Тәврат - 5-қисим

«Қанун шәрһи»

(Муқәддәс Қанун — Тәврат Қануниниң Шәһри)



Кириш сөз


Арқа көрүнүш

Бәзи тәрҗимиләрдә мәзкур китап «Қанунниң (қайтидин) җакалиниши» (мәсилән, хәнзучә тәрҗимиләрдә), «Иккинчи қанун» (грек тили тәрҗимисидә) яки «Қанун шәрһи» дәп атилиду. Мәзкур китапта Муса әслидә Синай теғида чүширилгән муқәддәс қанунниң бәзи муһим нуқтилирини хәлиқ үчүн иккинчи қетим қайта җакалайду.


Әслидә Муса пәйғәмбәрниң вастиси билән назил қилинған Тәвраттики «Мисирдин чиқиш» вә «Каһин-лавийларниң дәстури» дегән қисимларда ениқ хатириләнгән қанун-әмирләр немишкә йәнә Муса тәрипидин бундақ қайта җакалиниду? 


Әмәлийәттә бу муқәддәс қанун оттуз тоққуз жил илгири чүширилгән еди. Әслидә Худа хәлиққә қанун-әмирлирини тапшурғандин кейин, у уларни Қанаан зимининиң чегарисиға җайлашқан Қадәш-Барнеаға башлап келип, шу йәрдә уларға: «Мән силәргә мирас қилидиған зиминға кирип уни егиләйдиған вақтиңлар кәлди» дегән хуш хәвәрни йәткүзгән еди. Әслидә бундақ хәвәрдин хошал болушқа тоғра келәтти. Хәлиқ он икки адәмни у зиминдики әһвални билип келишкә әвәтти. Улардин он адәм қайтип келип: «Бу зимин дәрвәқә сүт билән һәсәл еқип туридиған мунбәт зимин екән; һалбуки, униңда туруватқанлар гигант адәмләр екән, уларниң нәзиридә биз чекәткидәк екәнмиз, халас!» дәп хәлиқниң көңлини паракәндә қилди. Қалған икки чарлиғучи, йәни Йәшуа вә Каләб болса: «Дәрвәқә зиминда гигант адәмләр болғини билән, бизни Мисир зиминидин һәр хил мөҗизә-карамәтләр билән қутқузуп чиққан, чөл-баяванда жүргинимиздә барлиқ һаҗитимиздин толуқ чиққан Худа бизни шу зиминға киргүзүп, уни егилитиду вә бу гигант адәмләрни бизгә озуқ қилип бериду!» дәп хәлиқни риғбәтләндүрди. Лекин ечинишлиғи шуки, асий хәлиқ имансиз он адәмниң хәвирини қобул қилип, иман-ишәшлик Йәшуа билән Каләбниңкини рәт қилди. Улар Муса вә Һарунға наразилиқ билдүрди, һәтта ахир берип Йәшуа билән Каләбни чалма-кесәк қилмақчи болди.


Тәбиийки, Өзигә беһөрмәтлик һесаплинидиған бундақ ишәшсизлик Худаниң ғәзивини қозғиди. Шуниң билән: «Маңа ишинишни рәт қилип: «Гигант адәмләр балилиримизни йәп кетиду» дегән чоңлардин һеч қайсиси бәхитлик зиминға кирәлмәйду; балилири болса, улар зиминға кирип уни егиләйду» дегән һөкүмни аңлатти.


Мошу паҗиәлик иш Тәвраттики «Чөл-баявандики сәпәр» дегән қисимда хатириләнгән. Шундақ болдики, Исраиллар мирас қилип берилгән зиминға киришниң орниға, Худаниң җазаси билән йәнә бир дәвирни (қириқ жил) чөл-баяванда сәргәрдан болуп жүрүшкә мәһкүм қилинди. Оттуз сәккиз жил өткәндә, Худа дәл уларға җакалиғандәк, Худаға асийлиқ қилған жигирмә яштин жуқури болған һәр бир адәм өлүп түгиди. Пәқәт Йәшуа билән Каләб тирик қалди. Улар билән у зиминға тәң киришкә тәйяр турған йеңи бир дәвир адәмлири шу зиминниң чегариси алдида турувататти. Бундақ әһвал астида бу йеңи дәвир үчүн Муса пәйғәмбәрниң:  (а) Худаниң қандақ қилип ата-бовилирини Мисирдики қуллуқтин чиқирип мөҗизә-карамәтләр билән қутқузғанлиғини, шундақла чөл-баявандин өтүшкә йетәклигән тарихни баян қилиши; (ә) Ата-бовилириға аллибурун тапшурулған қанун-әмирләрниң муһим тәпсилатлири һәм җәвһири, шуниңдәк зиминға киргәндин кейинки йеңи әһвалларға бағланған йеңи қанун-әмирләрни җакалиши; (б) Уларниң келәчики тоғрилиқ бешарәт бериши толиму зөрүр еди.


«Муқәддәс қанун шәрһи» дегән китапниң дәл бу үч қисимға бөлүнгәнлигини байқаймиз, улар төвәндикидәк: — 


(а) Өтмүш; Худаниң хәлиқкә көрсәткән мөҗизә-карамәтлири (1:1-4:43)

(ә) Һазирқи әһвал; кона әмирләрниң қайтидин җакалиниши, йеңи әмирләрниң қошулуши (4:44-26:19)

(б) Кәлгүси заманлар; бешарәтләр вә агаһлар (27:1-34:12)


Худа аллиқачан Мусаға өз өлүми тоғрилиқ агаһландуруп қойған еди. Мәзкур китапниң ахирқи бапида шу иш (бәлким Йәшуа пәйғәмбәр тәрипидин) хатириләнгән. Муса пәйғәмбәр дәл бу қанун-әмирләр вә җекиләшлирини хәлиққә тапшурғандин кейин «таққа чиқип,... Пәрвәрдигарниң алдида өлди».


Шуниң билән «муқәддәс қанун шәрһи» дегән китапни атиниң өз балилириға тапшурған ахирқи сөзлири яки вәсийити дейишкә болиду. Китап йәнә қедимки вақитлардики падишалар өз хәлқи билән келишип түзгән бир «әһдинамә» шәклидидур — демәк, Худа мәзкур китапта Өзиниң Исраил билән болған әһдисини қайтидин баян қилиду. Шуңа китапни оқуған һәр бир Исраил хәлқи дәрһал: «Худа дәрвәқә бизниң Падишаһимиздур, бизму Униңға хас хәлиқмиз» дәп билип йетиду.


Әлвәттә, биз «қошумчә сөз»имиздә оқурмәнләрниң диққитини китапниң алаһидә қизиқ нуқтилириға яки чүшинишкә тәсрәк болидиған бәзи йәрлиригә тартимиз. Бирақ буниңдин авал оқурмәнләргә төрт иш тоғрилиқ сәл тохталғимиз келиду: — 


(а) Мәзкур китапта берилгән көп әмирләр Қанаан зиминида туруватқан әлләрниң иш-әмәллириниң дәл әксини көрситиду. Мәсилән, Худа уларға бутпәрәсликниң барлиқ шәкил-түрлиригә, палчилиқ вә җинкәшлик қилиш (йәни җинларға қараш)қа, инсанларни союп қурбанлиқ қилишқа, һәр хил җинсий бузуқлуқ, җүмлидин ғәйрий һәвәсләрниң кәйнигә кирип бәччивазлиқ вә йеқин туққанлири билән зинахорлуқ қилишқа, мәйипларға рәһимсизлик қилишқа, қериларға беһөрмәтлик қилишқа қәтъий қарши туруңлар дәп агаһландуриду. Буларниң һәммиси дәл әйни вақиттики Қанаанлиқлар арисида кәң тарқалған адәтләр болған еди. Мәсилән, Исраилларға қаритилған  «Сән оғлақни анисиниң сүтидә қайнитип пишарсаң болмайду» дегән бир әмирму баян қилиниду (21:14). Бундақ әмирниң әхлақий әһмийити барму-йоқ? — дегән соал каллимизни қаймақтуруши мүмкин. Әмәлийәттә Қанаанийлар арисида: «Оғлақни анисиниң сүтидә пишарсақ, уни өз аниси билән четиштурғанға баравәр болиду, шундақ қилсақ йәр-зиминниң мунбәтлигини ашуримиз» дегәндәк бирхил хурапий көзқараш бар еди. Мәлум бир Исраилий шундақ ишни қилип қалса, бундақ хурапий муддиа униңда болуши натайин. Лекин Исраилларниң бутпәрәслик тәрәпкә езип кетишиниң алдини елиш үчүн Худа уларға уни қәтъий мәнъий қилишни буйруған. Чүнки башқиларниң шу ишиға қарап «Бизләрму шундақ қилсақ болиду» дәп путлишип кетиши мүмкин еди.

Қанаанийларниң жуқурида тилға елинған көп рәзил адәтлири түпәйлидин Пәрвәрдигар уларни йоқутушни буйруған. Мошу иш тоғрилиқ «Мисирдин чиқиш»тики «қошумчә сөз»имиздә азрақ тохтилимиз.


(ә) Китапта, Пәләстин (Қанаан) зимини тоғрилиқ: «Бу зимин Пәрвәрдигар Худайиңлар силәргә беридиған зимин» дегән баянни дайим учритимиз. Бу баян бизгә вә уларға шуни тәкитләйдуки, гәрчә Худа зиминни Йәһудий хәлқигә бәргини билән, улар әмәлийәттә Худаниң меһманлиридур, шуниңдәк улар зиминдин пайдиланғанда Худа алдида мәсъул еди. Зиминда муқим туруши уларниң итаәтмәнлиги билән зич бағлиқтур. Улар Худаға итаәтсизлик қилған болса, зиминда макан тутуш имтиязидин мәһрум болатти; бу иш тарихта аллиқачан үч қетим йүз бәргән.


(б) Мәзкур китапта «Пәрвәрдигар Худайиңлар һәсәт қилғучи бир Худадур» дегән сөзни учритимиз. Бу сөз бәлким оқурмәнләрниң бешини сәл қаймақтуруши мүмкин. Һәммигә егә болған Худа қандақму «һәсәт» қилсун?

Өз аялини мутләқ, сап, шәхсийәтсиз вә толиму мукәммәл муһәббәт билән сөйидиған бир әр киши бар дәйлуқ. Мабада шу кишиниң аяли башқа бириси билән вапасизлиқ өткүзүшкә аздурулуп кәткән болса, ундақта шу кишиниң инкаси болмай қалмайду: —


(1) «Немишкә аялим униңға көрсәткән меһир-муһәббитимдин рази болмиди?» дәп, арзулириниң йәрдә қалғанлиғидин азаплиниду. Адаләтлик бир адәмниң буниңға ғәзиви келәмду-йоқ? Келиду, әлвәттә.


(2) Өз аялиға болған көйүми билән униңға әң яхшини бәргүси болғачқа, уни аздурғучи кишиниң аздурушидин вә алдишидин азат қилип өзигә қайтурушни халайду. Чүнки һелиқи иккинчи бир адәм униңға һәқиқий көңүл бөлмәйду, пәқәт өз һәвәслирини қандурушнила халайду, халас.


(3) Ундақ әр кишидә Худаниң характери бар болса, у (һәм өзини һәм аялини дәп) аялиниң вапасизлиғини тонуп йетип, товва қилишини халайду. У товва қилған болса уни кәчүриду вә өзигә қайтидин қобул қилиду. Пәқәт у һәқиқәтән товва қилған болса, әлвәттә.

Бу үч ишни Худаниң Өз хәлқигә болған «һәсәт»иниң асасий амили десәкму болиду. У Өз хәлқиниң бутпәрәсликниң алдам халтисиға чүшүп, зиян тартишиға йол қоялмайду. У Өзигә болған ундақ вапасизлиқтин азап тартиду, әлвәттә, лекин йәнә уларниң һәммә бутпәрәслик вә хурапийлиқ елип келидиған зиян-талапәткә учришиниң алдини елишни халайду. Чүнки барлиқ бутпәрәслик вә хурапийлиқ җин-шәйтанлар билән достлашқанға баравәрдур.


(п) Муса пәйғәмбәр биринчи қетим Худаниң вәһийси билән муқәддәс қанун-бәлгүлимилирини («Мисирдин чиқиш», «Кахин-лавийларниң дәстури») қобул қилғандин кейин қириқ жил Худа билән биллә маңғачқа, җәзмән техиму чоңқур дәриҗидә бу муқәддәс қанунниң һөкүмлирини чүшинип йәткән болса керәк, дәп ойлаймиз. Шуңа бу «Қанун шәрһи»ниң көп қисимлирида у аңлиғучиларға Худаниң әмирлириниң түп муддиа-мәхсәтлирини ечип бериду. Бу иш униң 32:2-айәттә, йәни: —


«Тәлимим болса ямғурдәк яғиду, сөзлирим шәбнәмдәк тамиду,юмран от-чөп үстигә чүшкән сим-сим ямғурдәк, көкзарлиқниң үстигә чүшкән хасийәтлик ямғурдәк болиду» дегән сөзлиридә аян болиду. Шуңа мәзкур китапниң «қанун җәвһири» дәп атилишиму мувапиқ болуши мүмкин. 


Мәзмунлар: —


(а) 

Кириш сөз (1:1-5)

(ә) 

Тарихий мулаһизә (1:6-4:49)

(б) 

Иман-ишәшниң асасий мәнтиқ-принсиплири (5-11-бап)

(в) 

Тәпсилий қанун бәлгүлимиләр (12-26-бап)

(г) 

Худаниң җаза-тәрбийилири тоғрилиқ агаһландурушлири (27-30-бап)

(ғ) 

Гувачиларни чақириш (кона әһдинамиләрдә падишалар өз «илаһлири»ни гувалиқ беришкә чақиратти, лекин мәзкур «әһдинамә»дә Худа «асман-зимин», җүмлидин барлиқ пәриштиләрни Өзиниң гувачилири болушқа чақириду) (30:19 , 31:19, 32-бап)

(д) 

Худаниң Өз хәлқиниң келәчики үчүн орунлаштурушлири (31-бап, 33-34-баплар)


••••••••



Қошумчә сөз


Кәмбәғәлләр тоғрилиқ

«Һалбуки, араңларда һаҗәтмәнләр болмайду» (15:4)

Худаниң Исраилға бәргән шу әҗайип вәдиси уларниң Худаға болған итаәтмәнлиги билән бағлиқ, әлвәттә (5-айәт). 


«Пәқәт силәр Пәрвәрдигар Худайиңларниң авазиға қулақ селип, Мән силәргә бүгүн тапилиған бу пүтүн әмиргә әмәл қилишқа көңүл бөлсәңлар шундақ болиду».


11-айәттә Худа уларға «Әмәлийәттә, силәр Маңа итаәтмән болмайсиләр» дәп алдин-ала ейтиду; шуңа, улар арисида һәрдайим башқиларниң ярдимигә муһтаҗ болидиған һаҗәтмән хәлиқләр мәвҗут болиду.


Қисас тоғрилиқ: «Көзигә көз, чишқа чиш» дегән қанун бәлгүлимә (19:21)

Оқурмәнләр Тәвратта һәм Инҗилда Худаниң: «Сән интиқам алмиғин вә өз хәлқиңниң нәслигә һеч адавәтму сақлимиғин, бәлки хошнаңни өзәңни сөйгәндәк сөйгин. Мән Пәрвәрдигардурмән» («Лав.» 19:18, «Рим.» 12:19), «Интиқам Мениңкидур» («Қан.» 32:35) дегән баянлирини оқуғандин кейин биз йәнила: «Көзгә көз, чишқа чиш, қолға қол, путқа пут, көйүккә көйүк, зәхимгә зәхим, көккә көк төләнсун» («Мис.» 21:24, «Лав.» 24:20, «Қан.» 19:12) дегән әмирни оқуғинимизда сәл һәйран қелишимиз мүмкин. Һалбуки, оқурмәнләр мошу айәтләрни тәспилийрәк оқуш арқилиқ өзи үчүн җәзмәнләштүрәләйдуки, «көзгә көз, чишқа чиш» дегән бәлгүлимә зиян тартқан кишиниң қисас алидиғанлиғиға бағлиқ иш әмәс, бәлки җәмийәттә толуқ адаләт болсун дәп иҗра қилиш тәләп қилинған иштур. Әмәлийәттә, бу Мусаға чүширилгән муқәддәс қанунға аит принсип болуп, адәмләр яки пүткүл аилиләр, қәбилиләрниң арисида бир-биридин тохтавсиз қисас алидиған, узун вақит созулидиған, барғансери әдәп кетидиған шу хил дәһшәтлик җедәл-адавәтниң оттуриға чиқишиниң алдини елиштики йолдур.


Инҗил дәвридә, Рәббимиз бу иш тоғрилиқ тәлим бәргәндә, муқәддәс қанунниң адил тәләплиридин һалқип, Өзигә әгәшкәнләргә: Һәммила адәмләргә муһәббәт көрситиңлар, һәтта дүшмәнлириңларниму кәчүрүм қилип, улар үчүн дуа-тилавәт қилиңлар дәп үгитиду («Мат.» 5:38-48).


«Қанаанийларни йоқитиңлар» дегән әмир тоғрилиқ

 Бу муһим тема үстидә «Мисирдин чиқиш»тики «қошумчә сөз»имизни көрүң.


«Қан.» 7:8 тоғрилиқ

«Пәрвәрдигарниң силәрни сөйгини сәвәвидин вә ата-бовилириңлар алдида бәргән қәсимигә садиқ болғанлиғи үчүн Пәрвәрдигар силәрни күчлүк қол билән қутқузуп, һөрлүк бәдили төләп «қуллуқ макани»дин, йәни Мисир падишаси Пирәвнниң қолидин чиқарған»

Оқурмәнләр Тәвратни оқуғинида «Худа бәдәл төләп өз бәндилирини сетивалди», «Худа һөрлүк бәдили төләп хәлқини қутқузди» «Худа Өз хәлқи үчүн бәдәл төләп уларни азат қилди» дегәндәк ибариләр көп учрайду. Булар Муқәддәс Китапниң мошу йеридә тунҗа қетим көрүлиду. Ибраний тилида мошу ибарә «падаһ» дегән сөз билән ипадилиниду. Адәттә бу сөз «қул базиридин сетивелиш» «гөрү төләп азат қилиш» «рәнигә қойған нәрсини қайтурувелиш» дегәндәк мәналарда ишлитилиду. Әнди жуқуриқи айәттә Худа хәлқини Мисирдин қутқузуш үчүн «һөрлүк бәдили» төлигән болса, «бу бәдәл» яки «бу төләм» кимгә төләнгән? — дегән соал дәрһал каллимизға келиду. Худа Исраилни Мисирдин қутқузғанда Пирәвнгә һеч төләм төлимиди; әмәлийәттә Исраиллар нәччә йүз жил қуллуқта болғини үчүн Пирәвн Исраилға төләм бәрди! Бәзиләр ғәлитә ойда болуп, Худа хәлқини қутқузушқа Иблисқа немидур бир төләм төлиди, дәп қарайду, лекин һазир төвәндә көридиғинимиздәк, бу көзқараш пүтүнләй хатадур.


Ғәлитә иш шуки, «Төләм кимгә төләнгән?» дегән соалға болған җавап Тәвраттин, «Йәшая» 53-бап вә «Зәбур» 40-күйдин башқа һеч йеридә беваситә көрүлмәйду. Соалниң толуқ җавави Инҗилда тәминлиниду. Әмәлийәттә Худаниң Тәвраттики пәйғәмбәрләр арқилиқ «падаһ» («бәдәл төләп қутқузуш») дегән сөзни ишләткининиң Өзи кәлгүси ишларни көрсәткән бирхил бешарәт еди. Буни чүшиниш үчүн төвәндики ишлар тоғрилиқ ойлинишимиз керәк: — 


(а) Худа мутләқ һәққаний болғачқа, һеч қачан гунани җазалимай қоймайду. У Өзиниң пак-муқәддәс маһийитигә намувапиқ һеч қандақ иш қилмайду. Буни сүрәтләш үчүн, өз падишалиғи үчүн әтраплиқ түрлүк адил қанун-бәлгүлимиләрни чиқарған һәққаний бир падиша тоғрилиқ ойлинайлуқ. Бәлгүлимиләр арисида, бириси умумниң мал-мүлкигә зиян йәткүзсә, зиянни төлигәндин сирт, җәриманә төләш керәк, дегән бир қанун маддиси бар дәйли. Бир күни падиша өзи сорақ үстидә олтарғинида, қәдинас бир достиниң өзиниң алдиға кәлтүрүлгинини көрүп чөчүп кетиду. Шу қәдинас дости дәл шу гуна билән әйиплиниду! Униң үстигә униң дости шу гунани өз үстигә алиду. Амма дости қоли қисқилиғидин төләм вә җәриманини тапшуралмайду. Шундақ әһвалда қанунниң тәливи шуки, гунакар зинданға солинип әмгәк билән төләмни вә җәриманини төлиши керәк. Дости кәлтүрүп чиқарған зиян интайин еғирки, уни түмән жил ишлисиму, уни төлийәлиши мүмкин әмәс еди. Шуниң билән у зинданда өмүрвайәт ятиду вә шу йәрдә өлиду, аилисидикиләр яр-йөләксиз қалиду. Падиша қандақ қилар? Униң һоқуқи һәммидин үстүн болғачқа, адаләтни қоюп қоюп, өз адил қанун-бәлгүлимилиригә қаримай, достини кәчүрүм қилалайду, әлвәттә. Ундақта, униң пухралири униң «адалити» тоғрилиқ немә дейишиду? «дәрвәқә, арқа тириги барлар үчүн бир қанун, башқилар үчүн бир қанун!» дейишиду, әлвәттә. Бундақ әһвал һәммимизгә интайин тонуш. Әгәр падиша адил болуп дости үстидин адил һөкүм чиқирип, шу еғир төләм-җәриманини қойған болсичу? Шүбһисизки, көпчилик падишаниң һәтта өз достиғиму адиллиқни жүргүзгинини көрүп, сорақханини интайин сүрлүк бир җим-җитлиқ басиду. Шүбһисизки, униң дости йүзи татирип, титригән һалда туриду, лекин һеч немә дейәлмәйду; чүнки униң үстидин чиқирилған һөкүм толиму адилдур. Һалбуки, падиша шуан: «Мән өзәм бу төләм вә җәриманини өз ғәзнәмдин чиқирип төләп беримән» дәп елан қилиду. Һеч ким қарши чиқалмайду; демәк, падиша адил җазани өз үстигә елиш билән һелиқи кишигә рәһимини көрсәтти; биз буни «бәдәл төләп достини қутқузди» десәкму болиду. Буниң билән һәм адаләт һәм рәһим-шәпқәт қанаәтләндүрүлди. Буни Зәбурдики төвәндики сөзләр билән хуласилисәк толиму мувапиқ болиду: — 

«Өзгәрмәс муһәббәт вә һәқиқәт өз ара көрүшти;

Һәққанийәт вә аман-хатирҗәмлик бир-бирини сөйүшти» («Зәб.» 85:10).


(ә) Мәсиһ чапрас яғачқа миқланғинида дәл мошу ишни қилди. Худа Өзи Мәсиһдә инсанларниң барлиқ гуналирини кәчүрүм қилишқа бәдәл төләйду, шундақла Униң инсанларға көрситидиған барлиқ меһир-шәпқити үчүн һул салиду. Қайтилаймизки, Худа һәргиз гунадин өтүп «һеч вақиәси йоқ» дейәлмәйду. Униң төлимини төләш керәк, вә Мәсиһ Өзи дәл шу мәхсәт билән дунияға кәлди: —


«Чүнки Инсаноғлиму дәрвәқә шу йолда көпчилик хизмитимдә болсун демәй, бәлки көпчиликниң хизмитидә болай вә җенимни пида қилиш бәдилигә нурғун адәмләрни һөрлүккә чиқирай дәп кәлди» («Мар.» 10:45)


Башқа бир йәрдики бир баянни нәқил кәлтүрсәк: —«Бу «калам» — йәни Мәсиһ, гунакар адәмләрниң орнида әйиплиниш үчүн, Өзини чапрас яғачқа (дарға) миқлитип өлүшкә тутуп бәргән. У гунасиз, мукәммәл адәм болуп, чәклик вақит ичидә бурунқи вә кейинки һәммә адәмләрниң барлиқ гуналирини үстигә алған, у бизниң орнимизда Худаниң гуна үстигә төкмәкчи болған ғәзәплик җазалирини қобул қилған. Гунаниң җазаси — Худадин айрилиштур; шуңлашқа Униң роһи Худадин үч саатлик айрилған. Шу үч саатниң әң ахирқи минутлирида: —


«Әйса жуқури аваз билән вақирап: «Әлоһий, Әлоһий! Ләмә шәвақтани?» — деди. (мәнаси: Худайим, Худайим! Немишкә Мени ташливәттиң?)» («Мат.» 27:46, «Мар.», 15:24)

Демәк У, дуниядики миллионлиған адәмләрниң мәңгүлүк дозақ азаплирини (дозақ — Худадин айриветиштур) чәклик вақит ичидила бешидин өткүзгән, барлиқ бәдәлни төливәткән. Худа мана мошу вастиси билән бирла вақитта, һәм өзиниң адиллиғини қанаәтләндүргән һәм һәр бир адәмни өзиниң рәһимдиллигигә мәңгүлүк еришәләйдиған қилған. Худа өз калами болған Мәсиһниң мукәммәл қурбанлиғини қобул қилған.төвәндики айәтләрдиму бу һәқиқәт көрситилиду: —


«Худа Уни (Мәсиһни) гуналарниң җазасини көтәргүчи кафарәт қурбанлиғи сүпитидә тайинлиди; инсанларниң Униң қурбанлиқ қениға ишәш бағлиши билән қурбанлиқ инавәтликтур. Худа бу арқилиқ бурунқи замандикиләрниң садир қилған гуналириға сәвир-тақәтлик болуп, җазалимай өткүзүветишиниң адиллиқ екәнлигини көрсәтти. Буниңға охшаш бу қурбанлиқ арқилиқ у һазирқи заманда болған һәққанийлиғиниму көрсәткән. Шундақ қилип У Өзиниң һәм һәққаний екәнлигини һәм Әйсаниң етиқадида болғучини һәққаний Қилғучи екәнлигини намайән қилди» (Рим.» 3:25-26).

«Гуналиримизни иқрар қилсақ, (Худа) бизниң гуналиримизни кәчүрүм қилип, бизни барлиқ һәққанийсизлиқтин пак қилишқа ишәшлик һәм адилдур» («1Юһ.» 1:9)


Шуниң билән Худа һәр қандақ адәмгә рәһим-шәпқәт көрсәткинидә, Өзиниң «бәдәл төлигини» һәрдайим көз алдида туриду. Ибраһимниң нәсли Исраилни Өз хәлқи болушқа чарқирғандин кейин У бу һәқиқәтни уларға тонуштурушқа башлайду; чүнки У уларни Мисирдин қутқузғинида: «Мән силәрни бәдәл төләп қутқузған едим» дәйду. Шуниңдәк бу һәқиқәтни уларға сиңдүрүп үгитиш үчүн һәр қетим «өтүп кетиш һейти»да Исраиллар Худаниң қутқузуши (униң уларни җазалимай үстидин «өтүп кетиш»и)ни әсләп тәбриклигинидә һәр бир аилә өзи үчүн бир қозини қурбанлиқ қилип естимал қилиши керәклигини бекиткән. Һәммимизгә аянки, бу қоза Мәсиһниң қурбанлиғини көрситдиған бир бешарәтлик символ яки сүрәттур («Юһ.» 1:29, «1Кор.» 5:7ни көрүң).


Тәрҗимимиздә, оқурмәнләрниң бу һәқиқәт үстидә ойлиниши үчүн Тәвраттики көп йәрләрдә «падаһ» дегән шу сөзни «бәдәл төләп қутқузуш» дәп тәрҗимә қилдуқ.


«Ондин бири» болған өшрә — үч хил өшрә

Оқурмән мәзкур китапни вә шундақла Тәвраттики «муқәддәс қанун»ниң башқа қисимлирини оқуп болғандин кейин бәлким шуни байқайдуки, Худаға тапшуруши керәк болған «өшрә» (ондин бири)дин үч хили бардур. Буларни тәвәндикидәк жиғинчақлалаймиз: — 


(а) «Умумий өшрә» — һәр жиллиқ барлиқ һосуллардин вә (игисидин өшрә елинған вақитта қол илкидә болған) барлиқ маллардин ондин бири («Лав.» 27:30-33, «Чөл.» 18:21-32, «Қан.» 12:5-11). Бу Лавйиларға тапшурилиду, Лавийларму униңдин йәнә «ондин бири»ни каһинларға беғишлайду.


(ә) Һәр жиллиқ ашлиқ вә һәр хил данлардин ондин бири. Уни «Худа Өз намини қойған җай»ға елип берип шу йәрдә өзлири вә Лавийларниң йәп-ичип, һейтларни тәбриклишигә ишлитиду. Бу өшридин йәрлик Лавийларға беришкиму болатти вә шу өшриләрдинму бәлким муқәддәс өйгә керәк болған көп қурбанлиқлар тәминләнгән болуши мүмкин еди («Қан.» 14:22-27).


(б) Һәр үч жилда жуқуриқи «ондин бири» («ә»)ни айрип, йәрлик Лавийлар, кәмбәғәлләр вә мәйипларниң бәһримән болушиға өз жут-шәһәрлири ичидә топлайтти («Қан.» 14:28-29).


Бәзи алимлар бу үчинчи хилдики (һәр үчинчи жилда елинидиған) өшрини биринчи вә иккинчи өшридин айрим бир өшрә, дәп қарайду; биз шундақ қаримаймиз; үчинчи өшрини пәқәт иккинчи хил өшриниң өзи шу, дәп қараймиз; бу иккинчи хилдики өшрә биринчи вә иккинчи жили ибадәт йолида ишлитилиду, лекин үчинчи жилға кәлгәндә, кәмбәғәлләр вә мәйипларниң бәһримән болуши үчүн ишлитилиду, дәп қараймиз.


Һазирқи замандики нурғун «тәлим бәргүчиләр» җамаәттикиләргә «Киримиңлардин «ондин бири (өшрә)»ни «Худаниң адәмлиригә» атишиңлар керәк» дәп бекитип, Тәвраттики өшрә түзүмини һазирқи дәвиргә сүрәп келиду. Һәммигә аян болуши керәкки, Инҗил дәвригә кәлгәндә, Инҗилда «өшрә» тоғрилиқ тәлим зади йоқ. Униң орнида биз бәлким бу һәқиқәтләрни байқаймизки: — 


(а) Барлиқ пулимиз вә тәәллуқатлиримиз (җүмлидин вақит, қабилийәтләр вә талантлиримиз) әмәлийәттә бизниңки әмәс, бәлки Худаниң бизгә мәсъулийәтчан ғоҗидар сүпитидә ишлитишимизгә тапшурғини, дәп тонуп йетишимиз керәк;

(ә) Шуңа биз Худа бизгә тапшурған бу барлиқ байлиғимизни, җүмлидин пулимизни қандақ ишлитишимиз керәклиги тоғрисидики алаһидә йолйоруғини Худаниң Өзидин издишимиз лазимдур.


(б) Барлиқ хәйр-сахавәт вә Худаға беғишлаш ишлири толуқ шат-хорамлиқ ичидә өткүзүлүши керәк: «Хәр адәм һеч қийнилип қалмай яки мәҗбурән әмәс, бәлки өз көңлидә пүккиничә бәрсун; чүнки Худа хошаллиқ билән бәргүчини яхши көриду» («2Кор.» 9:7). «Қийнилип бәргән»дин бәрмигән яхши, чүнки уни Худа қобул қилмайду!


18-бап (15-19-айәт) кәлгүсидики улуқ пәйғәмбәр

«Пәрвәрдигар Худайиң силәр үчүн араңлардин, қериндашлириңлар арисидин маңа охшайдиған бир пәйғәмбәр турғузиду; силәр униңға қулақ селиңлар. Бу силәр Һорәб теғида жиғилған күндә Пәрвәрдигар Худайиңлардин: «Пәрвәрдигар Худайимниң авазини йәнә аңлимайли, бу дәһшәтлик отни көрмәйли, болмиса өлүп кетимиз» дәп тәләп қилғиниңларға пүтүнләй мас келиду. Шу чағда Пәрвәрдигар маңа: «Уларниң Маңа дегән сөзи яхши болди. Мән уларға қериндашлири арисидин саңа охшайдиған бир пәйғәмбәрни турғузимән, Мән Өз сөзлиримни униң ағзиға салимән вә у Мән униңға барлиқ тапилиғинимни уларға сөзләйду. Вә шундақ болидуки, у Мениң намимда дәйдиған сөзлиримгә қулақ салмайдиған һәр қандақ киши болса, Мән униңдин һесап алимән».


Бу «улуқ пәйғәмбәр» тоғрисидики бешарәттин шу ишни ениқ испатлайдиған бир нәччә нуқтиларни байқаймиз, «кәлгүсидики пәйғәмбәр» Мәсиһдин башқа һеч ким болмайду: — 


(а) Пәйғәмбәр «Араңлардин, қериндашлириң арисидин» болиду — демәк, у өзи Ибранийлар арисида туғулуши вә өзи ибраний болуши муқәррәр.


(б) Келидиған шу пәйғәмбәрниң өзи хәлиқниң: «Пәрвәрдигар Худайимниң авазини йәнә аңлимайли, бу дәһшәтлик отни көрмәйли, болмиса өлүп кетимиз!» дегән тәливигә дәл Худадин кәлгән җавави болиду. Худаниң шан-шәривиниң ичи напак инсанлар арисида толуқ аян қилиниши қәтъий мүмкин әмәс; уни көрүшниң нәтиҗиси өлүмдин ибарәт болиду. Ундақта Худа қандақ йол билән Өзиниң «Инсанлар мени тонусун, толуқ билсун» дегән улуқ муддиа-мәхситини әмәлгә ашуриду? Бирдинбир йол авал Өзини «инсанлар йеқинлашқидәк қияпәттә» аян қилса андин мүмкин болатти  (андин йәнә инсанниң қәлбини паклайдиған ниҗатлиқ билән тәминлиши билән болатти, әлвәттә!). Мана дәл шу иш Мәсиһниң Өзидә әмәлгә ашурулған: — 


«Калам инсан болди һәм аримизда маканлашти вә биз Униң шан-шәривигә қаридуқ; у шан-шәрәп болса, Атиниң йенидин кәлгән, меһир-шәпқәт вә һәқиқәткә толған бирдин-бир йеганә Оғлиниңкидур... чүнки Тәврат қануни Муса пәйғәмбәр арқилиқ йәткүзүлгән еди; лекин меһир-шәпқәт вә һәқиқәт Әйса Мәсиһ арқилиқ йәткүзүлди. Худани һеч ким көрүп баққан әмәс; бирақ Атиниң қучиғида турғучи, йәни Униң бирдин-бир Оғли Уни аян қилди» («Юһ.» 1:14-17; йәнә мәсилән, «Юһ.» 2:11, 14:6-11ни көрүң).


(б) Худа Муса пәйғәмбәргә: «Саңа охшайдиған бир пәйғәмбәрни турғузимән» дәйду. Бу «охшашлиқ» аз дегәндә үч җәһәттә көрүлиду, дәп қараймиз: — 

Биринчидин, Мусаниң пәйғәмбәрлик хизмитиниң Тәврат дәври ичидики алаһидә тәрипи «Худа униң билән йүз туранә сөзләшкән»лиги еди («Чөл.» 12:6-8, «Қан.» 34:19). Шуңа кәлгүси «пәйғәмбәр» болса Мусаға охшаш Худа билән шундақ йеқин алақидә болуши керәк.

Иккинчидин, Худа Муса арқилиқ көрсәткән мөҗизиләр, аламәт-карамәтләрниң сани Худа Тәвраттики һәр қандақ башқа пәйғәмбәрләр арқилиқ көрсәткинидин көптин көп еди. Һалбуки, Инҗилни һәр бир оқуғучиға шу аян болидуки, Мәсиһни Муса билән селиштурғанда, Муса көрсәткинидин техиму көп, техиму улуқ мөҗизиләр, җүмлидин өлгәнләрни тирилдүрүшни көрсәтти («Юһ.» 21:25).


Үчинчидин, Тәврат дәвридә Муса Худаниң «кона әһдә»ни түзүш васитичиси болуп, Синай теғида Исраилни Худа билән биргә әһдилик мунасивәткә киргүзгүчи «ачқучлуқ пәйғәмбәр» еди. Мәсиһ болса Исраилнила әмәс, бәлки барлиқ етиқатчиларни Худа билән биргә йеңи мунасивәттә болуш үчүн тәңдашсиз улуқ «йеңи әһдә»гә киргүзиду. Бу йеңи әһдә Муса пәйғәмбәр арқилиқ берилгинидин өлчигүсиз дәриҗидә улуқдур, бу нуқта «Йәр.» 31:31-34, «2Кор.» 3:6-18, «Ибр.» 7:22, 8:6дә көрүнәрлик.


Бирақ бир җәһәттин «кәлгүси пәйғәмбәр» Мусаға «оп-охшаш» әмәс, бәлки униңдин көп үстүн туриду: —


«Мән Өз сөзлиримни униң ағзиға салимән вә у Мән униңға барлиқ тапилиғинимни уларға сөзләйду».


Муса пәйғәмбәр Худа тәрипидин биринчи қетим чақирилғанда, Худаниң сөзигә толуқ кирмигән болғачқа («Мис.» 4:10-17), вә кейин өзи ғәзәпләнгәнлиги сәвәвидин («Чөл.» 20:7-13, «Қан.» 3:23-26) Худаниң сөзлирини һәр бир қетим хәлиққә топтоғра, әйни пети йәткүзгән әмәс. Лекин Мәсиһ болса шундақ қилиду.

Мәсиһ билән Муса пәйғәмбәрниң башқа охшайдиған ортақ йәрлири тоғрисида «Мисирдин чиқиш»тики «қошумчә сөз»имизни көрүң.


Барлиқ оқурмәнләр Худаниң бу пәйғәмбәр тоғрилиқ Муса арқилиқ ейтқан ахирқи сөзлиригә көңүл бөлсун: —

«Вә шундақ болидуки, у Мениң намимда дәйдиған сөзлиримгә қулақ салмайдиған һәр қандақ киши болса, Мән униңдин һесап алимән».


24:1-4 тоғрилиқ

«Әгәр бириси бир аялни әмригә алғандин кейин униңда бирәр сәт ишни билип униңдин сөйүнмисә, ундақта у талақ хетини пүтүп, униң қолиға бериши керәк; андин уни өз өйидин чиқиривәтсә болиду. Аял униң өйидин чиққандин кейин башқа әргә тәгсә болиду. Бу иккинчи әрму уни яман көрүп, талақ хетини йезип қолиға берип уни өз өйидин чиқиривәтсә, яки уни алған иккинчи ери өлүп кәтсә, уни қоюп бәргән авалқи ери уни напак һесаплап, иккинчи қетим хотунлуққа алмисун, чүнки шундақ қилса, Пәрвәрдигарниң алдида жиркиничлик иш болиду. Сән Пәрвәрдигар Худайиң саңа мирас қилип беридиған зиминниң үстигә гуна жүклимигин»


Қоюветилгән аялни қайтурувелиш немишкә «жиркиничлик иш» болиду? Бу айәтләр тоғрисидики бәзи байқиғинимизни төвәндә беримиз: — 


(1) Инҗил дәвригә кәлгәндә, Рәб Әйса «талақ қилиш» тоғрисидики мәсилә тоғрисида йеңи тәлим бәргән; У Өзигә етиқат қилип әгәшкәнләргә: Талақ қилиш дегән иш (өз җөрисиниң зина қилған әһвалдин сирт) қәтъий болмайду, дәйду. У бу айәтләр тоғрилиқ: «Таш жүрәклигиңлардин Муса пәйғәмбәр аяллириңларни талақ қилишқа рухсәт қилған» дәйду. «Матта» вә «Коринтлиқларға (1)»дики (талақ қилиш тоғрилиқ) «қошумчә сөз»лиримизни көрүң.


(2) Аялини қоювәтмәкчи болған әр киши авал гувалиғи болған «талақ хети»ни беҗириши керәк. Бу иш аялиға өзигә тәвә болған нәрсиләр вә керәк болған жүк-тақлирини жиғиштуруп, өйдин чиқишқа тәйярлашқа бир муддәт вақит бериду. Дуниядики бәзи қанун-түзүмләр астида, әр киши пәқәт аялиға үч қетим: «Сән талақ» дейиши биләнла андин аял киши һеч тәйярлиқ қилмай дәрһал өйдин чиқиши керәк.


(3) Мәзкур айәтләрдә биринчи хил талақ қилиш сәвәви: «Аялида бирәр сәт ишни билип униңдин сөйүнмәслик» дегәнликтур. Бу «сәт иш» зинахорлуқ яки бузуқлуқ болалмайду, чүнки зинахорлуқ яки бузуқлуқ садир қилған киши әр болсун, аял болсун өлүмгә мәһкүм қилиниши керәк еди. Шуңа сәвәви бәлким аяли башқа әр кишиләр алдида наз-кәрәшмә қилиши яки башқиларға һәддидин ашқан йеқинчилиқни көрситиши мүмкин. У аялини әйиплигән шу шараитлар астида у уни қоювәткинидә, аяли пәқәт тойлуқ вә өзигә тәвә болған нәрсиләрнила өйдин елип кетиши керәк болған болуши мүмкин (демәк, аялниң ериниң һеч қандақ мал-мүлкини елип чиқиш һоқуқи йоқ). Иккинчи хил «талақ қилиш»та алаһидә сәвәп ейтилмайду, пәқәт аялини яқтурмиғини үчүн талақ қиливетиду. Шу дәвирдики Қанаанниң әтрапидики башқа әлләрниң қанун-низам доклатлириға қариғанда бундақ шараитлар астида аял кишиниң иккинчи ериниң өйидин чиққинида униң мал-мүлкидин мәлум бир үлүшини елип чиқиш һоқуқи бар еди.


(4) Тексткә қариғанда, аял кишиниң иккинчи ери өлгәндин кейин яки униң ери өзини қоювәткәндин кейин аял киши халиса қайтидин башқа бириси билән той қилишқа болиду. Лекин биринчи еригә несбәтән у «напак» һесаплиниду. Биринчи ери уни қайтидин әмригә алса бу иш немишкә Худа алдида «жиркиничлик» дейилиду?

Инсанларниң гуналиқ тәбиийитигә қарап, бизниңчә сәвәви төвәндики икки ишлардин бири болуши мүмкин: — 


(а) Аял кишиниң авалқи ери әмәлийәттә униңда һеч қандақ «сәт иш» көрмигән еди, бәлки көз қирини башқа бир қиз яки аялға ташлиған болуши мүмкиниди. Униң: Аялимниң «сәт иш»ини көрдүм, дегини шу иккинчи аялни елишиға бир банә еди, халас. Лекин жуқуриқи қанун бәлгүлимә униңға: «Һазирқи аялиңни қоювәтсәң уни қайта әмриңгә алалмайсән» дәп агаһ қилиду. Худа аял кишини әр кишигә тәвә бирхил мал-мүлүк болушқа яратқан әмәс; һәр қандақ инсан мәлум бир мал яки тамақни закас қилинғандәк, бирдәм «алимән», бирдәм «алмаймән» дегәндәк муамилигә учриса болмайду. Бундақ муамилә Худа алдида һәқиқий «жиркиничлик»тур. Шуңа мәзкур бәлгүлимә әр кишиниң аялини талақ қилиштин илгири уларниң әр-хотунниң мунасивитиниң қиммити тоғрилиқ убдан ойлинишқа түрткә болуш үчүн берилгән, дәп қараймиз.

(ә) Иккинчи мүмкинчилиги барки, әр киши һәқиқәтән аялида мәлум «сәт иш» көргән болуп талақ қилған еди. Һалбуки, аял киши иккинчи ери өлгәндин кейин яки униң тәрипидин қоюветилгәндин кейин авалқи ери уни мал-мүлүклүк дәп байқап, униң билән қайтидин той қилмақчи. Лекин буниң сәвәви сахтипәзликтин башқа һеч нәрсә әмәс. Той қилиш нийити муһәббәт әмәс, сап ач көзлүктин ибарәттур. Шуңаму шундақ мәхсәт билән қайтидин той қилиш Худа алдида «жиркиничлик» дәп бекитилиду вә бу әр кишигә нисбәтән униң бурунқи аяли «напак» дейилиду. Лекин, шу аял башқа әр киши билән той қилса болиду.