Тәврат 23-қисим
«Йәшая»
(Йәшая пәйғәмбәрниң китави)
Кириш сөз
Оқурмәнләрниң алдида пәйғәмбәрлик китаплиридин әң улуқлардин бири туриду — йәни Тәврат 23- қисим, Йәшая пәйғәмбәрниң китави («Йәшая»).
Хатириләнгән материялға асасән Йәшаяниң пәйғәмбәрлик хизмити Йәһуда падишаси Уззия өлгән жил (миладийәдин илгәрки 740- жили) башланған, шундақла падишалар Йотам, Аһаз һәм Һәзәкиялар тәхттә олтарған мәзгилләрдә, миладийәдин илгәрки 686- жилиғичә әллик төрт жил давам қилған. Униң пәйғәмбәрлик хизмити бәлким һәм шу мәзгилдин илгири, йәни Уззия тәхттә олтириштин илгири (демәк, миладийәдин илгәрки 740- жилидин бурун) һәм рәзил падиша Манассәһниң тәхттә олтарған вақтидиму (демәк, миладийәдин илгәрки 686- жилидин кейин) болған болушиму мүмкин. Бирақ бу тоғрилиқ язма хатириләр мәвҗут әмәс.
Йәшая бәзидә «пәйғәмбәрләрниң пәйғәмбири» дәп атилиду — у Худа тоғрисидики хатириләнмә сүпитидә һәтта Тәвраттики башқа улуқ қисимлар ичидә техиму мунәввәр орунда туриду. Мәсиһ дунияға кәлгичә, йәни Инҗил дәвригичә униң Худа тоғрилиқ бәзи ейтқанлирини һеч қандақ башқа пәйғәмбәр ейтип баққан әмәс еди. Униң китавидики муһим темиларни төвәндикидәк йәкүнлисәк болиду: —
(1) Дунияға бир Қутқазғучи келиду. Мошу Қутқазғучиниң алаһидилиги Йәшая китавида сүпәтлиниду. У болса: —
(а) Давут падишаниң җәмәтидин чиқидиған бир падиша;
(ә) дуниядики барлиқ гуналарни Өз үстигә көтирип қурбанлиқ болған, Худаниң қули;
(б) ахирқи заманларда дунияни сорақ қилишқа асмандин чүшидиған, Худаға вәкил болидиған падиша;
Йәшая китавиниң ахирқи қисмида мошу Қутқазғучи болса, «Худаниң мәсиһ қилғини» яки «Мәсиһ» дәп атилиду; У қудрәтлик, карамәт һәм мөҗизилик ишларни яритишқа Худаниң Роһи вуҗудиға чүшкән кишидур. «Мәсиһ»кә бойсунуп, сөзигә итаәт қилған барлиқ кишиләр һаятқа еришиду; Униңға бойсунмиғанлар мәңгүгә һалак болиду.
(2) «Худаниң шәһири» (йәни «Қуддус», Йерусалим яки «Зион») вә «Худаға ят шәһәр» (Бабил, «мошу дуниядики шәһәр»). Зионға тәвәдикиләрниң парлақ келәчики; «мошу дуниядики шәһәр»дикиләрниң чоң балаю- апәткә йүзлиниши.
(3) Худаниң пак- муқәддәслиги. Худа муқәддәслиги һәм Өзини Исраилға мәңгүлүк бағлиғанлиғи билән: «Исраилдики Муқәддәс Болғучи» — дейилиду.
(4) Худа дуниядики барлиқ тарихни идарә қилғучи, шундақла Өз хәлқиниң бәхит- бәрикитини көзләп барлиқ тарихни башқурғучидур. У кәлгүси ишларни техи йүз бәрмигән чағлардиму билгәчкә, Өз хәлқини ишәш- етиқадида һәм Өзигә тайиништа чиң турушқа риғбәтләндүрүш үчүн, Өзи мувапиқ дәп қариғанда уларға бәзи ишларни (пәйғәмбәрләр арқилиқ) алдин-ала ейтиду.
(5) Инсанниң өз- өзигә тайиниши Худаға жиркиничликтур; Худаға таянғанлар униң хурсәнлиги болиду; һәтта мошу дуниядики барлиқ җапа- мушәққәтләр, дәрд- әләмлик ишлар арисидиму у уларға арам- хатирҗәмлик бериду.
Көрүнүштә Йәшая пәйғәмбәр падиша аилисидә яки ақсүйәк бир аилидә туғулған; өзиниң китавидин һәм Тәвраттики башқа бәзи қисимлардин көрүнидуки, у ордиға кирип- чиқишқа һоқуқлуқ, шуңлашқа ордидики барлиқ ишларға, җүмлидин падишаниң дипломатик мунасивәтлиригә (мәйли мәхпий яки мәхпий болмисун) наһайити тонуш еди. Йәнә очуқ көрүнидуки, мошу «жуқури мунасивәт» униңға нисбәтән «һеч немә» һесапланмайтти. Униң әллик жиллиқ пәйғәмбәрлик хизмити давамида, у һеч қорқмастин падишаларға, чәтъәллик әлчиләргә, каһинлар вә һәр хил диний әрбабларға, сотчиларға һәм һәр дәриҗилик әмәлдарларға қаттиқ тәнбиһ һәм агаһларни бериштин баш тартмай кәлгән. У йәткүзгән баян- хәвәрләргә хәлиқ ишәнмәй мазақ қилип кәмситсиму, у йәнила Худаниң сөз- каламини уларға йәткүзүп туратти.
Униң Худа тәрипидин пәйғәмбәр болушқа «толуқ чақирилиши» мәзкур китапниң 6- бапида биз үчүн хатириләнгән. Бу чақирилиш немишкә биринчи бапта әмәс, бәлки 1- баптин 5- бапқичә хатириләнгән хәвәрләрдин кейин келиду? Наһайити ениқ түрүптуки, биз мошу авалқи (1- 5- баптики) хәвәрләрдин униң башқиларниң гуналириға Худаниң тәнбиһ бәргүчи «қурали» болғанлиғини билимиз; 6- баптики чақирилиш арқилиқ у өзиниң гунаға чөмгәнлигини һәм гунаниң чоңқур жиркиничлик екәнлигини сәзгәнлигини бизниң чүшинишимизни үмүт қилиду. Мошу алдинқи бәш бапта Исраил һәм пухралириға бәш қетим «Һалиңларға вай!» дәп җакалайду, кейин у Худаниң пак- муқәддәслигини, Униң улуқлуғини көрүп: «Өзәмгә вай!» дәп қаттиқ азаплиниду. Уни әң азаплиған гуналири өзиниң орунсиз, напак гәп- сөзлири еди; бу җәһәттә у өзиниң өз дәвридики адәмләрни булғайдиған гуналарниң тәсирини қобул қилғанлиғини сезип: —
«Өзәмгә вай! Мән түгәштим! Чүнки мән ләвлири напак адәммән һәм напак ләвлик бир хәлиқ билән арилишип туруп, өз көзүм билән падишаға, йәни самави қошунларниң Сәрдари болған Пәрвәрдигарға қаридим!» — деди.
Униң налә- пәрядини аңлиған Рәб пәриштисини қурбангаһдин бир чоғни елип келип униң ағзиға тәккүзүшкә буйруди, шуниң билән униң гуналири кәчүрүм қилинғанлиғи җакаланди (Йәшая бу бир вақиәдин гуналарниң кәчүрүм қилинишиниң қурбангаһ билән зич мунасивити бар екәнлигини ениқ чүшәнди; кейинрәк мошу хәвәр Муқәддәс Роһниң вәһийси билән техиму ениқ болиду). Худаниң: «Мән кимни әвәтимән вә ким бизгә вәкил болуп бариду?» дегән авазини аңлап, Йәшая өзини көрситип: «Мана мән! Мени әвәткәйсән» — деди.
Худа униңға: «Гепиңни аңлашни рәт қилидиған мошу хәлқиңгә сени әвәтимән; улар хәвириңни аңлиғансери бағрини техиму қаттиқ қилиду» — дәйду. Бу болса кишиләр анчә яқтурмайдиған бир вәзипидур! Шуниң билән униң көңли азаплинип: «Әнди мошундақ ишлар қачанғичә давамлишиду?» дәп сориши әҗәблинәрлик иш әмәс (6:11).
Йәшаяға Исраиллар ичидә Худаға садиқ болған, униң хәвирини аңлап ишинидиған бир «қалдиси», «қалдурулған қисим» яки «сақланған қисим»ниң һәр қачан мәвҗутлуғи аян қилиниду. Йәшая болса уларниң хизмитидә болиду; «қалдилар» кейинрәк Йәшая тапшурувалидиған хәвәрләрни аңлайду, чиң сақлайду вә буларни кейинки дәвирләргә йәткүзиду, дәпму ейтилиду. Әмәлийәттә мошу гәпниң һәқиқәт екәнлиги түпәйлидин бүгүн Йәшаяниң китавини өз қолимизда тутуш несивимиз бар болған; Худаға садиқ болған мошу «қалдиси» униң һәм башқа пәйғәмбәрләрниңму язғанлирини өз әйни көчүрүп сақлиған.
Йәһудийларниң «һәдислири»гә асасән, Йәшая пәйғәмбәр рәзил падиша Манассәһ тәрипидин һәрә билән һәридилип, икки парчә қилип өлтүрүлгән («Ибр.» 11:37- айәтни көрүң), бирақ у Худаниң сөзигә кирип язмилирини өзигә әгәшкәнләргә тапшурғанлиғи үчүн, мошу язмилар бүгүнгичә қолимизда сақланған.
Өз хәлқи үчүн әллик жил хизмәт қилиш давамида, Йәшая нурғун бешарәтләрни бәргән. Бирақ «бешарәт» дегинимиз немә? Бешарәт болса өткәнки, һазирқи яки кәлгүсидики мәлум бир иш тоғрилиқ Худаниң қариши аян қилиш яки Худаниң Өзи тоғрилиқ мәлумат бериш. Бәлким көпинчимиз бешарәт кәлгүси ишларни алдин-ала ейтиштин ибарәт дәп қараймиз; әмәлийәттә бешарәтләр жуқуриқи тәрәпләрни өз ичигә алиду, бирақ бешарәтниң әң муһим амили кәлгүсидики (яки өткәнки) бир ишниң немә екәнлиги әмәс, бәлки ишниң немишкә болғанлиғидин ибарәттур. Алдин-ала ейтилған мәлум бәзи ишларниң йүз бәргәнлиги бешарәтниң Худадин кәлгәнлигини тәстиқлайду һәм Худадин әймингүчиләрни бешарәтниң қалған қисимлириға ишинип чиң тутушқа риғбәтләндүриду. Бирақ Худаниң пәйғәмбәрлиригә бешарәтләрни бериштики түп мәхсити өзимизгә һәқиқий әһвалимизни аян қилиш һәм бизни Өзигә йеқинлаштуруштин ибарәттур.
Йәшая, шүбһисизки, мошу китапта хатириләнгән бешарәтләрдин сирт нурғун бешарәтләрни бәргән һәм мошуларни бәлким хатирилигән. Бирақ ишинимизки, у Худаниң Роһиниң йолйоруғи һәм вәһийси билән өзи бәргән нурғун бешарәтләрдин бир нәччисини таллап топлап, уларни һазир қолимиздики бу «Йәшая» китави қилди. У мошу бешарәтләрни өзи қобул қилған тәртип бойичә рәтлигән әмәс; тәртип көп вақитларда анчә муһим әмәс. Умумий җәһәттин ейтқанда, бешарәтләр бизгә төвәндики нөвәт бойичә һәр хил һәқиқәтләрни тәкитләйду: —
(а) Гуна вә тәкәббурлуқ мәсилиси һәм ақивәтлири
(ә) Худаниң гуна тоғрилиқ агаһландурушлири
(б) Худа әвәткән Қутқазғучисиниң қурбанлиғи арқилиқ болған ниҗат- қутқузулуш
(в) Худаниң ниҗатини қобул қилиштин келип чиқидиған бәхит- бәрикәтләр
(г) Худаниң Өз ниҗатини қобул қилмиғанларға чүширидиған җазаси
«Йәшая» китавиниң үч қисми — қисқичә йәкүн
Худа мошу дуниядики һәр бир әл- жутқа бирдин пәйғәмбәр әвәткән, дегән сөз дайим ейтилиду. Бирақ Тәврат, Зәбурда дейилгәнләргә асасән униңға ишәнмәймиз. Тәвратқа асасән Худа бутпәрәсликкә толуп кәткән бу дуниядин бирла адәмни талливелип уни Өзигә чақирған; мошу киши болса өз бутлирини ташлап Худаниң авазиға әгәшкән. Мошу адәм болса һәзрити Ибраһим еди. Худа униңға мундақ вәдә қилип: —
«Сән арқилиқ йәр йүзидики барлиқ аилә- қәбилиләр бәхит- бәрикәт тапиду...
Мениң авазимға қулақ салғиниң үчүн йәр йүзидики барлиқ әл- жутлар нәслиңниң нами билән өзлири үчүн бәхит- бәрикәт тиләйду» — деди («Яритилиш» 12- бап һәм 22- бапни көрүң).
Ибраһимдин Исһақ һәм Исмаил төрәлгән; Исһақтин Яқуп төрәлгән. Яқуп кейин Худа тәрипидин «Исраил» дәп аталған. Яқуп (йәни Исраил) болса «Исраил» яки «Йәһудийлар» дәп аталған әлниң әҗдади еди. Худаниң һәзрити Ибраһимға дегинигә асасән, униң «әвлади», йәни Исраил арқилиқ «Йәр йүзидики барлиқ аилә- қәбилә бәхит- бәрикәт тапиду». Худа Өз һәқиқитини Исраил арқилиқ пүткүл дунияға аян қилмақчи еди. Шу мунасивәт билән «Йәшая»дики 2- бапта мунуларни көримиз: —
«Ахири заманларда Пәрвәрдигарниң ибадәтханиси җайлашқан тағ тағларниң беши болуп бекитилиду,
У һәммә дөң- егизлктин үстүн қилип көтирилиду;
Барлиқ әл- хәлиқләр униңға қарап еқип келишиду.
Нурғун қовмлар бир- биригә: —
«Келиңлар, Пәрвәрдигарниң теғиға,
Йәни Яқупниң Худасиниң өйигә чиқайли;
У Өз йоллирини бизгә үгитиду,
Биз униң тәриқилиридә маңимиз» — дейишиду».
Худа Исраилни Өз һәқиқитини йәткүзүштики васитә қилмақчи еди; жуқурида оқуғинимиздәк, Исраил ахирқи заманларда шундақ рольда болиду. Бирақ бүгүнгә қәдәр улар бу рольда Худаниң мәхситини һеч әмәлгә ашурғини йоқ; Йәшая пәйғәмбәр болған дәвирдә, Исраил дунияни өз Худасиға ишинишкә җәлип қилған әмәс; әксичә, уларниң ишәшсизлиги һәм бутпәрәслик қилмиши түпәйлидин барлиқ әлләр «Җими аләмни башқурғучи дәл Худайимиздур» дәйдиған шу Исраил хәлқини «бутпәрәсләр!» дәп мазақ қилған. Амма Һәммигә Қадир ашундақ әһвалда Исраилни немә қилмақчи болиду? «Йәшая» китави дәл мошу соалға җавап бериду. Худа Исраилдин, Давут пәйғәмбәрниң әвлади болған пак бир қиздин туғулидиған, ахирқи заманда Исраилни андин дунияни идарә қилидиған карамәт бир падишани турғузиду; униң һөкүмранлиғи пүткүл дунияға арам- хатирҗәмликни йәткүзиду. Бирақ (бешарәт бойичә) бу падиша Исраил ят бир әлниң империйәсиниң һөкүмранлиғи астидики әҗайип қаттиқчилиқ болған бир аилидә дунияға келиду. Бу «Йәшая» китавиниң биринчи қисминиң (1- 37- бап) муһим бир темисидур; уни «Падиша қисми» дәп аташқиму болиду.
Биз «иккинчи қисим» дәп қариған 38- 55- бапларда, Исраилниң гуналири түпәйлидин Худа мәхситини әмәлгә ашурмиғанлиғи йәнә тилға елиниду. Бутпәрәсликниң қараңғулуғи басқан дунияда Исраил «Худаниң гувачиси» сүпитидә һеч нәтиҗә чиқиралмиған. Бирақ Худаниң мәхсәтлири нишанға йәтмәй қелиши һәргиз мүмкин әмәс; чүнки «Мениң Қулум» дегән бир зат пәйда болиду. Исраил қилалмайдиған ишни У қилип, Худаниң һәқиқитини авал Исраилға, андин дунияға йәткүзиду. Мошу вәзиписи түпәйлидин Худа қулиға (Мәсиһгә) кейин йәнә «Исраил» дегән намни қойиду; У йәнә «Пәрвәрдигарниң билиги» яки «Пәрвәрдигарниң биләк- қоли», йәни Худаниң Өз қудрити, дәп аян қилиниду. Бирақ Худаниң хәвәр- һәқиқитини йәткүзүш җәриянида, «қул» әшәддий қаршилиққа учрайду; У урулиду, адәмләр Униң йүзигә түкүриду һәм Униң дүмбисини қамчилайду. Бирақ қул болса мошу муамилидин баш тартмайду яки қол яндурмайду. Һәтта Уни уруш шундақ дәриҗигә йетидуки, Униң чирайи тонуғусиз болуп кетиду. Уни «Худа әвәткән хәвәрчи» дейишниң орнида, улар Уни инсан арисидики әң ләнити һәм җинайәтчи дәп һесаплап, дәһшәтлик өлтүрүветиду. Бу хәвәр «Йәшая» китавиниң мәркизи һәм меғизи.
Бу пак- диянәтлик адәмниң өлүми билән Худаниң қаттиқ қәһр- ғәзиви пүткүл дунияға яғдурулмай қалмайду дәп ойлишимиз мүмкин. Әмәлийәттә бу ишлар дәл Худаниң мәхсәтлик плани еди; қулниң рәзил адәмләрниң қолида болған әшәддий өлүмидә, Худа пәқәт Исраилнила әмәс, бәлки барлиқ дунияни кәчүрүмгә еришсун дәп, барлиқ гуналиримизни қулниң зиммисигә жүкләп бизниң орнимизда җазалайду. Қул болса Өз ихтияри билән шундақ йолни таллап, Өзини «гунани жуйидиған қурбанлиқ» сүпитидә оттуриға чиқириду. Бу җәһәттә у қурбанлиқ болушта таллаш имканийити йоқ болған һайванларға охшимайтти, У Худаға һәм инсанға болған муһәббитидин мошу йолни Өз ихтияри билән таллиған (53- бап).
Қул дәпнә қилиниду; бешарәттин көрүнидуки, У бир бай адәмниң қәбиргә дәпнә қилиниду. Бирақ адәмләр техи уни «Худа ләнәт қилған», «һеч пәрзәнт көрмәй елип кетилгән» дәп һесаплиғинида, қул әксичә мәңгүлүк тирилгән, көп пәрзәнтлик, аләмниң әң жуқури җайиға көтирилгән, дәп вәһий қилиниду. Уни тонуш арқилиқ «нурғун адәмләр» һәққаний қилиниду. Мана буни «Йәшая» китавиниң иккинчи қисми, «Қул қисми» дәп аташқа болиду.
Үчинчи, йәни ахирқи қисим (56- 66- баплар)ниң дәслипидә биз әнди йәнә Йәшаяниң өз дәвригә келимиз. Гуна һәм мәғлубийәтләрниң мәсилилири йәнила алдимизда туриду; бирақ биринчи қисми билән селиштурғанда шу дәвир техиму зулмәт, техиму қараңғулуқ ичидә қалиду. Шундақ болғини билән Худаниң мөмин бәндилири һәқиқәттә чиң турушқа риғбәтләндүрүлиду; Худа Исраилға яки дунияға «ниҗат кәлтүргидәк һеч адәм»ни тапалмай, мошу ишни Өзиниң «Өзәмниң биләк- қолум» арқилиқ қилидиғанлиғини елан қилиду. У «Худаниң Роһи вуҗудида турған» «Һәмҗәмәт- Қутқазғучи» дәрвәқә Зионға пат арида келиду, дәп җакалайду (59- бап, 16- 21- айәтләр). Биз иккинчи қисмидин «Пәрвәрдигарниң биләк- қоли»ниң «Пәрвәрдигарниң қули»ға охшаш адәм екәнлигини билимиз. У «Пәрвәрдигарниң Роһи билән «мәсиһ қилинған»», «ниҗатниң кийим- кечиги кийдүрүлгән» дегән сүпәтләрдә келиду; Униң келиши һәм хизмити арқилиқ Исраилниң парлақ келәчики болиду. Улар Худаниң шан- шәривигә толған йеңи асман, йеңи зиминниң мәркизи болиду.
«Мәсиһ қилинған» дегән зат, йәни Худаниң «Мәсиһ»и болса «мошу ишларниң һәммиси әмәлгә ашурулмиғичә арам алмаймән, дуадин тохтимаймән» дәп вәдә қилиду; у йәнә мошу иш үчүн дуа қилишқа йәнә башқа «күзәтчиләр»ни тәминләшкә вәдә қилиду. Мошу «тармақ қисми» Мәсиһниң дунияни сорақ қилишқа чүшидиғанлиғини көрситидиған ғайипанә бир көрүнүш билән ахирлишиду.
Мошу әң ахирқи вәһийдә болса Исраилниң шу чағдики (ахирқи замандики) әһвали техиму хәтәрлик көрситилиду. Улар сорақ қилинип пак- муқәддәс бир Худаниң алдида тәйяр туруштин жирақ болиду. Улар буни ениқ билип, Худаниң Исраилға йәнә бир қетим ниҗатлиқ мөҗизә яритиш үчүн «көңлимизни Өзәңгә буриғайсән» дәп қаттиқ вә азаплиқ налә- пәрядларни көтириду.
Худаниң бу дуаларға адәмни һәйран қалдуридиған җавави бар. Дәсләптә, У «Мени издимигән бир хәлиқ»қә Өзәмни тапқузимән һәм намим билән һеч мунасивәтсиз болған бир «әл»гә Өзәмни аян қилимән, дәйду (65:1). Дуния сорақ қилинип Униң җазасиға чөмүп кетиду. Исраил һалакәт гирдавиға чүшүп қалай дәп қалғанда, улар арисидики «қалди» сәвәвидин қутқузулиду. Худаниң мошу «қалдиси» һәм Өзини «издимәй» тапқан бу «әл», шундақла уларниң пәрзәнтлиригә болса Худа йеңи асман- зиминниң мәркизи болған, қайтидин йеңиландурулған «Исраил» дегән зиминни бериду. Бир күн ичидила «роһий аилә» сүпитидә йеңи бир «Исраил» туғулиду. Худаниң сот- җазасидин тирик қалған «ят әлләр» болса өзлиригә тарқилип кәлгән Йәһудийләрни «Пәрвәрдигарға атиған һәдийә» сүпитидә Йерусалимға қайтуруп апириду. Пүткүл дуния Рәбкә ибадәт қилғучи бир хәлиқ болиду.
Шуниң билән хуласиләп ейтқанда, мәзкур китапни үч қисимға бөлүшкә болиду. Улар төвәндикичә: —
(1) Падиша қисми (1- 37- бап)
(1- 5- бап) темиларни тонуштурдиған бешарәтләр: —
Исраилниң икки йүзлүк характери
Худаниң йеқинда болидиған җазаси
Худаниң «қалди»си
Худаниң кәлгүси парлақ сәлтәнити
«Пәрвәрдигарниң күни»
Мошу бапларни болса китапниң кейинки қисмидики һәр хил темиларда баян қилинған бешарәтләрниң уруғи дейишкә болиду.
6- бап: Худаниң Йәшаяни чақириши
7- 11- баплар: Кәлгүси падиша һәм униң хәлқи тоғрилиқ бешарәтләр
Падишаниң сирлиқ һалда туғулуши (пак қиздин, йоқсул әһвалда)
Падишаниң парлақ сәлтәнити
Йәһуда һәм Исраил «Худаниң арами»ни рәт қилиду.
12- бап: Кәлгүсидики ғәлибилик нахша
13- 27- баплар: Ят жутлар тоғрилиқ бешарәтләр
Исраил билән әлләрниң оттурисидики мунасивәт тоғрилиқ бешарәтләр; дуния тарихини башқурғучи Худадур. Әлләр тоғрилиқ һәр бир бешарәт башқа- башқа болуп, шүбһисизки, Худа һәм униң түпки мәхсәтлири тоғрилиқ һәқиқәтләргә мисал болуш сүпитидә талланған. Мошу бешарәтләр үч дәвир бойичә, йәни 13- 20, 21- 23, 24- 27- баплар бойичә баян қилиниду. Үчинчи дәвир бешарәтләр болса «дунияниң шәһири» билән «Худаниң шәһири»ниң ақивәтлирини селиштуриду.
28- 37- баплар: Исраил вә ят әлләр; Худаниң ахирқи соти һәм җазаси; Зионға қайтиш; Асурийә билән ахирқи елишиш; Худаниң қутқузуши
(2) «Қул» қисми (38- 55- баплар)
38- бап: Һәзәкияниң кесили һәм сақайтилиши
39- бап: Әҗәллик қарар
40- 44:23 Дунияға келидиған зор тәсәлли.
Бутпәрәсләрниң наданлиғи.
Худа тәңдашсиз Яратқучи.
«Пәрвәрдигарниң қули» тонуштурулиду.
Исраилниң кәлгүсидики бәхити.
44:24- 48:22 «Зор қутқузуш» Исраилниң Бабилдин қутқузулуши — «Қорәш» арқилиқ вәдә қилинған
49- 55- баплар: «Техиму зор қутқузуш» — Исраил һәм дунияниң гунадин қутулуп Худаниң сәлтәнитигә кириши — «Мәсиһ» арқилиқ вәдә қилинған
(3) «Ғәлибә Қилғучи Мәсиһ» қисми (56- 66- баплар)
56- 59- баплар: Қараңғулуқ күнләрдә һәққанийларға берилгән риғбәтләр.
Худаниң зор рәһимдиллиғи, қуруқ динниң жиркиничлиги.
Рәзилләр ниҗатсиз қалса техиму рәзил болуп кетиду.
«Һәмҗәмәт- қутқазғучи»ниң йеқин келиши.
60- 62- баплар: Исраилниң «һәмҗәмәт- қутқазғучи»си арқилиқ болған парлақ келәчики.
Пүткүл дунияға Исраил арқилиқ бәхит ата қилиниду.
Йеңи асман, йеңи зимин
Һәммә иш «Мәсиһ қилинған ғәлибә қилғучи», йәни «Мәсиһ» арқилиқ болиду.
63- 64- бап: «Мәсиһ қилинған Ғәлибә Қилғучи» сот қилип җазалиғучи ролида көрүниду.
Исраилни тоғра йолға бурашқа, Худаниң йениға қайтурушқа Худаға көтирилгән налә- пәрядлар
65- бап: Худаниң җавави. Исраилни Өзигә қайтуруш үчүн У авал Йәһудий әмәсләргә Өзини тонутуп аян қилиду. Андин Исраилни өзигә садиқ болған «қалди»лар арқилиқ өзиниң йениға қайтуриду.
66- бап: Худаниң қәдирләйдиғини муқәддәс ибадәтхана әмәс, бәлки униңдин әйминидиған бәндилиридур. Исраилниң келәчики бекитилди, Йәһудий әмәсләргә Исраил арқилиқ мәңгү бәхит ата қилиниду. Пүткүл дуния Худаниң ибадитидә болиду. Рәзилләр үстигә җаза чүшиду.
Техиму рошәнки, ишләткән сөз- ибариләрдин қариғанда, Йәшая интайин билимлик адәм еди. Китапниң көпинчиси ибраний тилиниң «шеир шәкли» яки «чачма шеир шәкли»дә йезилған. Башқа китапта дегинимиздәк, ибраний шеирийитидә мисралар параллел, бәзидә үч мисралиқ йезилиду. Бир куплеттики һәр бир мисраниң охшап кетидиған яки селиштурма болидиған темиси бар. Дунияниң бәхитигә яриша, нурғун тилларға тәрҗимә қилиш мүмкин болмайдиған вәзинлик яки қапийәлик шеирдәк болмиған бу хил шеирни тәрҗимә қилғили болиду. Бирақ Йәшая пәйғәмбәр йәнә ибраний тилида нурғун чақчақларни һәм сансиз сөз оюнлирини қоллиниду һәм униңдин сирт бәзи вақитларда қапийәлик шеир услубида язиду. Буларни уйғур тилиға тәрҗимә қилғанда шеир шәклидә ипадиләшкә қәлимимиз аҗизлиқ қилиду. Һалбуки, оқурмәнләр булардин азрақ һозурлансун һәм пәйғәмбәрниң күчлүк тилиниң пуриғини пурисун дәп изаһатлиримизда анчә- мунчә мисалларни көрситип бәрдуқ. Китап йүздин артуқ «шеирий бешарәтләр», шундақла бәзи нәсрий қисимлардин тәркип тапқандур.
Әмәлийәттә көп йәрләрдә шеирниң әң муһим һәқиқити, шеирниң дәл оттурисидики мисрада болиду. Көп шеирларниң алаһидә бир «меһраб қурулмиси» бар. Булардин «қошумчә сөз»имиздә бир нәччә мисалларни көрситимиз.
Шуңа Тәвраттики бешарәтлик бәзи китаплардин сирт, «Йәшая» дегән китапни башқа китаплар билән селиштурушқа болмайду. Оқурмәнниң тема, мәзмун яки сөзлигүчиниң өзгиришидин бәзидә беши айлинип қелиши мүмкин. Биз оқурмәнләрни пәқәтла оқуверишкә дәвәт қилимиз. Китапниң нурғун сирлири кейинки қисмидила нурлиниду. Йәшая пәйғәмбәрниң китави Худаниң йолйоруғи һәм вәһийси билән кишини оқушқа тәқәзза қилиду. Йәшая пәйғәмбәр бәзидә адәмни чөчитиветидиған вә қаймуқтуруветидиған баянларни қилиду, бәзидә туюқсиз йеңи- йеңи бир персонажларни баян қилиду. Пәқәт оқурмән оқувәрсила сир ениқлиниду. Шуңа Муқәддәс Китап тоғрилиқ мундақ дейилгән: «Муқәддәс китапниң әң яхши чүшәндүргүчиси китапниң өзидур». Мошу һәқиқәт- һекмәт «Йәшая» китавиға техиму мас келиду. Йәшая пәйғәмбәрниң Худа яки инсан тоғрилиқ қилған бәзи баянлири, шүбһисизки, бизни қаттиқ ойға салиду. Китапта Худаға таянған әң гөдәк- саддилиримиз үчүн көңүлни ясайдиған һәм тәсәлли- риғбәт беридиған көп нәрсиләр бар; һәм бизни қаттиқ ойландуридиған һәм чоңқур ойлишимизни тәләп қилидиған қисимлириму бар —
Чүнки: —
«Мениң ойлиғанлирим силәрниң ойлиғанлириңлар әмәс,
Мениң йоллирим болса силәрниң йоллириңлар әмәстур;
Чүнки асман йәрдин қанчә жуқури болғинидәк,
Мана Өз йоллирим силәрниң йоллириңлардин,
Мениң ойлиғанлирим силәрниң ойлиғанлириңлардин шунчә жуқуридур» (55- бап, 8- 9- айәт).
Шуңа алдиримай чайнап йегидәк яхши гөшму бар, һәмдә бовақлар үчүнму роһ- қәлбни қувәтләйдиған, дәрһал истемал қилғили болидиған сүтму бар.
Тола чағлардиму, мәлум бешарәтниң топ- тоғра мәнаси пәқәт бешарәтниң әмәлгә ашурулуш вақтиға йәткичә сирлиқ туриду. Андин толуқ чүшәнгили болиду. «Йәшая» китавиниң бүгүнгә қәдәр техи әмәлгә ашурулмиған көп бешарәтлири бар. Бирақ униң «пак қиздин туғулидиған Падиша», «Пәрвәрдигарниң қули» һәм «Қул һәққаний қилғанлар» тоғрилиқ улуқ бешарәтлириниң балдур әмәлгә ашурулғанлиғиға ишинимиз; бу бешарәтләрниң ишқа ашурулушиниң «мәсиһ қилинған Ғәлибә Қилғучи», йәни Әйса Мәсиһниң вуҗудида қачан, қәйәрдә һәм қандақ болғанлиғини муқәддәс Инҗилдин толуқ көрүвалғили болиду.
Оқурмәнләргә ярдәм болсун үчүн, шундақла һәм китапдин келип чиққан бәхитидин биз билән бирликтә ортақлашсун үчүн биз 700дин артуқ изаһатни қошуп бәрдуқ. Бәзиләр буларни бәк көп дәп қариши мүмкин; әмәлийәттә биз азлиқ қилиду дәп қараймиз; буларниң йәнә икки һәссә көп изаһатларни қоюшниңму һәйран қалғичилиги йоқ. Қолимизда туруватқан, «Йәшая» китавидики текстни бир қәдәр толуқрақ изаһлиған, әнглийәлик алим «Мотйер Доктор» язған «Йәшая» дегән китап болса 540 бәттин артуқ. Тәрҗимимиздә биз бу китаптин көп пайдиландуқ. «Мотйер Доктор» бүгүнгә қәдәр «Йәшая» китавини тәтқиқ қиливатқили қириқ жил болди. Униң китавини «Интер- Университет Нәшрияти» 1993- жили чиқарди (ИVП). Биз йәнә Йәһудий Мәсиһий алим Арнолд Фрухтинбаумниң әсәрлиридин, 1920- жиллири Қәшқәрдә ишләнгән уйғурчә нусхисидин һәм хәнзучә (1911- жилидики «хехебән») «Муқәддәс Китап» нусхисидин көп пайдиландуқ.
Тәрҗимә хизмитимиздә, алимларниң «Йәшая»ниң текстиниң мәнаси тоғрилиқ пикирлириниң бизниңки билән гәвдилик пәриқләнгән йәрлири болса, әшу башқа хил тәрҗимисини изаһлашқа тириштуқ. Әгәр башқа хил муһим тәрҗимисини етиваримизниң сиртида қалдурған болсақ, оқурмәнләрдин әпу сораймиз. Биз йәнә қолимиздин келишичә текстимиздә ибраний тилидики «параллел» (икки мисралиқ) шеирий шәклини вә ибраний тилидики «турақлиқ ибариләр»ни әйни шәклидә сақлашқа тириштуқ. Тексттә ибраний тилидики көп учрайдиған исим яки пеилни болса, изчил һалда уйғур тилидики охшаш бир сөз билән ипадиләшкиму тириштуқ. Ундақ қилғанда оқурмәнләр мәлум бир сөз яки ибарә тоғрисида өзиниң тәтқиқатини елип баралайду. Мәсилән, «Йәшая»ниң текстидә «Пәрвәрдигарниң биләк- қоли»ниң алаһидә бир мәнаси бар; бирақ оқурмән пәқәтла 53- бапқичә оқуса андин мошу ибариниң адәмни һәйран қалдуридиған толуқ күчи һәм мәнасини туюқсизла ениқ чүшинәләйду.
Қисимларниң яки бапларниң бешиға қоюлған мавзуларни биз оқурмәнләргә ярдими болсун дәп қошумчә қилдуқ. Бу мавзуларниң муқәддәс текстниң өзигә тәвә әмәслигини тәкитләймиз.
Өткән әсирдә бәзи худасиз алимлар «Йәшая»ни нәччә қисимға бөлүп, бәзи қисимларни «алдин-ала ейтқан ишлардин кейин ялғанчилиқтин язған» дәп турувалған. Бизниң мошундақ худасиз пикирләрни музакирә қилиш билән оқурмәнниң вақтини исрап қилғумиз йоқ. Мошундақ бемәна нәзәрийиләр Худаниң адәмләр (йәни пәйғәмбәрләр) арқилиқ бизгә сөз қилалайдиғанлиғиға пәқәт ишәнмәсликтин чиққан, халас. Башқа һәр хил худасиз нәзәрийәләргә охшаш, уларниң көпинчиси өз- өзидин һалак болған, халас; көп вақитларда худасиз язғучилар өз нәзәрийилирини өзиниң кейинки баянлири билән бекар қиливетиду. Мабада «Йәшая» китави миладийәдин илгәрки 7- , 6- , һәтта 5- әсирдә йезилған дәйли, униңда йәнила көп бешарәтләр шу вақитладин кейинки жилларда әмәлгә ашурулған. Худасизларниң бу китаптин қорққини һәйран қаларлиқ иш әмәс; чүнки униңда уларниң җазалинидиғанлиғи җакалиниду.
Оқурмәнләр оқуғинида, Худаниң сөзлириниң тәрҗимиси арқилиқ көңлини һәқиқәткә һәм хатирҗәмликкә йетәклисун дәп дуа қилип оқурмәнлиримизни Һәммигә Қадирға тапшуримиз. Ахирқи күнидә Униң мошу китавида бешарәт берилгән «Пәрвәрдигарниң қули»ниң қурбанлиқ хизмити арқилиқ, Худаниң шәривиниң алдида Йәшая пәйғәмбәр билән биллә турайли! Амин!
Изаһат: — Йәнә тәкрарлаймизки, кириш сөз, мавзу вә изаһатлар оқурмәнләргә ярдими болсун үчүн тәрҗиман тәрипидин берилди. Улар Муқәддәс Китапниң әслий текст- айәтлириниң бир қисми әмәс.
••••••••
Қошумчә сөз
Китаптики 730 изаһат тоғрилиқ
«Йәшая» дегән китаптики наһайити әһмийәтлик, көп тәрәплимилик бешарәтләргә қарита шуниңға лайиқ бир қәдәр тәпсилий «қошумчә сөз» йезишқа тоғра келәтти. Уларни бир- бирләп шәрһләп, мукәммәлрәк «қошумчә сөз» язсақ, униң 800 бәттин ешип кетидиғанлиғини мөлчәрлидуқ. Шуңа һазирчә ундиңдин ваз кәчтуқ. Униң орниға, оқурмәнләрниң диққитини бешарәтләрдики сирлиқ вә әҗайип тәпсилатлириға қаритиш үчүн, тексттики зөрүр дәп қариған мәзмунларни имкан бар тәпсилийрақ изаһлашқа тириштуқ.
«Йәшая»дики шеир шәкли тоғрилиқ
«Йәшая» китавида көп муһим тема шеирниң дәл оттурисидики мисрада болиду. Шуңа бу хил шеирлар «йерим ай» шәкиллик қурулмиға егә болиду.
Төвәндә бу «йерим ай» шәкиллик шеирдин иккини көрситимиз (биринчи мисал пәқәт бир нәччә айәттин, иккинчи мисал үч баптин тәркип тапқан): —
1- мисал: —
Исраил җэмийитиниң эһвали (1-баб, 21-26 айэт)
2- мисал: —
Бәзидә мундақ чоң бир «шәкил» яки «нусха» ичидә йәнә кичикрәк шәкилләрму болиду. Мәсилән жуқуриқи (т)(2) һәм (п)(2)дә йәнә бир нусхиниң тәркиблири болиду: —
3- мисал: —
«Йәшая»да башқа хил шеир шәкиллириму учрайду. Көпинчә вақитларда оқурмәнләр мошу шәкилләргә диққәт қилмайду, бирақ шу шәкилләрниң мәвҗутлиғини сезиду. Бәлким көп оқуш билән уларға тонуш болуп қалиду. Бәзидә һәтта бир айәттин түзүлгән шеирлардиму «йерим ай» шәкиллик учрайду, шундақла наһайити нәччә баптин түзүлгән чоң «йерим ай» шәкиллик шеирлар бар; бу шеирлардиму муһим тема шу айәтләрниң дәл оттурисида болиду. Бундақ чоң «йерим ай» шекиллик шеирлар толиму пасаһәтлик болиду. Сәвәви, улар «Пәрвәрдигарниң гөзәллик- җулалиғини аян қилидиған» «Пәрвәрдигарниң қули»ни мәркәз қилған болуши мүмкин (49:3).
Йәнә «селиштурма» шәклидә йезилғанлириму бар. Бу хил шәкилдә йезилғанлирида «икки қутқузуш» наһайити ениқ селиштурулған һалда көрүлиду. «Биринчи қутқузуш» болса җисманий қутқузуш, йәни Исраил Бабил империйәсидики сүргүнлүктин қутқузулиду. Йәшая мошу қутқузулушниң Парс империйәсидики бир падиша арқилиқ болидиғанлиғини алдин-ала ейтиду; у һәтта мошу падишаниң исмини туғулуштин 150 жил илгири ейтиду — у болсиму «Қорәш». Бу бешарәтниң давамида ениқ бир пакит көрүниду. «Җисманий қутқузуш» инсанниң асасий мәсилисини һәл қилалмайду. Худа Исраилни Бабилдин қутқузғини билән улар бәрибир гунаниң илкидә қеливериду. Бир мәмликәт, бир әл мустәқил аталғини билән, шәхсийәтчилик уларниң турмушлирини башқуридиған болса уларниң әһвали бәрибир әслидикидәк бечарә болиду. Шуңа адәмләргә гунадин һәм өз- өзидин «техиму зор қутқузулуш» керәк. Шундақла Йәшая пәйғәмбәр «Бабилдин қутқузуш»ни алдин-ала ейтқандин кейин, арқидинла иккинчи «техиму зор қутқузуш» тоғрилиқ ейтиду, һәм мошу ниҗат пәқәт Исраил үчүнла әмәс, пүткүл дуния үчүн болиду. У «Парс империйәсидики бир падиша» арқилиқ әмәс, бәлки «Пәрвәрдигарниң қули» арқилиқ болиду, дәйду. Бу хил селиштурма шүбһисизки, бизгә Пәрвәрдигарниң қулиниң қилған иш- хизмитиниң һәммидин үстүнлүги һәм улуқлуғини көрситиш үчүн қилинған.
4- мисал: —
Биринчи (җисманий) қутқузулуш вә иккинчи (улуқ, роһий) қутқузулуш
48- бабниң алаһидә шәкли |
|
1- қисми |
2- қисми |
Худаниң өтмүштики сәвир- тақити (1- 11) |
Худаниң кәлгүсисики сәвир- тақити (12- 22) |
«Илгәрки ишлар» (3- 6ә) |
«Қорәш плани»ни җәзмләштүрүш (12- 15) |
«Йеңи ишлар» (6б- 7) |
Пәрвәрдигарниң қули (16) |
Пәрвәрдигарниң қилғанлири (8- 11) |
Пәрвәрдигарниң мәхсәтлири (17- 22) |
Графиға қариғанда, 48- бап икки қисимға бөлүниду. Биринчи қисимдики «Илгәрки ишлар» дәл «Қорәш плани»ға баравәр келиду: 6-айәттики «йеңи ишлар» болса, Пәрвәрдигарниң қулиниң ишлирини көрситиру. Мошу тәһлил қилиниш 42- бабтикигә охшаш. |
Биринчи (җисманий) қутқузулуш |
Иккинчи (улуқ, роһий) қутқузулуш |
Қорәшниң хизмити |
Пәрвәрдигарниң қулиниң хизмити |
(44:24 - 48:22) |
(49:1- 53:12) |
Вәзипә тәсвирләнди Ада қилғучиниң нами аян қилинди |
Вәзипә тәсвирләнди Ада қилғучиниң нами аян қилинди |
(44:24 - 44:28) |
(49:1 - 49:6) |
|
|
Вәзипә тәстиқланди Исраил үчүн, дуния үчүн |
Вәзипә тәстиқланди Исраил үчүн, дуния үчүн |
(45:1 - 45:7) |
(49:7 - 49:12) |
|
|
Инкас: дуа |
Инкас: мәдһийә |
(45:8) |
(49:13) |
|
|
Исраилниң беарамлиғи |
Исраилниң наүмидлиги |
(45:9:- 45:25) |
(49:14- 50:11) |
|
|
Пәрвәрдигарниң мәхсити тәкитләнди |
Пәрвәрдигарниң муһәббити тәкитләнди |
(45:9- 13) |
(14:49- 16) |
|
|
Исраил һәм Йәһудий әмәсләр |
Исраил һәм Йәһудий әмәсләр |
(45:14- 22) |
(49:17- 26) |
|
|
Пәрвәрдигарға тайинип һәққанийлиқ һәм күчкә егә болғанлар вә Пәрвәрдигарға қарши турғанлар |
Пәрвәрдигарниң Қули, Пәрвәрдигарға тайинип күчгә егә болғанларниң нәмуниси |
(45:23- 25) |
(50:1- 11) |
Пәрвәрдигарниң Исраилға баштин башлап келидиған ниҗатқа еришкичә болған ғәмхорлуғи |
Пәрвәрдигарниң Исраилға баштин башлап келидиған ниҗатқа еришкичә болған ғәмхорлуғи |
(46:1- 13) |
(51:1- 16) |
Бабил; тәхттин чүшүп топа- чаңға йетиши |
Исраил; топа- чаңдин чиқип тәхткә олтириши |
(47:1- 15) |
(51:17 - 52:12) |
Бабилдин қутулуш |
Гунадин қутулуш |
(48:1- 22) |
(52:13 - 53:12) |
Униңдин башқа, йәнә кәң даирилик «селиштурма» шәкил болуп, буниңда «Йәшая» китавиниң иккинчи қисмидики «Пәрвәрдигарниң қули» тоғрилиқ төрт айрим шеир (бәзидә «төрт нахша» дәпму атилиду) һәм үчинчи қисмидики «Мәсиһ қилинған Ғәлибә Қилғучи» тоғрилиқ төрт айрим шеир селиштурулиду. Бу хил селиштурулма шәкил «Пәрвәрдигарниң гөзәллик- җулалиғи»ниң «Пәрвәрдигарниң қули» вә «Мәсиһ қилинған Ғәлибә Қилғучи»ниң үстигә охшашла мөһүрләнгәнлигини, шуниңдәк уларниң әйни бир шәхс екәнлигини тәкитләш үчүн ишлитилиду.
5- мисал: —
(1) Пәрвәрдигарниң қули — «төрт нахша» |
|||
(42:1- 4) |
(49:1- 6) |
(50:4- 9) |
(52:12 - 53:13) |
Тәрҗимихали |
Өзи ейтқан тәрҗимихали |
Өзи ейтқан тәрҗимихали |
Тәрҗимихали |
Қулниң вәзиписи |
Қулниң вәзиписи |
Қулниң чиң ирадиси |
Қулниң вәзиписини ада қилиши |
Униңда Худаниң Роһи һәм сөзи |
Униңда Худаниң сөзи |
Униңда Худаниң сөзи |
|
|
Оңушсизлиққа учрайду |
Зулум- қийнаққа учрайду |
Зулум- қийнаққа учрайду |
Хатимә |
Хатимә |
Хатимә |
Хатимә |
(42:5- 9) |
(49:7- 13) |
(50:10- 11) |
(54- 55) |
(2) «Мәсиһ қилинған ғәлибә қилғучи» |
|||
(59:21) |
(61:1- 3) |
(61:10- 62:7) |
(63:1- 6) |
Тәрҗимиһали |
Өзи ейтқан тәрҗимиһали |
Өзи ейтқан тәрҗимиһали |
Өзи ейтқан тәрҗимиһали |
Ғәлибичиниң вәзиписи |
Ғәлибичиниң вәзиписи |
Ғәлибичиниң чиң ирадиси |
Ғәлибичиниң вәзиписини ада қилиши |
Униңда Худаниң Роһи һәм сөзи |
Униңда Худаниң Роһи һәм сөзи |
Униңда Худаниң сөзи |
|
|
Қисас һәм ниҗатни иҗра қилиду |
Қисас һәм ниҗатни иҗра қилиду |
Қисас һәм ниҗатни иҗра қилиду |
Хатимә |
Хатимә |
Хатимә |
Хатимә |
(60:1- 22) |
(61:4- 6) |
(62:8- 12) |
(63:7 - 66:24) |
«Йәшая»да Мәсиһ мәркәз қилинған бешарәтләр әҗайип шеирий шәкилләр билән баян қилинған болуп, бизгә Мәсиһниң Худаға нисбәтән чәксиз әзизлиғини, шундақла Униң Худаниң барлиқ мөмин бәндилиригә нисбәтәнму шунчә әзиз болуши керәклигини аян қилиду.