Тәврат 17-қисим
«Әстәр»
Кириш сөз
Мәзкур китап өз гөзәллиги, иман-етиқади вә җасарәтлиги билән өз хәлқи Йәһудийларни мутләқ һалакәттин қутқузған «ханиш Әстәр»ниң тарихидин ибарәттур.
Арқа көрүнүши
Парс императори Қорәш Йәһудий хәлқигә Бабилдики сүргүнлүктин өз жути Пәләстингә (Қанаан зиминиға) қайтип кетишкә рухсәт бәргән еди (миладийәдин илгәрки 536-жили). Һалбуки, Худағила садиқ болған бир «қалдиси»ла шундақ қилди; Йәһудий хәлқиниң көпинчиси шу йәрдә қелип, йеңи Парс империйәси зиминлирида тарқақ һалда туруверишкә рази болған еди. Уларниң ичидә Мордикай исимлиқ ихласмән бир адәм билән у беқивелип чоң қилған, тағисиниң гөзәл қизи Әстәр бар еди.
Бу вақит миладийәдин илгәрки 482-жили болуши мүмкин. Шу чағдики император Аһашверош (йәни Ксәрксис, миладийәдин илгәрки 485-465-жиллар) Парс императорлири ичидә әң байларниң бири еди. У империйәниң 127 өлкисидики барлиқ вәзир-вузралар, әмир-бәгләр вә әмәлдарлар, шундақла қошун сәрдарлири үчүн алтә айлиқ катта зияпәт өткүзиду (тарихшунасларниң пикричә, бу зияпәтниң мәхсити Гретсийәгә таҗавуз қилип уни егиләшни планлаш, шундақла мошу әмәлдарлирини шуниңға майил қилиш еди).
Зияпәтниң ахирқи һәптиси, Аһашверош падиша пайтәхти, шундақла чоң қәлъәси җайлашқан Шушан шәһиридикиләрни тәклип қилип алаһидә меһман қилиду. Шу дәвирләрниң өрп-адәтлири бойичә әр-аяллар айрим ғизалинатти. Һалбуки, падиша (шүбһисизки, мәғрурлуқниң түрткиси вә көп шарапниң тәсири билән) аяли Вашти ханишни чақирип, униң гөзәллигини барлиқ меһманларға көрсәтмәкчи болди. Шүбһисизки, улар аялимниң гөзәллигигә қарап, мени наһайити өткүр, пәм-парасәтлик вә һәйвәтлик падиша екән, дәп ойлайду, дәп қалған еди. Лекин Вашти зияпәткә қатнишишни рәт қилди. Зияпәткә қатнашқанлардин көп адәмләр аллиқачан мәс қәйпигә чүшкән болуши мүмкин болғачқа, Ваштиниң немә үчүн шундақ қилғинини убдан чүшинимиз, әлвәттә. Амма униң рәт қилиши падишани тәңликтә қалдурди — униң йүзи катта әмәлдарлириниң алдида чүшүп кәтти, униң үстигә буниңдин кейин әмәлдарлириниң вә сәрдарлириниң қиз-аяллири шу ишни аңлап, Ваштини үлгә қилип, өз әрлиригә итаәтсизлик қилип аваричилик кәлтүрмәсму? Шуңа гәрчә у Ваштиға бәк амрақ болсиму, мәслиһәтчилири униңға Ваштиниң очуқ-ашкарә әдибини бәрмисила болмайду, уни өмүрвайәт қайтидин һозурлириға кәлтүрмигәйла, дәйду. Падишаму шундақ бекитиду, лекин кейин Ваштини сеғинип ялғузчилиқ тартиду. Әмәлдарлири бәлким әһвал мошундақ кетивәрсә, каллимиз кетиши мүмкин, дәп қорқуп униңға: — «гөзәллик мусабиқиси» өткүзүп, алийлири үчүн йеңи бир ханиш тапайли, дәп тәшәббус қилиду. Мусабиқә өткүзүлиду; бу интайин муһим иш дәп қаралғачқа, униң үчүн он икки ай тәйярлиқ қилиниш керәк еди. Әстәр дегән қиз өз жутидин мусабиқигә қатнишишқа таллиниду вә ахирда падишаниң алдиға кәлгәндә, униң илтипатиға еришип, ханиш болушқа таллинип, императорниң әң амрақ аяли болуп қалиду.
Мошу әһвалда Мордикай униңға өзиниң Йәһудий салаһийитини йошурушни несиһәт қилған еди; империйәдә Йәһудий хәлқигә өчләр аз әмәс еди. Улардин бири, падишаниң сәрдарлириниң бири, Амаләк миллитидин болған Агагий Һаман исимлиқ бир киши еди. Амаләкләрниң Исраилға нисбәтән алаһидә бирхил өчмәнлиги бар еди («Мис.» 17:8-16, «Қан.» 25:17-19). Һаманниң әҗдади Агаг падишани Самуил пәйғәмбәр Худаниң әмри бойичә өлтүрүвәткән еди («1Сам.» 15-бап); шүбһисизки, шу сәвәптин Агаг җәмәтидикиләр барлиқ Йәһудийларға техиму қаттиқ өчмәнлик сақлап кәлгән еди. Падиша шу Һаманни өстүрүп, униң мәртивисини барлиқ әмирлириниң үстигә қойиду. Һәтта башқа әмәлдарлар униңға тазим қилиду. Лекин бирла адәм униңға тазим қилишни рәт қилиду — у болсиму, Мордикай еди. Буниң сәвәви шүбһисизки, Һаман Амаләклик болғачқа, у хәлқимниң дүшмини, дәп қариғанлиқтин еди («Қан.» 25:17-19ни йәнә көрүң).
Мордикайниң тазим қилмаслиғи Һаманниң қаттиқ қәһрини қозғайду. Лекин пәқәт Мордикайдин интиқам елишла Һаманға купайә қилмайтти. У: — Мән һазир пүткүл Парс империйәсидә әң чоң әмәлдарлардин биримән, өз дүшмәнлирим болған пүткүл Исраил миллитини йоқитиш пәйт-пурсити кәлди, дәп ойлайду. Шуниң билән у падишаниң алдиға берип: — Империйәлири ичидә наһайити тутруқчи вә асий бир милләт бар, уларни йоқитиш керәк, ярлиқ чүшәргәйла, дәп падишани шундақ қилишқа үндәп бәк чоң пара бериду. Бизни һәйран қаларлиқ иши шуки, падиша: «Қайси милләт?» дәп соримайла униң тәливигә йол қоюп, ярлиқ чүшириду. Ярлиқта, пүтүн империйә бойичә мәлум бир күнидә (Һаман палчилиқ қилип бекиткән «қутлуқ күн»дә) ким халиса Йәһудийларға һуҗум қилип өлтүрүп уларниң мал-мүлкини булаң-талаң қилса болиду, дәп йезилиду.
Әнди барлиқ Исраил хәлқи үчүн дәһшәтлик бир мәзгил кәлгән еди. Әстәр үчүн иккила йол бар еди. У гәрчә Йәһудий миллитидин болсиму, сүкүт қилип салаһийитини ашкарә қилмиса, аман-есән қалатти. Болмиса, у салаһийитини аян қилип, падишаниң алдиға өз хәлқиниң бир қошуқ қенини тиләшкә берип, өлүмгә тәвәккүл қилатти. Падишаниң һозуриға тәклип қилинмай туруп киришниң өзи хәтәрлик иш еди — мабада падиша киргән кишини өз ишимға дәхли йәткүзди, дәп қариса, ханиш яки балилири болушидин қәтъийнәзәр, өлүм җазаси берәләйтти. Өзи вә Шушандики Йәһудий қериндашлири бир мәзгил роза тутқан (шүбһисизки, чин көңүллиридин дуа-тилавәтләр қилған)дин кейин, Әстәр һаятини тәвәккүл қилип, падишаниң ордисиға кирип, униң алдиға бариду.
Падиша уни қарши алиду; Әстәр падишани вә сәрдари Һаманни биргә өз зияпитигә тәклип қилиду. Бу зияпәттин кейин йәнә бир зияпәт өткүзлиду вә зияпәт үстидә падиша Әстәрдин, немә тәливиң бар, дәп сорайду. Шу пәйттә Әстәр өз миллитини аян қилип Һаманниң өз хәлқини йоқитиш сүйқәстини баян қилиду. «Медия вә Парсларниң ярлиғи»ни болса бекар қилишқа һәргиз болмайтти; һалбуки, Йәһудий хәлқигә өзлирини қуралландуруп қоғдаш һоқуқи берилсун, шундақла йәрлик әмәлдарлар уларға ярдәмдә болсун, дегән иккинчи бир ярлиқ чүширилиду. Шу йол билән Йәһудий хәлқи шу хәтәрлик әһвалдин қутқузулиду; Һаман әслидә Мордикай үчүн тәйярлиған дарға өзи вә униң он оғли есилиду. Мордикай болса падишаниң баш вәзири болуп тайинлиниду.
Мошу чоң қутулушни, шундақла Әстәрниң җасарити вә етиқадини әсләш үчүн Йәһудийлар өзлиригә йеңи бир һейт-байрам, йәни «Пурим һейти»ни бекитиду. Улар бүгүнгә қәдәр уни тәбрикләйду.
«Әстәр» дегән китапниң көп тәпсилатлири Парс империйәси дәвирдин қалдурулған, археологийилик тепилмилар билән тәстиқланған. Мәсилән, Мордикайниң исми хатириләнгән бир таш тахтай тепилған.
«Қошумчә сөз»имиздә китаптики адәмни қизиқтуридиған бир нәччә нуқта үстидә йәнә азрақ тохтилимиз.
Мәзмун: —
I — Хәвп-хәтәр (1-5-бап) |
|
1-бап: |
Әһвални тонуштуруш |
2-3-бап: |
Падишаниң биринчи ярлиғи |
4-5-бап: |
Һаманниң Мордикайға болған өчмәнлиги |
|
|
II — Падишаниң уйқисизлиғи (6-бапта) |
|
|
|
III — Қутулуш (6-9-бап) |
|
6-7-бап: |
Мордикай Һаманниң үстидин ғалип келиду |
8-9-бап: |
Падишаниң иккинчи ярлиғи |
|
|
IV — Хатимә (10-бап) |
••••••••
Қошумчә сөз
Әстаидил оқурмәнләр мәзкур китапниң әң қизиқ нуқтилириниң бирини аллиқачан байқиған болуши мүмкин — Худаниң нами һәтта бир қетимму тилға елинмиған! Немишкә шундақ? Бу китап қандақ болуп Тәвратниң айрилмас бир қисми дәп тонулған?
Гәрчә Худаниң нами тилға елинмиған болсиму, хатириләнгән көп вақиәләрдә униң арқида туруп ишләйдиғанлиғи, һәммә ишларни башқуридиған илтипати вә Өз хәлқигә ата қилған һекмәт-һедайити ениқ аян болиду. Қедимдә бәзи алимлар: «Худаниң нами «Әстәр» китавида пәйда болмиғини билән, Униң қоли көп қетим көрүниду!» дәйду. Оқурмәнләр Худаниң төвөндики иш-вақиәләрниң һәр бирини Өз хәлқини қутқузуп, Һаманниң сүйқәсти битчит қилиштики тәдбир қилғанлиғини байқалайду. Бу иш-вақиәләрдин бири кам болған болса ундақ әҗайип қутулуш болмайтти. Бу вақиә яки амиллардин бир нәччисини (вақти-тәртиви бойичә әмәс) төвәндә көрситимиз: —
(1) Ханиш Ваштиниң падишаниң һозуриға келишни рәт қилиши;
(2) Әстәрниң ханишлиққа таллиниши;
(3) Һаманниң «пур» (чәк) ташлишиниң нәтиҗиси: —
Сәрдар Һаман пал селип, қайси ай, қайси күн Йәһудийларға зәрбә беришкә қутлуқ күн болиду, дәп чәк ташлайду. Бу «чәк ташлаш» Нисан ейида, йәни биринчи айда болған. Бизниң һеч гуманимиз йоқки, Худа чәк ташлашниң нәтиҗисини контрол қилған, шуңа «қутлуқ күн» бир жилдин кейин дегидәк, йәни он иккинчи айниң, йәни «Адар» ейиниң он үчинчи күнигә бекитилгән (бу иштин кейин хурапий кишиләр «13»ни шум сан дәп қарашқа башлиған). «йоқитиш ярлиғи» чиқирилғандин кейин бир жилға йеқин вақитта төвәндики ишларға йетәрлик пурсәт яритилған: —
(а) Йәһудий хәлқигә дуа қилишқа;
(ә) Әстәрниң ғәйрәткә келип, зияпәт өткүзүп өз хәлқи үчүн падишадин рәһим соришиға;
(б) Йәһудий хәлқигә өзини қоғдаш һоқуқини бәргән иккинчи бир ярлиқниң чиқирилип, империйәдики барлиқ йәрләргә йәткүзүлүшигә;
(п) шундақла Йәһудий хәлқиниң өзлирини қоғдаш үчүн қураллинишиға.
(4) Мордикайниң падишани өлтүрүш қәстини паш қилиш пурсити (бу иш Һаман туғдурған һелиқи «Йәһудийларни йоқитиш ярлиғи»дин бәлким бир нәччә жил илгири болған болуши мүмкин). Падишаниң Мордикайниң бу яхши ишини хатирилитиши;
(5) Падишаниң уйқисиз кечиси, шундақла униң тарихнамини аңлаш тәливи; «тәсадипийлиқтин» дәл Мордикайниң яхши иши хатириләнгән орам язминиң байқилиши. Падишаниң шу уйқисизлиғи дәл Әстәр вә униң розисида һәмраһ болған Йәһудий хәлқи униң падиша алдиға аман-есән киришини тиләп үч күн роза тутқан (шундақла дуа-тилавәт қилған — 4:16)дин кейин йүз бериду.
(6) Мордикайниң даналиғи вә Әстәрниң җасарәтлиги;
(7) Падишаниң Әстәргә болған һөрмити вә амрақлиғи, шундақла униң тәливини иҗабәт қилиши.
Әнди Худаниң нами немишкә тилға елинмиған? Бу китап йезилған вақитта, йәни Парс империйәси дәвридә, Йәһудийлар империйәдә сүргүнлүктә тарқақ һалда яшиған мусапирлар болуп, һали интайин бош, дүшмәнлириниң зәрбисигә нисбәтән аҗиз орунда туратти. Уларниң етиқади түпәйлидин улар һәрдайим башқа адәмләр тәрипидин «башқичә» дәп қарилатти. Йәһудийларға болған ирқий адавәт асанла қозғилатти, вә Һамандәк башқа бир зулумхор һәр қандақ вақитта йәнә пәйда болатти. «Худа» яки «Пәрвәрдигар»ниң Парс императорлиридин күчлүк болғанлиғини беваситә көрситидиған, шуниңдәк Худаниң намида мәлум паалийәтләрни өткүзүшни дәвәт қилған бир китапқа егә болуш шу дәвирләрдә бәзидә хәтәрлик иш болуши мүмкин еди. Шуңа мәзкур тарих Худаниң интайин көрүнәрлик ишлигәнлигини көрситип, лекин Униң намини тилға алмиған һалда йезилған болуши мүмкин.
Бу тарих дәл шу йол билән йезилғачқа, Парс оқурмәнләр үчүнму, улар тирик Худаға ишәнсун дегән мәхсәт билән йезилған болушиму мүмкин (әслидики нусха Парс тилида йезилған болушиму мүмкин). Етиқат тутқан Йәһудий хәлқи мәзкур китапни Парс хошнилириға бәрсә яки улар оқуса болатти; униңда хатириләнгән иш-вақиәләр һәммә адәмгә мәлум еди, лекин шу вақиәләр арқилиқ Худаниң қоли шундақ рошән көрүнидуки, «Бу Худаниң қилғини болмиса, ким ундақ әҗайип ишларни қилалайтти» дегәндәк соални қойғили болатти.
Биз жуқурида Худаниң нами тилға елинмиған, дедуқ. Әмәлийәттә Пәрвәрдигарниң «Яһвәһ» дегән нами бәш қетим көрситилгән, лекин йошурун һалда яки код билән көрситилиду (1:20, 5:4, 5:13, 7:5, 7:7-айәтләрдә) —
Пәрвәрдигарниң нами (ибраний тилида «Яһвәһ») ибраний тилида «й», «һ», «в» вә «һ» дегән төрт һәрип билән ипадилиниду). Бу «код»қа қизиқсиңиз, тор бетимиздин тәпсилатлирини көргили болиду.
Шүбһисизки, бу ишниң өзи йәнә Йәһудий оқурмәнләргә шу ишни тәкитләйдуки, гәрчә әһвалимиз бәк еғир болсиму, Худаниң йолини тутсақ, У әһвалимизниң алдида йошурун амма күчлүк һалда давамлиқ бизгә илтипат көрситиш үчүн ишләйду.
«Әстәр»ниң китавидин алидиған саватлар
Бир нәччә худасиз нәзирийәләр бойичә (Марксизмму уларниң ичидә) ялғуз бир шәхс тарихниң умумий вәзийитини һеч өзгәртәлмәйду. Лекин мәзкур китаптин алидиған қиммәтлик саватлардин алаһидә бири шуки, ялғуз бир шәхсниң җасарити вә иман-етиқади дәрвәқә тарихни өзгәртәләйду һәм гаһи вақитларда уни дәрвәқә өзгәртиду.
Бу әһвални башқичә баян қилсақ — Худа Өзигә аталған бир шәхсни пүткүл бир әлниң тарихини өргәртиш үчүн ишлитәләйду; У шундақ ишлар арқилиқ Өзиниң шан-шәривини аян қилиду («1Кор.» 1:26-29ни көрүң). У сизни вә мени өз қолимиз һеч тәсир йәткүзәлмәйдиған, қийин яки паҗиәлик бир әһвални өзгәртишкә ишлитәләйду!
«Әстәр»дә хатириләнгән бу тарих сүргүнлүктә қалдурулған, еғир бесим астида, бутпәрәс вә худасиз бир муһитта яшиған бир хәлиқниң тарихидур. Худди улар Парс империйәсидә сүргүн болғандәк, Худаниң хәлқи һазирму «сүргүнлүк»тә турмақта — биз әрштики роһий жутимиздин жирақта турмақтимиз («Яқ.» 1:1, «1Пет.» 1:1, 1:17, 2:9-17ни көрүң). Биз Әстәр вә Мордикайдин шу савақни үгинәләймиз, йәни гәрчә биз «башқичә» қаралғинимиз билән, худасиз бир муһитта туруп өзлиримизни яманлиқтин сақлиғинимиз билән йәнила етиқатсиз хошнилиримизға тегишлик һөрмәт вә көйүмчанлиқни көрситиш керәклигини үгинәләймиз. Чүнки улар ким болушидин қәтъийнәзәр бизгә «инсандаш» болиду; һәммә адәмни қутқузушни халайдиған Худа Өзиниң шу қутқузуш нийитидә бизни әтрапимиздики кишиләр арисиға қойғандур.
«Әстәр» китавиниң әһмийити
«Әстәр» дегән китапни пүтүн Муқәддәс Китапта хатириләнгән башқа тарихлар билән биргә қойсақ, «Әстәр»дә баян қилинған тарих чоң бир тарихниң наһайити әһмийәтлик бир қисми екәнлиги көрүниду. Биз буни төвәндикидәк көрәләйимиз: —
(а) Худа Ибраһимни чақирип униңға: «Сән арқилиқ барлиқ әл-жутлар бәхит-бәрикәт тапиду» дәп вәдә қилған («Яр.» 12:1-3). Кейин униңға шу «бәхит-бәрикәт» өз әвлатлири, йәни Йәһудий хәлқи арқилиқ барлиқ әл-жутларға келидиғанлиқ вәһий қилинған. Кейинки пәйғәмбәрләр шу «бәхит-бәрикәт»ниң Йәһудий хәлқидин туғулидиған «Мәсиһ»ниң дунияға келиши билән болиду, дәп көрситиду; чүнки «Мәсиһ» пүтун дунияға Қутқазғучи болиду.
(ә) Худа Өз Йәһудий хәлқигә, силәрни дунияниң ахирғичә қоғдап, ташлимаймән, дәп вәдә қилиду. У йәнә уларниң гуналири вә ишәшсизлиги үстидин ғалип келип, ахирқи заманда уларни Өзигә қайтуруп, йәр йүзидә Өзиниң миң жиллиқ падишалиғини бәрпа қилғанда, уларни шу падишалиғиниң мәркизи қилидиғанлиғиға вәдә қилған.
(б) Бу вәдиләр түпәйлидин Шәйтанниң Худаға қаршилиқ көрситиши көп қетим Йәһудий хәлқигә зәрбә қилишлар билән ипадиләнгән. Шуңа Мәсиһниң дуния келишидин илгири Шәйтанниң ундақ зәрбилири наһайити көп болған. Чүнки у Йәһудий хәлқини йоқатқан болса, Мәсиһниң туғулушиниң имканийитиму йоқ болатти; Худаниң муддиа-мәхсәтлири мәңгү тосулған болатти. Бундақ зәрбиләргә мисал болидиған мундақ ишлар бар: — (1) Пирәвнниң Ибраһимниң аяли Сараһни елип кетиши (Сараһ Исраил хәлқиниң аниси болғачқа, у болмиған болса Исраил хәлқиму болмайтти — «Яр.» 12:10-20, вә йәнә 20:1-7ни көрүң); (2) Пирәвнниң Исраилларниң барлиқ оғул балилирини өлтүрүш плани («Мис.» 1:15-22); (3) Сурийә вә Әфраимларниң Давут җәмәтини нәслидин қурутушни қәстлиши (Мәсиһ Давутниң нәслидин чиқиши керәк еди) («Йәш.» 7:1-6); (4) мәзкур тарихтики Һаманниң қәстлиши вә ахирида: (5) Һерод падиша Әйса Мәсиһни туғулғандин кейин уни өлтүрүш мәхситидә Бәйт-Ләһәмдә барлиқ оғул бовақларни қириши («Мат.» 2:1-18).
(п) Мәсиһниң бу дунияға биринчи келишидин кейинму Шәйтанниң Йәһудийларға болған бу зәрбилири давамлаштуруп кәлмәктә. Чүнки, әгәр Шәйтан Исраилни йоқиталайдиған болса, ундақта у Худаниң уларни қоғдаймән дегән вәдисини үзүп, Худаниң ахирқи заманлар тоғрисидики муддиа-мәхсәтлирини, җүмлидин өзиниң мәңгүлүк җазалинишини тохтиталайтти. Тарих испатлиғанки, у шундақ қилалмайду, әлвәттә!
Шуңа һәтта йеқинқи тарихта бир нәччә қетим мәлум залимларниң Йәһудий хәлқини йоқитишқа тиришип-тирмишип интилгәнлигини көрдуқ — Мәсилән, «Рим папаси» «Сәлип жүрүшлири»дә җәң қилишқа әвәткән аталмиш «христианлар», Русийәлик «Сар Николай», Гитлер, Сталин, Аятолла Хомәйни вә башқилар — лекин булар һәммиси ахир берип һалакәткә йүзләнди. Йәһудий хәлиқ йәнә туриду.
Худаниң Өз хәлқигә вәдә қилған сөзлири мәңгү муқим туриду: —
«Қуяшни күндүздә нур болсун дәп бәргән, ай-юлтузларни кечидә нур болсун дәп бәлгүлигән, долқунлирини шарқиритип деңизни қозғайдиған Пәрвәрдигар мундақ дәйду (самави қошунларниң Сәрдари болған Пәрвәрдигар Униң намидур): —
— Мошу бәлгүлигәнлирим Мениң алдимдин йоқап кәтсә, — дәйду Пәрвәрдигар, — әнди Исраилниң әвлатлириму Мениң алдимдин бир әл болуштин мәңгүгә қелиши мүмкин. Пәрвәрдигар мундақ дәйду: — Жуқирида асманлар мөлчәрләнсә, төвәндә йәр һуллири тәкшүрүлүп билинсә, әнди Мән Исраилниң барлиқ әвлатлириниң қилған һәммә қилмишлири түпәйлидин улардин ваз кечип ташлиғучи болимән, — дәйду Пәрвәрдигар» («Йәр.» 31:35-37).