Тәврат 24-қисим

«Йәрәмия» 

(Йәрәмия пәйғәмбәрниң китави)



Кириш сөз


Китапни қисқичә тонуштуруш

Йәрәмия пәйғәмбәрниң пәйғәмбәрлик хизмити бәлким миладийәдин илгәрки 626-жилидин миладийәдин илгәрки 585-жилиғичә җәмий 42 жил давам қилған. Шуниң үчүн Тәвраттики «Йәрәмия» дегән қисимниң әң узун болуши һәйран қаларлиқ иш әмәс, әлвәттә. Җәзмләштуримизки, мәзкур китап мошу 42 жил ичидә у бәргән бешарәт вә тәлимләрниң бир йәкүнидин ибарәттур. Исраилниң тарихида әң қараңғулуқ мәзгилләрниң биридә, Худаниң сөзи мошу бешарәтләр арқилиқ униңға йәткүзүлгән. Йәрәмияниң китавиниң өзигә замандаш болған Әзакиял пәйғәмбәрниң китави билән шундақ ортақ йери барки, у инсанниң гунаға патқан һәқиқий һалитини үзүл-кесил ашкарилап һәм тәһлил қилип, уни көз алдимизға әйни һалда кәлтүриду. Шуңа у көп һалларда «адәмниң қулиқиға яқидиған» әсәр болмай қалиду. Лекин һаят тоғрилиқ төвәндикидәк кәскин, җиддий соаллири болған оқурмәнләргә униңдин әмәлий җаваплар тапқили болиду. «Немишкә һалитим мундақ чатақ?», «Мән немишкә вәдәмдә турмай өзгиләрниң үмүтини йәрдә қойимән?», «Немишкә әхлақта һәрдайим мәғлубийәттә ахирлишимән?», «Немишкә өзәмниң Худаға зади яқмайдиғанлиғимни чоңқур һес қилимән?», һәтта «Диний мурасимларға өзәмни көп беғишлиғиним билән немишкә өзәмниң Худаға зади яқмайдиғанлиғимни чоңқур һес қилимән?», «Немишкә бизниң елимизниң һалити шундақ чатақ?» дегәндәк соаллар оқурмәндә барму? Әнди мәзкур китапта сиз үчүн җаваплар бар.


Биринчидин, у һәр биримизгә «садиқ әйнәк» болуп, һәр биримизгә ичимиздики чоңқур йилтиз тартқан гуна мәнбилирини әкс әттүриду; иккинчидин, бу гуна мәнбәлиридин қутулуш йолини көрситип бериду. Бу йол пәқәт «Йәһудий хәлқи» үчүнла әмәс, бәлки пүткүл инсанийәт үчүндур. У болсиму, ниҗатлиқтур! Бу ишлар үстидә «қошумчә сөз»имиздә тохтилимиз («Қутқазғучи-Мәсиһ вә йеңи әһдә»).


Тарихий арқа көрүнүш

Йәрәмия дунияға келиштин бурун, Йәһуда әң дәһшәтлик падишалириниң бири болған Манассәһниң 50 жиллиқ һөкүми астида болған еди. «Шималий падишалиқ» болған Исраилдики «он қәбилә» Асурийә тәрипидин миладийәдин илгәрки 722-жили сүргүн қилинған. Йәһуда падишаси Манассәһ болса өз падишалиғини қоғдаш үчүн Худани издәп Уни башпанаһ қилиш вә Униңдин йол сорашниң орниға, имканийәтниң баричә көпрәк ят әлләр билән иттипақ түзүшкә интилгән еди. У бу ят әлләргә болған «садиқлиқ»и вә «сәмимийлик»ини билдүрүш үчүн уларниң бутлирини вә бутпәрәслик ишлирини қобул қилип уларға атап бутханиларни салғузған; бу бутпәрәслик һәтта «инсан қурбанлиғи»ни, балиларни қурбанлиқ қилишни өз ичигә алатти. Йәшая пәйғәмбәр униңға: — Бундақ ишларни давамлаштурсаң Худа пүткүл Йәһудани вәтинидин мәһрум қилип Бабилға сүргүн қилиду, дәп агаһландурған. Лекин Манассәһ һеч қулақ салмиған; у бәлким һәтта Йәшая пәйғәмбәрни өлтүргән болуши мүмкин.


Көп адәмләр: «Мән һазир гуна қиливеримән, андин қериғанда товва қилимән» дегини билән әмәлийәттә наһайити аз бир қисим кишиләр яшанғанда андин товва қилиду. Һалбуки, адәмни һәйран қиларлиқ иш шуки, рәзил падиша Манассәһ мәлум дәриҗидә товва қилған. Бирақ хәлқигә нисбәтән бутпәрәсликтин көп зиян болған; уларға бутпәрәслик, шуниңдәк һәр хил рәзиллик сиңип кәткән еди. Лекин Манассәһниң оғли Йосия сәккиз яшқа киргәндә тәхткә олтарған болсиму, пәқәт он нәччә яшқа чиққандила бундақ ишларни түзитиш истики күчлүк болған еди. Тәвраттики «Тарих-Тәзкирә» һәм «Падишалар» дегән қисимларда бу ишлар хатириләнгән: —


«Сәлтәнитиниң сәккизинчи жили, у техи гидәк чеғидила, атиси Давутниң Худасини изләшкә башлиди; сәлтәнитиниң он иккинчи жилиға кәлгәндә Йәһуда билән Йерусалимдики «жуқури җайлар», Ашәраһ мәбудлири, ойма бутлар вә қуйма бутларни йоқитип, зиминни пакизлашқа киришти. 

Хәлиқ униң көз алдидила «Бааллар»ниң қурбангаһлирини чеқип ташлиди; у қурбангаһларниң үстигә егиз қилип орунлаштурулған хушбуйгаһларни кесип ташлиди; у йәнә Ашәраһ мәбудлири, ойма-қуйма бутларни чеқип, униң тописини бу мәбудларға қурбанлиқ сунғанларниң қәбирлиригә чечивәтти. Бут каһинлириниң устиханлирини қурбангаһлириниң үстидә көйдүрүвәтти; шундақ қилип, у Йәһуда билән Йерусалимни пакизлиди. У Манассәһ, Әфраим, Шимеон һәтта Нафталиғичә уларниң һәр қайси шәһәрлиридә вә әтрапидики харабиләрдә шундақ қилди; у қурбангаһларни чеқип, Ашәраһ мәбудлири вә ойма бутларни кокум-талқан қиливәтти, пүтүн Исраилдики хушбуйгаһларниң һәммисини кесип ташлап, Йерусалимға қайтти» («2Тар.» 34:3-7).


«... У Йәһуда шәһәрлиридин барлиқ каһинларни чақиртип, өзигә жиғди. Андин у Гәбадин тартип Бәәр-Шебағичә каһинлар хушбуй яқидиған «жуқури җайлар»ни бузуп булғивәтти; у «дәрвазилардики жуқури җайлар»ни чеқип бузди; булар «шәһәр башлиғи Йәшуаниң қувиқи»ниң йенида, йәни шәһәр қувиқиға кириш йолиниң сол тәрипидә еди (әмди «жуқури җайлар»дики каһинларниң Йерусалимда Пәрвәрдигарниң қурбангаһиға чиқиши чәкләнгән еди; лекин улар давамлиқ өз қериндашлири билән биргә питир нанлардин йейишигә муйәссәр еди)». («2Пад.» 23:8-9)


Бу ислаһат миладийәдин илгәрки 672-жили башланған еди. Бир жилдин кейин Худа Йәрәмияни пәқәт Исраилғила әмәс, бәлки ят әлләргиму пәйғәмбәр болушқа чақирған. У Йерусалимниң шималиға сәккиз километр жирақлиқтики Анатот дегән йезидики бир каһин аилисидин болуп, шу чағда бәлким он алтә яштин ашмиған еди. Шүбһисизки, Йәрәмия Йосия падишаниң ислаһат елип беришида уни қоллайдиған күчлүк бир аваз еди.


Бәш жилдин кейин, муқәддәс ибадәтханини пакландуруш җәриянида, Муса пәйғәмбәргә тапшурулған «Қанун-дәстурлар»дин көчүрүлгән бир «орам язма» тепилди. Тепилған язма бәлким «Қанун шәһри» дегән қисимни өз ичигә алған; бу қисимда, Худаниң Исраил билән түзгән әһдисиниң иккинчи қетимлиқ тәпсилий елан қилиниши хатириләнгән еди. Бу қанун-дәстур қисминиң тепилиши Йосияниң ислаһатни алға сүрүшигә техиму илһам болди.


Йәрәмияниң бизгә (11:1-8дә) ейтишичә, бу вақиәдин бир жил кейин у әһдини җакалаш һәм уни шәрһ қилиш үчүн йол алған. Шүбһисизки, у әһдини җакалиғинида өз бешарәтлирини униңға қошуп аян қилған.


Әһдә ичидә мундақ сөзләр бар («Қанун шәһри» 12:13-14): —


«Сән көйдүрмә қурбанлиқлириңни удул кәлгән җайларда қилмаслиқ үчүн көңүл қойғин; пәқәт Пәрвәрдигар һәммә қәбилилириңниң зиминлири арисидин таллиған җайда көйдүрмә қурбанлиқлириңни қил вә шу җайда мениң саңа барлиқ тапилиғинимға әмәл қил».


Бу сөзләр бойичә Йосия падиша Йерусалим (Худа «таллиған җай»)дин башқа «жуқури җайлар»да қилидиған қурбанлиқ мурасимларни бекар қиливәткән еди.


Шуниң билән Йәрәмия әһдини җакалиғанда, өз жути Анатотта һәммидин қаттиқ қаршилиққа учриған. Анатот болса «каһинлиқ жут» еди; есимиздә барки, Йәрәмия өзи каһин еди. Йосия ислаһат қилғинида Йәрәмияниң аилисидикиләрдин көп адәмләр бәлким каһинлиқтин қалдурулған яки төвәнрәк орунларға чүширилгән болуши мүмкин; әгәр уларниң ичидә өзлирини «Баал»дики бутпәрәсликкә атиғанлар болса улардин бәлким өлүмгә мәһкүм қилинғанларму болған еди. Анатотта башқа йәрләргә охшаш «жуқури җайлар» болуши мүмкин еди. Йосияниң шу йәрләрдә ибадәт мурасимларни әмәлдин қалдурғанлиғи дәл Йәрәмияниң аилисидикиләргә пайдилиқ «жуқури җайлар»дики «аилә иш-оқити»гә берилгән хатимә болған еди. Униң аилисидикиләрниң инкасини тәсәввур қилиш тәс әмәс. Уларниң уни өлтүрүш қәстини 11:18-23-айәттин, вә қаттиқ чәткә қеқилишини 15:17-айәттин көргили болиду. Униңға хотун алмаслиқ буйрулған еди; чүнки униң өмри дайимлиқ хәвп-хәтәр һәм дәрд-әләм ичидә өтәтти; униң той қилмаслиғиниң өзи түмәнлигән жутдашлириға: «Худаниң пат арида чүшидиған җазалири түпәйлидин, силәргиму нормал аилилик турмуш мүмкин болмайду» дәйдиған бир бешарәт болатти.


Йәрәмия өзиниң җапалиқ тәнһа йолидин Пәрвәрдигарға көтәргән дад-пәрядлири вә һәтта ағринишлири һәйран қаларлиқ иш әмәс. Уларни 11-20-бапларда арилап-арилап учритимиз. 15:19-20дә Худа бу тоғрилиқ униңға еғир бир сөз қилиду вә билишимизчә, у бу сөздин кейин иккинчи «Худайимниң йолидин янғум бар» дегүчи, яки шу йолдин қақшиғучи болмиған. У һазир кона әскәр болуп, йолни ахирғичә меңишқа йүзини чақмақ тешидәк қилған.


Йосия падиша һаят вақтида, Йәрәмия «чәткә қеқилған» вә өлүм хәтири астида болғини билән, мәлум дәриҗидә «падишаниң һимайиси астидики адәм»му еди. Әһвал «соғ уруш» дәвридикидәк еди; лекин у һәрдайим һәр әһвалда хәлиқләргә Худаниң сөзини йәткүзди (25:1ни көрүң; бу айәт Йәһоакимниң төртинчи жилиғичә болған җәрияндики Йәрәмияниң әһвалини тәсвирләйду).


22:15-16дә Худаниң Йосияни тәриплигинини көримиз (Худа Йосияниң оғли Йәһоаһазға сөз қилиду): —


 «Сән кедир яғичидин ясалған тахтайларни чаплап, ата-бовилириң билән бәсләшсәң қандақму падиша болушқа лайиқ болисән? Сениң атаң (Йосия) йәп-ичишкә тәшәккүр ейтип, адаләт вә дурус ишларни жүргүзгән әмәсму? Шуңа у буниң яхшилиғини көргән. У мөминләрниң вә намратларниң дәвасини тоғра сориған; шуңа хәлиқниң әһвали яхши еди. Бундақ иш мени тонуштин ибарәт әмәсму?» — дәйду Пәрвәрдигар».


Шүбһисизки, Худаниң орунлаштуруши билән, шималий зиминларда болған сиясий вақиәләр Йосия падишаниң кейинки жиллирида ислаһатларни алға сүрүшкә әркинлик вә вақит яритип бәрди. Йәһуданиң дүшмини Асурийә шималий тәрәптә Бабилниң вәсвәслиригә вә шәрқий тәрәптә Медияниң тәһдидлиригә тақабил туруш билән бәнд еди. Миладийәдин илгәрки 612-жили Бабиллиқлар Асурийә империйәсиниң пайтәхти Нинәвәни ишғал қилди; Асурийәниң қошуни ғәрипкә, Һаран шәһиригә жүрүш қилди. Улар шу йәрдә йәнә 609-жили Бабиллиқлар тәрипидин йеңилди.


Мисир падишаси Пирәвн «Асурийәни қутқузайли, уларни өзимизгә иттипақдаш қилайли» дәп уларниң ишиға арилашмақчи болди. Шүбһисизки, уларниң мәхсити, Асурийәниң илкидики Сурийә вә Қанаан (Пәләстин) зиминлиригә «инъам сүпити»дә еришиштин ибарәт еди. Шу жутлар әслидә Асурийәгә беқинған еди. Йәһуда бу жутларниң ичидә болғачқа, Йосия бундақ әһвални халимай (Худадин йол соримайла) «Мегиддо җилғиси»ға чиқип Пирәвн билән қаршилашти. Униң қошуни мәғлуп болуп өзи әҗәллик яриланди. Пирәвн Асурийәни қутқузалмиған болсиму, униң қошуни төрт жил Әфрат дәрияси бойида туруп Сурийә һәм Пәләстинни өзигә беқиндурди. У Йәһуданиң йеңи падишаси Йәһоаһазни үч ай олтарған тәхттин чүширип, орниға мустәбит Йәһоакимни тәхткә олтарғузди. Лекин Пирәвн болса миладийәдин илгәрки 605-жили Бабил падишаси Небоқаднәсар тәрипидин Каршимишта мәғлуп қилинди. Пүткүл «оттура шәриқ» Небоқаднәсарниң алдида өз олҗисидәк һаләттә болди.


604-жили Йәрәмия барлиқ бешарәтлирини бир орам язмиға хатирилитип, уни хәлиққә оқутти; буниң нәтиҗиси шундақ болдики, падиша Йәһоаким язмини отданға ташлап көйдүрүвәтти (36:9).


Һазир бутпәрәслик қайтидин үстүнлүккә өтти. Нәтиҗидә Йәрәмия вә униңға охшаш ихласмән кишиләр зиянкәшликкә һәтта өлүм җазасиға учриди. (26:20-23; 22:17ни көрүң). Йәрәмия дәррилинип, зинданға ташланди (20:2); өлүмгә мәһкүм қилинишқа тас қалди (26:10 қатарлиқлар). Йәһоаким Худаниң әһдисини бузуши билән тәң, Небоқаднәсар билән түзгән әһдиниму бузди. Шундақ қилип Йәһоаким миладийәдин илгәрки 598-жили тәхттин чүширилүп сүргүн болушқа һөкүм чиқирилди вә сүргүнлүккә йолға чиқипла дуниядин кәтти. Униң избасари оғли Йәһоакин қайтидин Йерусалимни чиң тақап, қаршилиқни давамлаштурди; лекин Бабил тәрипидин үч айлиқ муһасиригә елинғандин кейин тәслим болди. Уму сүргүн болуп, ибадәтханидики қиммәтлик қача-қучилар, Йерусалимдики мөтивәрләр вә уста һүнәрвәнләр билән тәң Бабилға елип кетилди. Бу миладийәдин илгәрки 597-жили еди.


Небоқаднәсар болса «у яхши қорчақ болиду» дәп Йәһоакимниң акиси Зәдәкияни тәхткә олтарғузди. Лекин әмәлийәттә болса Зәдәкия һәммә әлгә нисбәтән «қорчақ» болуп, пат арида Бабилға қарши исиян көтәрмәкчи болған башқа әлләрдин келидиған әлчиләр өмекини күтиватқан еди (27:3). Униң һөкүм сүргән дәври Йәрәмия үчүн әң қийин болған он жил болған еди.


Әлчиләр Зәдәкияниң алдиға жиғилғанда, Йәрәмия нәччә боюнтуруқни көтирип кирип уларни қаттиқ чөчүтивәтти. У буларни әлчиләрниң һәр биригә тапшуруп, исиян көтиришниң пайдисиз екәнлигини, Бабил падишасиниң боюнтуруғини қобул қилиши керәклиги тоғрисидики хәвәрни йәткүзди.


Йәрәмия йәнә Бабилға аллиқачан сүргүн қилинғанларға хәт йезип уларға: Сүргүнлүк мәзгили 70 жил болиду, лекин силәр ихтиярән Небоқаднәсарға течлиқта бойсунсаңлар бу сүргүн болуш мәзгили Худаниң бәхит-бәрикитини көргән жиллар болиду, дәп несиһәт қилди. Бундақ хәвәр «милләтпәрвәр»ләргә яқмайтти; бу хәвәр болса йәнә Йерусалимда һәм Бабилда турған бир нәччә аталмиш «пәйғәмбәрләр» җакалиған хәвәрниң әкси еди. Мундақ хәвәр йәткүзүш Йәрәмия үчүн хәтәрлик йол еди; у йәнә «Сени тақаққа селишимиз керәк» дегәндәк тәһдидләрни аңлиди (29:24-29). Лекин падиша Зәдәкия Небоқаднәсарға ичкән қәсимини бузуп Бабиллиқларни қайтидин қозғап, уларни «Сәвир-тақитимиз қалмиди, қисас алмисақ болмайду» дегүзди; шу шараитта улар Йерусалимниң дәрвазилири алдиға кәлгән чағда Йәрәмия чоқум техиму дадил нуқтиинәзәрдә туруши керәк еди. Бабиллиқларниң келиши, деди Йәрәмия, Худадин чүшкән җаза; Худаниң җазасини уларға тәслим болуш йоли билән қобул қилиш керәк, деди. У һәтта Небоқаднәсарниң Худаниң тәрбийилик җазасини Өз асий хәлқи үстигә беҗа кәлтүрүши билән уни «Худаниң қули» (25:9, 27:6) дәп атиған. Бундақ сөзләрни «миллий хаинлиқ» дәп шикайәт қилиш асанға чүшиду. Йәрәмия зинданға қамап қоюлди (бу вақитта шәһәрдә қәһәтчилик болған болуп, зиндандикиләргә қанчилик озуқ тәминлинидиғанлиғини оқурмәнләр тәсәввур қилалайду). Йәрәмия бу йәрдин һәрбий зинданға өткүзүп берилип, ахирда «патқақлиқ азгал»ға ташливетилди. У чоңқур патқаққа петип соғтин вә аҗизлиқтин өлүшкә аз қалди. Һәқиқий миллийпәрвәр дәл Йәрәмия еди. Униң сөзлири инсанларниң ойлап чиққан хам хияллириға әмәс, бәлки Худаниң аян қилған вәһийлиригә асасланған, салмақ, еғир-бесиқлиқтин чиққан еди. Бәзиләр: «Ахирқи дәқиқидә кәлгән қутқузуш» тоғрилиқ чүшәйдиған болсиму (вә Худа һәқиқәтән бәзи вақитларда «ахирқи дәқиқидә» қутқузиду) лекин шу чағда Худаниң сөзи «қутқузуш» тоғрилиқ әмәс, бәлки пәқәт адәмни кичик пеиллиқ қилиш тоғрилиқ еди. Униң йоли болса «Калдийләргә (Бабиллиқларға) тәслим болуңлар» дегәнликтин ибарәт еди. Лекин Зәдәкия падиша «жумилақ тавуз»ниң дәл әйни еди — бир қарарға келәлмәйтти, һәрдайим паланчи тәрәп яки пүкүнчи тәрәптикиләрниң ойлиғанлиридин қорқуп жүрәтти. У дайим, һәтта Йәрәмия зинданда ятқан вақитта униңдин мәслиһәт сорайтти, лекин алған мәслиһәтни тезла унтуп кәтти. Ахир берип униң иккилинишлири өзигә дәһшәтлик җазани елип кәлди (39- һәм 52-бапни көрүң).


Йәрәмия мәбләғ селип, ана жути Анатоттики бир етизни сетивелип Худа аян қилған келәчәккә болған ишәшини көрсәтти (32:6-14, 24-25). Йерусалим ишғал қилинғандин кейин, Бабиллиқ қаравул беги униңға өмриниң қалған күнлиридә Бабилда раһәтлик шараитта турмуш өткүзүшкә пурсәт бәргәндә, у бәлки Йәһуда зиминида қелип әң намрат кишиләр билән биллә қийин шараитларда турушни таллиши билән хәлиққә болған һәқиқий муһәббитини көрсәтти. «Миллипәрвәр» падиша вә һөкүмран-сәрдарлири болса жутидин қанчә жирақ қачалиса шунчә яхши дәп бәдәр қечишқа интилди. Падишаниң «һәргиз тәслим болмаймиз» дегән «миллипәрвәр» сияситиниң ақивити Йерусалимниң: «Қайтидин һеч қандақ исиян көтәрмисун» дейилгән мутләқ һалакитидин ибарәт болди. Йәрәмия Бабиллиқлар бекиткән йеңи валий Гәдалияниң һимайиси астида, зиянкәшликтин сәл арам тапти. Гәдалияниң Йәрәмияға болған иллиқ муамилисидин униң ақкөңүл вә адил киши екәнлигини көрәләймиз. Әпсуски, өзүн өтмәй уму Бабилниң боюнтуруғини әслидә рәт қилған ишәнмәсликниң зийиниға учриғучи болуп чиқти. Далада жүргән бәзи ләшкәр башлиқлири Йәһуда зиминида аман-течлиқниң йәнә болғанлиғидин хәвәр аңлап Пәләстингә қайтип кәлди. Улар арисида Ишмаил исимлиқ бир киши бар еди. У шүбһисизки, өзини падиша қилип «йеңи падишалиқ»ни қурмақчи болуп, Гәдалияни өлтүрүвәтти. Йәһудадики башқа «ләшкәр башлиқлири» болса униң планини тосиди. У қечип кәтти.


Бу ишлар ләшкәр башлиқлирини еғир тәңликтә қалдурди. Бабиллиқлар бекиткән валий вә униңға ярдәмчи һәмраһ болсун дәп қалдурулған бәзи Бабиллиқ мәнсәпдарлар вә ләшкәрләр өлтүрүветилгән еди. Шуниң билән уларниң қаришичә, бу вақиәләр Небоқаднәсарниң көзигә йәнә бир исиян болуп көрүнүши мүмкин еди. Улар Бабиллиқлар тезла қайтип келип қисас алиду, дәп ойлиди. Йәһудада қалған һәрбий күчләр интайин аз еди. Шуңа улар Мисирға қечиш қарариға кәлди. Һалбуки, «Худаниң башқа орунлаштуруши бармиду, Униңдин сорайли» дәп улар Йәрәмиядин, Худадин бешарәт сорашни тәләп қилди. Йәрәмия сәвирлик билән Худадин сөз күтти. Он күндин кейин вәһий униңға келип: «Йәһуда зиминида турувериңлар, Бабил падишасиға бойсунуңлар, вә Мән уни сөзлириңларға ишәндүримән» дейилди. Бу толиму күтүлмигән җавап еди, уларниң уни аңлиғуси йоқ еди. Улар ахирида Йәрәмияниң ярдәмчиси Баруқни «Сән Йәрәмияни бизгә қаршилишишқа кушкүрттуң» дәп һәр хил банә билән, Худаниң сөзини йәнә бир қетим нәзиригә алмиди. Уларниң бундақ шикайитиниң толиму күлкиликлиги һәммигә аян болса керәк, чүнки Баруқ һәм Йәрәмия улар билән биллә Йәһуда зиминида турувәрсә вә Бабил падишаси бу зиминға қайтип кәлсә, улар билән охшашла хәтәрдә қалатти. Улар Мисирға кирди, Йәрәмия һәм Баруқни улар билән беришқа мәҗбур қилди. Вақит тәртиви бойичә китапниң ахирида, Йәрәмияниң өзини Мисирға мәҗбурий елип барғанларға қарши чиқип, уларниң қайтидин башлиған бутпәрәслигини әйиплигәнлигини көримиз. Йәрәмия: — Силәр «Йәһуда зиминида қеливәрсәк чоқум Небоқаднәсарниң қоли билән өлимиз» дегән едиңлар, шуңа силәр Мисирдиму Небоқаднәсарниң қоли билән бәрибир түгишисиләр, дәп агаһландуриду. Улар тәтүрлүк қилип униң әйивигә рәддийә бәрмәкчи болуп, «Бешимизға чүшкән күлпәтниң сәвәви, ата-бовлиримизниң вә бизниң бутларға чоқунушимиз әмәс, бәлки сениң Пәрвәрдигариңға ибадәт қилиш йолуң болди» дәйду. Йәрәмияниң бешарәтлири йезилған хатириси Йәрәмияниң «Һәқиқәтни испатлайли; көримизки, кимниң сөзи инавәтлик болиду, уларниңму яки мениңму?» дегән сөзлири билән ахирлишиду (44:28). Йәрәмияниң бешарәтлири барлиқ инсанларға өзлириниң испатини елип келиду.


Йәрәмияниң ярдәмчиси Баруқ китапниң ахирида Йәрәмияда қандақ ишларниң йүз бәргәнлигини бизгә көрсәтмигәнлиги сәл сирлиқ иштур. Лекин Йәрәмия өзи шундақ халиған болуши мүмкин. Униңдин сәвәвини сориған болсақ шүбһисизки, у бизгә: «Муһими пәйғәмбәр әмәс, бәлки Худаниң пәйғәмбәр арқилиқ кәлгән сөзидур» дегән болатти.

Йәнә қошуп ейтишимиз керәкки, китапта хатириләнгән көп бешарәтләр вақит тәртиви бойичә рәтләнгән әмәс. Улар бәлки тема бойичә рәтләп қоюлған. Төвәндә китап мәзмуни җәдвилидә бешарәтләрниң берилгән вақитлири тоғрилиқ билгинимизни көрситимиз.


Тәрҗимимиздә биз ибраний тилшунаслириниң тәтқиқатлиридин, болупму әнгилйәлик алим «Дерик Киднер»ниң «Йәрәмия» дегән әсиридин көп пайдиландуқ.


Мәзмуни


бап, бешарәт-вақиәләр, вә вақти

  Биринчи қисим — биринчи орам язма  (Йәрәмия 36:1-2)

бап

Бешарәт-вақиә

Вақит (билгәнлиримиз)

(миладийәдин илгәрки жиллар)

1

Йәрәмияниң чақирилиши

626

2-6

Йәһуда товва қилиши керәк

626-»-»

7-9

Ибадәтханида бешарәт җакалаш

609 яки кейин 

10

«Асмандики аламәтләр» («бешарәтләр») муһим әмәс


11

Пүткүл зиминда әһдини җакалаш


12

Йәрәмияниң дад-пәрядлири

622/621?? 

13

Канап ич тамбал

622/621?? 

14

Қәһәтчилик


15

Йерусалимниң ақивити

Йәрәмияниң йәнә дад көтириши

- 

16

Йәрәмия той қилмаслиғи керәк

- 

17

Гуна инсанниң асасий мәсилиси

шабат күни тоғрилиқ

- 

18

Сапалчидин алған савақлар

- 

19

Сапал козидин алған савақлар

609 яки кейин 

20

Йәрәмияниң урулуши

Пашхурға болған бешарәт

609 яки кейин 

Иккинчи қисим — 

(көпинчиси) кейинки бешарәтләр 

бап

Бешарәт-вақиә

 Вақит (билгәнлиримиз)

21

Йерусалимниң ахирқи қоршвивелиниши

588

22

Төрт падиша тоғрилиқ бешарәтләр

598

23

Сахта падичилар, «Һәққаний Шах» ....


24

Яхши вә начар әнҗирләр

597 яки кейин

25

70 жиллиқ сүргүнлүк

605

26

Шилоһ тоғрилиқ бешарәт

609 яки кейин

27-28

Бабилниң боюнтуруғини

қобул қилиши керәк

594

29

Сүргүн болғанларға язған хәт

597дин кейин

30-31

«Үмүт китави»

...

32-33

Йәрәмияниң етизни сетивелиши 

588/587

34

Калдийләрниң вақитлиқ кетип туруши

Қулларниң азат қилиниши  

588

35

Рәкабийлардин алған савақ

601дин кейин

36

Орам язма вә униң көйдүрүлүши

605/604

37

Йәрәмияниң қолға елинип қамап қоюлуши 

588

38

Патқақлиқ азгал

588/587 

39

Шәһәрниң өрүветилиши

587

40

Йәрәмияниң Гәдалияниң йенида туруши

587

41

Гәдалияниң өлтүрүлүши

587

42-43

Мисирға қечиш

587дин кейин

44

Қачқанларниң бутпәрәслигини ақлиши

585

45

Баруқ үчүн бир бешарәт

605

Үчинчи қисим — «ят әлләргә» болған бешарәтләр

46

Мисир

...

47

Филистийә

...

48

Моаб

...

49

Аммон, Едом, Дәмәшқ, Кедар, Елам

...

50-51

Бабил

...

Хатимә

52

Тарихий Хатимә

...


Вақит җәдвили


Вақит җәдвили

Жил

Вақиә

640/639

Йосия падиша болиду

628

Йосия ислаһатни башлайду

627

Йәрәмия хизмитини башлайду

626

Набополассар Бабил империйәсини бәрпа қилиду

622/621

«Қанун-дәстур» китави тепилиду

612

Асурийәниң пайтәхти Нинәвә өрүветилиду

609

Йосия җәңдә өлиду

Йәһоаһаз үч ай падиша болиду

Пирәвн Йәһоакимни падиша қилиду

605

Небоқаднәсар Пирәвнниң үстидин Каршимиштә ғәлибә қилиду

У Даниял вә башқа қабилийәтлик кишиләрни Бабилға елип кетиду

604

Йәрәмияниң язмиси Йәһоаким алдида оқулуп көйдүрүлиду

601

Йәһоаким Бабилға исиян көтириду

598

Йәһоаким тәхттин чүширилүп дуниядин кетиду 

597

Тунҗи чоң сүргүн қилиниш.

Йәһоакин, һүнәрвәнләр, ибадәтханидики қача-қучилар, Әзакиял пәйғәмбәр елип кетилиду. Зәдәкия падиша қилиниду

593

Зәдәкия Бабилға чақирилиду

589

Небоқаднәсар Йәһуда зиминиға таҗавуз қилип Зәдәкияға һуҗум қилиду

«Зиминниң вәйран қилинишлири» башлиниду («Әз.» 24:2) 



587

Йерусалимниң ғулитилиши. Иккинчи сүргүн қилиниши 

582/581

Үчинчи қетимлиқ Бабилға сүргүн қилиниш

561

Йәһоакин зиндандин қоюветилиду

539

Бабил өрүветилиду

538/536

Парслиқ император Қорәш Бабилда сүргүн 

болғанларни Бабилдин азат қилиду 

520

Мукәддәс ибадәтханиниң ули селиниду


••••••••



Қошумчә сөз


Биз мошу йәрдә һәр бир айәтни шәрһ қилмақчи яки китапниң һәр тәрәплири үстидә тохталмақчи әмәсмиз; бәлки пәқәт оқурмәнләргә ярдәм беридиған бир нәччә алаһидә темилар, бир нәччә қизиқ нухтилар яки көп учрайдиған соаллар үстидә тохтилимиз.


«Әл билән бир» яки «әлдин бөлүнгән»?

Инсанлар үчүн әң муһим тема болған (төвәндә тохталмақчи болған «Қутқазғучи-Мәсиһ вә йеңи әһдә») тоғрилиқ сөзлишиштин илгири, буниң билән зич бағлиқ болған башқа муһим бир иш үстидә тохталмисақ болмайду. Дәрһәқиқәт: — 


«Әлгә баққан хар болмас»

«Әлгә қошулсаң әр боларсән, әлдин айрилсаң йәр боларсән»

«Белиқ судин айрилалмас, батур әр әлдин»

«Топтин айрилғанни бөрә йәр»

«Бөлүнгәнни бөрә йәр» дегән мошундақ мақал-тәмсилләр наһайити көп.


Бу мақал-тәмсилләрни Әйса Мәсиһниң бир гепи билән селиштурайли: —


«Тар дәрвазидин кириңлар. Чүнки кишини һалакәткә елип баридиған дәрваза кәң болуп, йоли кәңташа вә дағдамдур, вә униңдин киридиғанлар көптур. Бирақ һаятлиққа елип баридиған дәрваза тар, йоли қистаң болуп, уни тапалайдиғанларму аз» (Инҗил, «Мат.» 7:13-14).


Әнди «әл»гә әгәшкән болсақ қайси йолда болимиз? Һаятлиққа баридиған «аз адәм тапалайдиған» йолда боламдуқ? Әгәр сиз җававән: «Мениң жутум башқа әлләргә охшимайду» десиңиз, бу пәқәт милләтпәрәс мәғрурлуқла, халас. Мәлум бир әлниң гуналири башқа әлниңкигә охшимайдиған болсиму, лекин биз тутқан һәр қандақ гуналиқ йол пәқәт һәққанийлиқ вә пак-муқәддәслик орун алалайдиған җәннәткә бизни налайиқ қилиду. Өз гуналириңиз охшаш тезликтә өзиңизни дозаққа елип баридиған болса, башқиларниң гуналирини тәнқит қилишниң пайдиси барму?


Тәвраттики «Йәрәмия» қисми болса бу һәқиқәтләргә рошән бир мисалдур. У өмриниң көп қисмида өз җәмәтидикиләр, өз дәвридики падишалар вә муһтәрәм «диний әрбаблар» тәрипидин чәткә қеқилған. Бәзи вақитларда йошурунивалған, бәзи вақитларда қоғланған, у һәрдайим өзини қәстләп жүридиған кишиләр түпәйлидин өлүм сайисида жүрәтти. У болса «әлдин бөлүнгән»; лекин һәқ болса униңда, наһәқ болса «әл»дә еди. Йеганә бирла болсун, яки миң арисида болсун, һәқиқәткә ишәнгән вә һәқиқәтни сөзләйдиған, өзини һәқиқәт билән бир қилған киши болса һәқликтур. «Бөлүнгәнни бөрә йәр» дегәнниң орниға: «Худа билән бир болған көпниң ичидидур» дегән мақални алмаштурғумиз бар. Мәсилән, пүткүл аилидикилирим, барлиқ әҗдатлирим бутқа чоқунған болса, мениң бутпәрәслигимму тоғра болған боламду? Мениң әтрапимдикиләр оғрилар, баҗ оғрилиғучилар, яки өз җөрилирини алдап башқилар билән бир орунда ятқучилар болса, ундақта бу «көп кишиләр қилған» иш һәқлик иш боламду? Қиямәт күнидә Һәммигә Қадир биздин: «Мениң һәқиқитимни немә қилдиң?» дәп сориғанда биз: «Башқилар буниңға әгәшмиди, шуңа мәнму әгәшмидим» десәк қандақму банә болиду? Биз үчүн зади қайсиси үстүн, Һәммигә Қадирниң сөзиму, яки «әлниң пикри»му?


Бу ишта һалқилиқ мәсилә мәғрурлуқ, мәйли шәхсий яки миллий мәғрурлуқ болсун, охшашла мәғрурлуқтур. Әгәр Худаниң һаятимиз үстидин чиқарған: «Гунакар!» дегән һөкүмини қобул қилғумиз болмиса, шуниңдәк униң ниҗатлиқ илтипатини қобул қилғумиз болмиса, У бизгә қарши туриду. Һәммимизгә өз гуналиримизни тонуп йетишниң орниға, башқиларниң гуналирини тәнқит қилиш асанға чүшиду; өз елимизниң гуналирини тонуп йетишниң орниға, башқа әлниң гуналирини тәнқит қилиш асан чүшиду. Бирақ ахирида мошундақ тәнқитләр өзимизни дозаққа елип бариду, халас; биз дайим өз гуналиримизни бир тәрәп қилмай туруп башқиларға «йоллирини һеч өзгәртмәйду улар» дәп тәнә қилимиз. Һәммигә қадир бу тоғрилиқ немә дәйду? Һәтта биз өз гунакар һалитимиздин өзгиришкә интилидиған «аз сан»дики кишиләр болсақму, лекин «һеч немигә тиришмайдиғанлар»ниң үстидин һөкүм чиқирип уларни кәмситишимиз мүмкин; лекин бундақ һөкүм чиқиришимизниң өзи бизниң техи ниҗатлиқ йолида дәсләпки қәдәмни басмиғанлиғимизға испаттур. Ниҗат йолиниң дәсләпки қедими болса: «Өз гуналирим Худа алдида сесиқтур, пәқәт У маңа меһир-шәпқәт көрсәтсила андин шәхсийәтчилик вә һалакәтниң «патқақ азгили»дин тартилип қутқузулимән» дегәнни тонуп йетиштин ибарәттур.


Йәрәмия һәргиз «Мән яхши, башқилар яман» яки «өзәм бәг, өзәм чоң» дәйдиған, башқиларни тәнқит қилишқа амрақ киши әмәс еди. У өз ели тәрипидин кәмситилгән, дайим уларниң зиянкәшлигигә учриған болсиму, униң Худаниң уларға рәһимдиллиқ көрситишини давамлаштурушини тилигәнлигини көримиз. Бәзи вақитларда у Худадин: «Мән үчүн қисас алғайсән» дәп дуа қилғини билән, мәзкур китаптин (мәсилән, 14:8-9дин) һәм униң «Йәрәмияниң жиға-зарлири» дегән китавидин униң уларниң һали үстидин төккән қайғу-һәсрәтлири вә уларға бағлиған чоңқур муһәббитиниму көрәләймиз.


Бизгә немишкә «Қутқазғучи-Мәсиһ» (23:6) вә «йеңи әһдә» (31:31-34) керәк?

Жуқирида ейтқинимиздәк, Йәрәмияниң пәйғәмбәрлик хизмитиниң дәсләпки жиллири Йосия падишаниң «ислаһат елип барған» вақтиға тоғра кәлгән еди. Йосия өзи Худадин қорқидиған падиша еди. Әнди у бутпәрәсликкә петип кәткән бир әл үстигә падиша болғанда немиләрни қилиши керәк? У ишни муқәддәс ибадәтханидин башлиди; шу йәрдин у һәр қандақ мәбудларни чеқип, барлиқ бутпәрәс каһинларни орнидин қалдуривәтти. У пүткүл дөләтни тәкшүрүп, барлиқ тепип чиққан бутпәрәс тавапгаһларни вәйран қилди. У Муса пәйғәмбәргә тапшурулған қанун-дәстурларға бойсунған падиша болуш сүпити билән бу ишларни қилиш униң бурчи еди. У сотханилардин парихорлуқ яки чириклишишни ениқлап чиққан болса қәтъий бир тәрәп қилди. Дөләт бойичә зор катта бир «өтүп кетиш һейти» өткүзди («2Тар.» 30-бап). Йосия тоғрилиқ: «Униңдәк Мусаға чүширилгән қанунға интилип пүтүн қәлби, пүтүн җени вә пүтүн күчи билән Пәрвәрдигарға қайтип, өзини беғишлиған бир падиша униңдин илгири болмиған еди вә униңдин кейинму униңға охшаш бириси болуп бақмиди» («2Пад.» 25:23). Сирттин қариғанда нурғун ишлар наһайити оңушлуқ көрүниду. Бирақ Йәрәмияниң шу күнләрдики бешарәтлири аян қилғандәк, нурғун кишиләрниң ичидә һеч қандақ өзгириш йоқ еди. Буниңға мисал кәлтүрсәк, Йосияниң күнлиридә Йәрәмия ибадәтханида туруп хәлиққә мундақ тәнбиһ бәргән еди: —


«Балилар отун териду, атилар от қалайду, аяллар қәстән Мени рәнҗитишкә «асманниң ханиши» үчүн пошкалларни селишқа хемирни жуғуриду, шуниңдәк ят илаһларға «шарап һәдийә»ләрни қуйиду» (7:18).


Оттуз жил кейин, Йоһанан вә униң ләшкәрлири Йәрәмияни мәҗбурлап Мисирға елип кәткәндә, у уларниң Мисирда қайтидин башлиған «асманларниң ханиши»ға болған бутпәрәслиги тоғрилиқ йәнә тәнбиһ бериду: — 


«Сән Пәрвәрдигарниң намида бизгә ейтқан сөзгә кәлсәк, биз саңа һеч қулақ салмаймиз! Әксичә биз чоқум өз ағзимиздин чиққан барлиқ сөзләргә әмәл қилимиз; өзимиз, ата-бовилиримиз, падишалиримиз вә әмирлиримиз Йәһудадики шәһәрләрдә һәм Йерусалимдики рәстә-кочиларда қилғинидәк бизләр «асманларниң ханиши»ға хушбуй йеқиверимиз вә униңға «шарап һәдийә»ләрни қуюверимиз; чүнки әйни чағда бизниң ненимиз пүтүн болуп, тоққузимиз тәл, һеч күлпәтни көрмәй өткән. Амма «асманларниң ханиши»ға хушбуй йеқишни вә униңға «шарап һәдийә»ләрни қуюшни тохтатқинимиздин башлап, бизниң һәммә нәрсимиз кам болуп, қилич билән һәм қәһәтчилик билән һалак болуп кәлдуқ» (44:16-18).


Уларниң мошу җавави бизгә: —


(1) Улар гәрчә Йосия күнлиридә бутқа чоқунуштин қол үзгән болсиму, бирдин-бир сәвәп җазадин яки болмиса хәлиқниң тапа-тәнисидин болған қорқунучтин ибарәт еди. Көңлидә болса уни техи қилғуси бар еди.


(2) Гәрчә улар өз көзи билән Йәрәмия пәйғәмбәр ейтқан шунчә көп бешарәтләрниң әмәлгә ашурулғанлиғини көргән болсиму, шундақла бу бешарәтләр униң һазирқи гепиниң һәқиқәтән Худаниң сөзи екәнлигини испатлиған болсиму, улар техи аңлимиди. Уларниң гунаға бағлиған арзу-һәвәслири уларни көз алдидики пакитларға көзини көрмәс қилғанни аз дәп, уларда һәтта: «Гуна садир қилмиғанлиғимиз бизгә зиян йәткүзди!» дегәндәк алдамчи туйғуни пәйда қилип қойди.


Шуниң билән Йәрәмия уларғила әмәс, һәммимизгә интайин муһим сөз йәткүзиду: —«Қәлб һәммидин алдамчи, униң даваси йоқтур. Кимму уни чүшинәлисун?» (17:9).


Униң сөзлири өзиниңки әмәс, бәлки Худаниң сөзлири; уларға көңүл қоюп қараң. Мошу йәрдә мәсилә пәқәт «Йәһудий қәлби»дә яки «Йәрәмияниң қәлби»дә әмәс, бәлки «қәлб»тә, йәни барлиқ инсанларниң қәлбидә. Қиямәт күнидә һөкүмләр бизниң қилғанлиримиз үстидин болупла қалмай, йәнә бизләрниң немә қилғумиз барлиғи үстидинму болиду. Мәсиһ Әйсаниң сөзлиридә: —


«Силәр бурунқиларға: «қатиллиқ қилма» ... дәп буйрулғанлиғини аңлиғансиләр... лекин мән силәргә ейтимәнки, ким өз қериндишиға сәвәпсиз рәнҗигән болса, Худаниң һөкүм чиқиришиға учрайду» (Инҗил «Мат.» 5:21). 

«Ким өз қериндишиға өч болса қатилдур» (Инҗил «1Юһ.» 3:15)

Биз башқа бирисини өлтүрүшни халаймизму?

«Силәр бурунқиларға: «зина қилма» ... дәп буйрулғанлиғини аңлиғансиләр; лекин мән силәргә ейтимәнки, ким бир аялға арзу-һәвәс билән қариса, у аллиқачан көңлидә униң билән зина қилған болиду» (Инҗил «Мат.» 5:27).

Биз башқа бириси билән зина қилишни халаймизму?


Бирәр нәрсини оғрилиғимиз болуп баққанму? Дәрһәқиқәт, Мусаға тапшурулған қанунда: «оғрилиқ қилма» дәп тапилиниду. Йәнә униңда: «нәпсанийәтчилик қилма» дәпму буйрулиду. Тәпсилий ейтсақ: «Йеқиниңниң өй-имарәтлиригә нәпсанийәтчилик қилма, униң аялиға нәпсанийәтчилик қилма, қул-дедәклиригә, кала-ешәклиригә яки һәр қандақ башқа тәәллуқатлириға нәпсанийәтчилик қилма» дегәнликтур («Мис.» 20:17).

Бизниң бәлким бирәр нәрсини оғрилиғимиз кәлгәнду? Лекин уни оғрилимиғинимизниң бирдин-бир сәвәви: (1) оғрилаш пурсити чиқмиди, яки болмиса; (2) бу иш кейин ашкарилинип җазаға тартилиш еһтимали бар еди. Лекин оғрилаш нийити яки һәвиси болсила, Худа алдида оғрилиғанға баравәр болиду.


Һәммә гәп қәлбдә, йәни бизгә Адәм атимиздин мирас қалған гунайий тәбиитимиздә. У бизгә рак кесәлдәк чаплишип бизни чиритиду, дәрәқ мевә чиқарғандәк биздә гуналарни чиқириду.


Башқа бир йәрдә Муқәддәс Роһ Йәрәмия арқилиқ бизгә мундақ көрситиду: —


«Сениң зедәң давалиғусиз, сениң яраң болса интайин еғирдур» (30:12).


Худаға миң тәшәккүр ейтимизки, У бизни сөйгән вә бизгә бу мәсилигә йол тәминлигән. У давалиғусиз кесәлни давалайду! «Инсанларда мүмкин болмайдиған ишлар Худада мүмкин болиду» («Мат.» 19:26). Худаниң бу мәсилигә болған җавави «Йәрәмия»ниң бир нәччә йәрлиридә интайин рошән һалда берилиду; мәсилән: —


«Мана, шу күнләр келидуки, — дәйду Пәрвәрдигар, — Мән Давут үчүн бир «Һәққаний Шах»ни өстүрүп тикләймән; У падиша болуп даналиқ билән һөкүм сүрүп, зиминда адаләт вә һәққанийлиқ жүргүзиду. Униң күнлиридә Йәһуда қутқузулиду, Исраил аман-течлиқта туриду; У шу нами билән атилидуки — «Пәрвәрдигар һәққанийлиғимиздур»» (23:5-6).


Худаниң гунаға болған җавави сүпитидә мошу йәрдә бир шәхс көрүниду. У болса «Давутниң әвлади», «Һәққаний Шах»тур. Җаһанда пәқәт бир адәм мошу намларға лайиқ — У болсиму Әйса Мәсиһтур. У пүтүнләй гунасиз еди вә мәңгүгә пүтүнләй гунасиздур, «Һәққаний болғучи». У һәтта дүшмәнлиридинму: «Силәрдин қайсиңлар мениңдә гуна барлиғини испатлалайсиләр?» дәп сорайду. Униң бу дунияға кәлгән һәр қандақ башқа адәмгә охшимайдиған бир йери, у бир қетимму гуна садир қилип бақмиған вә жуқуридики сөзләр көрсәткәндәк, пүткүл Исраил кәлгүси бир заманда уни «Пәрвәрдигар һәққанийлиғимиздур» дәп чақириду («Йәр.» 33:16ниму көрүң). Биз төвәндә көрситилгән сәвәпләргә асасән, бу сөз Йәһудий болмиған бизләргиму тәвә болиду дәп ишинимиз. Худаниң Өзидин кәлгән бир һәққанийлиққа егә болуш шунчә әҗайип иштур! У Өзи шәхсән бизниң һәққанийлиғимиз болиду! Лаяқәтсизләр, гунакарлар болған бизләргә шундақ илтипат боларму?! Мана ниҗат!

Бу иш қандақ болиду? Қәлб җәһәттин у Худа Исраил вә Йәһуда билән түзмәкчи болған «йеңи әһдә» арқилиқ әмәлдә болиду. Демисәкму, «Пәрвәрдигар һәққанийлиғимиздур» болған Әйса Мәсиһ бу «йеңи әһдә»ни қурбанлиқ қени билән бәдәл төләп әмәлгә ашурған: —


«Мана, шу күнләр келидуки, — дәйду Пәрвәрдигар, — Мән Исраил җәмәти вә Йәһуда җәмәти билән йеңи әһдә түзимән; бу әһдә уларниң ата-бовилири билән түзгән әһдигә охшимайду; шу әһдини Мән ата-бовилирини қолидин тутуп Мисирдин қутқузуп йетәклигинимдә улар билән түзгән едим; гәрчә Мән уларниң йолдиши болған болсамму, улар Мән билән түзүшкән әһдәмни бузған, — дәйду Пәрвәрдигар. Чүнки шу күнләрдин кейин, Мениң Исраил җәмәти билән түзидиған әһдәм мана шуки:— 

Мән өз Тәврат-қанунлиримни уларниң ичигә салимән,

Һәмдә уларниң қәлбигиму язимән.

Мән уларниң Илаһи болимән,

Уларму Мениң хәлқим болиду.

Шундин башлап һеч ким өз йеқиниға яки өз қериндишиға: — «Пәрвәрдигарни тонуғин» дәп үгитип жүрмәйду; чүнки уларниң әң кичигидин чоңиғичә һәммиси Мени тонуп болған болиду; чүнки Мән уларниң қәбиһлигини кәчүримән һәмдә уларниң гунайини һәргиз есигә кәлтүрмәймән, — дәйду Пәрвәрдигар» (31:31-34)


Бу йеңи әһдә «Әз.» 36:25-27дә башқа шәкилдә тәкрарлиниду: —


««Мән сүп-сүзүк суни үстүңларға чачимән, буниң билән силәр пак болисиләр. Силәрни һәммә паскинилиғиңлардин вә бутлириңлардин паклаймән. Мән силәргә йеңи қәлб беримән, ичиңларға йеңи бир роһ салимән; силәрдики таш жүрәкни елип ташлап, меһрлик бир қәлбни ата қилимән. Мениң Роһумни ичиңларға киргүзүп, силәрни әмир-пәрманлирим бойичә маңғузимән, Мениң һөкүмлиримни есиңларда чиң сақлатқузимән, шуниң билән уларға әмәл қилисиләр».


Диққәт қилип оқусиңиз, бу әһдидә қилчилик шәртләрниң йоқлуғини билисиз. Худа қайта-қайта «Мән... Мән... Мән... Мән.... беримән.... болимән» дәйду. Бу Өзи қилған әҗайип ишидур!


Бәлким сиз бир әстайидил оқурмәндәк мундақ дәп соришиңиз мүмкин: «Дәрвәқә бу әһдә әҗайип аңлинидикән, маңа толиму яқти, лекин «мән Исраил яки Йәһуда қовмлиридин болмисам, қандақларчә бу әһдидики ортақлиққа егә болалаймән?», андин йәнә «бу әһдиниң вақти кәлдиму-йоқ?»... 


Сизниң бу соаллириңиз яхши һәм орунлуқ. Авал иккинчи соалиңизға җавап берәй — бу әһдиниң вақти йетип кәлди! Амма биринчи соалиңиздинму хатириҗәм болуң, Инҗилда, бу әһдиниң даириси дуниядики һәр бир адәм үчүн кеңәйтилгән. Шуниң билән барлиқ инсан үчүн, бу әһдә «Инҗил», йәни һәқиқий «хуш хәвәр» болуп чиққан (шуңа бәзидә Инҗил «йеңи әһдә»му дәп атилиду). Буларни испатлап, расул Петрус мундақ дегән: —


«Товва қилиңлар, ... чүнки бу вәдә (йәни әһдә) силәргә вә силәрниң балилириңларға, җирақта туруватқанларниң һәммисигә, йәни Пәрвәрдигар Худайимиз Өзигә чақирғанларниң һәммисигә ата қилиниду» (Инҗил, «Рос.» 2:38-39).


Сиз «жирақта туруватқанлар»динму? Әнди сизниң Худа әвәткән бу Әйса Мәсиһ, йәни «Пәрвәрдигар һәққанлийлиғимиз»ға иман-ишәш бағлап, бу әһдини қобул қилишқа салаһийитиңиз бардур!


Нәтиҗиси жуқуриқи айәтләрдә дейилгәндәк болиду. Йәримия вә Әзакиял пәйғәмбәрләр бәргән әшу айәтләрни йәнә бир қетим инчикиләп көрүң, Худаниң қиммәтлик вәдилири бойичә, төвәндики нәтиҗиләрниң раст бар-йоқлуғини көрүп беқиң: —


(1) Гуналириңниң кәчүрүм қилиниши:

(2) Худаниң сәндики таш жүрәкни елип ташливетиши;

(3) Саңа йеңи қәлб бериши (таш жүрәк әмәс, меһри-муһәббәтлик қәлб, хошнаңни сөйидиған қәлб);

(4) Худа Өзиниң Муқәддәс Роһини қәлбиңгә мәңгүлүк маканлаштурушқа әвәтип бериши;

(5) Муқәддәс Роһниң Өз күч-қудрити билән, виҗдан вә қәлбиңдә Худаниң ирадисини, әмир-пәрманлирини саңа үгитип чүшәндүрүши;

(6) Сениң Худаниң ирадиси, әмир-пәрманлири бойичә иш көрүшүң үчүн тәбиий һалда Худаға муһәббитиңниң бар болуши;

(7) Яратқучиң Худани, сени сөйидиған Худани шәхсән тонушиңиз:

(8) Худа мәңгү Худайиңиз болиду, сиз мәңгү Униңки болисиз;

(9) «Худа мәңгү сениң Худайиң» болса, өлүмдин кейин сән гунаниң җазалиши болған дозақтин қутулуп, мәңгү Униң билән биллә җәннәттә болисән.


«Йеңи әһдә», йәни Инҗил әшу тоққуз нәтиҗиниң һәммисини өз ичигә алиду.


Худа кәлгүсидики бир күндә, төвәндики айәтниң сиздә вә мәндә әмәлгә ашурулғанлиғини көрсәткәй! Сиз өз исмиңизни төвәндики «бош орунлар»ға толдураламсиз?


«Шу күнләрдә, шу чағда, — дәйду Пәрвәрдигар, ............ниң қәбиһлиги издәлсә, һеч тепилмайду; ........ниң гуналири издәлсә, һеч тепилмайду; чүнки мән ............ни кәчүрүм қилимән» («Йәр.» 50:20)


Амин!



«Пәрвәрдигар йәр йүзидә йеңи иш яритиду — аял киши батурниң әтрапида йепишип хәвәр алиду» (31:22)

Бу әҗайип бешарәтниң шәрһи бәлким мундақ: —


(1) «Әтрапида йепишиш» (ибраний тилида «сабап» дейилиду)ниң «қоғдаш», «хәвәр елиш» дегән мәналириму бар. «Сабап» (ибраний тилида «әтрапи болиду») дегән сөзни айәттики «Шобап» (ибраний тилида «йолдин чиққучи») дегән сөз билән селиштурушимиз керәк. «Кона әһдә» (Тәврат-қанун) астида Исраил вапасиз («шобап») болуп, Худа уларни һәрдайим «издәш»тин башқа амали болмиған еди. Әнди улар өзлириниң вапасизлиғини түгитидиған «йеңи әһдә» (31-34ни көрүң) «йеңи қәлб, йеңи роһ» билән «Аял киши батурниң әтрапида ямашқан»дәк улар өзлигидин Пәрвәрдигарни издәйдиған («сабап») болиду.


(2) Униң үстигә, Мәсиһ адәм сүпитидә, Мәрйәмниң қосиғида һамилә болғанда бир аялниң бәдини һәқиқәтән «униң әтрапида йепишқан». Шу чағда һәқиқәтән батур аял тәрипидин қоғдалған, дегили болиду.

«Йеңи әһдә» тоғрилиқ бешарәт (31-34-айәттә) мошу бешарәтниң кәйнигә келиду. Бизниңчә бу тәсадипийлиқтин әмәс; шу әҗайип «йеңи әһдә» Мәсиһниң дунияға келишиниң беваситә нәтиҗиси вә униң дәл нишан-мәхсити еди.


22-бап, 30-айәттики: ««Бу адәм «пәрзәнтсиз... адәм» дәп язғин» дегән бешарәт тоғрилиқ

«Пәрвәрдигар мундақ дәйду: — Бу адәм «пәрзәнтсиз, өз күнидә һеч ғәлибә қилалмиған бир адәм» дәп язғин; чүнки униң нәслидин һеч қандақ адәм ғәлибә қилип, Давутниң тәхтигә олтирип Йәһуда арисида һөкүм сүрмәйду».


Бу муһим бешарәт бойичә Йәһоакин өзи қайтидин падиша болмайду; уни «пәрзәнтсиз» дәп йезиш, униң «балиси йоқ яки балиси болмайду» демәкчи әмәс, чүнки төвәндики сөзләрдә «униң нәсли» тилға елиниду; бәлки «униң нәслидин һеч қандақ адәм» падиша болмайду дегән мәнада. Тәвраттики («Йәрәмия»дин кейинки) «Һагай» вә «Зәкәрия» дегән қисимлар бойичә, Йәһоакинниң чоң оғли Зәруббапәл кәлгүсидә Мәсиһниң муһим бир әҗдади болиду («Һаг.» 2:20, «Зәк.» 4:6-10ни көрүң). Мүмкинчилиги барки, әмәлийәттә Зәруббапәлниң атиси Шеалтиәл Йәһоакинниң «җисмий нәсли»дин әмәс, бәлки Давутниң шаһанә аилисидики башқа бир җәмәттин болуп, у Йәһоакин тәрипидин беқивелинған. Падишалиқ нәсәпнамә бойичә Йәһоакинниң рәсмий вариси, шундақла «Давутниң тәхтигә варис» дәп һесаплинип, Мәсиһниң әҗдади болуп чиққан. Инҗил, «Мат.» 1:12 вә «Луқа» 3:27-28ни көрүң. «Луқа» 3:28 бойичә Шеалтиәлниң атиси «Нерий» еди. Нерий «Давут падишаниң нәслидин», Давутниң оғли Натанниң җәмәтидин еди. Бизниңчә Бабилға сүргүн болған вақтида Нерий өлгән, Йәһоакин туққанчилиқ қилип Нерийниң оғли Шеалтиәлни өзиниңки дәп беқивалған еди.


(Йәни бир мүмкинчилиги барки, Шеалтиәл Зәруббапәлни беқивалған — «1Тар.» 3:17-19ни көрүң).

Йәһоакин Худаниң «тәрбийә җазаси»ни көргәндин кейин, Бабилда қайтидин мәлум бир яхшилиқниму көргән (52-бап, 31-34-айәтни көрүң).


«Бабилда йәтмиш жиллиқ қуллуқ» тоғрилиқ бешарәт; «йәтимиш жиллиқ вәйран болуш»

«Барлиқ әлләр униң (Небоқаднәсарниң) оғлиниң һәм нәврисиниң қуллуғида болиду; андин өз зимининиң вақти-саити тошқанда, көп әлләр вә улуқ падишалар униму қуллуққа салиду» («Йәр.» 27:7). 


Бу бешарәт бәзидә «бекитилгән вақтидин илгири әмәлгә ашурулған» дейилиду. Чүнки Небоқаднәсар ахирида миладийәдин илгәрки 587-жили Йәһудани сүргүн қилған, вә Парс императори Қорәш миладийәдин илгәрки тәхминән 536-жили барлиқ сүргүн болғанларға азатлиқ елан қилған. Арилиқтики мәзгил пәқәт 49 жил еди. Лекин «қуллуқ» болса 6- һәм 8-айәттә хатириләнгәндәк аллиқачан башланған: —


«Һазир Мән бу зиминләрниң һәммисини Бабил падишаси, Мениң қулум болған Небоқаднәсарниң қолиға тапшурдум; һәтта даладики һайванларниму униң қуллуғида болушқа тәғдим қилдим... лекин қайси әл бойнини Бабил падишасиниң боюнтуруғи астиға қоюп қуллуғиға кирсә, шу әлни өз жутида турғузимән, улар униңда териқчилиқ қилип яшайду...» («Йәр.» 27:6-, 8-, 11-айәт һәм 38:17-21ни көрүң).


Йәһудаға нисбәтән Небоқаднәсарниң биринчи қетим Йерусалимға келиши, Йәһоаким падишаниң униң «боюнтуруғи астиға» кириши билән башланған еди; шүбһисизки, шу жилқи «қуллуқ» миладийәдин илгәрки 605-жили еди.

Қорәшниң «азат болуңлар» дегән елани чиқирилған вақит тоғрилиқ азрақ җәзмсизлик бар, чүнки у униң рәсмий һалда «Бабил падишаси» болған вақти билән бағлиқ; алимларниң пәрәзлири бойичә миладийәдин илгәрки 538-536-жили арисида болиду. Бабил 539-538-жили ишғал қилинди, лекин «азат қилиш» җакарнамиси бәлким кейинрәк болди.


Мүмкинчилиги барки, бу «70 жил» Худаниң Өз хәлқигә болған меһриванлиғи билән қисқартилған (төвәндә 18:7-8 айәтләр үстидики сөзләрни көрүң); лекин биз «Вақит миладийәдин илгәрки 536-жили, бешарәт дәл әмәлгә ашурулған» дегән көзқарашқа майилмиз. Шу арилиқтики мәзгил 69 «қуяш жили» (365.25 күн) болди; лекин әмәлийәттә бу арилиқтики вақит дәл йәтмиш «Бабил жили» (360 күнлүк жил) болди. Оқурмәнләр өзлири һесаплап бақсун: —


 Бир «Бабил жили» = 360 күн

70 «Бабил жили» x 360 күн = 25200 күн

25200 күн ÷ 365.25 = 69 «қуяш жили».


Немишкә «йәтмиш жил»?

Тәврат, «Лав.» 26:27-42 вә «2Тар.» 36:15-21ни көрүң («Тарих-Тәзкирә»дики айәтләр болса «Лавийлар»дики айәтләрниң баян-шәрһидур). Муса пәйғәмбәргә тапиланғанлири бойичә Исраиллар өз зиминиға һәр бир йәттинчи жили «шабат жил» (дәм елиш жили)ни бериши керәк еди — демәк, һәр бир йәттинчи жил зиминда һеч териқчилиқ қилмаслиғи керәк еди. Бирақ Исраил бу тапшуруққа зади бойсунуп бақмиған еди. Улар Пәләстин зиминини егиливалған вақиттин, йәни Йәшуа пәйғәмбәрниң дәвридин тартип Йәрәмия пәйғәмбәрниң дәвригичә болған арилиқ дәл 490 жил еди. Шуңа зимининиң тегишлик «дәм елиш вақти» Исраил униңға егидарчилиқ қилған 490 жилниң йәттидин бири еди. Исраил зиминға бу вақитни бәрмигәчкә, Худа Өзи бәрди — дәл «йәтмиш жил» еди.


«Йәтмиш жиллиқ вәйран (харап) болуш» (25:11)

Мүмкинчилиги барки, 25:11-айәт икки мәзгилни, йәни «70 жил қуллуқ» һәм «70 жил вәйран болуш»ни көрситиду; биз мошу көзқарашқа майил болимиз. Бу көзқарашниң «Дан.» 9:1-2-айәтләрдә мүмкинчилиги көрүниду: —«Медиялиқ Аһашверушниң оғли Дариусниң биринчи жилида (у Калдийләрниң зиминиға падиша қилинди) йәни тәхткә олтарған биринчи жили мәнки Даниял муқәддәс язмиларни оқушум билән Пәрвәрдигарниң Йәрәмия пәйғәмбәргә йәткүзгән калам-бешарити бойичә, Йерусалимниң харап болидиған җаза мәзгили йәтмиш жил екәнлигини чүшинип йәттим» («Дан.» 9:1-2).


Даниялниң көз алдидики муһим бешарәт «Йәр.» 25:11-12 болуши керәк еди: —


«... Бу пүткүл зимин вәйранә вә дәһшәт салғучи объект болиду, вә бу әлләр Бабил падишасиниң йәтмиш жил қуллуғида болиду. Вә шундақ болидуки, йәтмиш жил тошқанда, Мән Бабил падишасиниң вә униң елиниң бешиға, шундақла Калдийләрниң зимини үстигә өз қәбиһлигини чүширип, уни мәңгүгә харабилик қилимән».


«Пүткүл зимин» вәйранә болуп, «қәһәтчилик вә ваба кесили»гә учрайдиған мәзгил болса дәл Зәдәкия падиша Небоқаднәсарға исиян көтирип, Небоқаднәсар Йәһуда зиминиға бесип киргән күни билән башлиниши мүмкин: бу вақит Зәдәкия тәхткә олтарған «тоққузинчи жили онинчи айниң онинчи күни», миладийәдин илгәрки 589-жили еди («Әз.» 24:1, 2).


Бу вақиттин 70 «Бабил жили» яки 69 «қуяш жили» кейин, муқәддәс ибадәтханиниң ули қайтидин селинған күни, йәни миладийәдин илгәрки 520-жили, «тоққузинчи айниң жигирмә төртинчи күни»гә кәлгәндә, шу күни Һагай пәйғәмбәр шуни елан қилди: — 


«Әнди өтүнимәнки, көңүл қоюп ойлиниңлар — бу күн, йәни тоққузинчи айниң жигирмә төртинчи күнидин башлап, мошу вақиттин тартип, — йәни Пәрвәрдигарниң ибадәтханисиниң қайта қурулушини башлиған күнидин кейинки ишларға көңүл қоюп ойлиниңлар; данлар амбарға жиғилғанму? Үзүм таллири, әнҗир, анар һәм зәйтун дәрәқлири һеч мевә бәрмиди. Бирақ Мән бу күндин башлап силәрни бәрикәтләймән» («Һаг.» 2:18-19).


Бизниңчә «вәйран болуш» дәври шу күни билән ахирлашти.


Шарап, һарақ ичиш тоғрилиқ: «Рәкабийлар»дин алған савақлар (36-бап)

Тәвратта яки Инҗилда шарап ичиш мәнъий қилинған әмәс; мәс болуш қәтъий мәнъий қилинған; һәддидин ешип ичиш тоғрилиқ қаттиқ агаһлар бар, һәр қандақ шарап-һарақ тоғрилиқ йәнә рошән җекиләшләрму бар (мәсилән, «Пәнд-несиһәтләр» 20:1). Униңдин башқа Инҗил бизгә мошу җәһәтләрдә өзимизгә немә иш яқиду дәп ойлашла әмәс, бәлки башқиларниң һаҗитигә көңүл қоюшимиз керәклигиниму җекиләйду. Шуниң билән биз башқиларниң етиқадиға яки саламәтлигигә зиян йәткүзидиған ишларни (мәйли шарап ичиш болсун яки һәр қандақ башқа иш болсун) қилмаслиғимиз лазим; буниң рошән бир мисали, һарақ хумари болған адәмниң алдида ичмәслигимиз керәк.


Рәкабийларниң җәмәти болса дәвирдин-дәвиргә әҗдади Йонадабниң «һарақ-шарап ичмәңлар» дегән тәләплиригә һөрмәт қилип кәлгән еди. Улар шундақ қилип Мусаға тапшурулған қанундики: «Ата-анаңни һөрмәтлә» дегән әмригә итаәт қилған еди.


Әнди ойлап бақсақ: — Улар бир пәйғәмбәр тәрипидин, йәни Йәрәмиядәк улар интайин һөрмәтләп кәлгән бир пәйғәмбәр тәрипидин муқәддәс ибадәтханиниң өзигә, каһинлардин бирисиниң өйигә тәклип қилинди; андин пәйғәмбәр уларни олтарғузуп уларға: «Шарапқа еғиз тегиңлар!» дәп тәклип қилди. Пәйғәмбәр уларға: «Бу Пәрвәрдигарниң сөзи» дегән гәпни қилмиған еди; лекин бу бәрибир интайин һөрмәтлик пәйғәмбәрниң тәкливи болғандин кейин, бу тәклипни һөрмәтләш керәк әмәсму? Улар дәрһал кәскин җавап берип: «Ичмәймиз!» — деди. Улар тоғра қилдиму? Кейин Йәрәмияниң уларниң қилғанлирини тәриплигәнлиги уларниң қилғанлириниң тоғра екәнлигини испатлайду, шуниңдәк униң уларға болған тәкливи әмәлийәттә Пәрвәрдигардин болған бир синақ екәнлигини испатлайду. Бу иш бизгә икки интайин муһим принсипни елип келиду: —


(1) Худаниң сөзи һәр бир инсанниң (униң мәртивиси қанчә үстүн болушидин қәтъийнәзәр) тәклип-тәливидин үстүн туриду; вә: —


(2) Мәлум бир ишниң Худаниң сөзи яки ирадиси екәнлигини ениқ билмигән әһвалда (бу гәрчә бир пәйғәмбәрниң тәкливи болсиму) Худаниң бизгә бурун ениқ тапилиғанлирини өзгәртмәслигимиз лазим. Инҗилдики сөзләрдә: «Ишәштин болмиған һәр қандақ иш гунадур» дейилгән («Рим.» 14:23). Бу «Ишта гуман болса, қилма!» дегән сөзниң башқа яхши бир ипадисидур.


Бабил шәһириниң өрүветилиши тоғрилиқ бешарәтләр (50-51-бап) 

Әҗәблинәрлиги шуки, бу баплардики Бабил шәһириниң өрүветилиши тоғрисидики бешарәтләр бирмубир әмәлгә ашурулған айәтләрниму, һәм әмәлгә ашурулмиған айәтләрниму өз ичигә алиду. Биз төвәндә бу икки җәһәт үстидә тохтилимиз. Лекин авал шуларни көрситишимизкә әрзийду: —


(1) Бабил Худа бекиткән вақти кәлгәндә өз гуналириниң җазасини тартип өрүветилиду;


(2) Бабил Худаниң җазасини Исраилға йәткүзгән қурали болған.


(3) Гәрчә Бабилниң өзиниң җазалинидиған гуналири болған болсиму, Худаниң Исраилға көрсәткән ирадиси шуки, Исраил Бабилға (Худаниң «җаза қурал»и сүпитидә) ихтияри билән бойсунуши керәк еди. Улар һәтта 70 жиллиқ бойсунидиған мәзгилдә Бабилниң тинич-аватлиғи үчүн дуа қилиши керәк еди.

Бабилдин елинидиған қисас Исраилниң иши әмәс, бәлки Худаниңки еди: «Интиқам алмаңлар, и сөйүмлүклирим; уни Худаға тапшуруп Униң ғәзивигә йол қоюңлар, чүнки муқәддәс язмиларда мундақ йезилған: «Пәрвәрдигар дәйдуки, интиқам Мениңкидур, яманлиқ Мән қайтуримән»» («Чөл.» 32:35, «Рим.» 12:19).

«Худаниң күчлүк қолиға бойсунуп, өзәңларни кичик пеил туруңлар, шуниң билән У тегишлик вақитта силәрни жуқуриға көтириду» («1Пет.» 5:6)


Бу айәтләрдә техи әмәлгә ашурулмиған бешарәтләр

Бабил шәһири һәм империйәси миладийәдин илгәрки 539-жили өрүветилгәндә, өрүветилиши тоғрилиқ берилгән бешарәтләрдин бәзилири көрүлмигән: —


(1) Бабилға һуҗум қилғанлар «шималий зиминдин Бабилға җәң қилмақчи болған зор бир топ улуқ әлләр» (50:9) болмастин, бәлки шәриқтин вә шималдин кәлгән Парс империйәсиниң қошунидур.


(2) «Униң һәр чәт-чәтлиридин келип униңға һуҗум қилиңлар, амбарлирини ечиветиңлар; өнчиләрни догилиғәндәк уни харабә-харабә қилип догилап вәйран қилиңлар; униң һечнимисини қалдурмаңлар!» (50:26).


Таҗавуз қилған Парс қошуни ундақ қилмиған, әксичә өзлирини бузғунчилиқтин хелә тартивалған. Қорәш шәһәрни вәйран қилмиған. 50 жилдин кейин Ксәрксис падиша шәһәрдә исиянни бастуруп сепил-истиһкамларни ғулитип йәр билән йәксан қиливәткән. Шәһәр аста-аста «дога-дога харабиләр, чилбөриләрниң туралғуси» (51:37) вә «бир җаңгал, қағчирақ йәр вә чөл-баяван» (50:12) болуп қалған. Ахир берип у Ирақтики қумлуқ астиға пүтүнләй көмүлүп кәткән. Шу йәрлик қойчиларму униңдин: «җин чаплашқан җай» дәп шу йәрни дәссәштинму қорққан. Күтүлмигән йәрдин 1980-жиллири Садам Һусәйн уни: «Саяһәт орни болсун» дәп қайтидин қурушқа башлиған.


(3) «Бабил ичидин қечиңлар, өз җениңларни елип бәдәр қечиңлар!» (51:6 вә 45). Әмәлийәттә болса Қорәш «азат болуңлар» дәп елан қилип пәрман чүшәргәндә, сүргүн болғанлар «җенини елип бәдәр қечиш» керәк әмәс еди. Бәзиләр Бабилда туруверип Ксәрксис Бабилни бәрбат қилғичә кәң-азатилик турмуш өткүзүп кәлгән; шу вақитта бешарәт, шүбһисизки, Бабилда турған бу Йәһудийларға тоғра келип, қисмән әмәлгә ашурулған.


Бабил тоғрисидики бу «техи әмәлгә ашурулмиған» бешарәтләрни қандақ чүшәндүрәләймиз?

(1) «Йәр.» 18:7-8дә, биз бешарәтләр тоғрилиқ шу муһим қанунийәтни байқаймиз: —


«Бәзидә Мән мәлум бир әл, мәлум бир мәмликәт тоғрилиқ, йәни униң жулунуши, бузулуши вә һалак қилиниши тоғрилиқ сөзләймән; шу чағ Мән агаһландурған шу әл яманлиғидин товва қилип янса, Мән уларға қилмақчи болған яманлиқтин янимән».



Лекин әлниң ишлири йәнила һәққанийсизликкә петип кәтсә әнди Худа агаһландурған җазани бир күн болмиса йәнә бир күни бешиға чүшириду: —


«Мән йәнә бәзидә мәлум бир әл, мәлум бир мәмликәт тоғрилиқ, йәни униң қурулуши вә тикип өстүрүлүши тоғрилиқ сөзләймән; шу чағ шу әл көз алдимда яманлиқ қилип авазимни аңлимиса, Мән йәнә уларға вәдә қилған, уларни бәрикәтлимәкчи болған яхшилиқтин янимән».


Биз Юнус пәйғәмбәрниң 150 жил илгири Нинәвә шәһиригә йәткүзгән агаһидин буниңға бир мисални көримиз. У: «Қириқ күн ичидә, Нинәвә өрүветилиду!» дәп җакалиған. Нинәвәдикиләр хәвәрни аңлапла өзлирини төвән тутуп үзүл-кесил товва қилған; нәтиҗидә, шәһәр 40 күн ичидә өрүветилмиди (Юнус буниңдин мәйүслинип кәтти!). Һалбуки кейин, Юнус пәйғәмбәрниң сөзини унтулуп кәткән вақитта, агаһ қилинған җаза чүширилгән. «Мәңгү өрүлмәс» шәһәр җаһанни зил-зилә кәлтүрүп бир күндила балаю-апәт билән өрүветилгән. Тәвратниң «Даниял» қисмидики 4-баптин билимизки, Бабил падишаси Небоқаднәсар өзини төвән қилип тәкәббурлуғи һәм рәһимсизлигидин товва қилип тәхтигә қайта олтарғузулған. Ишинимизки, униң үзүл-кесил товва қилғанлиғи түпәйлидин, Бабилға чүшидиған ахирқи толуқ җаза кечиктүрүлгән.


Йәнә ишинимизки, Инҗил «Вәһ.» 17-18-бапларда аян қилинғандәк, бу «әмәлгә ашурулмиған айәтләр» ахирқи заманларда қайтидин пәйда болған йеңи бир «роһий һәм җисманий» Бабилда әмәлгә ашурулиду. Бу йеңи Бабил дәҗҗалниң пайтәхтлиридин бири болиду. Гәрчә һазир пәқәт «саяһәт орни» болсиму, Садам Һусәйнниң у йәрдә қурулуш елип бериши буниң башлиниши дәп ишинимиз. 


Бабил шәһири ишғал қилинғанда бирмубир әмәлгә ашурулған бешарәтләр

Миладийәдин илгәрки 539-жили Бабилниң ишғал қилинғанлиғи тарихта әң әҗәблинәрлик һекайиләрдин биридур. Бабил шәһири Нинәвә шәһиридин техиму «өрүлмәс» еди. «Қош сепил»ниң айланмиси 30 километр, сиртқи сепилниң егизлиги 110 метр вә қелинлиғи 4 метр еди, ички сепилниң қелинлиғи 7 метр еди. Сиртқи сепил үстидә йәнә 80 метр егизликтә мунар-потәйләр җайлашқан еди; шу йәрдин жирақта турған дүшмәнгә оқ, от вә ташларни атқили болатти. Ичидики мемарчилиқ вә йоған имарәтләр шу дәвирдә «җаһанда бир» дәп аталған. Йәшая, Әзакиял вә Йәрәмия пәйғәмбәрләр Бабилниң һалакити тоғрилиқ бәргән бешарәтләр шүбһисизки, шу дәвирдикиләргә «адәмниң әқлигә сиғмайдиған, һәргиз мүмкин әмәс» дәп көрүнәтти. Адәмни әҗәбләндүридиған иш шуки, Бабил оқ етилмай дегидәк ишғал қилинған. Дунияға келишини Йәшая пәйғәмбәр алдин-ала ейтқан, Парс императори Қорәш қошунини йетәкләп шәһәргә йеқинлишиду. Калдийләр қошуни пәқәт шәһәр ичигә чекиниду. Шәһәрдә бир нәччә жиллиқ қоршавға тақабил турғидәк озуқ-түлүк сақланған болуп, йоған Әфрат дәрияси шәһәрниң оттурисидин еқип өткәчкә үзүлмәс су мәнбәсиму бар еди.


Шәһәрни муһасиригә елишниң орниға, Қорәш «алдин жүргүчи қисим»ни шәһәргә йеқин әвәтип, қошунниң көпинчисини дәрияниң жуқури еқини бойида бир нәччә километр жирақлиққа җайлаштурди. Шу йәрдә униң мутәхәссислири дадил бир планни түзди; улар дәрия еқининиң йөнилишини дәрияға йеқин бир ойманлиққа өзгәртмәкчи болди. Улар шундақ қилип шәһәрдин өтидиған дәрия еқинини төвәнлитип өз күчлириниң дәрияниң кириш вә чиқиш еғизидин, йәни икки тәрәптин шәһәргә киргүзүш пурситини яратмақчи болди. Сепилниң астида дәрияниң икки қетида кемиләр кирип-чиқидиған «икки қанатлиқ» икки чоң дәрваза бекитилгән еди; лекин бу дәрвазилар дәрияниң тегигә йәтмәйтти, әлвәттә.


Шуниң билән Қорәшниң ләшкәрлири дәрия билән ойманлиқ арилиғиға чоңқур лекин қисқа бир өстәң чапти. Өстәңдин чепилған таш-топиларни Әфрат дәриясиниң икки йениға догилап, дәрияни тосушқа тәйярлиди. Бекиткән күни кәчқурун улар өстәңниң әң ахирқи қисмини чепип еғиз ечип, дәрияниң сулирини ойманлиқ тәрәпкә башлиди. Шуниң билән бир вақитта дәрияниң қешиға догилап қойған таш-топиларни дәрияниң ичигә иштирип чүширип дәрияниң йөнилишини тосувалди. Мутәхәссисләрниң көңлидә соққан чотлири тоғра чиқти; дәрия пәсийип, шәһәргә йеқин турған қошун үчүн дәриядин меңип шәһәргә киргидәк пурсәт яритип бәрди.


Дәл шу күни кәчтә, падиша әмирлири билән чоң бир байрамни өткүзмәктә еди. Қедимки замандики грек тарихшунаслири Ксенофон вә Һеродитусниң бизгә хәвәрләндурушичә, Бабиллиқлар учиға чиққан һарақкәшләр еди (Тәврат «Даниял» 5-бапта ордида йүз бәргән ишлар хатириләнгән).


Падиша әмирлири, вәзир-вузралири билән катта зияпәттә олтирип мәс болғанда бир пәриштиниң қоли көрүнүп, тамға һәрипләрни йезип падишаға, бүгүн кечә падишалиғиң сәндин башқа бирисигә тапшурулиду, дәп елан қилди. Ординиң сиртидиму пухралар байрамни тәбриклимәктә еди. Уларниң өзлириниң бехәтәрлигигә болған ишәшиси шунчә камил едики, һәтта сепилда күзәтчилик қилидиған җесәкчиләрму йоқ дейәрлик еди. Икки грек тарихшунасниң дейишичә, шәһәр оттурисидики пухралар һеч немини билмәй турупла шәһәр асасән ишғал қилинип болған.


Вақиәниң бу тәпсилатлири мәлум болғандин кейин, Йәрәмияниң бәзи сирлиқ бешарәтлирини чүшәнгәндәк болдуқ. Төвәндики айәтләрни мисал сүпитидә нәқил кәлтүримиз (оқурмәнләр өзлири башқа айәтләрниң әмәлгә ашурулғанлиғини байқиялиши мүмкин): —


«Калдийләр үстигә һәмдә Бабилда туруватқанлар, әмирлири вә данишмәнлири үстигә қилич чүшиду, — дәйду Пәрвәрдигар; қилич палчилар үстигә чүшкәндә, улар һамақәт-ахмақлардәк көрүниду; қилич уларниң палванлири үстигә чүшүп, улар патипарақ болуп кетиду; қилич уларниң атлири үстигә, җәң һарвулири үстигә, уларниң сәплиридә турған барлиқ ят ләшкәрләр үстигә чүшиду, улар аяллардәк болиду; қилич ғәзнилири үстигә чүшиду, улар булаң-талаң қилиниду» (50:35-37). 


Биз һазир Парс қошуниниң қандақ йол билән шунчә тез шәһәрни бесип киргәнлигини чүшинимиз. Ишғал қилиниш туюқсиз болғачқа, уларниң «атлири, җәң һарвулири вә барлиқ ят ләшкәрләр» үчүн күрәш қилишқа һәтта җәңгә тәйярлинишқа вақит-пурсәт йоқ еди.

«Қурғақчилиқ уларниң сулири үстигә чүшүп, улар қуруп кетиду; буларниң сәвәви зимини ойма бутларға толуп, улар қорқунучлуқ мәбудлар түпәйлидин тәлвишип кәткән. Шуңа чөлдики җаниварлар вә чилбөриләр бирликтә шу йәрдә туриду; шу йәрдә һувқушлар маканлишиду; у мәңгүгә адәмзатсиз болиду, дәвирдин-дәвиргә һеч аһалилик болмайду» (50:38-39).


Биз һазир «Қурғақчилиқ уларниң сулири үстигә чүшүп, улар қуруп кетиду» дегән бу сирлиқ сөзләрни чүшинәләймиз. 39-айәт әсирдин-әсиргә аста-аста әмәлгә ашурулған. Шәһәр чөлдики қумлар астида көмүлүп тепилмас болуп кәтти. Бәзи худасиз капир тарихшунаслар һәтта: «Муқәддәс китапта хатириләнгән Бабил болса бир ривайәт, халас, у мәвҗут әмәс!» дәп мазақ қилди. Лекин 19-әсирдә бәзи археологлар харабиләрни қумлуқлардин колап чиқти.


Ишинимизки, ахирқи замандики «Бабил шәһири»ниң ақивити кона шәһәрниңкигә охшаш болиду — «Шуңа чөлдики җаниварлар вә чилбөриләр бирликтә шу йәрдә туриду,... у мәңгүгә адәмзатсиз болиду, дәвирдин-дәвиргә һеч аһалилик болмайду»


«— Оқларни учлаңлар! Қалқанларни тутуңлар! Пәрвәрдигар Медияниң падишалириниң роһини урғутти; чүнки Униң нийити Бабилға қарши, уни бәрбат қилиш үчүндур; у иш болса Пәрвәрдигарниң қисаси, йәни Униң ибадәтханиси үчүн алған қисасидур. Бабилниң сепиллириға қаритип җәң туғини көтириңлар; күзәтни техиму чиңрақ қилиңлар, күзәтчиләрни Бабилни чөридитип сәптә турғузуңлар; бөктүрмә қоюңлар; чүнки Пәрвәрдигар Бабилдикиләрниң җазаси тоғрилиқ немиләрни дегән болса, У шуни көңлидә пәмләп, уни ада қилиду» (51:11-12).


Худаниң Бабил империйәсини өрүштики қурали дәрвәқә Медиялиқлар (Парслар билән биллә) еди. Жуқирида дүшмәнлиригә: «Күзәтни техиму чиңрақ қилиңлар, күзәтчиләрни Бабилни чөридитип сәптә турғузуңлар» дегән бешарәт болсиму, Бабиллиқлар һалқилиқ пәйттә һеч қандақ күзәтчилик қилмиған; шуниң билән «бөктүрмә»ләр толиму мувәппәқийәтлик болған.


«Бабилдики палванлар уруштин қол үзиду; улар қорғанлирида амалсиз олтириду; уларниң дәрмани қалмайду, улар аяллардәк болуп қалиду; униң туралғулириға от қоюлиду; дәрваза саласунлири сундурулиду. Жүгүрүп келиватқан бир чапармән йәнә бир чапармәнгә, бир хәвәрчи йәнә бир хәвәрчигә Бабил падишасиниң алдидила учришип қелип униңға: —«Силиниң пүткүл шәһәрлири у чәттин бу чәткичә ишғал қилинди; дәрия кечиклири егиливелинди, қомушлуқлар отта көйдүрүлди, палванлири дәккә-дүккигә чүшүшти!»— дәп җакалишиду» (51:30-32).


Биз жуқурида «Бабилдики палванлар уруштин қол үзиду» дегән вақиә тоғрилиқ сөз қилдуқ.


«Дәрия кечиклири егиливелинди» — бу, шәһәрниң дәриядин һәм ичидики өстәңләрдин өтидиған көврүкләр яки кечикләрни көрситиду. Бу җайлар тәбиий һалда меңип киргән Парс қошуни тәрипидин биринчи болуп егиливелинған.


«Қомушлуқлар отта көйдүрүлди» — шәһәрниң сиртиға бир нәччә қумушлуқ җайлашқан. Булар көйдүрүлсә, шәһәрдин қачқанлар йошурунғидәк җайлар қалмайтти.


«Шуңа Пәрвәрдигар мундақ дәйду: — Мана, Мән сениң дәвайиңни сораймән, сән үчүн қисас алимән; Мән униң деңизини қурутимән, булиқини қағҗиритимән. Бабил болса дога-дога харабиләр, чилбөриләрниң туралғуси болиду; зимини адәмни дәһшәт басидиған һәм дайим уш-уш қилинидиған объект болиду, һеч адәм шу йәрдә турмайду» (51:36-37)


Биз жуқурида бу бешарәтниң көп тәпсилатлири үстидә тохталдуқ. «Мән униң деңизини қурутимән, булиқини қағҗиритимән» — бу, Небоқаднәсарниң аяли Никторис қурған чоң бир су амбирини көрситиши мүмкин. Бу су амбири қуруп кәтсә шәһәр вә әтрапидики булақлири қуруп кетәтти. Мүмкинчилиги барки, шәһәрниң мәлум қисмиға су тәминләнмисун дәп бу су амбири Парс қошуни тәрипидин тосувелинған (грек тарихшунас Һеродитусниң «тарихлар» 1:185 ни көрүң).


Йәһоакин сүргүн болғанда зиндандин чиқирилишиниң немә әһмийити бар?

Худаниң Йәрәмия пәйғәмбәр арқилиқ көрсәткән вәдиси бойичә, у Йерусалим вәйран қилинип Йәһудадикиләр сүргүн болған 70 жилдин кейин, улар қутқузулуп, әһвали әслигә кәлтүрүлиду. Бизниңчә Йәһоакинниң зиндандин чиқирилғанлиғи (52:31-34) баян қилиништики мәхсәт, кәлгүсидә бундақ ишларниң мүмкинчилигини көрситиш үчүндур. Чүнки Йәһоакин әски падиша болған еди; Худа Бабил падишаси арқилиқ униңға көрсәткән бу меһир-шәпқити, йәни Әвил-Меродақ падишаниң уни зиндандин чиқирип өзигә дайимлиқ һәмдәстихан қилиши, адәмни интайин һәйран қалдуриду; чүнки Бабил падишалири Худани тонумайдиған, адәттә интайин рәһимсиз адәмләр еди. Лекин Һәммигә Қадир Худа рәһимсиз падишаниң көңлигә шундақ бир хиялни киргүзүп, униң қол астидики мәлум бир адәмниң әһвалини шундақ әҗайип өзгәрткән йәрдә, әнди Униң пүткүл бир әлниң әһвалини өзгәртишиму әҗәблинәрлик иш әмәс еди. Шуниң билән сүргүн болған яки башқа жутқа тарқитилған Йәһудийлар бу вақиәдин үмүт алған болса керәк.


Оқурмәнләргә бәлким мәлум болидики, Йәрәмия пәйғәмбәрниң: «Худа силәрни сүргүн болғиниңлардин 70 жил кейин қутқузуп, әһвалиңларни әслигә кәлтүриду» дегән бешарити Парс императори, йәни охшашла Худани тонумайдиған «Қорәш» исимлиқ адәм арқилиқ әмәлгә ашурулған.


Демисәкму, «Йәрәмия» қисмидики бу 52-бап бәлким Йәрәмия пәйғәмбәр дуниядин кәткәндин кейин башқа намәлум бир ихласмән адәм (Баруқмекин?) тәрипидин Йәрәмияниң язмилириға кейин қошулған болса керәк. Йәрәмия өзи бәлким Мисирда вапат болған.


Худаниң Йәрәмияни чақирғанда униңға бәргән вәдиси

Йәрәмия яш жигит болуп, Худа уни чақирғинида униңға төвәндики вәдини қилған: —


«Қара, Мән бүгүн сени Йәһуданиң падишалириға, әмирлиригә, каһинлириға һәм пүткүл зимин хәлқигә қарши турғучи мустәһкәм шәһәр, төмүр түврүк вә мис сепиллардәк тиклидим. Улар саңа қарши җәң қилиду, лекин сениң үстүңдин ғәлибә қилалмайду — чүнки Мән сени қутқузуш үчүн сән билән биллидурмән, — дәйду Пәрвәрдигар» (1:18-19).


Оқурмәнләр шуниңға диққәт қилидуки, Худаниң бу сөзлири «өткән заманда» ейтилған. Бир қарашқа, Йәрәмия пәқәт гидәк бир яш жигиттәк көрүнсиму, лекин иман-ишәшкә нисбәтән Худаниң сөзи аллиқачан ишәнгүчиләргә пакит болған. Иман-ишәшкә толған адәм ишларға Худаниң көзқариши билән қарайду.


Йәрәмияниң қириқ жилдики дуч кәлгән қаршилиққа йүзлиниши вә тақабил туруши Худаниң бу сөзлириниң һәқиқәтән пакит екәнлигини испатлиған. Худаниң күч-қудрити Йәрәмияниң җуръити һәм аҗизлиғи арқилиқму рошән көрүнүп кәлгән. Бәзи вақитларда Йәрәмия дәрмандин кәткәнлирини һәм дәрдлирини Худаға төккән: —«Аһ, мән үчүн чөл-баяванда йолучилар чүшкидәк бир туралғу болсииди! Ундақта хәлқимни ташлап, улардин айрилған болаттим! Чүнки уларниң һәммиси зинахорлар, мунапиқларниң бир җамаитидур!» (9:2).


12-бапта у йәнә йолниң қийинчилиғи тоғрилиқ дад көтәргән: —«Мән дәвайимни алдиңға елип кәлсәм, адил болуп кәлдиң, и Пәрвәрдигар; лекин Сән билән Өз һөкүмлириң тоғрилиқ сөзләшмәкчимән; немишкә рәзилләрниң йоли ронақ тапиду? Асийлиқ қилғучиларниң һәммиси немишкә кәңри-азатиликтә туриду?... 

Лекин Сән, и Пәрвәрдигар, мени билисән; Сән мени көрүп кәлгәнсән, Өзәңгә болған садиқлиғимни синиғансән. Уларни боғузлашқа бекитилгән қойлардәк айрип сөрәп чиққайсән, уларни қәтл күнигә айриғайсән... 

... Бу хәлиқ: «Худа ақивитимизни һеч көрмәйду» дәватиду?».


Худаниң униңға бәргән җавави күтүлмигән йәрдин чиққан еди: — Йәрәмияниң әһвали техиму тәс, техиму еғир болиду вә һәтта униң өз аилисидикилиридин хәтәргә учрайдиғини болиду: —


«Сән жүгүргән ләшкәрләр билән бәсләшкәндә, улар сени һалсиратқан болса, әнди сән атлар билән бәсләшсәң қандақ болар? Сән пәқәт аман-течлиқта турған зиминдила хатирҗәм болуп Маңа ишинисән, әнди иордан дәрияси бойидики қоюқ чатқаллиқларда қандақ жүрисән? Чүнки һәтта өз қериндашлириң, атаңниң җәмәтиму саңа асийлиқ қилған. Уларму сени йоқитиш үчүн авазини қоюп бәргән. Гәрчә улар саңа меһирлик сөзләрни қилған болсиму, уларға ишәнмә!» (12:5-6)


Худаниң җававиниң иккинчи қисми болса Йәрәмияға «Сениң паҗиәң вә дәрдиң Мениңкидәктур» дегәндәк еди: —


«Өзәм аиләмдин ваз кечимән, мирасимни ташливетимән, җан-җигиримни дүшмәнлириниң қолиға тапшуримән» (12:7). Йәрәмия өз аилисиниң вә жутдашлириниң чәткә қеқишлиридин болған дәрдлирини, уни Худа билән дәрддаш қилған дәп билип йәтти; башқичә ейтқанда, Худа униң дәрд-әләмлирини чүшәнди, чүнки У Өзи дәрд-әләм тартқучи еди.

Билишимизчә, гәрчә у йәнә бәзи вақитларда дәрд-әләмлирини Худаға төккән болсиму, вә гәрчә у техиму қийин, зиядә ечинишлиқ әһвалға чүшидиған болсиму, у йәнила һеч кәйнигә қаримиған. У вәһийдин йорутулған көзлири билән Худаниң ниҗатиниң йәр йүзидә болидиған ахирқи ғәлибисини көргән еди; бу ғәлибә пәқәт өз хәлқигә нисбәтән әмәс, бәлки барлиқ милләтләр үчүн —


«И Пәрвәрдигар, Сән мениң күчүм вә қорғинимсән, азап-оқубәт күнидә башпанаһимсән. Әлләр болса йәр йүзиниң чәт-чәтлиридин йениңға келиду вә: «Бәрһәқ, ата-бовилиримиз ялғанчилиқ һәм бемәналиққа мирасхорлуқ қилған; бу нәрсиләрдә һеч пайда йоқтур» — дәйду» (19:16).


Кейин у Худаниң йолини жутдашлириға көрситиш үчүн өз һаяти вә әркинлигини тәвәккул қилиду; у Худа җазани чүшәрмәкчи болған зиминдин бир мирасни сетивалди. У раһәт-парағәттә әмәс, бәлки шу мираста, намрат хәлқи арисида турушни таллиди. Буниңда у бизгә пәйғәмбәрниң қандақ екәнлигини көрситиду; пәқәт Худаниң муһәббити вә өзгәрмәс меһриванлиғи тоғрилиқ сөзләрни йәткүзүш биләнла қалмай, бәлки өз һаятида уларни муҗәссәмләштүриду.


«И қериндашлар, өзәңлар сораққа тартилмаслиғиңлар үчүн бир-бириңлардин ағринмаңлар; мана, сорақ Қилғучи ишик алдида туриду. Пәрвәрдигарниң намида сөзлигән бурунқи пәйғәмбәрләрниң қандақ азап-оқубәт тартқанлиғи, шундақла сәвир-тақәт қилғанлиғини үлгә қилиңлар. Биз мана мошундақ сәвир-тақәт билән бәрдашлиқ бәргәнләрни бәхитлик дәп һесаплаймиз. Аюпниң азап-оқубәткә қандақ сәвир-тақәт билән бәрдашлиқ бәргәнлигини аңлиғансиләр вә Пәрвәрдигарниң униңға ахирқи қилғинини, шундақла «Пәрвәрдигарниң ич-бағри шәпқәт вә рәһимдиллиқ билән толған»лиғини көргәнсиләр...» (Инҗил, «Яқ.» 5:9-11).