Тәврат 22-қисим
«Күйләрниң Күйи»
Кириш сөз
Ашиқ-мәшуқларниң бир-биригә язған «муһәббәт хәт»лирини яки «муһәббәт шеир»лирини чүшинишниң тәслиги көпиничимизгә аян. Ашиқ-мәшуқларниң өз тили вә көп сирлири бар; өз ара сөзләшкәндә, шунчә көп ишлар пәқәт ашиқ-мәшуқ иккисигила мәлум, уларниң мунасивитидики кичиккинә вақиәләрниңму шунчә зор әһмийити болиду! Мәлум бир җай, вақит яки четишлиқ исимлар тилға елинғандила, андин топ-топ әсләтмиләр яки мунасивәтлик мәхпий ишлар уларниң есигә кәлкүнләп кириду. Ят адәмләр болса, уларниң сөзлирини аңлап гараң болуп қалиду.
Көпинчимиз ашиқ-мәшуқларниң бир-биригә язған «муһәббәт хәт»лирини яки «муһәббәт шеир»лирини оқуп чүшинишни наһайити аз «мәшиқ» қилдуқ; һәм шундақ болуши керәк, әлвәттә — чүнки бу башқиларниң ишлири турса! Бирақ бәзи вақитларда күчлүк вә тәсирлик мәлум бир «муһәббәт һекайиси»ниң тәпсилатлири муәллипниң қәлими билән аммиға аян қилинип қалиду; һәр қандақ адәм Ләйли-Мәҗнун, Пәрһад-Шеринниң һекайилиридин тәсирләнмәй қалмайду. Чүнки Худа Өзи вуҗудимизға «романтик» һессиятни салди; биз «униң сүрити»дә яритилғанмиз вә романтик һессият бу сүрәтниң айрилмас бир қисмидур.
Өз вақтида «Сулайман падиша вә Шуламит»ниң һекайиси Исраил аммиси арисида охшашла (Ләйли-Мәҗнун һекайисидәк) даңқи чиққан болса керәк. Сулайман падиша өз хәлқиниң әйни әһвалини шәхсән егиләш үчүн аддий бир қойчиниң қияпитидә Галилийә өлкисигә кәлгән болуши мүмкин. У шу йәрдә Шуламитни («Шулам» яки «Шунәм» шәһиридики бир қиз) учритиду. У аддий бир йезилиқ қиз еди; акилири униңға қизиқ аптап астида үзүмзарлирини пәрвиш қилдурған еди. Тексттин көрүнидуки, униң икки акиси вә бир сиңлиси бар еди; аписиму тилға елиниду, бирақ атиси тилға елинмайду, еһтимал аләмдин өткән болса керәк.
Сулайман биринчи қетим Шуламитни көргәндә у бәлким бир алма дәриғи астида ухлаватқан болса керәк (8:4). Улар тунҗа көрүшүпла «көйүп қелишти». Дәсләптә бу аддий падичиниң ким екәнлигидин қизниң қилчә хәвири йоқ еди, әлвәттә. Сулайман униңға салаһийитини кейинчә ашкарилиди. Хәммигә аян, Падишаниң аяли болуш адәмни ғәмгә салидиған еғир мәсъулийәтлик иш. Шуңа, уларниң мунасивити муқим болғичә, йәни Шуламит Сулайманниң өзигә бағлиған муһәббитиниң өзгәрмәйдиғанлиғиға толуқ ишәндүрүлгичә, Сулайман өз салаһийитини униңға ашкарилимиди.
Дегинимиздәк «падишаниң аяли» болуш мәсъулийити наһайити еғир. Лекин бу мәсъулийәт Шуламитқа аян болғанда, у өзиниң сөйүмлүк жутини ташлап, Сулайманға әгишип бүйүк Йерусалим шәһиригә берип, пүтүнләй йеңи турмушни башлаштин ибарәт улуқ қарарға кәлди. Шеир той қилған күнидики зияпәттә, қизниң кәлгүси кечә тоғрилиқ ойлаватқини билән башлиниду. Асасән китапниң һәммиси Шуламитниң нәзири билән йезилған.
Шәриқтики көп падишаларға охшаш, Сулайманниңму бир һәрәм аяллири бар еди. Бирақ униңға нисбәтән Шуламит «бирдин-бир сөйүмлүк»и болди (5:2); сөйгән аял-кенизәклири арисида униң тәңдиши йоқ еди (7:8). Өзлириниң муһәббитини тәбрикләш үчүн Сулайман 13 «ойлиниш»ни язди вә уни 5 «хатирә» астида рәтләп мәзкур китапни чиқарди. Бу он үч «ойлиниш»ниң һәр бири уларниң муһәббитигә бағлиқ болған бирәр вақиә, параң, ой яки чүш тоғрилиқ болуп, «ойлиниш»ниң һәр бири йәнә бәш «хатирә»ниң бири билән бағлиқтур. Бу ойлинишлардин уларниң муһәббитиниң қандақ раваҗланғанлиғи, қандақ күчәйтилгәнлиги, бир-биригә өзлирини өмүрвайәт беғишлишиниң «өлүмдәк күчлүк» дәриҗигә йәткәнлигини көргили болиду (8:6). Дәрвәқә мошундақ муһәббәт әр-аяллиқ мунасивәткә қарита Худаниң бизгә ата қилған үлгисидур.
Китаптики бәш хатирә вә он үч ойлиниш вақит тәртиви бойичә тизилған әмәс. Шуңа «ойлинишлар» уларниң толуқ «муһәббәт һекайә»симу әмәс. Өз вақтидикиләр үчүн һекайиниң тәпсилатлири бәлким шунчә тонуш болғанки, уларни тилға елишниң һаҗити йоқ еди, дәп қияс қилимиз. Бирақ бизгә нисбәтән һекайиниң өзини, җүмлидин һәр бир хатириниң арқа көрүнүшлирини азрақ «развед» қилишимиз билән егиливалғили болиду, дәп ишинимиз. Һәр бир «ойлиниш»қа қоюлған мавзу вә айәтләргә берилгән шәрһләр, өзимизниң немә ишларниң йүз бериватқанлиғиға болған пикир-тәшәббуслиримизла, халас. Оқурмәнләр бу чүшәнчилиримиз, пикирлиримизниң тоғра яки әмәлийәткә йеқин екәнлигигә өзлири һөкүм чиқарсун. Йәнә тәкитләймизки, бу мавзулар вә айәтләргә қошулған шәрһләр, җүмлидин изаһатлар бизниңдур, булар Муқәддәс Китапниң әслий текстиниң бир қисми әмәс. Улар пәқәт оқурмәнләргә ярдәм болсун дегән үмүттә тәрҗимандин қошулди. Китапниң әслий тексти «қениқ» бесилди. Текстниң мәнаси тоғрилиқ хуласигә кәлгинимиздә биз һазирқи замандики Арнолд Фрухтәнбаум вә Яқуп Параш дегән икки Йәһудий алимниң ойлиғанлириға көп әгәштуқ. Бизниңчә бу икки алимниң һәр бириниң шәрһлири текстниң умумий мәнасидин ейтқанда бир-биригә әң мас келиду.
Әнди сорашқа тегишлик болған бир соал қалиду: — «романтиклиқ» вә әр-аяллиқтики раваҗлинип пишқан муһәббәт, болупму җинсий муһәббәт тоғрилиқ бир шеирлик һекайиниң Муқәддәс Китап қисимлиридин орун алғучилиғи барму? Худаниң хәлқи қандақ яки немишкә мәзкур китапни «Худаниң вәһийси билән кәлгән» дәп қарап, уни Тәвраттики пәйғәмбәрләрниң китаплириниң қатариға киргүзгән? Сулайман падиша өзи биринчи болуп мәзкур язмисиниң «вәһий» екәнлигини билиши керәк, әлвәттә. У җәмий «бир миң бәш» шеир-күй язған. Сулайман шу бир миң бәш шеир-күй ичидә мошу әсирини «Күйләрниң күйи» дәп атиған; шуңа у чоқум униң алаһидилигини билип йетип, хәлиқниң уни Муқәддәс Китапниң бир қисми дәп қобул қилишини оттуриға қойған. Һәтта мүмкинчилиги барки, китапни «Күйләрниң күйи» дәп атиғанлиғи «дуниядики барлиқ шеир-күйләрниң әң улуғи» дегән мәнаниму көрситиши мүмкин.
Худаниң йолида йезилған мәлум китапта әмәлгә ашурулған бешарәт болса, мөмин бәндиләр бәлким бу китапни «Худадин кәлгән» дәп қариши мүмкин. Бирақ мәзкур китапта шундақ бешарәт йоқ. Билишимизчиму униң йезилиши билән тәң һеч мөҗизә йүз бәрмигән. Худаниң йоллиридики чоңқур бир принсип барки, у муһим һәқиқәтләргә һәрдайим бирла гувачи тәминләпла қалмай, бәлки икки яки үч гувачи тәминләйду. Бу принсип Муса пәйғәмбәргә чүширилгән қанунда сотлар тоғрисида: «Һәр бир ишни икки яки үч гувачиниң ағзидин испатлаш керәк» дәп йезилған — башқичә ейтқанда, әйипләнгүчиниң гунайини бекитиш үчүн бирла гувачи купайә қилмайду. Амма Худа бекиткән «һәр бир ишниң икки-үч гувачиси керәк» дегән шу принсип сот-дәвалардин башқа даиридиму кәң инавәтликтур. Бу китапқа нисбәтән Сулайман өзи биринчи гувачи болған, әлвәттә. Ишинимизки, умумән ейтқанда, Исраилниң пәйғәмбәрлири қайси китапларниң Худаниң вәһийси билән кәлгәнлигини Муқәддәс Роһ арқилиқ билип андин булар тоғрилиқ Худаниң хәлқигә гувалиқ бәргән. Шуниңдәк улар Сулайманниң «Күйләрниң күйи» һәмдә шундақла башқа бир қанчә тарихий китаплар (алайлуқ, «Падишалар (1), (2)», «Тарих-Тәзкирә (1), (2)»ни «Худаниң вәһийси вә буйруғи билән йезилған, һәқиқәтни көрсәткән хатириләр» дәп тәстиқлиди. Шундақ болуп Тәвраттики китапларниң сани әслидики Муса пәйғәмбәргә чүширилгән «қануний хатириләр» болған 5 китаптин (бәзидә ибраний тилида «Тораһ» дәп аталған) аста-аста 39 китапқа йәткүзүлди. Шуниң билән Тәврат әң ахирқи «Малаки пәйғәмбәр» дегән бешарәтлик китави билән миладийәдин илгәрки 396-жилида ахирлашқан.
Әнди Худа немишкә бу «романтик муһәббәт»ни тәсвирләйдиған китапни Тәвратниң бир қисми болсун дәп буйруған?
Тәвратниң биринчи бапида: «Худа: «Бизниң сүритимиздә, Бизгә охшайдиған инсанларни яритайли» дегән» дәп хатирилиниду. Инсанниң «Худаниң сүрити» болғанлиғи интайин чоңқур бир сир болуп, Худаниң һеч қандақ җисманий җәһәттики бир «сүрәт»и яки «охшашлиқ»ини көрсәтмәйду, әлвәттә. «Худа роһтур» («Юһ.» 4:24). Шуңа яғач яки таштин җансиз бир мәбуд ясап, «Мана Худаниң охшиши!» дейишкә қәтъий болмайду вә шундақ қилиш Тәвратта қәтъий мәнъий қилинған. Чүнки ундақ җансиз бир нәрсини «Худаниң охшиши» дейиш тирик Худани һақарәтләштин ибарәттур. «Худаниң сүрити» инсанниң роһи вә характерида мәвҗуттур. Бу «сүрәт» гуна түпәйлидин сәтләштүрүлгән вә бузулған болсиму, «сүрәт» техи мәвҗут (Инҗил, «Яқ.» 3:9).
Инсанда шу «Худаниң сүрити»дин қалған бир җәһәти болса, һәр инсанда муһәббәтни ипадиләш вә муһәббәтни қобул қилишқа болған тәқәзза болиду; Худа дунияни апиридә қилғанда муһәббәтниң алаһидә бир йолда әр-аяллиқ мунасивәт арқилиқ ипадилинидиғанлиғи вә қобул қилинидиғанлиғини бекиткән. «Шу сәвәптин (Худа бекиткини үчүн) оғул бала ата-анисидин айрилип, өз аялиға бағлинип, униң билән бир тән болиду» («Яр.» 2:24).
Әр-аяллиқ муһәббәтниң, җинсийәт вә шундақла җинсийәт арқилиқ муһәббәтни ипадиләйдиғанлиғи вә қобул қилидиғанлиғи болса гунаниң нәтиҗиси әмәс, улар Худаниң инсанларға әсли тәқсим қилғанлириниң бир қисмидур, у Адәм атимиз гуна садир қилиштин бурунла мәвҗут болған еди. «Җинсийәтниң өзи напак» дегән гәп Шәйтанниң бир ялғанчилиғидур. Дейишимиз керәкки, әлвәттә, әр-аял никаһ арқилиқ бир-биригә беғишланмиған болса, җинсий «муһәббәт» өткүзүш Худаниң ирадисигә пүтүнләй бир сатқунлуқ — әмәлийәттә у «муһәббәт» әмәс, бәлки һалакәтниң муҗәссәмләнгәнлигидин ибарәттур. Шундақ болғанда, қиз-аяллар пәқәт әркәкләр ләззәтлинидиған бир оюнчуқ болиду, халас, керәксиз болғанда ташливетилиду. Худаниң Мәсиһ арқилиқ кәлгән кәчүрүм-мәғпирити вә ниҗати гунани жуймиған болса, бу җинсий тәрәптики гунаниң нәтиҗиси болған роһий булғиниш инсанларни дозаққа чүшириду; униңдин сирт, өч-адавәткә чүмгән һаят, һеч ким беқишни халимайдиған, шундақла «һарамдин болған», ата-анилиқ муһәббәттин мәһрум болған нурғун балилар вә йүзлигән җинсий кесәлләр униң башқа нәтиҗиси болуп қалиду. Бирақ җинсий гуналарни садир қилмаймән дегән нийәттә: «Җинсийәт өзи напак, натоғра» дейиш гунадин қутулуш йоли әмәс. Әр-аяллиқта болидиған җинсий муһәббәт Худаниң тилсимат вә әҗайип бир соғитидур. Шундақ екән, у соғатни тәбрикләш, униң үчүн рәхмәт ейтиш, униңдин һозур елишқа тоғра келиду. «Күйләрниң күйи» дегән китапниң пәйғәмбәрләрниң китаплири қатаридин орун елишиниң мәхсити дәл шуки — Худаниң соғиси болған әр-аяллиқ муһәббәтни тәбрикләш, шундақла униң үстигә Худаниң тәстиқлиғучи мөһүрини бесиштин ибарәттур. Шуниңдәк, Сулайман вә Шуламитниң үлгә болған муһәббити арқилиқ мәзкур китап бизгә никаһниң ули, йәни бир-бирини һөрмәтләш, қәдирләш вә чүшиниш, бир-биригә бойсунуш дегән принсипларни көрситиду. Бу принсипларға асаслинип әр-аялниң муһәббити сақлинипла қалмай, бәлки раваҗлинип риштлири техиму күчлүк болиду. Ойлинип бақсақ, әр-аяллиқ, җүмлидин җинсий муһәббәт көпинчимизниң турмушиниң шунчә муһим бир қисми болғачқа, Муқәддәс Китапта бу тәрәптә йол- йоруқлар болмиған болса, толиму ғәлитә болатти.
Биз жуқуриқи принсиплар үстидә вә шуниңдәк Сулайман падишаниң кейинки һаятидики мәсилиләр үстидә «қошумчә сөз»имиздә йәнә азрақ тохтилимиз. Худаниң мөмин бәндилири дәвирдин-дәвиргичә китапта тәсвирләнгән муһәббәттин Худаниң Өз җамаитигә яки болмиса һәр бир етиқатчиға Мәсиһ арқилиқ бағлиған муһәббитиниң чоңқур бир сүритиниң әкс етилгәнлигини көрүп кәлмәктә. Бәзи алимлар буни мазақ қилған болсиму, бизниңчә китапта әр-аял арисидики һәм падиша-пухра арисидики сап бир муһәббәт вәһий арқилиқ сүрәтләнгәчкә, у йәнә Мәсиһниң Өз хәлқигә бағлиған муһәббитиниң әҗайип бир сүрити болмай қалмайду («Әф.» 5:20-33ни көрүң).
Изаһат: Китапта пат-пат тилға елинған «Йерусалим қизлири»ниң сөзлири Исраил хәлқиниң шеирдә тәсвирләнгән муһәббәткә болған инкаслирини, шуниңдәк оқурмәнләрниң өзлириниң шеирдә тәсвирләнгән вақиәләргә соаллирини вә инкаслирини билдүриду. «Йерусалим қизлири»ниң сөзлигәнлириниң һәммисила нәқ мәйданда болған болуши натайин.
Оқурмәнләргә ярдими болсун дәп биз бәзи айәтләрниң астиға шәрһ бәрдуқ. Бу шәрһләрдә текстниң толуқ мәнасини шәрһлимәкчи әмәсмиз (қолимиздин кәлгән болса, шүбһисизки, нурғун бәтләр қошулатти), бәлки оқурмәнләрни арқа көрүнүшлири тоғрилиқ азрақ пайдилиқ хәвәр билән тәминлимәкчи, шундақла бу әҗайип муһәббәт шеиридин бәзи муһим йәкүнләрни чиқармақчимиз. Йәнә тәкитләймизки, у шәрһиләр өзимизниң пикримиз, халас; у муқәддәс текстниң бир қисми әмәс.
Чүшинишимизчә, китапниң «бәш хатирә», «он үч ойлиниш»ниң қурулмиси төвәндикидәк: —
Биринчи қисим — муһәббәтниң башлиниши (1:1-5:1) |
|
|
|
1-хатирә — той күни үстидә болған ойлар (1:2-2:7) |
|
Ойлиниш (1) |
Шуламит Сулайманниң ордисида — той зияпитигә тәйярлиниш (1:2-8) |
Ойлиниш (2) |
той зияпитидики дәстихан үстидә болған ойлар (Сулайман Шуламитқа сөз қилиду, андин Шуламит Сулайманға сөз қилиду) (1:9-14) |
Ойлиниш (3) |
той һуҗрисида болған ойлар (1:15-2:7) |
|
|
2-хатирә: Муһәббәтлишип жүргән күнләр үстидики ойлар (2:8—3:5) |
|
Ойлиниш (4) |
Сулайманниң әтиязда Шуламитни йоқлап кәлгини тоғрилиқ ойлар (2:8-9) |
|
|
Ойлиниш (5) |
Шуламит қайта-қайта көргән «айрилиш» тоғрилиқ бир чүш (3:1-5) |
|
|
3-хатирә: Әр-аял болуп бирлишиш үстидики ойлинишлар (3:6-5:1) |
|
Ойлиниш (6) |
тойға сәпәр (3:6-11) |
Ойлиниш (7) |
той кечиси (4:1—5:1) |
|
|
Иккинчи қисим — Әр-аяллиқ муһәббәтни күчәйтиш — Муһәббәтниң йеңи ипадилири (5:2-8:14) |
|
|
|
4-хатирә: — муһәббәтни рәт қилиш тоғрисидики бир чүш — у тоғрилиқ ойлиниш (5:2-6:9) |
|
Ойлиниш (8) |
Шуламитни басқан қорқунучлуқ чүш (5:2-6:3) |
Ойлиниш (9) |
Сулайманниң Шуламитқа қайтип келиши — Шуламитни қайта махтиши (6:4-9) |
|
|
5-хатирә: — йезида дәм елиш (Галилийәгә қайтиш) (6:10-8:14) |
|
Ойлиниш (10) |
««Маһанаим (икки баргаһ) уссули» (6:10-7:10) |
Ойлиниш (11) |
Шуламитниң өз жутини йоқлашқа болған арзуси (7:11-8:4) |
Ойлиниш (12) |
Йезиларға (Галилийәгә) сәпәр (8:5-7) |
Ойлиниш (13) |
Шуламитниң жутиға, өйигә қайитип келиши. Шуламит кичик сиңлиси тоғрилиқ икки акисиға сөзләйду, ахирда Сулайманға сөз қилиду (8:8-14) |
Изаһат — Ушбу китаптики әйни муқәддәс текст: — «әйний текст» дегәндәк һәрип чоңлиғи вә рәңги билән көрситилиду.
••••••••
Қошумчә сөз
Төвәндә мәзкур китаптин биз елишқа тегишлик бәзи савақлар вә хуласиләр тизимлинип баян қилинди. Уларниң бәзилири жуқуриқи шәрһләрдиму тилға елинған. Униңда башқа савақлар вә хуласиләрму бар.
(1) «Күйләрниң күйи» дегән китап Худаниң ирадиси билән бизгә рошән үлгә арқилиқ әр-аяллиқ муһәббәткә, җүмлидин җинсийәткә болған позитсийәни көрситиш йолида ата қилинған. Шундақ позитсийә болса әр-аяллиқ муһәббәтни Худаниң соғиси сүпитидә қобул қилиш, униңдин һозур елиш, униңға тәшәккүр ейтип миннәтдар болуштин ибарәттур.
(2) Җинсий муһәббәт Худаниң мәхситидә пәқәт никаһ өткүзгән әр-аяллиқ мунасивити ичидила болуши керәк.
(3) Худаниң җинсийәттә болған мәхсәтлири: —
(а) Пәрзәнт көрүш («Яр.» 1:28)
(ә) Бир тән болуш үчүн («Яр.» 2:23-25)
(бу «бир тән» болушниң натоғра йолдиму болуш мүмкинчилиги бар — «1Кор.», 6:16ни көрүң).
(б) Әр-аяллиқ муһәббәткә ләззәт кәлтүрүш.
Бу мәхсәт «күй»дә тәкитлинип рошән көрүниду; у гөзәл бир иш, уни үмүт вә миннәтдарлиқ билән күтүшкә тоғра келиду.
Көрситип ейтимизки, Худаниң әр-аяллиқта болған биринчи мәхсити достлуқ, һәмраһлиқ вә бир-биридин һозурлиништин ибарәт еди («Яр.» 2:18). Пәрзәнт көрүш иккинчи орунда туриду. Шуниң билән пәрзәнт көрмәслик сәвәвидин аҗришиш Худа алдида еғир гунадур.
(4) Худаниң җинсий муһәббәттә болған толуқ ирадиси болса, никаһлиқ әр-аял мунасивәттә болуш керәк, әлвәттә, лекин униң толуқ мәхсити пәқәт йетилгән муһәббәт ичидә әмәлгә ашиду. Бундақ муһәббәт ибраний тилида «ахаваһ», грек тилида «агапә» дегән сөзләр билән ипадилиниду. «Ахаваһ» дегән сөз «Күй»дики көп айәтләрдә көрүниду.
Шуниң билән Муқәддәс Китапқа асасланған, яхши бир хил «никаһ шәкли»дә тойға мәсъул киши авал жигиттн, андин қиздин: «Сән җорәңниң әһвали қандақла болсун, бай болсун кәмбәғәл болсун, сақ болсун ағриқ болсун, үстүн болсун, төвән болсун өлүм иккиңларни айривәткичә униңдин хәвәр елип, пәқәт униңғила шәртсиз муһәббәт билән бағлинишқа разимусән?» дегән соални сорайду.
(5) «Яр.» 2:24дә мундақ сөз тепилиду: «Шу сәвәптин (Худаниң бекиткәнлигидин) оғул бала ата-анисидин айрилип, өз аялиға бағлинип, униң билән бир тән болиду». Башқа йәрләрдә ейтқинимиздәк, шуни тәкрарлимақчимизки, Муқәддәс Китапқа асасән той қилғанда йеңи әр-аял жипйеңи бир аилә қуруш үчүн имканийәтниң баричә ата-анисиниң өйидин (жигитниңкидин болсун, қизниңкидин болсун) «чиқиш»и керәк. Бундақ қилиш ата-аниларға һөрмәтсизлик әмәс. Чүнки ата-аниларни һөрмәтләш, җүмлидин яшанғанда улардин хәвәр елиш бурчи болса Муқәддәс Китап («Мис.» 20:12, «1Тим.» 5:4)диму ениқ буйрулған. Бирақ Худаниң тәртиви бойичә, жигит-қиз той қилғандин кейин, жигит уларниң йеңи аилисиниң беши болиду; шу вақиттин башлап Худа алдида униң биринчи мәсъулийити өз аялиға, андин балилириға болиду. Ундақ болмиса нәтиҗиси көңүлсизлик, җедәл-маҗира вә зиддийәтләрниң мүмкинчилиги хелә чоң болиду.
(6) Шуламит Сулайманни «мениң бешим» дәп рошән тонуйду. Сулайман униңға әгишип Галилийәгә кәлгән әмәс, бәлки у Сулайманға әгишип Йерусалимға келиду. Муқәддәс китап бойичә «Әр өз аялиниң беши» дегинимиз «әр аялиниң диктатори» дегәнлик әмәс; әр «баш» болса, аял униң «тени» болиду әмәсму? («Улар «бир тән» болиду»). «Баш» өзиниң тенидин айрилалмайдиғандәк, тенидин тәбиий һалда һәрдайим хәвәр алидиғандәк, әрниң өз аялидин хәвәр елиш вә өзи Худаға бойсунған һалда униңға йетәкчилик роль ойнаш мәсъулийити бардур. Бундақ дегинимиз «Аял еригә тәшәббус қилса болмайду» дегәнликму әмәс. Чүнки Шуламит Сулайманға бир нәччә қетим тәшәббус қилиду вә Сулайман уни қобул қилиду (2:15, 7:10-12).
(7) Униң «беши» болғини билән, Сулайман Шуламитни өз муһәббитини қобул қилишқа мәҗбур қилмайду (4:1-8дә хатириләнгән чүшни көрүң). «Басқунчилиқ» пәқәт әр-аяллиқниң сиртидила әмәс, бәлки униң ичидиму мәвҗут болуши мүмкин. Сөйгү болса һәрдайим сөйгән кишигә әркинлик бериду. Йетилгән, толуқ муһәббәт сөйгининиң тәләплирини рәт қилишқа әркинлик бериду; гәрчә сөйүмлүк кишисигә көп үмүтләрни бағлиған болсиму яки у тоғрилиқ Худадин көп тиләкләрни тилигән болсиму, муһәббәт билән сөйгән кишисидин «Бәрмисәң болмайду» дегәндәк тәләпләрни һәргиз қилмайду. Күткән үмүтләр әмәлгә ашурулсун ашурулмисун, һәқиқий муһәббәттә өзгириш болмайду. Мәсилән, 6:4-9дә Сулайман Шуламитни тәрипләйдиған сөзләрни байқаймиз. Униң бу сөзлири илгири той күни кәчтики тәриплиригә пүтүнләй дегидәк охшаш. Гәрчә Шуламитниң (униң иккинчи чүши испатлиғандәк, 4:1-8) Сулайманниң муһәббитигә сәзгүр болуштин совуған болсиму, Сулайманниң униңға болған муамилиси, униңға бағлиған муһәббитидә һеч өзгириш болмиди.
Һәқиқий, толуқ муһәббәт пәқәт Худаниң өзидин келиду; униң оти көңлимиздин орун алғандин кейин (8:7), биз униң Мәсиһ арқилиқ болған достлуғида болсақ андин шундақ муһәббәт биздә болмай қалмайду.
(8) Шуламит өзиниң кәмчилиги вә артуқчилиқлирини тонуп йәткән (1:5-6, 2:1). Бәзиләр «өз артуқчилиғини тонуп йетиш кичик пеиллиқ әмәс» дәйду. Лекин биз башқа йәрләрдә ейтқинимиздәк тәкрарлаймизки, кичик пеиллиқ —реаллиққа йүзлиништин ибарәттур, халас. Биздә талант, гөзәллик вә һәр хил артуқчилиқлар бар болса уларни Худа бәргәндур; шуңа кичик пеиллиқ дегән биздики гөзәллик вә артуқчилиқларни «Яқ, мәндә йоқ» дәп етирап қилмаслиқ әмәс, бәлки миннәтдарлиқ билән уларниң мәнбәси Һәммигә Қадирниң екәнлигини тәкитләштин ибарәттур. Биз һәргиз биздә болған талантни ««Өзимизниң алаһидә болғанлиғимиз»дин чиққан» демәймиз; ундақ десәк һакавурлуқ бизни алдап егиливалиду.
(9) Шуламит дәсләптә муһәббәтлишип жүргән күнлиридә өзиниң һөсн-җамалини асралмиғанлиғиға болған һәсритини билдүриду (1:6). Той қилғандин кейинму қолимиздин келишичә өз җөримизни сөйүндүрүшкә «дәсләптә муһәббәтлишип жүргән күнлиримиз»дә болған искәтимизни йоқатмаслиққа тиришишимизға тоғра келиду. Өзини ташливетиш муһәббәткә соғ су сәпкәндәк иштур.
(10) Әр-аяллиқта җинсий җәһәттин сирт, муһәббәтни йәнә иш-һәрикәтләр билән ипадиләшкә тоғра келиду. Биз 3:10дә Сулайманниң әл-жут алдида Шуламитқа болған һөрмитини билдүрүш үчүн, той сәпиригә алаһидә тәйярлиған тәхтираванни көримиз. Уни «өз жутида турғандәк» һес қилдуруш үчүн Сулайман йәнә уларниң һуҗирисини алаһидә безигән (1:16-17). Бундақ орунлаштурушниң бәзи вақитларда имканийити болмайду, әлвәттә. Һәрһалда аялға нисбәтән һуҗриниң алаһидә орун екәнлиги, имкан қәдәр уни сәрәмҗан сақлаш әрләрниң диққитигә әрзийду.
(11) Әр-аяллиқта җинсий җәһәттин башқа, муһәббәтни сөзләр билән ипадиләшкә тоғра келиду. Тәриплигидәк пурсәт болсила Сулайман вә Шуламит жут алдида бир-бирини тәрипләйду. Гәрчә уларниң муһәббитидә көңүлсизликләр болған болсиму (Шуламит көргән чүш, 4:1-8), Сулайманниң уни тәрипләйдиғанлиғи бу иштин өзгәрмиди. У хәқ алдида һәргиз уни әйиплимиди.
Һәр бир аял өз еридин «Сени сөйимән» дегән сөзни пат-пат аңлашқа тәшнадур (шуниму дәп өтимизки, һәр бир балиму ата-анисиниң «Сени сөйимән» дегән сөзини пат-пат аңлашқа тәшнадур).
Сулайман вә Шуламит дайим өзиниң арзу-һәвәслири вә һессиятлирини бир-биригә ейтиду. Худа әр-аялларни пәриқлиқ яратқан; шуңа: «Сән мәндә қандақ һессиятниң бар екәнлигини убдан билишиң керәк!» яки «Мениң немә ойлаватқанлиғимни билмәмсән!» дейиш, адәттә чоң бир хаталиқ болиду. Әрләр аялларни асан чүшинәлмәйду, аялларму өз әрлирини асан чүшинәлмәйду, бир-бирини убдан чүшиниш үчүн тиришиш керәк; шуңа бир-биригә болған һессиятлар, арзу-һәвәслирини билдүрүшкә әркинлик вә пурсәт яритиш керәк. Һәр бир арзу-һәвәслириниң һәммисини қандуруп кетиш натайин, әлвәттә; бирақ муһәббәтниң биринчи басқучи бир-бирини аңлаш вә өз ара чүшиништин ибарәттур.
(12) (2:15) «Түлкиләрни тутувалайли, йәни үзүмзарларни бузғучи кичик түлкиләрни тутувалайли»
Һәр бир мунасивәттә муһәббәтни бузидиған, көрүнүштә «кичик» болған мәсилиләр болиду. Шуламит техи той қилмастин уларниң мунасивитидә мошундақ мәсилиләрни байқап, бир тәрәп қилишқа тәшәббус қилиши бизгә яхши үлгидур. Достлуқта яки әр-аяллиқта мәвҗут болған мәсилиләр өзлигидин һәргиз йоқимайду, әксичә дайим әдәп кетиду.
(13) Сулайман падиша болуп, мәмликәт ишлири көп болғини билән, Шуламитниң тәливи бойичә мәхсус униңға һәмраһ болушқа вақит аҗратти («жутини йоқлаш», 7:11дин башланған қисимни көрүң). Һәр бир аял йолдишиниң өзигә айрим һәмраһ болушқа вақит аҗритишиға муһтаҗ (һәр бир балиму ата-анисиниң өзигә айрим һәмраһ болушиға муһтаҗ).
(14) Шуламит Сулайманни «достум» дәп атайду (биз «амриғим» дәп тәрҗимә қилған сөз бу мәнани өз ичигә алиду: 1:9, 1:15, 2:2, 2:10, 2:13, 4:1, 4:7, 5:2 вә 6:4). Бу сөз әр-аяллиқ мунасивәтниң кәң мәналиқлиғини вә униңда болған бирхил баравәрликни билдүриду; «достум» дегән сөз, «сөйгиним» яки «сөйүмлүгүм»ниң мәнасидин кәң болиду. Бирақ достлуғи йоқ, өз-ара һәқиқий алақә-параң болмай, пәқәт бирхил «өмүр содиси» сүпитидә болуп кәлгән қанчилиған әр-аяллиқ мунасивәтләр бардур?
(15) Әр-аяллар бир-биригә җинсий муһәббәтни ипадиләштә үгинишкә тәйяр болуши керәк. Бундақ позитсийә һәрдайим Шуламитта, болупму ериниң муһәббитигә йеңи өзгириш вә йеңи сәзгүрлүкни әкс әттүрүштә ипадиләнгән (5:2-8дә хатириләнгән чүштә көрүниду).
(16) Муһәббәтниң «вақти-саити»ниң муһимлиғи, йәни җөрисиниң мүҗәз-хулқи вә һессиятлириға сәзгүр болуш керәклиги көп қетим тәктлиниду (2:7, 3:5, 8:4).
(17) 4:12 Сулайман Шуламитқа номусини сақлиғанлиғи үчүн миннәтдарлиқ билдүриду: «Печәтләнгән бир бағ мениң сиңлим, мениң җөрәмдур; етиклик бир булақ, йепиқлиқ бир фонтандурсән».
Худаниң ирадиси бойичә, той қилмастин җинсий муһәббәтни «мәшиқ қилиш» болмайдиған иш. Һалбуки, жигит яки қиз тойдин илгири җинсий гуна арқилиқ булғанған болса, Худаға тәшәккүр, Униң Мәсиһдә болған ниҗат-қутқузуши арқилиқ пакландурулушниң имканийити йәнила бар. «Шуниң билән бириси Мәсиһдә болса, у йеңи бир яритилғучидур! Кона ишлар өтүп, мана, һәммә иш йеңи болди!» (Инҗил, «2Кор.» 5:17).
(18) Худаниң бизгә несивә қилған һәр бир яхши соғиси үчүн Униңға миннәтдар болайли, У һәр биримизгә бағлиған муһәббәткә ишинәйли.
(Инҗил, «Юһанна, 10:10) «Мән (Әйса) болсам улар һаятлиққа еришсун вә у һаятлиқ мол болсун, дәп кәлдим».
(Инҗил «1Тим.» 4:4) «Чүнки Худа яратқан һәммә нәрсә яхшидур, улар тәшәккүр ейтишлар билән қобул қилинса, уларниң һеч қайсисини чәкләп рәт қилишқа болмайду».
(Инҗил «1Тим.» 6:17) «Бу заманда бай болғанларға мәғрурланмаслиқни, таянғусиз өткүнчи байлиққа әмәс, бәлки биз бәһримән болушқа һәммини бизгә сехийлиқ билән толуп ташқан һалда тәминлигүчи Худаға тайинип үмүт бағлашни тапилиғин».
Сулайманниң һаятиниң кейинки күнлири
Мәзкур китапта романтик муһәббәт вә униң маһийитиниң Худадин кәлгәнлиги тәсвирлиниду (8:6). Униңда йәнә Сулайман вә Шуламит өз ара садиқ болушқа вәдиләшкәнлиги (8:6-7), шуңлашқа Сулайманниң Шуламитни «атмиш ханиши, сәксән кенизиги арисида» униң бирдин-бир һәқиқий сөйгини дәп баян қилғанлиғи хатирилиниду (6:8-9). Әнди буни оқуғанлар Сулайманниң һаятиниң кейинки тарихиға әҗәблиниду («Һекмәт топлиғучи»тики «қошумчә сөз»имиздиму биз буниң үстидә тохталдуқ).
Сулайманниң кейинки тарихи Тәвраттики «1Пад.» 10-11-баплардин тепилиду; төвәндә биз бу йәрләрдин бәзи сөзләрни нәқил кәлтүримиз. Униңдин авал Худа Исраил падишалириға қалдурған пәрманларниң бәзилирини көрәйли:
«Қан.», 17-баптин, 17-19: —
«Падиша көп аялларни өз әмригә алмаслиғи керәк; болмиса униң көңли езип кетиши мүмкин. У өзи үчүн алтун-күмүчни көпәйтмәслиги керәк.
Падишалиқ тәхтигә олтуғинида у өзи үчүн Лавий каһинларниң алдида мошу қанунни бир дәптәргә көчүрүп пүтүши керәк. Шу дәптәр униң йенида дайим болуши вә уни өмриниң барлиқ күнлиридә оқуши керәк; шундақ қилса у Пәрвәрдигар Худасидин қорқуп, мошу қанунниң сөзлири вә бәлгүлимилирини тутуп уларға әмәл қилишни үгиниду...».
«1Пад.» 10-11-баплардин: —
«Сулайман падиша йәр йүзидики барлиқ падишалардин байлиқта вә даналиқта үстүн еди. Худа Сулайманниң көңлигә салған даналиқни аңлаш үчүн йәр йүзидикиләр һәммиси униң билән дидарлишиш арзуси билән келәтти. Кәлгәнләрниң һәммиси өз соғитини елип келәтти; улар күмүч қача-қучилар, алтун қача-қучилар, кийим-кечәкләр, дубулға-савутлар, тетитқулар, атлар вә қечирларни елип келәтти. Улар һәр жили бәлгүлик миқдарда шундақ қилатти.
Вә Сулайман җәң һарвулири вә атлиқ әскәрләрни жиғди...
Падиша Йерусалимда күмүчни таштәк көп қилди...
(11-бап)
Лекин Сулайман падишаниң көңли Пирәвнниң қизидин башқа көп чәтъәллик аялларға, җүмлидин Моабий, Аммоний, Едомий, Зидоний, Һиттий аяллириға чүшкән еди. Пәрвәрдигар әслидә мошу әлләр тоғрилиқ Исраилларға: «Уларниң қизлирини издәп бармаңлар, вә уларни силәрниңкиләргә киргүзмәңлар; чүнки улар чоқум көңүллириңларни өз мәбудлириға аздуриду» дәп агаһландурған. Бирақ Сулайманниң көңли дәл шуларға бағланди. Униң йәттә йүз аяли, йәни ханиши вә үч йүз кенизиги бар еди; униң аяллири униң көңлини аздуруп буривәткән еди.
Шундақ болдики, Сулайман яшанғанда, униң аяллири көңлини башқа илаһларға аздуруп буривәтти; шуниң үчүн униң көңли атиси Давутниңкидәк Пәрвәрдигар Худасиға мутләқ садиқ болмиди.
Шуңа Сулайман Зидонийларниң мәбуди Аштаротни, Аммонийларниң жиркиничлик мәбуди Милкомни издиди; шуниң билән Сулайман Пәрвәрдигарниң нәзиридә рәзиллик қилди; у атиси Давут Пәрвәрдигарға әгәшкәндәк изчиллиқ билән әгәшмиди.
Андин Сулайман Йерусалим алдидики едирлиқта Моабийларниң жиркиничлик мәбуди Кемош һәм Аммонийларниң жиркиничлик мәбуди Милком үчүн бир «жуқури җай»ни ясиди; шуниңдәк өзиниң мәбудлириға хушбуй яқидиған вә қурбанлиқ қилидиған һәр бир чәтъәллик аяли үчүнму у шундақ қилди; шуңа Пәрвәрдигар Сулаймандин рәнҗиди; гәрчә У униңға икки қетим көрүнгән болсиму, вә униңға дәл мошу иш тоғрилиқ, йәни башқа илаһларни издимәслигини тапилиған болсиму, униң көңли Исраилниң Худаси Пәрвәрдигардин айнип кәтти; у Пәрвәрдигарниң тапилиғиниға әмәл қилмиди. Шуниң үчүн Пәрвәрдигар Сулайманға мундақ деди: —
«Сән шундақ қиливерип, Мениң саңа буйруған әһдәм билән бәлгүлиримни тутмиғиниң үчүн, Мән җәзмән падишалиқни сәндин житиветип хизмәткариңға беримән»».
Биз: — «Ундақ қорқунучлуқ бир «тейилип кетиш» қандақму мүмкин болсун?» дәп соришимиз мүмкин. Худа Сулайманға Шуламитни («Сулайман ханим» — «Шуламит»ни шундақ тәрҗимә қилғили болиду) униң һәқиқий яр болушқа тәғдим қилған дәп ишинимиз. Шуламитниң кичик пеиллиғи, өз хәлқигә болған һөрмити (6:12) уни Сулайманға «мукәммәл ярдәмчи һәмраһ» болушқа лайиқ қилған; униң Сулайманниң һәрдайим өз пухралири билән болған мунасивәт-алақисини сақлашқа, уни жуқури мәнсәптә олтарғучи һәр бириси учрайдиған хәтәрдин, йәни һакавурлуқтин сақлашқа толуқ салаһийити бар еди. Гәрчә Сулайманда зор даналиқ болғини билән, униңға тәғдим қилған һәммә имтиязлар болғини билән, униң көз алдида Тәвраттики нурғун қисимлар болғини билән, пәйғәмбәрләр униңға алаһидә йәткүзгән сөзләр болғини билән, Пәрвәрдигар беваситә икки қетим униңға көрүнгини билән («1Пад.» 3:5-15, 9:1-9), Худа униңға бекиткән шундақла өзини толиму сөйгән лайиқ һәмраһи болғини билән, жиғип ейтқанда униңға бу дунияда тилигидәк барлиқ бәхит-бәрикәтләрниң һәммиси тәғдим қилинғини билән — у йәнила Пәрвәрдигарниң йолидин чиқип кәтти.
Бу адәмни һәқиқий әҗәбләндүридиған бир һадисә, һәммимиз униңдин чоңқур савақ-агаһ елишимизға тоғра келиду. Бизгә «Пәнд-несиһәтләр» дегән улуқ китавида «Пәрвәрдигардин қорқуш даналиқниң башлинишидур» дәп ейтқан кишиниң өзи Пәрвәрдигардин әймиништин тәзди. Бәрһәқ, Йәрәмия пәйғәмбәр дегәндәк: «Қәлб һәммидин алдамчи вә униң даваси йоқтур. Кимму уни чүшинәлисун?!». Расул Павлус:
««Мән етиқатта чиң туриватимән» дегән киши өзиниң жиқилип кетишидин һези болсун» — дәп агаһ бериду («1Кор.» 10:12).
Әгәр сиз бүгүн Мәсиһ арқилиқ Худаниң етиқадида турған болсиңиз, Худаға тәшәккүр ейтиң — бирақ һәргиз өзиңизни «жиқилип кәткән» Сулаймандин яки «Худаниң илтипатидин сундурулған» жутдашлири болған Йәһудий хәлқидин артуқ чағлимаң.
Инҗил, «Рим.», 11:20-21 «Тоғра, улар етиқатсизлиқтин сундурулди; сән болсаң, етиқадиң билән тик турисән; бирақ униңдин мәғрурланма, әксичә Худадин қорқ! Чүнки Худа әйни вақтида бу дәрәқниң өз шахлирини (Сулаймандәк барлиқ имтиязлири болғини билән, етиқат қилишни рәт қилған Йәһудийларни) айимиған екән, сениму айимаслиғи мүмкин» (тирнақ ичидики сөз өзимизниңки).
Инҗил «1Кор.» 10:12: —««Мән етиқатта чиң туриватимән» дегән киши өзиниң жиқилип кетишидин һези болсун».
Һәммимизни Сулайманниңкидәк тейилиштин сақлайдиған аддий бир иш — һәркүни Худаниң сөзидин, йәни Муқәддәс Китаптин бир қисимни (өз тилида, әлвәттә) оқуп униң үстидә азрақ ойлиништин ибарәт (жуқурида, «Қан.» 17:19ни көрүң).
Худа һәммимизни сақлисун — вә аримиздики бала-җақилиқ болғанларға аилилик турмушимиздики барлиқ ишлиримизниң тәмигә Өз шат-хорамлиғи вә арам-хатирҗәмлигини селиш үчүн Өзиниң Мәсиһдә болған шәртсиз, тилсимат муһәббитини ата қилғай!