаға қариғанда техиму бутпәрәс болуп кәткән еди, шуңа Амосниң бу вәзиписи наһайити еғир һәм хәтәрлик еди. Һалбуки, у хизмәт ишлигән мәзгилидә (қанчә жил ишлигини бизгә намәлум), униң «товва қилишиңлар керәк!» дәп йәткүзгән хәвәрлири Исраилниң көплигән пухралириниң қәлбини сарасимигә чүширип, уларни вәһимигә салди. Шүбһисизки, Амос пәйғәмбәрниң агаһландурушлири уларниң аз бир қисмини товва қилиш йолиға киргүзгән еди (7:10ни көрүң).
Амос пәйғәмбәрниң Исраилға болған чоңқур көйүми вә уларға ичини ағритишлири униң Исраилға болған дуасида көрүлиду (7:1-5).
У шималий падишалиқ Исраилда бир мәзгил Һошия пәйғәмбәр билән тәң бир вақитта пәйғәмбәрлик хизмитини қилған; шу вақитларда Йәшая билән Микаһ җәнубий падишалиқта (Йәһудада) пәйғәмбәрлик қиливататти.
Йезилған вақит
Мәзкур китаптики Амосниң өзи язған кириш сөзгә асасланғанда, у «Уззия Йәһудаға, Йоашниң оғли Йәробоам Исраилға падиша болған вақитларда» бешарәт бәргән. Әнди бу мәзгил Уззия вә Йәробоамниң дәвир сүргән вақитлириниң һәммисини өз ичигә алған болса, бу миладийәдин илгәрки 793-750-жиллири, яки болмиса 762-750-жиллириға тоғра келиду. Мошундақ болғанда у пәйғәмбәрлик хизмитини Һошия пәйғәмбәрдин балдур башлиған, һәм униңдин балдур ада қилған болиду.
Китапниң арқа көрүнүши
(«Микаһ пәйғәмбәр» дегән китапниң «кириш сөзи»дин елинди): —
Миладийәдин илгәрки 922-жили Сулайман падиша вапат болғандин кейин, Йәһуда вә Исраил икки падишалиқ болуп бир-биридин айрилип кәткән. Тәврат «2Тар.» 10-бапта мундақ хатириләнгән: «Шу тәриқидә Исраил Давутниң җәмәтидин (йәни, Йәһуда қәбилисидин) йүз өрүп, бүгүнгә қәдәр униңға қарши чиқип кәлди».
Шу вақиттин кейин, йәни миладийәдин илгәрки 8-әсирниң иккинчи йерими, Исраил вә Йәһуда һәр иккисиниң әң гүлләнгән мәзгили еди. Икки пайтәхт — Йерусалим вә Самарийә зор баяшатлиғидин бәһримән болушқа башлиған еди. Бирақ бу баяшатлиққа еғир бәдәл төләнгән еди — у болсиму, кәмбәғәлләрни дәһшәтлик қистаққа селип улардин рәһимсиз пайдилиништур: «байлар техиму бейип кетиватқан, намратлар техиму намратлишип кетиватқан» еди.
Худаниң Муса пәйғәмбәргә чүшәргән қанунлирида «намрат», «тул хотун», «житим-йисир» вә «ят мусапир»ларға ярдәм бериш тоғрисида хелә көп маддилар бар еди. Һәр йәттә жилда, қәризни бекар қилиш, өзини қуллуққа сетивәткәнләрни һөрлүккә қайтуруш керәк еди; һәр әллик жилда («азатлиқ жили» яки «бурға (челиш) жили»да) барлиқ қәризләрни бекар қилиш вә йәр-зиминни өз егисигә яки аилисидикиләргә қайтуруш керәк еди. Һәр жили һосулниң «тунҗа ашлиқ»и яки «тунҗа мевилири»дин айрип елип, ибадәт хизмитидә болған каһинлар һәм Лавий қәбилисидикиләргә, андин кәмбәғәлләргә үләштүрүп бериши керәк еди; һосул алғанда (мәйли етиз яки үзүмзардин болсун) пәқәт бир қетимла «жиғивелиш»қа болатти. Мошу жиғивелиштин кейин қелип қалған яки кейин пишқан зираәтләр яки мевиләрни кәмбәғәлләрниң жиғивелишиға қалдуруш керәк еди; һәр үч жилда, хәлиқниң барлиқ киримлириниң вә алған һосуллириниң ондин бирини айрип кәмбәғәлләргә тарқитиши керәк еди. Буларниң һәммисиниң үстидә, муқәддәс қанундики: «Пәрвәрдигар Худайиңни пүтүн қәлбиң, пүтүн җениң, пүтүн зеһниң, пүтүн күчүң билән сөйгин» вә «Өзәңни сөйгәндәк хошнаңни сөйгин» дегән икки «бүйүк пәрман» бар еди. Сулайман падиша өзиниң бир нәсиһити билән диққитимизни бу икки пәрманни айривәтмәслик үстигә мәркәзләштүриду: «Мискинни бозәк қилғучи — Пәрвәрдигарға һақарәт қилғучидур; һаҗәтмәнләргә шапаәт қилиш Уни һөрмәтлигәнликтур» («Пәнд.» 14:31).
Бирақ, һөкүмдарлар, каһинлар вә хәлиқниң зор бир қисми бу бәлгүлимиләрниң һәммисини көзигә илмайла қалмай, уларниң орнида охшимиған дәриҗидә алдамчилиқ қилиш, оп-очуқ булаңчилиқ, зинахорлуқ, сот сорунлирида пара йейиштәк яман илләтләр пайда қилған еди. Худаниң вәкиллири болуп, мошундақ әһвални әйиплиши керәк болған каһинлар вә «пәйғәмбәрләр» «сүкүт арқилиқ қошулушини билдүргән» яки уни актиплиқ билән қоллиған еди. Һәйран қаларлиқ иш шуки, Самарийә (Исраил) көрүнүштә интайин диндар бир хәлиққә охшайтти. Биз Тәвраттики «Амос пәйғәмбәр» вә «Һошия пәйғәмбәр» дегән қисимлардин уларниң садиқлиқ билән тавапкаһлар (Бәйт-Әл, Гилгал вә Бәәр-Шеба)ға «һәҗ» қилидиғанлиғини, қурбанлиқларни қилишқа амрақлиғини вә диний паалийәтлириниң «дәбдәбилик»лигини билимиз. Тәвраттики «Йәшая пәйғәмбәр» дегән қисимдин уларниң «таәт-ибадәт»лиригә қошулған йеқимлиқ яки муңлуқ музика-нахшлири тоғрилиқ билимиз. Бирақ һәммиси Худаниң нәзиридә реаллиқтин толиму жирақлашқан, жиркиничлик пасиқлиқ, халас. Униң үстигә у бутпәрәслик билән арилашқан еди.
Худа Муса пәйғәмбәргә чүшәргән қанунда Өзигә қурбанлиқ қилишниң пәқәт бир җайдила болидиғанлиғини бекиткән. Авал бу җай Шилоһ шәһири еди, кейин бу җай Йерусалим болди. У тағлар яки дөңләр болған «жуқури җайлар» үстигә Өзигә қурбанлиқ қилиш ибадити үчүн қурбангаһларни қурушни қәтъий мәнъий қилған еди. Бирақ хелә балдурла кишиләр (шүбһисизки, әслидә яхши нийәт билән) мошундақ қурбангаһларни жуқури җайларда қурушқа башлиған; улар узун өтмәйла бутпәрәслик җайлириға айлинип кәткән; бәзи бутқа чоқунуш паалийәтлири һәтта «Пәрвәрдигарниң намида» өткүзүләтти. «Баал»лар дегән бутларға чоқунғанда, һәр хил шәһваний гуналар шу «ибадәт»ниң бир қисми болған; ишлар һәтта бәзидә тәсәввур қилғусиз дәһшәтлик һалдики «инсанни қурбанлиқ қилиш»қа айлинип кәткән еди.
Мана булар Амос пәйғәмбәр елип кәлгән хәвәрләрниң арқа көрүнүшлиридур. Униң бундақ гуналарни әйипләйдиған бешарәтлири вә күчлүк тәлимлири ахирида өзигә күчлүк дүшмәнләрни пәйда қилған, бирақ у еғир ялғузлуқ тартқан болсиму, вәзиписидин янмиди. Униң китавиниң өзи униң җасарәтлигигә испат болиду; шүбһизисизки, униң хәвәрлирини Худаниң ейтқанлири дәп билгәнләр уларни хатирләп уни бизгичә сақлиди.
Китапниң темиси
Амос бешарәтләрни Исраилниң хошна әллириниң, җүмлидин өз жути Йәһуданиң гуналирини көрситиш билән башлайду (1:2-2:16). Униң бу сөзлири, шүбһисизки, Исраилдики аңлиғучиларниң әстайидил диққитигә вә алқишиға еришкән. Андин у Исраилларниң диққитини өз гуналириға қаритип, мошу темини чөридәп бешарәт бериду. Амос «жуқури җайлар»да қурбангаһларни қуруш яки һәтта тавапкаһларниму бәрпа қилиш қатарлиқ гуналарни әйипләшкә анчә күчимәйду. Чүнки булар аллибурун иккинчи мәсилә болуп қалған еди; Исраилниң Худадин жирақлашқанлиғиға болған испат уларниң мошу «жуқури җайлар»да вә тавапкаһларда жүргүзгән бутпәрәслигидин, уларниң кәмбәғәлләргә болған зулумхор муамилисидин вә шәһванийәтчилигидин тепилиду. Амос бәг-әмирләрниң вә каһинларниң аддий пухралар ач-ялаңачлиқта қалған вақитларда өткүзгән һәшәмәтлик турмушлириға тәнбиһ бериду. Бизгә вә Амосниң өзигә һәйран қаларлиқ йери шуки, улар бу адаләтсизликләрни һәртәрәптә ап-ашкарә жүргүзгән болсиму, бирақ улар йәнила интайин «диндар», һәтта әсәбий дәриҗидики диндарлар еди. Амосниң йәткүзгән хәвири болса, улар товва қилмиса өзлири вә уларниң дини әхләт догисидак сүпүрүп ташлиниду, дегәндин ибарәт еди. Униң уларниң санақсиз қурбанлиқлири вә түгимәс диний паалийәтлиригә қаритилған әң мәшһур бешарити мундақ: —
«Чүнки силәр Маңа «көйдүрмә қурбанлиқ»лар һәм «аш һәдийә»лириңларни сунуп атисаңларму,
Мән уларни қобул қилмаймән;
Силәрниң бордақ маллириңлардин болған «инақлиқ қурбанлиқлириңлар»ға қаримаймән.
Мәндин мунаҗатлириңларниң садалирини епкетиңлар,
Чилтарлириңларниң күйлирини аңлимаймән;
Буниң орнида адаләт шарқиратмидәк,
Һәққанийлиқ әбәдий ақидиған еқимдәк долқунлисун!» (5:22-24)
Амос уларға Худаниң җазалириниң аллиқачан уларниң бешиға чүшкәнлигини көрситиду; бирақ улар буниңға диққәт қилишқа бәк суслуқ қилиду. У бешарәтлиридә, уларға интайин қорқунучлуқ йәр тәврәшни алаһидә алдин-ала ейтқан (1:1, 8:8, 9:1); бу йәр тәврәш 300 жилғичә унтуп кетилмигән еди («Зәк.» 14:5). Хәлиқ товва қилмиса, ундақта улар «Дәмәшқ шәһиридин жирақ»қа, йәни Асурийә империйәсигә сүргүн болиду (5:27).
У йәнә уларниң «Пәрвәрдигарниң күни» тоғрилиқ: — «Шу күни башқа «бутпәрәс әлләр» Худаниң қаттиқ җазасиға дуч келиду, бирақ «Ибраһимниң әвлатлири, шуниңдәк Худаниң амрақ хәлқи болған бизләр» жуқуриға көтирилимиз» — дегән милләтчи, өз-өзини алдайдиған қарашни бирақла йоққа чиқириду (5:18-20).
Униң «йәккә-йеганә бир оғулниң матими» (8:10), «Пәрвәрдигарниң сөзлирини аңлашқа болған қәһәтчилик» (8:11-14) вә «Давутниң жиқилған кәписини йеңибаштин тикләш» (Исраилниң өз жутиға, Худаниң йениға қайтип келиши вә әслигә кәлтүрүлүши: 9:11-15) тоғрисидики алаһидә бешарәтлири тоғрилиқ «қошумчә сөз»имиздә азрақ тохтилимиз.
Мәзмун: —
(1) |
Кириш сөз; тема (1:1-2) |
(2) |
Худаниң әлләр үстигә чүширидиған җазалири (1:3-2:16) |
(3) |
Исраилниң гуналири вә келидиған җазалар тоғрилиқ бәш хәвәр (3:1-6:14) |
(4) |
Амос көргән аламәт көрүнүшләр (7:1-9:15) |
••••••••
Қошумчә сөз
Бәзи айәтләр үстидә
(1) «Йәккә-йеганә бир оғулниң матими» (8:10)
«Һейтлириңларни мусибәткә,
Һәммә нахшилириңларни аһ-зарларға айландуриветимән;
Һәммә адәмниң чатриқи үстини бөз рәхт билән ориғузимән,
Һәр бир адәмниң бешида тақирлиқ пәйда қилимән;
Бу матәмни йәккә-йеганә бир оғулниң матимидәк,
Һейтниң ахирини дәрд-әләмлик бир күн қиливетимән» (8:10)
Бу ахирқи заманларни көрситидиған бир бешарәт. Исраил интайин ечинарлиқ матәм тутқан һаләткә чүшиду. Оқурмәнләр Тәвраттики «Зәк.» 12:10-14 айәтләрни оқуса, мошу матәмниң объекти яки сәвәвиниң дәл уларниң өз Мәсиһ-қутқазғучисини «санҗип өлтүргән»лиги екәнлигини байқайду. Мәсиһ болса Худаниң «йәккә-йеганә Оғли» вә шундақла Исраилниңму һәқиқий «оғли» (гәрчә у йәнә уларға «Ата»му болсиму — «Йәш.» 9:6ни көрүң). Исраиллар бу матәмни тутуш арқилиқ Худаниң йениға қайтип келиду.
(2) «Пәрвәрдигарниң сөз-каламини аңлашқа болған қәһәтчилик» (8:11-14)
«Мана, шундақ күнләр келидуки, — дәйду Рәб Пәрвәрдигар,
Зиминға қәһәтчиликни әвәтимән, —
— Нанға болған қәһәтчилик әмәс, яки суға болған чаңқашму әмәс,
Бәлки Пәрвәрдигарниң сөз-каламини аңлашқа болған қәһәтчиликни әвәтимән».
Бу бешарәт йәнә Исраил хәлқи тоғрилиқ болған, бизниң пикримизчә, у һазирқи күнләрни көрситиду. Тарихниң адәмни әң һәйран қалдуридиған пакитлири ичидин бири шуки, өз пәйғәмбәрлириниң Қутқазғучи-Мәсиһниң ким екәнлигини көрситидиған ениқ бешарәтлири бар болсиму, Йәһудий хәлқи бүгүнгә қәдәр техи Уни қобул қилмиди. Уларниң мөтивәр «рабби»лири (устазлар) дәвирдин-дәвиргә Мәсиһни қобул қилмиғини үчүн, Йәһудийлар өз устазлириниң тәлимлирини хата дейишни қәтъий халимайду. Улар «раббилиримиз хата» десила, уларниң әлдики барлиқ «даналиқ»лири йоққа баравәр дегәнликтур. Бәзиләр һәқиқәтни издәп атеизм, коммунизм вә у-бу шәклидә болған Будда диниға берилгән. Ғәлитә пакит шуки — Исраилийә дөлити бүгүнки күндә Йәһудий аниниң қени бар дәп испатланған һәр қандақ адәмни, мәйли униң немигә етиқат қилишидин қәтъийнәзәр, гражданлиққа қобул қилиду — у атеист (худасиз), коммунист, буддист, мусулман болсиму боливериду. Бирақ пәқәт Мәсиһий етиқатчиси болсила — мәйли униң ата яки ана тәрәптин оттуз әвлат Йәһудий нәсәпнамиси болсиму, Исраилийә гражданлиғиға қобул қилиналмайду, һәтта бәзидә униңға Исраилийәгә кириш рухсәт қилинмайду (2010 изаһат — бу сиясәттә пат йеқинда өзгириш болуши мүмкин).
Әмәлийәттә болса йеқинқи йүз жилда, бурунқиға нисбәтән көплигән Йәһудийлар Мәсиһни өз Қутқазғучиси дәп етирап қилди һәм уларниң саниму барғансери көпәймәктә.
(3) «Һәзрити Давутниң жиқилған кәписини йеңибаштин тикләш»
(Исраилниң жутиға, Худаниң йениға қайтип келиши вә әслигә кәлтүрүлүши: 11:9-15)
«Шу күни Мән Давутниң жиқилған кәписини йеңибаштин тикләймән,
Униң йериқлирини етимән;
Уни харабиликтин оңшап,
Уни әйни замандики петидәк қуримән.
Шуниң билән улар Едомниң қалдисиға һәмдә намим билән аталған барлиқ әлләргә егидарчилиқ қилиду, — дәйду буни беҗиргүчи Пәрвәрдигар.
Мана шундақ күнләр келидуки, — дәйду Пәрвәрдигар,—
Йәр һайдиғучи һосул жиққучиға йетишивалиду,
Үзүмләрни чәйлигүчи уруқ чачқучиға йетишивалиду;
Тағлар йеңи шарапни темитип,
Барлиқ дөң-егизликләр ерип кетиду.
Вә хәлқим Исраилни асарәттин қутулдуруп, азатлиққа ериштүримән;
Улар хараплашқан шәһәрләрни қайта қуруп, уларда маканлишиду;
Улар үзүмзарларни тикип, уларниң шарабини ичиду;
Улар бағларни бәрпа қилип, мевисини йәйду.
Мән уларни өз зимини үстигә тикимән,
Улар Мән уларға ата қилған зиминдин һәргиз қайтидин жулуветилмайду— дәйду Пәрвәрдигар сениң Худайиң».
Көп пәйғәмбәрләр көргәндәк, Исраил ахирқи заманда дәрвәқә товва қилип, Мәсиһ Әйсаниң қурбанлиғиниң өз гунайи үчүн болғанлиғини тонуп йетип, Худаниң йениға қайтип келиду. Амосниң күнлиридә Давутниң улуқ падишалиғи пәқәт дехан етизда дәм елишқа ясиған кәпигә — йәни «жиқилип кетәй» дегән бир кәпигә охшайтти («Йәш.» 1:8). У шу чағда дәрвәқә «жиқиливататти»; миладийәдин илгәрки 586-жили, у Бабил империйәси алдида у пүтүнләй жиқилған. Шу күндин башлап Исраилда падиша болуп бақмиған. Валий Пилатус Давутниң әвлади болған Әйса Мәсиһни қоюп бәрмәкчи болуп Йерусалимдики көпчилик алдиға елип келип: «Мана силәрниң падишаһиңлар!» дәп җакалиғанда, улар: «Қәйсәрдин башқа бизниң һеч қандақ падишаһимиз йоқ!» дәп вақирап җавап бәрди. Улар өзиниң бирдин-бир һәқиқий Падишасини рәт қилған. Бирақ Мәсиһ Әйса дунияға қайтип кәлгәндә, Худа Исраилниң падишалиғини йеңибаштин қуриду; шуниң билән Йәһуда көп әлләрниң һөрмитигә еришиду, нурғун әлләр униңға бойсуниду (12-айәт). Әмәлийәттә болса, Йәһудий хәлқи өз падишасиниң ким екәнлигини техи тонуп йәтмигән чағларда көп «ят әлләр» болған бизләр аллиқачан Худаниң Мәсиһни аләмниң падишаси вә Рәбби қилип тиклигәнлигини билип йетип, Пәрвәрдигарниң нами билән атилиш пурситигә муйәссәр болдуқ. Бу дунияда инсанлар үчүн Худаниң нами билән (униң пәрзәнди болуп) атилиштин артуқ жуқури имтияз йоқтур — бу Униң тәрипидин Өз балиси сүпитидә Униң Өз аилисигә қобул қилинип беқивелиништин ибарәттур.
(Инҗилда расул Яқупниң Амосниң дәл бу бешарити үстидә тохталғанлиғини «Рос.» 15:1-33-айәттин көрүң).