Тәврат 11- вә 12-қисим

«Падишалар (1) вә (2)» 



Кириш сөз


(«1- вә 2-қисим»ға)

китапниң мәхсити — Худаниң әһдисидә мутләқ туридиғанлиғини аян қилиш


Ушбу китапниң бәтлиридә Худаниң Өз хәлқигә болған садиқлиғи, әһдидики барлиқ вәдилиридә мутләқ туридиғанлиғи рошән аян қилиниду. Бу садиқлиғи төвәндики җәһәтләрдә көрүниду: — 


(а) Униң улар Өзигә итаәт қилғанда, уларни мол бәрикәтлиши билән;

(ә) Өзидин йүз өригәндә, уларниң бешиға қәдәммуқәдәм тәрбийә җазалирини чүшириши билән;

(б) Улар товва қилғанда, рәһим-шәпқәтни көрситиши вә гуналирини кәчүрүм қилиши билән.

«Падишалар»ни пүтүн Муқәддәс Китап (Тәврат-Инҗил)ниң башқа қисимлири билән бирләштүрүп оқуғинимизда жуқуриқи бу үч җәһәттин йәнә бир җәһәт көрүниду: — 

(в) Худаниң толуқ ниҗати болмиса, инсанниң түп тарихи әхлақ вә роһий җәһәттики мәғлубийәткә (гәрчә улар һәтта Худаниң Өз қануни вә пәйғәмбәрләрниң йол- йоруқлириға муйәссәр болсиму), әхлақ вә роһий җәһәттики гуналарға пәйдинпәй чөкүп кетидиған йөнилишкә маңиду. Бундақ тарихлар, шундақла пүткүл инсанийәтниң Ниҗаткарға болған мутләқ муһтаҗлиғиму «Падишалар» дегән қисимда рошән көрүниду.


«Падишалар» дегән китап «Самуил»ниң давамидур. Жуқирида дегинимиздәк, «Падишалар» дегән китап «Самуил» дегән тарихқа охсаш, Худаниң пүткүл инсанийәткә қаратқан ниҗатлиқ планини илгири сүрүш җәрияниниң қисмән хатирисидин ибарәттур. Бу җәриян Қутқазғучи Мәсиһниң дунияға келишини мәнзил қилған.


Бу тарихлар хатирилигән мәзгил тәхминән миладийәдин илгәрки 975-660-жил-лардин ибарәт. Муһим вақиәләр Давут падишаниң аләмдин өтүши, Сулайман падишаниң сәлтәнитиниң улуқ башлиниши вә кейинки чүшкүнлишиши, Исраилниң икки падишалиққа, йәни «Йәһуда» (җәнубий падишалиқ, икки қәбилә) вә «Исраил» (шималий падишалиқ, он қәбилә)гә бөлүнүши, андин икки падишалиқларниң айрим тарихлири хатирилиниду; тарих ахир берип Исраилниң Асурийә империйәсигә сүргүн болуши вә Йәһуданиң Бабил империйәсигә сүргүн болуши билән түгәйду. Бу вақиәләр йүз бәргән мәзгил 400 жил болғачқа, уларни хатирилигән катиплар бир нәччә болған болса керәк (тарихий җәдвәлниму көрүң).


Бу тарихларни язған намсиз җүръәтлик катиплар немишкә уларни пүткән? Худа Исраил арқилиқ Өзиниң чәксиз бәхит-бәрикити, болупму Давут пәйғәмбәрниң әвлади болған Мәсиһ арқилиқ ниҗатниң шапаити пүткүл дунияға келиду, дегән вәдиләрни қилған еди. Биздә һеч қандақ гуман йоқки, бу катиплар Худаниң бу вәдилирини чиң тутқан кишиләр еди. Шуңа улар Исраилда йүз бәргән вақиәләрниң һәммисини, һәтта сәлбий җәһәттики вақиәләргиму вәзийәтни аләмшумул ниҗатқа қарап илгирилитиватиду дәп ишинип, уларға дайим зор қизиқиш билән нәзәр салатти. Улар бу вақиәләрни шу ишәштә хатириләйду; гәрчә улар өзлири ушбу вақиәләрдә Худаниң ниҗат муддиа-мәхсәтлириниң қандақ йол билән алға бастурулғанлиғини көрәлмигән болсиму, кейинки дәвирләр буни көрәләйду, дегән ишәш билән тарихларни топлиған («Мат.» 13:17ни көрүң). Шуниңдәк улар Худаниң Муса пәйғәмбәр арқилиқ Исраил билән түзгән әһдисиниң толиму садиқлиқ билән әмәлгә ашурулғинини ениқ көргүчиләр еди. Әһдә бойичә Исраил көргән ғәлибиләр, мәғлубийәтләр, дуч кәлгән синақлар вә қийинчилиқлар дәл уларниң Худаға болған вапалиғи яки вапасизлиғини әкс әттүргән. Бу катиплар бу ишларни убдан чүшәнди вә Худаниң Роһиниң вәһийи вә көрсәтмиси билән бизгә мәдәт-илһам болсун дәп, ушбу тарихларни язған. «Қошумчә сөз»имиздә биз бу «Худаниң әһдиси вә Исраилниң тарихи» дегән тема үстидә йәнә азрақ тохтилимиз.


Немишкә жуқурида бу адәмләрни «җүръәтлик» дедуқ? Оқурмәнләр өзи оқуған башқа «дөләт тарихлири» тоғрилиқ ойлисила, андин бу нуқтини чүшиниду. Биз сораймизки, бундақ хатириләр мәзкур дөләттики «сәлбий тарих» (һөкүмдарларниң әхлақсизлиғи, җәңдә болған мәғлубийәтләр, чириклишиш мәсилилири, әл-жутниң өз гуналири)ни өз ичигә аламду? Улар дәрвәқә бир хил — «Хәлқимизниң шан-шәрәплик тарихнамилири» дегәндәк ғәлибиләр, мувәппәқийәт вә пәзиләтлик батурлуқ билән толдурулған әмәсму? Уларниң язғини һәқиқәтму? Барлиқ әқил егиси бу һәқиқәт әмәс, дәп билиду. Инсанниң тәбиити биринчидин, өз әл-жутидики мувәппәқийәтсизликләрни вә гуналарни йепиш, иккинчидин, һәр бир дәвирдики һәр бир түркүм һөкүмдарлар өзиниң «ордисидики тарихчилар»дин пәқәт хушамәт-ялақчилиқни тәләп қилиду; көп вақитларда азғинә тәнқит сөзиниң көрүлүши билән тарихни язғучиларниң каллиси кетиду. Лекин Муқәддәс Китаптики тарихчилар пүтүнләй буниң әксидур. Дәрвәқә уларниң өз әл-жути вә әл-жутниң падишаси һөкүмранлири тоғрилиқ хатири-лигәнлириниң көп қисмини «сәлбий тарих» дегили болиду. Бу пакит Муқәддәс Китапниң Худаниң илһами вә вәһийи билән йезилған дунияда бирдин-бир китап екәнлигигә аддий амма күчлүк испаттур.


Әнди бу катиплар кимләр? Улар намсиз тарихчилардур. Һалбуки, уларниң бизгә өзимизниңки болған «ниҗат тарихи»ниң мошу хатирисини садиқлиқ билән һәқиқий хатириләп тәминлигини үчүн уларға мәңгүлүк қәриздармиз. Худаға миң тәшәккүр!


Гәрчә көп «Муқәддәс китап» нусхилирида «Падишалар» дайим икки китап қилип («Падишалар (1)» вә «Падишалар (2)») нәшир қилинсиму, әмәлийәттә «Падишалар» әслидә ибраний тилида бирла китап еди. Лекин биз уларни йәнила «Падишалар (биринчи қисим)» вә «Падишалар (иккинчи қисим)» дәп атидуқ. Ихчам болсун үчүн «Падишалар(1)» вә «падишалар(2)» дәп атаймиз. Бу кириш сөз «Падишалар(1)» вә «Падишалар(2)»гә ортақтур.


Мәзмун: —


«Падишалар — биринчи қисми»

1-2 бап:

Давутниң өлүми 

3-10 бап:

Сулайманниң улуқ сәлтәнити

11-бап:

Сулайманниң чүшкүнлишиши 

12-14 бап:

Рәһобоам вә Йәробоам — Исраил икки падишалиққа бөлүниду 

15-16 бап:

Йәһудада Абия вә Сса, Исраилда Бааша вә Омри падиша болиду 

17-19 бап:

Илияс пәйғәмбәрниң тарихи — униң асмандин от чүшириши 

20-22 бап:

Аһабниң мувәппәқийити, рәзиллиги, өлүми



«Падишалар — Иккинчи қисми»



1-2 бап:

Илияс пәйғәмбәрниң асманға көтирилиши 

3-7 бап:

Елиша пәйғәмбәр яратқан нурғун мөҗизиләр 

8-10 бап:

Һазаәл вә Йәһуниң Исраилни җазалаш үчүн мәсиһ қилиниши 

11-16 бап:

Исраил вә Йәһуданиң бир нәччә падишалири

17-бап:

Исраилдики он қәбилә сүргүн болуши 

18-20 бап:

Һәзәкияниң улуқ сәлтәнити 

21-23 бап:

Манассәһниң рәзил сәлтәнити, Йосияниң адил сәлтәнити

24-25 бап:

Йерусалимниң вәйран қилиниши, Йәһуданиң Бабилонға сүргүн болуши


••••••••



Қошумчә сөз (1- вә 2-қисмиға)


Мошу йәрдә биз пәқәт бу хатириләрдики көп қизиқ вақиәләр вә шәхсий тарихлардин бир нәччини таллап қисқичә тохтилимиз.


Сулайманниң ғәлибилири вә мәғлубийәтлири

Давут Худа үчүн бир ибадәтхана қурмақчи болғанда Худа униңға: «Сән мән үчүн бир өй ясимақчимусән? — ....Яқ, Мән сән үчүн өй қуруп беримән... лекин сениң оғлуң болса... Мән үчүн өй қуриду» — дегән еди. Худаниң дегәнлири төвәндикидәк хатириләнгән: —


«Мән һазир саңа һәммә дүшмәнлириңдин арам беримән; әнди Мәнки Пәрвәрдигар саңа шуни дәймәнки, Пәрвәрдигар саңа бир өй қуруп бериду» — дәйду». 

Күнлириң тошуп, ата-бовилириң билән өлүмдә ухлиғиниңда Мән өз пуштиңдин болған нәслиңни сениң орнуңда турғузуп, падишалиғини мәзмут қилимән. Мениң намим үчүн бир өйни ясиғучи у болиду, вә Мән униң падишалиқ тәхтини әбәткичә мустәһкәм қилимән. Мән униңға Ата болимән, у Маңа оғул болиду. Әгәр у гуна қилса инсанларниң тайиғи билән вә адәм балилириниң савақ-думбалашлири билән тәрбийә беримән. Амма Мән сениң алдиңда өрүвәткән Саулдин меһир-шәпқитимни җуда қилғинимдәк, униңдин меһир-шәпқитимни җуда қилмаймән. Шуниң билән сениң өйүң вә сениң падишалиғиң алдиңда һемишә мәзмут қилиниду; тәхтиң әбәткичә мәзмут турғузулиду» («2Сам.» 7:11-16).


Мошу йәрдә Худа Давутқа асасән «Сениң оғлуңниң тәхти мәңгү мустәһкәм туриду... вә у Мениң өйүмни қуриду» дегәндин кейин, Давутниң оғлиниң гуна қилиш мүмкинчилиги, шундақла тәрбийә җазаси берилиш керәклиги тилға елиниду. Амма тәхт «әбәткичә» болиду. Бу вәдә Зәбур 72-күйдә қайтилиниду. Исраилдики «Раббилар» (устазлар)ниң һәммиси дәвирдин-дәвиргичә бу сөзләрни, Давутниң Сулаймандин техиму улуқ болидиған бир әвлади, йәни Қутқазғучи-Мәсиһ дунияға келиду, дәп чүшәндүрүп кәлгән. Улар: «мәңгү туридиған тәхт» Униңкидур, вә У Сулайман қурған ибадәтханидин техиму улуқ мәңгү бир ибадәтханини қурғучи болиду, дәп қарайтти. Биз уларниң бу шәрһини тоғра, шундақла Насарәтлик Әйсада әмәлгә ашурулди, дәп қараймиз.


Шуңа биз Сулайманниң ғәлибилири вә аватлиғини кәлгүсидә Мәсиһниң чәксиз улуқ ғәлибилири вә аватлиғини алдин-ала көрсәткән бир хил бешарәт, дәп ишинимиз. Сулайман қурған «Худаниң өйи»му дәрвәқә Мәсиһ кәлгүсидә қуридиған «Худаниң тирик өйи» болған җамаәтни алдин-ала көрситиду («Мат.» 16:18, «Рос.» 7:44-50, «Әф.» 2:19-22, «1Пет.» 2:4-10ни, шундақла «Һагай»дики «қошумчә сөз»дики «Худаниң өйи» тоғрилиқ изаһатларниму көрүң).


Сулайманниң ғәлибилири вә аватлиғи ахир берип чүшкүнлишиши билән түгәйду. Шуңа хелә рошәнки, Натан пәйғәмбәр Давутқа йәткүзгән бешарәтни (жуқурида нәқил кәлтүргән «2Сам.» 7:11-16) әмәлгә ашурғучи пәқәт Мәсиһдур. Һеч ким үмүтлирини Мәсиһдин башқа бирисигә бағлимисун!Сулайманниң чүшкүнләшкәнлиги үстидә йәнә «Һекмәт топлиғучи»тики «қошумчә сөз»дә вә «Күйләрниң күйи»ниң шәрһидә тохталдуқ.

Муқәддәс ибадәтхана вә Сулайманниң ордиси тоғрилиқ немишкә шунчә көп тәпсилатлар бизгә тәминлиниду?

Әгәр дегинимиздәк мәзкур китап «ниҗатниң тарихи»ниң бир қисми болса, авал муқәддәс ибадәтханидики шунчә көп тәпсилатлар, андин Сулайманниң өз ордисидики тәпсилатларниң ниҗат билән зади немә алақиси барду? 5-7-бапларниң һәммиси дегидәк бу икки өйниң инчикә тәпсилатлиридин тәркип тапқан. китапниң ахирида оқурмән нурғун әмгәкләрниң нәтиҗиси болған буларниң һәммисиниң вәйран қилинғанлиғини көриду. Авал ибадәтхана һәм Сулайманниң ордисиниң һәйвәтлик пәрдазлири вә қиммәтлик буюмлири Мисирниң падишаси Шишак Пирәвн тәрипидин булап кетилиду («1Пад.» 14:26). Гәрчә Йәһуданиң кейинки падишалири буларниң көп қисмини әслигә кәлтүргән болсиму, мошу безәкләр узун өтмәйла Сурийә падишасиға пара бериш үчүн қайтидин қирип еливетилиду («2Пад.» 12:18), андин йәнә Исраил падишаси Йоаш тәрипидин булап кетилиду («2Пад.» 14:14). Кейин йәнә икки қетим Асурийә падишасиға пара бериш үчүн қирилиду (16:816, 18:16). Ахир берип Бабил падишаси келип уларни қайтидин ялаңачлайду («2Пад.» 24:13); андин Худа Бабил падишасини Йәһуданиң һәм Өзигә һәм инсанға болған вапасизлиғини җазалаш қурали қилип, униң вастиси арқилиқ Йерусалимниң көп қисмини, җүмлидин ибадәтханини көйдүрүветиду («2Пад.» 25:8-18).


Бу тоғрилиқ «толуқ чүшәнчигә егимиз» дейәлмәймиз, амма пикримизни оттуриға қойимиз. Бизниңчә, бу тәпсилатлар Исраил вә Йәһудийәгә чүширилкән күлпәт-паҗиәни тәкитләш, шундақла техиму рошән қилиш үчүн көрситилиду. Худаниң нәзиридә беналар яки чирайлиқ буюмларниң қанчә қиммәтлик болушидин қәтъийнәзәр, инсанлар һаман уларниң һәрқандиқидин көп қиммәтликтур, әлвәттә. Шуңа бу икки бенаниң чирайлиқ безәк-буюмлириниң йоқитилиши бирхил тәмсилдур, дәп қараймиз. Қанчилик әқил-парасәт, қанчилик сәдиқә-төһпиләр, қанчилик вақит вә әҗир-әмгәк Худаниң ибадәтханиси вә Сулайманниң ордисиға сиңдүрүлгән-һә! Йәттә жил қошулған он үч жил вақит сәрп қилинип ясалған бу имарәтләр нәтиҗидә қандақ болди?! Шуниңға охшаш, Худа Исраил хәлқини тәрбийә көргән, маңа гувалиқ беридиған, даналиқни көрситидиған бир хәлиқ болсун дәп, уларға қанчилик әҗир сиңдүргәнду? — Лекин ахир берип һәммиси уларниң ахмақлиги билән учурулуп кәткән еди. Һәм йәнә шуниңға охшаш, Худаниң қанчилик муһәббити, қанчилик даналиғи вә ғәмхорлуғи һәр бир инсан балисини яритиш үчүн сиңдүрүлгәнду? («Зәбур» 139:1-18ни көрүң). Мошундақ бибаһа дәсмайини әтиварлаймизму? Яки бизниң Яратқучимизға қулақ салмаслиғимиз түпәйлидин буларниң һәммисиму паҗиәлик һалда пүтүнләй исрап болуп йоққа чиқамду?


Худаниң Исраил билән түзгән әһдиси — «Худаниң җаза-тәрбийисиниң бәш басқучи»

Худа Исраил билән түзгән әһдидики «җаза-тәрбийиниң бәш басқучи»ниң тәпсилатлири Муса пәйғәмбәр арқилиқ берилгән, «Лав.» 14:26-26 вә «Қан.» 28-бапта тепилиду).


Қисқичә қилип ейтқанда, Худа Исраилға, Өзәмгә итаәтмән болсаңлар, силәргә меһир-шәпқәт көрсәткүчи вә қоғдиғучи болимән, дәп көп йәрләрдә ениқ вәдә қилған. Бирақ улар әксичә итаәтмән болмиған болса, униң җаза-тәрбийиси тәдриҗий бешиға чүшиду. Бу җаза-тәрбийиниң бәш басқучини төвәндикидәк жиғинчақлашқа болиду. Итаәтсизлиги еғирлашқансери җаза-тәрбийиму еғирлишип бариду: —


(1) Ваба-қизитминиң чүшүши, дүшмәнләрниң «ишик алдида» туруши, дүшмәнләр алдида асанла мәғлуп болуши («Лав.» 26:14-17).


(2) Ямғур аз, һосулниң начар болуши («Лав.» 26:18-20).


(3) Явайи житқуч һайванларниң көпийиши, уларниң инсанларға вә малларға һуҗум қилиши (буниң көчмә мәнаси бәлким дөләт ичидики муқимсизлиқ, тәртипсизлик вә қанунсизлиқниму көрситиду) («Лав.» 26:21-24).


(4) Шәһәрләрниң муһасиригә елиниши, қәһәтчилик, уларниң дүшмәнләр вә Яқ. жутлуқларниң алдида бойсундурулуши вә шуларниң қаттиқ башқуруш түзүми астида яшиши («Лав.» 26:25-27).


(5) Дүшмәнләрниң өч елиши, қайтидин шәһәрләрни қоршивелиши, шәһәрләр вә йәр-зиминниң вәйран болуши, сүргүн болуши, сүргүн болғинида вәһимә астида яшиши («Лав.» 26:27-39).


«Падишалар»дики хатириләрдин оқурмәнләрниң өзи Исраилға вә Йәһудаға бу тәдриҗий җазалар арқилиқ көрситилгән агаһ-бешарәтләрни байқалайду. Оқурмән йәнә бәлким бу агаһ-бешарәтләрниң пәйғәмбәрләрниң сөзлири билән һәрдайим тәкитләнгәнлигини көрүши мүмкин. Лекин ахир берип һәммиси бекар болиду. «Падишалар» дегән тарих мошу «җаза-тәрбийиниң бәшинчи басқучи», йәни пүткүл хәлиқниң сүргүн болуши билән ахирлишиду.


Худаниң падишалиққа болған муддиа-мәхсәтлири; падишалиқниң кәмчиликлири

Мошу йәрдә биз йәнә «Самуил»дики «қошумчә сөз»дин төвәндики сөзләрни алимиз: — 


«Яқуп пәйғәмбәр өмриниң ахирида оғуллириға Худа Исраилға Йәһуда қәбилиси ичидин падиша бекитип тикләйду, һәмдә униң падишалиғи Мәсиһ билән ахирлишиду, дәп бешарәт бериду: —  


«Шаһанә һаса Йәһудадин кетип қалмайду,

Йәһуданиң пуштидин қанун чиқарғучи өксүмәйду,

Таки шу һоқуқ Егиси кәлгичә күтиду;кәлгәндә,

Җаһан хәлиқлири Униңға итаәт қилиду» («Яр.» 49:10).


Тәвраттики «Қанун шәрһи» дегән китапта Муса пәйғәмбәрму шуниңға бешарәт қилидуки, Исраилниң кәлгүсидә чоқум бир падишаси болиду (17:14-20) вә падиша Йәһудадин чиқиду (33:7). Әнди Исраил падиша тәләп қилғанда Худа наразилиғини билдүргән турса, ундақта Униң падишалиқ тоғрисидики әслий вәдилириниң немә мәхсити бар еди?».


Худа «батур һакимлар»ниң дәвридә пәйғәмбәр-һакимлар арқилиқ Исраилға «арқида туруп васитилик йетәкчилик» қилған еди. Шундақ йетәкчилиги астида Униң улар билән түзгән әһдиси бойичә пәқәт улар Өзигә итаәтмән болсила, У уларға йетәкчи, қоғдиғучи вә дайим бәрикәтлигүчи болушқа капаләт бәргән еди. Әнди У уларниң Өзиниң шундақ йетәкчилигигә ишәнмәйдиғанлиғини алдин-ала убдан билгәчкә, әслидила уларға бир падиша тайинлашни ирадә қилған еди, дәп ишинимиз. Бирақ Исраил һәтта Униң шу планида бекитилгән вақитни күтмәйла, Униңға техиму ишәнмигән һалда алдирап «Падиша бәргәйсән!» дәп тәләп қилди. «1Сам.» 8:4-8дә мундақ хатирә бар: —


«У вақитта Исраилниң һәммә ақсақаллири Рамаһда җәм болуп Самуилниң қешиға келип униңға: — Мана сән қеридиң, оғуллириң болса сениң йоллириңда жүрмәйду. Башқа әлләрдә болғандәк үстимизгә һөкүм сүридиған бир падиша бекиткин, деди.

Уларниң «Үстимизгә һөкүм сүридиған бир падиша бекиткин» дегини Самуилниң көңлигә еғир кәлди. Самуил Пәрвәрдигарға дуа қиливиди, Пәрвәрдигар Самуилға: — Хәлиқ саңа һәр немә ейтса уларға қулақ салғин; чүнки улар сени әмәс, бәлки үстимизгә падиша болмисун дәп Мени ташлиди. Мән уларни Мисирдин чиқарған күндин тартип бүгүнки күнгичә улар шундақ ишларни қилип, Мени ташлап башқа илаһларға ибадәт қилип кәлгән. Әнди улар саңа һәм шундақ қилиду».


Бир қетим Әйса Мәсиһ Худаниң хәлқи арисида талақ бәрмәслик керәк, дәп тәлим бәргәндә, пәрисийләр Униңға мундақ бир соални қойиду: —«Ундақта, Муса пәйғәмбәр немә үчүн Тәврат қанунида әр киши өз аялиға талақ хетини бәрсила андин уни қоюветишкә болиду, дәп буйруған?»


У уларға мундақ җавап бәрди: — «Таш жүрәклигиңлардин Муса пәйғәмбәр аяллириңларни талақ қилишқа рухсәт қилған; лекин аләмниң башлимида бундақ әмәс еди» («Мат.» 19:7-8).


Биз мошу йәрдә охшаш йолда «Немишкә Худа әсли шундақ қилишни халимиса, Самуил арқилиқ Исраилға падиша тайинлиди?» дәп сориған болсақ, у бәлким охшашла «Таш жүрәклигиңлар түпәйлидин Самуил пәйғәмбәр силәргә бир падиша тайинлиди» дәп җавап бериши мүмкин болатти.


Биз һеч қачан «Мана, бу ишларни толуқ чүшинимиз» дейәлмәймиз. Лекин биздә шуниңға қилчә гуман йоқки, Худаниң түп мәхсәт-плани ахирида уларға бирдин-бир һәқиқий падишани, йәни Өз Сөз-Калами болған Әйса Мәсиһни падиша сүпитидә тайинлаштин ибарәт еди. Вә гаһи вақитларда Худа бәзи падишаларда кәлгүсидики һәқиқий мәңгү падишани көрситидиған «бешарәтлик тарих» яки «бешарәтлик қияпәтләр»ни бизгә қалдурған. Мәсилән Давут: —


(1) 

Бәйт-Ләһәмдә туғулди.

(2) 

Кәмбәғәл, орни төвән аилидә чоң болди.

(3) 

У падичи еди.

(4) 

У пәйғәмбәр еди.

(5) 

Гәрчә у «падиша» дәп мәсиһ қилинған болсиму, у өз хәлқи, җүмлидин һөкүмдар тәрипидин чәткә қеқилди. Лекин чәткә қеқилған вақитларда Худа униңға көп «мухлислар»ни бәргән. Шу чағдиму у «ят әлләр» тәрипидин иззәт-һөрмәткә сазавәр болди.

(6) 

Азап-оқубәтләр арқилиқ андин өз хәлқиниң мәғлубийәтлири билән у «падишаси, «Исраилниң пада баққучиси» дәп етирап қилинған, шан-шәрәпкә еришкән.


Сулайман даналиғида вә раваҗ тапқинида вә Һәзәкия падиша иман-етиқади арқилиқ Исраилниң дүшмини Асурийәниң үстидин ғәлибә қазанғинидиму бизгә Мәсиһни көрситидиған «бешарәтлик образ»ларни қалдурған. Оқурмән хатириләрни оқуғанда өзи башқа шундақ образларни көрәләйду, дәп ишинимиз.


Йолидин янған пәйғәмбәр («1Пад.» 13-бап)

Худаниң мундақ намсиз хизмәткариға тапшурған сирлиқ әмригә бәлким һәйран қелишимиз мүмкин: — «Чүнки Пәрвәрдигар Өз сөзини йәткүзүп маңа буйруп: Сән йә нан йемә йә су ичмә, барған йолуң билән қайтип кәлмә, — дегән, деди».


Әмриниң биринчи қисмини расул Павлусниң сөзлири арқилиқ чүшинишимиз бәлки тоғридур: — «Етиқатсизлар билән бир боюнтуруққа четилип тәңсизликтә болмаңлар; чүнки һәққанийлиқ вә қәбиһлик оттурисида қандақму ортақлиқ болсун? Йоруқлуқниң қараңғулуқ билән қандақ һәмраһлиғи болсун?» («2Кор.» 6:14). Бәйт-Әлдә немә йоруқлуқ болатти? — чүнки Худа немишкә уларниң бутпәрәслигиниң үстигә Өз һөкүмини җакалашқа башқа бир жуттики адәмни әвәтиши керәк?


Әмирниң иккинчи қисми сирлиқрақтур — «Барған йолуң билән қайтип кәлмә» дегәнниң немә әһмийити бар? Мошу соалға толуқ җавап беримиз дейәлмәймиз; пәқәт шуни байқаймизки, Исраилниң «чөл-баяванда кезиш» вақитлирида Худа уларни йетәклигинидә бир қетимму кәйнигә маңдурғини йоқ. Вә биз болсақ «Муқәддәс Роһта меңиш»имизда (мәсилән «Гал.» 5:16) роһий җәһәттин һеч қачан «кәлгән йол билән йенип маңғинимиз» йоқ. Чүнки Худаниң йоллирида һәр бир иш һәрдайим йепйеңидур («2Кор.» 5:17ни көрүң). Һеч болмиғанда, Худа бизгә немә көрсәтмә тапшурса чүшәнсәкму, чүшәнмисәкму ада қилишимиз лазим.


Бәйт-Әлдики «қери пәйғәмбәр» һелиқи намсиз пәйғәмбәрни чақирип: «Мән һәм сәндәк бир пәйғәмбәрдурмән; вә бир пәриштә Пәрвәрдигарниң сөзини маңа йәткүзүп: — униңға нан йегүрүп, су ичкүзгили өзәң билән өйүңгә яндуруп кәл, деди» дәп униңға ялған гәп қилғини Худаниң адиминиң гуманини дәрһал қозғиши керәк еди. Бәйт-әлдә турған бу «қери пәйғәмбәр»ниң роһий әһвали қандақ еди? Немишкә у Бәйт-Әлдә шунчә узун турупму шу йәрдики бутпәрәслик тоғрилиқ һеч қандақ әйиплик бешарәт йәткүзмигәнду?! Ундақ адәмгә ишинишниң немә һаҗити? Худаниң әмирлири бир-биригә зит боламду?


Әнди у немишкә униң билән қайтип кәтти? Ялғузлуқтинму? Бириси уни һәқиқий пәйғәмбәр дәп билип һөрмитини қилғини үчүнму? Яки пәқәт ачлиқ яки уссузлуқтинму? (у шу күни бәлким аз дегәндә 25 километр йол маңған еди).


У шу «қери пәйғәмбәр» билән қайтқанда өзигә тапшғурулған әмирниң икки қисмиға хилаплиқ қилди. У һәм «йәп-ичти» һәм «кәлгән йол билән қайтти».


Бу «қери пәйғәмбәр»гә немә түрткә болғанлиғи үстидә тохтилишниң анчә һаҗити йоқ. Бу түрткиләрниң немә болушидин қәтъийнәзәр улар һәсәтхорлуқ вә қайғу-һәсрәтни (немишкә Худа бу бешарәтни йәткүзүшкә мени ишләтмигән, дегәндәк) өз ичигә алған болса керәк. Вә ахир берип Худа дәрвәқә уни ишлитиду — униң бешарити өзини вә меһманни уятқа қалдуриду.


Бу ишларда бизгә нисбәтән аддий лекин еғир савақлар бардур: — 


(1) Худаниң йоллирида яки әмирлиридә һеч қандақ зитлиқ болмайду вә һеч қачан болмайду. У һәрдайим һәр әһвалда охшаш; Униң йоллири һәрдайим бирхилдур. Униң аллиқачан рошән аян қилған вәһийлиригә маслашмайдиған һәр қандақ «бешарәт», тәлим яки музакирини дәрһал чәткә қеқиш керәк. Һәммидин үстүн туридиған вәһийи болса муқәддәс язмилар, әлвәттә.


(2) Худа бизгә мәлум бешарәт яки шәхсий вәзипини аян қилған болса (мошу намсиз бәндигә аян қилғандәк), биринчидин бу бешарәт Униңдин кәлгәнлигини җәзмләштүрүшимиз зөрүр (муқәддәс язмиларниң йоруқлуғи билән сүрүштүрүп); иккинчи, җәзмләштүргәндин кейин уни ада қилғичә һәр қандақ адәм яки һәр қандақ иш сәвәвидин уни қолдин берип қоймаслиғимиз, униңдин оңғиму, солғиму қейип кәтмәслигимиз керәк.

Бу вақиә тоғрилиқ бәлким йәнә ахирқи бир соал болуши мүмкин. Пәқәт бир вахлиқ тамақ үчүнла, Худаниң җазаси немишкә шунчә еғир болиду? Шүбһисизки, җавап Худа бизгә еғир мәсъулийәтни, мәсилән, шу йәрдикидәк Өз сөз-каламини мәлум бир падишаға вә шундақла пүткүл бир әлгә йәткүзүшни тапшурған болса, лекин хәвәрчиниң Униң әмрини аңлимиған бирәр йери болса, У көп вақитларда уни рошән җазалимиса болмайду. Шундақ қилмиса, У йәткүзгән хәвәр аңлиғучиларниң нәзиридә суслашқан болиду.


Илияс пәйғәмбәрниң Һорәб теғиға болған сәпири («1Пад.» 19-бап)

Илияс пәйғәмбәр немишкә Һорәб теғиға («Худаниң теғи)ға узун сәпәр қилди? Шу йәрдә йүз бәргән ишларни қандақ чүшәндүрәләймиз?


Буни чүшиниш үчүн Илияс пәйғәмбәрниң Һорәб теғиға қилған сәпиридин бурунқи ишларни әсләп өтәйли. Илияс пәйғәмбәр Исраилни товиға ойғитиветилсун дәп, иман-ишәшлик дуа қилиши билән Худа үч йерим жил асманни ямғур бериштин тохтитип қойған еди. Андин Худаниң оти асмандин чүшкәндә, хәлиқ көрүнүштә товва қилип Баал (улар әсли чоқунған бут)ниң «пәйғәмбәр»лирини өлтүрүветиду (18-бап). Амма ханиш Йизәбәл йәнә Илиясқа, сениң каллаңни алмисам, дәп хәвәр әвәтип тәһдид салиду. Шүбһисизки, Илияс Аһаб падиша товва қилғанду, дәп ойлиған яки һеч болмиғанда, хәлиқ Йизәбәлниң мошундақ тәһдидигә қаршилиқ көрситип, униңға йол қоймас, дәп үмүт қилатти. Худаниң күч-қудрити шунчә рошән аян қилинған туруқлуқ, хәлиқ қандақму йәнила шунчә пассип, йәнила шунчә номуссиз қорқунучақ болиду? Уни дәһшәтлик бирхил ялғузлуқ бесивалди. У зади немә дәп бу хәлиқ үчүн җапа тартип, нәччә жил дуа-тилавәт қилип кәлгән? У хәлиқни товваға кәлтүрүшкә давамлиқ интилсә немә пайда?!


Униң күчлүк ирадиси сундурулди. Гәрчә у әслидә нәччә жил Йизәбәл ханиш алға сүрүватқан бутпәрәсликкә қорқмай иман-ишәши билән қаршилиқ көрсәтән болсиму, у һазир зор аччиқ роһий азапта болуп, униңдин өзини қачурди. Униң сәпириниң мәнзили Һорәб, йәни Синай теғи еди (19:7-8). Шу йәрдә Худа Муса пәйғәмбәргә аян болуп униңға Тәврат қанунини тапшуруп Исраил билән әһдисини түзгән еди. Илиясниң мәхсәтлири тоғрилиқ пәқәт пәрәз қилалаймиз; лекин Худаниң униң бу узун сәпиригә йол қойғанлиғини, шундақла сәпәр үчүн мөҗизә билән уни қувәтләндүргәнлигини көримиз (19:8). Әнди пикримиз шуки, Илиясниң түп мәхсәтлири Исраилниң Худаниң хәлқи болушқа «туғулған» җайға, йәни Худа Муса арқилиқ әслидә улар билән әһдә түзүп уларни «Мениң хәлқим» дәп бекәткән җайға қайтмақчи еди. У толиму тәңликтә, Худадин Өз хәлқиниң чүшкүнләшкәнлиги тоғрилиқ «Хәлқиңниң бу нәччә йүз жиллиқ тарихиниң зади немә мевиси бар?» дәп соримақчи болиду. «Бу хәлиқниң қәбиһлигигә қара! Муддиа-мәхсәтлириң мәғлуп болмидиму? Һәммимиз үмүт қилип кәлгән шәрәплик мәнзил қени? Сән: — «Һаятим билән қәсәм қилимәнки, пүткүл йәр йүзи Мениң шан-шәривим билән қаплиниду!» дәп вәдә қилған едиңғу! («Чөл.» 14:21). Қени, бу шан-шәрәп қәйәрдә?!...».


Илиясниң пәйғәмбәрлик хизмитидики түрткилирини униң Худаниң соалиға болған җававида көримиз (14-айәт): «Самави қошунларниң Сәрдари болған Худа Пәрвәрдигар үчүн зор отлуқ муһәббәт билән һәсәт қилдим. Чүнки Исраиллар Сениң әһдәңни ташлап қурбангаһлириңни жиқитип, Сениң пәйғәмбәрлириңни қилич билән өлтүрди. Мән, ялғуз мәнла қалдим вә улар мениң җенимни алғили қәстләватиду». Бир инсанниң Худа үчүн қизғин болуши улуқ иштур. Буниңда отлуқ муһәббәт һәм бирхил һәсәт бар — демәк, инсанларниң Худадин башқа илаһларға ибадәт қилишиға чидимай, шән-шәрәпни Униңдин башқа һәр қандақ шәхскә биришкә болған көрәлмәсликтур. Худа Өзиниң җамаитигә шундақ бир роһта болған адәмләрни бәргәй! Шундақ түрткиләр адәмни көйдүриду: — «Сениң өйүңгә болған отлуқ муһәббитим өзәмни чулғивалди» («Юһ.» 2:17). Лекин Худаниң шан-шәриви үчүн көйгән киши башқиларға нисбәтән көпрәк синақларға учриши мүмкин — униң қизғинлиғи пәқәт өз ишини билгән киши билән селиштурғанда өзигә көпрәк соалларни қоюшқа һайдайду. Пәқәт у Худаниң даналиғи һәм ишәшлигигә мутләқ ишәнмисә, бәлким өзини шүбһә вә тәңликкә чөктүрүп қоюши мүмкин. Илияс пәйғәмбәр вә Чөмүлдүргүчи Йәһияниң нурғун охшайдиған йәрлириниң болуши әҗәб иштур. Иккисиниң ахирда шүбһигә чөмүп кетиши бу охшаш йәрлиридин биридур («Мат.» 17:10-13, «Луқа» 1:17, «Мал.» 4:5, 6ни көрүң).


Әмәлийәттә Илияс узундин буян һерип-чарчиғинидин Пәрвәрдигарға (14-айәттә) сәмимий җавап бәрмәйду «Мән, ялғуз мәнла қалдим вә улар мениң җенимни алғили қәстләватиду». Әмәлийәттә Илиясниң аз дегәндиму Худаға садиқ болған йәнә йүз бир киши тоғрилиқ хәвири бар еди («1Пад.» 17:4ни көрүң — шу йәрдә Обадия Пәрвәрдигарниң пәйғәмбәрлиридин йүзини елип падишадин йошуруп қойғанлиғи тилға елиниду (бу йүз пәйғәмбәр Өзигә охшаш җасарәтлик билән Худаниң хәвирини җакалиған болмисиму, улар Баал дегән бутқа чоқунуп тизланмиғанлар еди). Худа бир аздин кейин Илиясниң хата көзқаришини техиму түзүтүп қойиду.


Биз биринчидин байқаймизки, Илияс Һорәбкә йәткәндә «ғарға кирди». «Ғар» ибраний тилида «әшу ғар» дейилиду. Демәк, у ғар тонуш бир җай еди. Йәһудий өлимилар («рабби»лар) бу ғарни Худа Муса пәйғәмбәрниң алдидин өтүп кетиветип, шан-шәривиниң бир қисмини униңға аян қилиш үчүн Мусани йошуруп қойған җай еди, дәп қарайтти («Мис.» 33:21-22ни көрүң). Биз бу қарашқа орунлуқ дәп қайилмиз.


Лекин  Худаниң Илиясқа дегини вә көрсәткәнлири Муса пәйғәмбәргә көрсәткәнлиригә охшаш әмәс еди. Худа Илиясни ғарниң ағзиға чиқишқа буйруп: «Мән өтүп кетимән» деди. Мусаниң Синай теғида турған вақтидикигә охшаш, Илиястиму бир нәччә һәйвәтлик ишлар йүз бәрди — дәһшәтлик шамал, йәр тәврәш вә от Илиясниң көз алдидин өтти. Лекин Худаниң һозури бу үч һадисиниң һеч қайсисида әмәс еди. Андин «бошқина, мулайим бир аваз аңланди» вә Илияс Пәрвәрдигарниң бу авазида һазир болушини билди.


Худа Илиястин «Бу йәрдә немә қилисән?» дәп сорайду. У дад-пәрядлирини төкүп бериду. Биз жуқурида ейтқинимиздәк, униң дад-пәрядлири тоғрисида ейтқанлири толуқ тоғра болуп кәтмисиму, лекин Худа уни әйиплимәйду, бәлки униңға қайтип берип хизмитини давам қилишқа орун басарларни бәлгүләшкә буйруйду. Илиясниң Худаниң җазалирини елип бериш хизмитигә Йәһу вә Һазаәлни, пәйғәмбәрлик хизмитигә Елишани орун басарлар, дәп бекитип «мәсиһ қилиш»и керәк болиду. Андин Худа униңға, әмәлийәттә сән ялғуз әмәс, Исраил ичидә Маңа садиқ болған йәнә йәттә миң адәм бар, дәйду.


Илияс әслидә Худадин «өлсәм» дәп тилиди. Худа бизниң дуа-тиләклиримизни дайим дәл сориғинимиздәк иҗабәт қилмаслиғи әмәлийәттә бәхитимиздур. Ахирида Худа Илияс пәйғәмбәрни Өзигә тирик һалда елип кәтти!


Әнди шамал, йәр тәврәш, от вә «бошқина, мулайим бир аваз» вә Худаниң җавави тоғрилиқ немә дәймиз? Шүбһисизки, улар Илиясқа (вә бизгә) аз дегәндиму үч муһим савақни үгитиш үчүн берилиду: — 


(а) Бизниң издигинимиз башқа бирисиниңкигә охшаш болған кәчүрмиш (Илияс Муса пәйғәмбәрниң кәчүрмишигә охшаш болған кәчүрмишни издигәндәк) әмәс, бәлки Худаниң Өзи болуши керәк. Илияс әслидә Исраилни товиға кәлтүрүш үчүн иман-ишәш арқилиқ асмандин от чүшәргән еди. Исраил техичә товва қилмиған еди. Әнди Илияс уларниң һәқиқий һалда товва қилиши үчүн Худа Өз күч-қудритини техиму һәйвәтлик вә дәһшәтлик һалда көрсәтмисә болмайду, дәп ойлиғанлиғиға ишинимиз. Лекин Худа Өзиниң тинич, шивирлапму, һәтта йошурун һалда ишләләйдиғанлиғиниму көрсәтти. Бу ишлар ичидә Худа Илиястин сориған йошурун бир соал бар: «Мениң йоллиримдин разимусән? Маңа һәқиқий ишәнәмсән?»


(ә) Гаһи вақитларда өзимизни пүткүл дунияда ялғуз (һеч ким маңа охшаш дәрдлик әмәс; һеч ким мениң һалимға йетәлмәйду яки мени чүшәнмәйду) дәп һес қилишимиз мүмкин. Әмәлийәт ундақ әмәс. Һалбуки, Худа гаһи вақитларда етиқадимизни тавлаш үчүн бу хәвәрни бизгә ениқ көрсәтмәйду яки бизгә охшаш дәрддашлар билән учраштурмайду.


(б) Худа һәйвәтлик яки карамәт ишларда болуши натайин. Бирақ бу күнләрдә көп адәмләр шундақ ойлайду. Буниң билән улар аталмиш «пәйғәмбәрләр», «расуллар» яки «мөҗизә яратқучилар» тәрипидин асанла алдинип кетиду. Вә биз өз дәвримиздикиләрни ойғитиш үчүн керәк болғини карамәт ишлар вә мөҗизиләрдур, дәп ойлисақ хаталашқан болушимиз мүмкин; Худаниң башқа йоллири бар, мәсилән Һазаәл вә Йәһу арқилиқ аста жүргүзүлгән «ойғитиш җазалири» билән яки «бошқина, мулайим бир аваз» билән ишлишиму мүмкин.


«Пәйғәмбәрни уруш» («1Пад.» 20-бап)

Бу бапта бир пәйғәмбәрниң хәвәрни асийлиқ қилған Аһаб падишаға йәткүзүш үчүн, ғәлитә бир тәдбирни ишләткәнлиги хатирилиниду. Биз бу йәрдә хәвәрниң өзи үстидә әмәс (оқурмән униң мәзмунини өзи чүшинәләйду), бәлки адәмниң бешини қатуруши мүмкин болған хәвәрни йәткүзүш тәдбири үстидә тохтилимиз. Мәсилидә икки соал бар: — 


(а) Хәвәр немишкә шундақ қан еқитиш усули билән йәткүзүлүши керәк? Йәни, хәвәр йәткүзгән пәйғәмбәр немишкә башқа пәйғәмбәр тәрипидин урулуши керәк?


(ә) Немишкә уни урушни рәт қилған пәйғәмбәр шунчә еғир җазаға учриған? Мунасивәтлик айәтләр (35-38) төвәндикидәк: —


«Пәйғәмбәрләрниң шагиртлириниң бири Пәрвәрдигарниң буйруғи билән йәнә биригә: Сәндин өтүнимән, мени урғин, деди. Лекин у адәм уни урғили унимиди. Шуниң билән у униңға: — Сән Пәрвәрдигарниң сөзини аңлимиғиниң үчүн мана бу йәрдин кәткиниңдә бир шир сени боғуп өлтүриду, — деди. У униң йенидин чиққанда, униңға бир шир учрап уни өлтүрди.

Андин кейин у йәнә бир адәмни тепип униңға: Сәндин өтүнимән, мени урғин, деди. У адәм уни қаттиқ уруп зәхмиләндүрди. Андин пәйғәмбәр берип өз қияпитини өзгәртип, көзлирини теңиқ билән теңип йол бойида падишани күтүп турди» (35-38). 


(а) Хәвәр йәткүзгән пәйғәмбәр немишкә башқа пәйғәмбәр тәрипидин урулуши керәк?

Биринчидин, Аһаб падишадәк җаһил вә каҗ адәмниң диққитини тартиш үчүн, толиму алаһидә бир усул керәк еди. Кейин, Рәб Әйса охшаш сәвәптин каҗ Исраилларни ойғитиш вә ойландуруш үчүн көп һәқиқәтләрни тәмсил билән үгитәтти. Бирақ Худаниң шундақ йолда Өз хәлқини беваситә азаплайдиған ишни буйруши интайин аз учрайдиған иштур. Дәрвәқә, Тәвратта Худа Муса пәйғәмбәр арқилиқ хәлқигә өзигә гүл чәктүрүш яки матәм билдүрүш үчүн өзини кесишни мәнъий қилған («Лав.» 19:28). Бу йәрдә йәткүзүлгән хәвәрниң толиму еғир екәнлигини тәкитләш үчүн, уни йәткүзүш йолида бир адәм ярилиниши керәк еди.

Аддий қилип ейтқанда, бу пәйғәмбәрниң ярилинишиниң өзи Аһаб падишаға «Сениң итаәтсизлигиң түпәйлидин көп Исраиллар охшашла яридар болуп, зиян тартиду» дегәндәк хәвәрниму йәткүзди.


(ә) Йәткүзгән пәйғәмбәр немишкә башқа пәйғәмбәр тәрипидин урулуши керәк? вә (б) немишкә уни урушни рәт қилған пәйғәмбәр шунчә еғир җазаға учриған?

Һәр қандақ адәм өз-өзини уруши интайин тәс иш, әлвәттә. Әгәр пәйғәмбәр аддий бир пухрадин «Мени ур» дәп тәләп қилған болса, у («кона әһдә» дәвридә) бундақ ғәлитә буйруқниң һәқиқәтән Худаниң ирадиси екәнлигини қандақ биләтти? Лекин башқа бир пәйғәмбәр болса бу ишниң Худаниң ирадиси екәнлигини көрәләйдиған болуши керәк еди. Биринчи адәмниң рәт қилишиниң нәтиҗиси ширниң уни житип өлтүрүши йәнә бу хәвәрниң тори барлиғини тәкитләйду. Мәлум бир әлниң һаят-мамат ишлири бирисиниң каламға итаәт қилишқа зич бағланған әһвалда, Худаниң бәндилири Худаниң сөз-каламиға итаәт қилишни өз ихтияридики бир иш дәп қариса қәтъий болмайду. Мошу йәрдә Аһаб падишаниң Бән-Һадад дегән бу рәзил адәмни қоюветиши дәл мошундақ бир әһвал еди; бу Исраилниң қисмити билән зич бағлинишлиқ. Шу мәзгилдә Худаниң җазалири шунчә рошән қилинған вақитларда, Униң муддиа-мәхсәтлирини тосуш интайин еғир хәтәрлик бир иштур. Болупму Униң һөкүм-җазалири йәр йүзидә ашкарилинидиған күнләрдә, Униң сөз-каламини убдан билиш вә Униңға итаәт қилиш инсанниң бирдин-бир бехәтәр башпанаһи болиду.


«У ата-бовилири арисида ухлиди» (1:21, 2:10, 11:21, 11:43 вә башқа йәрләрдә)

  «Тәбирләр»ни көрүң.