Тәврат 27-қисим

«Даниял»

(Даниял пәйғәмбәрниң китави)



Қисқичә мәзмуни

«Даниял» дегән бу китап Тәвратниң бир қисми болуп, Тәврат дәвридики әң улуқ пәйғәмбәрләрниң, йәни Йәшая, Йәрәмия, Әзакиял һәм Зәкәрияға охшаш пәйғәмбәрләрниң китаплиридин биридур. Шүбһисизки, пәйғәмбәр Даниял өзи бу китапни язған.

Худасиз кишиләр бу китаптики тәлимләргә һәрдайим қәтъий нәпрәтлинип вә қарши туруп кәлгән. Чүнки ушбу китаптики бешарәтләрниң шунчә топ-тоғра әмәлгә ашурулғанлиғи һәр қайси әқли бар кишигә Пәрвәрдигарниң күч-қудритини ениқ испатлайду.


Арқа көрүнүши 

Йәһудийлар Пәрвәрдигардин йүз өрүп бутларға чоқунуши түпәйлидин, Пәрвәрдигар уларниң ят империйәләргә әсиргә тутулуп, сүргүн болуши дегән җазаға йол қойған. Бәргән җазаси шундақ болған болсиму, «Пәрвәрдигарниң җаза қурали» болған Бабиллиқлар Худаниң бәлгүлигән җаза даирисидин зор дәриҗидә ешип, Йәһудийларға қаттиқ зораванлиқ қилған еди. Бабил (Бабилон) империйәси нурғун Йәһудийларни өзиниң қуллири қилиш үчүн әсиргә алған. Даниялму уларниң арисида бар еди. Шу чағда у он бәш-он алтә яшларда еди (миладийәдин илгири 605-жили).

Худа муәллипниң бешидин өткөзгән кәчүрмишлири вә униңға әвәткән ғайипанә аламәтләр арқилиқ шу заман хәлқини риғбәтләндүргән. Даниялға берилгән бешарәтләр Өз хәлқигә икки иш тоғрилиқ хәвәр йәткүзиду. Биринчидин, Худа тарихниң пүтүн җәриянини идарә қилиду; иккинчидин, Худа шундақла барлиқ ишларни Өз падишалиғиниң бәрпа қилинишиға нишанлайду.

Мәзкур китап икки қисимға бөлүниду: биринчи, Даниял вә униң билән биллә сүргүн болған һәмраһлириниң кәчүрмишлири, йәни уларниң қандақ қилип Худаға болған ишәшиси вә итаәтчанлиғи билән дүшмәнлиридин ғалип кәлгәнлиги. Бу вақиәләр Бабил вә Парс падишалиғи дәврини арқа көрүнүш қилиду. Иккинчи қисмида болса, Даниял көргән бир қатар ғайипанә аламәтләр болуп, символлуқ ишлар арқилиқ Бабил, Парс вә улардин башқа бир қанчә империйәниң гүллиниши вә хараплишиши баян қилиниду. Бу баянлар уларниң вәйран қилиниши вә Худаниң падишалиғиниң бәрпа қилиниши, Мәсиһ (Қутқазғучи)кә аләмдики барлиқ һоқуқ берилишидин ибарәт үч иш тәң бирла вақитта болидиғанлиғини шәрһләйду.


Мәзмун: —


Даниял вә униң бурадәрлири  (1:1-6:28)

Даниял көргән ғайипанә аламәтләр  (7:1-11:45)

(1) 

Төрт мәхлуқ    (7-бап)

(2) 

Қочқар билән текә   (8-бап)

(3) 

«Йәтмиш «йәттә»»   (9-бап)

(4) 

Оттура шәриқ тоғрилиқ бешарәтләр  (10-11-бап)

(5) 

Хатимә    (12-бап)


••••••••



Қошумчә сөз


Бәзи муһим савақлар вә бешарәтләр

Бу қошумчә сөздә арқа көрүнүшлирини, бәзи улуқ бешарәтлирини вә бу бешарәтләрниң тарихта әмәлгә ашқанлиғини оқурмәнләргә тонуштурушқа ярдими болар дегән үмүттә йезилған. 


Мәзмунлар:

(1) Китапниң тарихи вә әһмийити тоғрисида

(2) Қандақ қилип сап дил, сап виҗданлиқ болуш вә униңда чиң туруш

(3) (2-бап) Чоң һәйкәл

(4) (5-бап) Бабил шәһәрниң ғулитилиши тоғрилиқ

(5) (7-бап) Явайий зор мәхлуқ

(6) (8-бап) Қочқар вә өчкә

(7) (9-бап) 70 һәссә йәттә вақит

(8) (12-10-бап) Ахирқи бешарәтләр.


(1) Китапниң тарихи вә әһмийити тоғрисида

Худасиз кишиләр тарихтин буян бу китапниң тәлимлиригә җан-җәһли билән өчмәнлик қилған вә қарши туруп кәлгән. Мабада Тәврат яки Инҗилда «Даниял» қисмидин башқа бешарәт бәргән қисимлар болмиған әһвалдиму, пәқәт «Даниял» қисминиң өзила һәқиқәткә тәшна болған һәр бир кишигә: «Әрштә чоңқур сирларни ашкарилайдиған бир Худаниң барлиғи»ға қарита йетәрлик испатларни тәминләйтти (2-бап, 28-айәт). Шуниңдәк, «Даниял» қисми йәнә әзәлдин буян һәммә ишни вә шундақла бизни убдан билидиған бир Худа бар дәп ениқ испат бериду. «Даниял» қисмидики бәзи бешарәтләр наһайити ениқ, шунчә тоғра әмәлгә ашурулғанки, бу пакитлар алдида худасизларға өз гунайини тонуп: «Худа бар» дәп товва қилиштин яки болмиса, «Униңда дейилгән вақиәләр йүз бәргәндин кейин йезилған бир ойдурма» дейиштин башқа йол йоқ еди. Бәзи худасизлар болса буни дейишкә петинди. Бирақ улуқ Давут пәйғәмбәр дегәндәк: «Чүнки һәтта инсанларниң (рәзил) қәһриму Сән Пәрвәрдигарға шөһрәт кәлтүриду». Худа у худасизларниң Муқәддәс Китапқа қаратқан һуҗумлиридин «Даниял» қисмиға нисбәтән техиму чоңқур тәкшүрүшләр елип барғузулған. Нәтиҗидә, униң мәзмунлириниң һәқиқәтлиги техиму үзүл-кесил испатланған.


Йәһудий хәлқи өзлиригә назил қилинған муқәддәс Тәврат вә Зәбурға қол тиқмақчи болғанлардин интайин қаттиқ қоғдап кәлгән. Миладийәдин илгирила, Йәһудийларда «Муқәддәс Китаплар қисимлириниң тизимлиги» бар еди. Уларниң йеңи «пәйғәмбәр китави»ни бу тизимликкә киргүзүши тәпсилий тәкшүрүп-ениқлаш, болупму китап (өз замани тоғрилиқ) бәргән бешарәтләр «әмәлгә ашқанму-йоқ?» дәп қаттиқ тәкшүрүштин өткүзүлгәндин кейинла болатти. Худасизлар: ««Даниял қисми» бешарәт қилған ишлар йүз бәргәндин кейин йезилған бир ялған китап» дәвалиду. Бирақ худасизлар дегәндәк ««Даниял қисми» миладийәдин илгәрки 200-жиллири әтирапида йезилған (әмәлийәттә «Даниял» миладийәдин илгәрки 550-жиллири әтирапида йезлиған) сахта бешарәтлик китап» болса, ундақ туюқсиз пәйда болған, ата-бовилири шунчә жиллардин бери һеч қандақ хәвәр тапмиған китапни шу чағдики Йәһудийлар тизимликкә киргүзүши қәтъий мүмкин әмәс еди!


Тәврат вә Зәбурдики башқа қисимларға охшаш, «Даниял»ниң һазирқи бар болған әң авалқи көчүрүлмиси миладийәдин бурунқи 200-жили әтирапида көчүрүлгән. Шу дәвирдә йезилған китаплар «Даниял»ни тилға алғанлиғи, униң хелә узун вақитлардин бери мәвҗут болуп кәлгәнлигигә испат бериду. «Даниял» қисми даңлиқ «Септуагинт» ичидин тепилиду. («Септуагинт» Йәһудийларниң Тәврат вә Зәбурни юнан тили (грек тили)ға қилған тәрҗимә нусхиси. У бәзидә қисқартилип «LXX» дәп елинған). «Септуагинт» дегән тәрҗимә миладийәдин илгәрки 250-жили әтирапида орунланған. Бу вақит «Даниял»да алдин-ала ейтилған бәзи вақиәләр йүз бериштин хелә илгири еди. Худасизлар «Даниял»ни бир «ойдурма китап» дейиштә техичә чиң туривәрсә, ундақта улар төвәндики соалларға җавап бериши керәк: — 


(а) Һазирқи дәвирдики археологийәлик тәкшүрүшләр бу китапта хатириләнгән тарихий тәпсилатларниң пәқәт өз көзи билән көргән киши тәрипидинла йезилғанлиғиға мол испатларни көрситип кәлмәктә. Демәк, язғучи (худасизлар дегәндәк) кейинки дәвирдә яшиған болса, бу тәпсилатларни билмигән болатти. «Даниял»ниң язғучиси бир нәччә йүз жил илгири йоқалған мәдәнийәтләр тоғрисидики һәм Пәләстиндин интайин жирақ җайларда йүз бәргән вақиәләр тоғрисидики тәпсилий һәм топ-тоғра тарихий учурларни қандақму алалисун?


(ә) Китапниң язғучиси техи йүз бәрмигән ишларни (әгәр у һәқиқий пәйғәмбәр болмиса) адәмни һәйран қалдуридиған топтоғрилиғи билән қандақ алдин бешарәт берәлисун?


(б) Бу бешарәтләрниң надирлирини, болупму «Даниял» қисми 9-баптики «Қутқазғучи-Мәсиһ»ниң дунияға келиши, Йерусалимниң миладийә 70-жилдики қорқунучлуқ ақивити һәм униңдин кейинки Йәһудий хәлқиниң бешиға чүшкәнлирини (Даниял һәқиқий пәйғәмбәр болмиған болса) қандақму чүшәнгили болсун?! Һеч ким бу «9-бап»ни «вақиә йүз бәргәндин кейин язған» дейәлмайду. Һәтта тарихтин азрақ савати бар кичик балиниң билимиму бундақ болмиғур нәзәрийәни рәт қилишқа йетиду.

Шуңлашқа «Даниял» қисминиң униңдики вақиәләр тәсвирләнгән әйни жилларда, йәни миладийәдин илгәрки 605-536-жилларда Даниял яки униң бир пүтүкчиси тәрипидин йезилғанлиғидин гуманлинишниң қилчә асаси йоқ.

Мәсиһ Әйсаниң Өзи бир нәччә қетим «Даниял» қисмидики сөзләрни васитилик яки беваситә нәқил кәлтүргән (мәсилән, «Инҗил, «Мар.» 13:14).


(2) Қандақ қилип сап дил, сап виҗданлиқ болуш вә униңда чиң туруш 

(1- вә 3-бапни көрүң)

Даниял вә униң үч дости пәқәтла 15-16-яшлардики өсмүрләр болуп Небоқаднәсар тәрипидин миладийәдин илгәрки 605-жили әсиргә елинған. Небоқаднәсар болса йеңи бир империйәниң йәни, Бабил (Бабилон)ниң тунҗа падишаси еди. Бу яш өсмүрләр ата-анилиридин айрилип, бирақла пүтүнләй ят бир муһитқа кәлтүрүлгән еди. Бу йеңи муһит һәм бутпәрәсликкә һәм хурапийлиққа толған. Даниялларниң ибадәт қилған Худаси Пәрвәрдигар әшу муһитта һәм күлкилик һәм аҗиз бир илаһ дәп қаралған. Қедимки заманларда пүтүн дуниядики кишиләр Йәһудийларни бәк ғәлитә дәп қарайтти. Чүнки, кимму көзгә көрүнмәйдиған бир Худаға ибадәт қилсун? «Пәрвәрдигар» дегән көргили болидиған бир мәбуд болмиса, кишиләр қандақму ундақ бир Худаға ишәнсун?


Амма Бабиллиқлар (уларниң қариши бойичә): «Йәһудийларниң «Пәрвәрдигар»и болған Худаси мәвҗут болған болса, немә үчүн У Өз хәлқи болған Йәһудийларни қаттиқчилиққа қойиду? У уларниң Худаси болса, немишкә уларни Бабиллиқларниң һуҗумидин қоғдимайду? Бизниң илаһлиримиз Йәһудийларниң Худасидин чоқум күчлүктүр» дәп ойлатти. Әмәлийәттә (бир нәччә йүз жил илгири) Худа Муса пәйғәмбәр арқилиқ Өз хәлқи болған Йәһудийларға муқәддәс қанун-пәрманлирини чүшәргинидә, «Бу қанун-пәрманлиримға итаәт қилсаңлар силәрни убдан қоғдаймән вә силәргә бәхит ата қилимән» дегән вәдиләрниму бәргән. Йәһудийлар буни убдан билгән, бирақ Бабиллиқлар вә башқа ят әлләр буни билмигән, әлвәттә. Һәзрити Муса Тәвратта, Йәһудийларға Худаға (муқәддәс қанун көрсәткән йолда) ибадәт қилмисаңлар, униңға миннәтдар болмисаңлар, бутларға чоқунсаңлар, өз ара адил вә меһриван муамилидә болмисаңлар Худа силәрниң дүшминиңларға йол қойиду дәп бешарәт берип уларни агаһландурған. Дүшмәнлириниң таҗавуз қилип уларни әсиргә елип өз жутиға елип кетидиғанлиғидин бешарәт бәргән. Һазир болса, Даниялниң ата-бовилириниң вә қериндашлириниң Худаниң пәрманлириға болған итаәтсизлиги түпәйлидин, дәл бу иш йүз бәргән еди. Даниял вә үч дости шундақ бутпәрәслик қилғанму? Яқ, бирақ ата-бовилириниң вә өз дәвирдики башқиларниң гуналири түпәйлидин улар четилип қелип азап чәккән. Бизниң гуналиримиз һаман өзимиздин башқиларғиму (башқилар гунасиз болсиму) яманлиқ йәткүзиду.


Падишаниң ордисидики хизмәттә болуш үчүн, Даниял вә униң үч дости йеңи бир тилни, йеңи өрп-адәтләрни вә һәтта Бабиллиқларниң хурапий вә ғәйрий әқидилири тоғрисида үгиниши керәк еди. Биринчи қетим Бабил шәһириниң һәйвәтлик дәрвазисидин кирип, шәһәрниң 110 метр егизликтики сепиллирини, сепилниң үстидики 80 метр егизликтики мунарларни көрүши билән төрт яш өсмүрдә қандақ һессиятлар болғанду? Чоң бутханилар, бутлириға беғишлиған наһайити чоң там рәсимлири вә пүтүкләр һәммила йәрдә бар еди. Һәр тәрәптә бипаян бағлар, бағчилар вә ордилар көрүнди. Улар биринчи қетим падишаниң һәйвәтлик ордисиға әпкелингән вақит, уларниң етиқадиға чоқум еғир синақ болди. Пүтүн аләмниң һоқуқ мәркизи мошу йоған ордимиду, яки бу төрт дост көрмигән Худаниң тәхтимиду? Бу Бабиллиқларниң шунчә зор күчи, шунчә жуқури һүнири вә билими болғандин кейин, уларниң Худа тоғрисидики көз-қариши тоғримиду?


Бүгүнки дәвирдә яшаватқан бизләр үчүн бу соалға җавап бериш асандәк туриду. Бабил империйәси йоқалғили узун болди; Бабил дегән улуқ шәһәр хараплиққа айланған еди. Археологлар буниңдин 150 жил илгири уни тапқан. Даниял, Йәримия вә башқа Йәһудий пәйғәмбәрләр алдин етқандәк, униң һәйвиси, шан-шәриви пүтүнләй йоқилип кәтти. Лекин Даниялниң китави, җүмлидин униң Худа тоғрилиқ дегәнлири бизгә қалдурулди.


— Бирақ биз һәзрити Даниял бизгә қалдурған савақларни раст үгәндуқму-йоқ? Тарихта империйәләр, императорлар мәйданға келиду, бәзидә бу милләт, бәзидә у милләт һоқуққа еришиду, лекин йәнә йоқилиду. Улар һоқуқ тутқан вақитларда, хәқләр уларға илаһ дәп чоқуниду, һәтта уларни түмән миң жил яшар, дәп әхмиқанә җөйлүйду. Бирақ өлүм болса улардин улуқ вә күчлүк бир императордур; дуния тарихида өлүм үстидин ғәлибә қилип тирилгән һәм асманға қайтқан пәқәт бир адәм болған. Бу адәмниң өлүми болса «Даниял» қисмида бешарәт қилинған. Униң тирилишиму васитилик һалда бешарәт қилинған, чүнки униң дунияни сот қилишини, пүтүн аләмни толуқ идарә қилиш һоқуқини қобул қилишини 7-бапта көргили болиду.

Даниял, Һанания, Мишаел вә Азариялар Худадин йүз өрүтидиған шундақ бесимға қандақ бәрдашлик бәргәнду? Улар қандақ қилип Худаға болған садиқлиғида чиң турғанду?


Бу соалға берилидиған җавап бәлким көптур, бирақ улардин төвәндикиләр муһим амил болуши керәк: —


(а) Улар Худаниң һәқиқәтән Һәммигә Қадир екәнлигигә, әрш-зиминни һәқиқәтән Униң яратқанлиғиға ишәнгән (2-бап, 20-22-айәтни, йәни Даниялниң дуасини көрүң).


(ә) Улар Худаниң пүтүнләй сап, пак-муқәддәс вә һәққаний екәнлигигә ишәнгән. Шуңлашқа Худаниң пәрманлириға бойсунуш, униң муқәддәс намиға дағ кәлтүрмәсликни өзлириниң һаятидин муһим дәп қарайтти. Буни, үч достиниң Небоқаднәсарға қилған сөзлиридин көргили болиду (3-бап, 17-, 18-айәт). Һәтта өз җенидин айрилиш хәвпи астида, улар бир мәбудқа чоқунушни рәт қилған. 1-баптин билимизки, йемәклик мәсилисидин ибарәт аддий бир иштиму улар һәтта мәбудқа чоқунуш қияпитидә көрүнүп қелишниму халимиған (1-бан, 8-айәт, һәм изаһатини көрүң). Падишаниң әнә шундақ есил тамиғини йейиш Худаниң Муса пәйғәмбәр арқилиқ бәргән Тәврат-қануниға хилап болғачқа, улар пәқәт көктат-умачнила озуқ қилишқа тәйяр еди.


(б) Даниял, Һанания, Мишаел вә Азариялар Муса пәйғәмбәр арқилиқ берилгән муқәддәс қанундики тәлимләр вә вәдиләрни һәм илгәрки пәйғәмбәрләрниң сөз-тәлимлирини өзлиригә чоңқур сиңдүргән еди. Буни, Даниялниң Йәримия пәйғәмбәр қисмини тәтқиқ қилғанлиғидин (9-бап, 2-айәт) көримиз. Буни йәнә 9-бап, 9-19-айәттә хатириләнгән, Муса вә Сулайман һәзрәтлири арқилиқ берилгән Худаниң сөз-вәдилирини нәқил кәлтүргән һәзрити Даниялниң дуасидин көримиз.


(в) Даниял вә униң үч дости бутпәрәс Бабиллиқларға сәмимий вә кичик пеиллиқ позитсийини тутқан. Данияллар уларни Худани тонумиғанлиғидин кәмситмигән, әксичә Бабиллиқларниң һәқиқәтни чүшинишиниң тәс екәнлигини тонуп йетип, уларни йәнила «Худаниң сүритидә яритилған инсан балилири» дәп һөрмәтлиди («Яр.» 1:26ни көрүң).

Бу пакитни биз алди билән «орда ғоҗидари»ниң Даниялни яқтуруп қалғанлиғидин көримиз (1-бап, 9-айәтни көрүң). Әгәр Даниял тәкәббурлуқ, чоңчилиқ қилған болса, әгәр у өзини бу ят жутқа мәҗбурий елип кәлгән бу Бабиллиқларға өчмәнлик сақлиған болса, әгәр у Бабил ордиси өзигә бәлгүлигән оқушларға әстайдиллиқ билән берилмигән болса, ундақта у һәргизму бу чоң әмәлдарниң һөрмитигә вә муһәббитигә еришәлмигән болатти. Шүбһисизки, Даниял Бабиллиқларни Худаниң Өз хәлқигә савақ-тәрбийә беридиған бир васитичиси қилғанлиғини, шундақла уларға өчмәнлик сақлимаслиқ керәклигини тонуп йәткән. Униң үстигә, вақитниң өтүши билән бу төрт дост йәнә бир муһим нуқтини тонуп йетиши мүмкин еди: — Худа улар вә Бабил империйәсидә тарқилип кәткән башқа ихласмән Йәһудийлар арқилиқ худасиз бутпәрәс Бабиллиқларға Өзини тонутмақчи еди. 4-бапта биз Небоқаднәсарниң Худаниң униңға немә дегәнлиги, уни мәғрурлуқтин қандақ қутқузуп, кичик пеиллиққа айландурғанлиғи һәққидики гувалиғини көримиз. Бу гувалиқ пүтүн империйә бойичә елан қилинип, тәсири наһайити күчлүк болған болуши мүмкин. Худа бу дуниядики һәр бир хәлиқ-милләтни сөйиду вә уларниң товва қилишини һәм Өзиниң рәһим-шәпқитини тонуп йетишини халайду.

Даниялниң һәр бир кишигә болған һөрмитини 1-бап, 12-, 13-айәттә хатириләнгән униң Ариоққа бәргән җававидин көримиз. Һәтта Бәлшазардәк бир әхлақсиз адәмгә тәнбиһ бәргән вақтидиму, сөзлиридә адәпсизликниң қилчә пуриғи йоқ (5-бап, 17-22-айәт).


Даниялниң башқиларға, һәтта хурапий Бабиллиқ палчиларға болған рәһимдил муамилисини 2-бап, 24-айәттин көримиз (палчилиқ, раммалчилиқ қатарлиқлар Тәвратқа хилап). Шу чағда у падишадин үч дости вә өз җени үчүнла әмәс, бәлки өлүм җазасиға мәһкүм болған барлиқ палчи, пир-устаз вә мунәҗҗимлар үчүнму илтимас қилған. Өзиңиз ойлап беқиң. Әгәр Даниял пурсәтпәрәс болған болса, шу чағ униң үчүн наһайити яхши пәйт болатти. Чүнки пәқәт Даниялла падишаниң чүшигә тәбир берәләйтти. Шуңлашқа у бирла сөз билән барлиқ «рәқиплири»ни өлүм йолиға әвәтип, падишаниң бирдин-бир мәслиһәтчиси болуп чиқиши мүмкин еди. Амма Даниял пурсәтпәрәс әмәс, бәлки рәһимдил инсанпәрвәр еди.


(г) Ахирқи нуқта: — Даниял вә үч дости өзлириниң Худаға итаәт қилиши билән Худаниң Өз дуалирини һәқиқий аңлиғанлиғиға ишәнгән. Уларниң Худаниң күч-қудритиниң һәқиқәт екәнлигигә, Өз бәндилиригә ярдәм көрситишкә тәйяр туридиғанлиғиға болған ишәши толуқ еди. Буни биз 1-бап, 12-, 13-айәттин көримиз. Даниял орда ғоҗидаридин өзи вә достлириниң пәқәт умач-көктатнила истемал қилип саламәтлик синиқидин өтүшни илтиҗа қилди. Адәттә кишиләр ундақ ғөригил тамақлар билән озуқланса, наһайити асанла оруқлап кетиду, бирақ Худа уларға бәрикәт қилди. Улар сағлам, қувәтлик болупла қалмай, бәлки падишаниң есил таамлирини йегән жигитләрдин техиму сағлам көрүнди. Биз Худани хурсән қилип Униң алдида сап дил яшашни халисақ, У бу дунияниң көп синақлири, җапа-мушәққәтлири, чирикликлиги, алдамчилиқлири вә бесимлири арисидин бизгә түз-дурус маңидиған йолни ясап бериду. Орда ғоҗидаридәк кишиләр Пәрвәрдигарниң биз билән биллә болғанлиғини көрүп, бизни орун билән тәминләп, бизниң һалал тирикчилик қилишимизға йол бериду.


Худа бизгә, Униң йолида маңсақ У биздин хәвәр алидиғанлиғиға ишәш бәргәй! 


(3) Небоқаднәсарниң чүши — чоң һәйкәл (2-бап)

Дунияниң пүткүл тарихиниң бир баптила бешарәт қилинғанлиғи

Һакимийәт системилири тоғрисида 

Небоқаднәсарниң қорқунучлуқ чүши у бир күни кәчтә, кәлгүсидә дунияда немә ишлар болар дегән ойда болуп ухлап қалғинида аян болди. Шу чағда у интайин чоң бир империйәниң беши еди. У қайси йәргә қошунлирини әвәтсә, шу жутлар униңға тиз пүкәтти. Бундақ әһвал чәксиз кетиверәрму? Униң империйәсиниң кәлгүси қандақ болиду?


Хәқләр бәлким дайим зоңтоңларға, мәнсәпдарларға һәвәс қилиши мүмкин. Бирақ уларниң турмуши бәлким һәр қандақ кишиләрдин муқимсиз, ғәм-ғуссилик болуши мүмкин. Бәзидә уларниң әтирапидики һәр бир киши улар үчүн қорқунуч, хәвп көрүнүп, һәрдайим өзлириниң орнини қоғдаш койида жүриду. Улар өзигә һәқиқий садиқ кишиләрни қандақ тепиш әндишисидә жүриду. Сабиқ Совет Иттипақиниң рәһбири Сталин буниңға типик бир мисал. У «толуқ һоқуққа егә» болған бир «мустәбит» болсиму, униң ахирқи жиллири рәһимсиз қорқунуч билән толған. Шуниң билән у өзиниң әң йеқин, әң сөйүмлүк адәмләрниму өлтүргән.


Рошәнки, Небоқаднәсар ордисидики «пир-устазлар»ниң өзиниң қорқунучлуқ чүшигә тәбир бериш қабилийитидин гуманланған. Униң ордисида шунчә көп «палчи, пир-устаз, җадугәр вә калдий мунәҗҗимләр» болғандин кейин, кишиләр бу падишани бәлким уларға ишиниду дәп ойлиши мүмкин. Лекин у уларға ишәнмигән. Униң Даниял, Һанания, Мишаел вә Азария билән болған мунасивити униңға йеңи өлчәмләрни йәткүзгәнму немә? (1:19-20) Ишқилип у бу «пир-устазлар»ға: «Чүшүмни маңа тәкрарлап дәп берәлисәңлар андин тәбир берәләйдиғанлиғиңларға ишинимән» дегән синақни қойди. Әмәлийәттә һәр қандақ бир киши пәрәз билән мәлум бир чүшкә тәбир берәләйду — әгәр әмәлгә чиқса, кишиләр сизни махтап кетиду, әгәр әмәлгә чиқмиса, «Техи вақти кәлмигәнду» дәп чүшәндүрүшиңиз мүмкин. Жуқирида дегинимиздәк, һәр қандақ палчилиқ Тәвратқа хилап; Худа Өз хәлқи болған Йәһудийларға һеч қандақ җадугәрлик, палчилиқ, раммаллиқ яки тилтумарларға йолиғучи болмаңлар, дәп қәтъий агаһландурған. Чүнки Худаниң Өз хәлқи үчүн Өзиниң уларға чүшәргән язма сөзлири, пәрманлири вә пәйғәмбәрлириниң бешарәтлик сөзлири купайә болуши керәктур.


Даниял вә достлири дуа қилғандин кейин, Даниял иккинчи кечиси бәлким Небоқаднәсарниңкигә охшаш чүшни көрди. Бирақ у болса Пәрвәрдигарниң вәһийси билән бу чүшниң мәнасини тониди. Чүш 2-бап 31-35-айәттә, тәбири 37-45-айәттә баян қилиниду. Небоқаднәсар ғайәт зор егизлитики бәһәйвәт бир һәйкәлни көрди. Һәйкәлниң беши алтундин, көкрәк вә қоллири күмүчтин, бәл вә сағирилири мистин, жута-пачиғи төмүрдин, пути төмүр билән лайниң арилашмисидин ясалған. Бу һәйкәлни көргәндин кейин Небоқаднәсар «адәм қоли билән қезилмиған бир таш» келип һәйкәлниң төмүр билән лайниң арилашмисидин ясалған путини уруп чеқивәткәнлигини көрди. Шуниң билән пүтүн һәйкәл қийма-чийма қиливетилип, һәммиси шамал тәрипидин учурулуп кәтти. Бирақ һәйкәлни урған таш болса ғайәт зор бир таққа айлинип пүтүн дунияни қаплиди.


Чүшниң тәбири 37-45-айәттә ениқ вә чүшинишлик һалда берилгән. Небоқаднәсар вә униң империйәси алтун башниң өзи болуп, бу империйә миладийәдин илгәрки 539-жилиғичә давамлашти. Шу жили у Парс миллитидин болған Қорәш тәрипидин ағдурулди. Иккинчи империйә әнди «Медиялиқлар вә Парслиқлар»ниң, йәни икки милләт иттипақиниң империйәси еди. Бу икки милләтниң иттипақи бәлким һәйкәлниң икки белиги билән көрситилгән. Бу империйә миладийәдин илгәрки 334-жилиғичә давамлишип, шу чағдики «бүйүк Искәндәр»ниң қол астидики Юнан (Грек) империйәси тәрипидин ағдурулди. Худди күмүч алтунға йәтмәйдиғандәк, иккинчи империйә «Бабил империйәсигә йәтмәйду» дейилгән (39-айәт). Бу, бәлким империйәләрниң һакимийәт системисиға қаритилған. Бабилда болса падишаниң мутләқ һоқуқи бар еди — униң һәр бир сөзи қанун дәп һесаплинатти. Парс империйәсидә болса падишаниң һоқуқи буниңдин төвән еди. Падиша өзидин илгәрки падишаларниң әмир-пәрманлириға бойсунуши керәк еди. Һәтта өзи чүшәргән пәрманниму кейин униң өзгиртиш һоқуқи йоқ еди (мәсилән, 6-бап, 12-17-айәтни көрүң).


Парс империйәси ағдурулуши билән Грек империйәси миладийәдин илгәрки 63-жилиғичә давамлашти. Шу жили у Рим империйәси тәрипидин ағдурулди. Грек империйәси худди «мис күмүчкә йәтмәйдиғандәк» йәнила «Парс империсийигә йәтмәйду» дәп көрситилиду. Бу нуқта йәнә бәлким «һакимийәт системиси» билән мунасивәтлик. Искәндәр пәқәт қол астидики сәрдарлириниң һәмкарлишиши билән униң чәксиз падишалиғини идарә қилалайтти. Униң һәтта падишалиғини өз пәрзәнтлиригә қалдуруш һоқуқиму йоқ еди. Униң өлүмидин кейин униң империйәси һәр бир бөлиги Искәндәрниң бир сәрдари тәрипидин башқурулидиған төрт бөләккә бөлүнди.


Шуңлашқа төртинчи басқуч, йәни һәйкәлниң путлири, Рим империйәси билән башлиниши керәк. Бу қисми бизгә «төмүрдин ясалған» дәп аян қилинди. Төмүр болса қиммити җәһәттин «мискә йәтмәйду» лекин қаттиқлиғи вә күчи җәһәттә униңдин үстүн туриду. Рим империйәси дәрвәқә идарә қилған хәлиқ-милләтлиригә наһайити рәһимсиз, илгәрки империйәләр билән селиштурғанда қаттиқ қолрақ еди. Униң «қаттиқ түзүм»и бир хил дин дегидәк болуп қалған еди. Амма йәнә бир тәрәптин, Рим падишасиниң һоқуқи илгәрки падишалиқларниң падишалири билән селиштурғанда төвән туратти. Падиша ақсүйәкләрдин тәркип тапқан «мәслиһәтчиләр кеңиши»ниң һәмкарлишиши билән империйәсини идарә қилатти. Рим падишалиғи тарихиниң мәлум бир қисми империйә әмәс, бәлки «җүмһүрийәт» дәп аталған еди. Император (падиша)ниң тәхтини пәрзәнтлиригә мирас қалдуруш (Бабил яки Парс падишалириниңкидәк) һоқуқи йоқ еди. «Әнъәниви сулалә түзүми» йоқ еди.


Миладийә 364-жили (Валентинус император болған вақтида) империйә икки бөлүккә, йәни шәрқий вә ғәрбий қисмиға парчилинип кәтти. Шу чағдин башлап бүгүнгә қәдәр ғәрип вә шәрқий дөләтләр оттурисида һәйкәлниң «икки жута-пачиғи»ға охшайдиған бир «күч тәңпуңлуғи» болуп кәлгән. 5-әсирдин башлап өз ара рәқип болған икки «Рим империйәси» пәйда болған. Шәрқий империйә болса «Константинопил» (һазирқи Истамбул) шәһирини, ғәрбий қисми Рим шәһирини мәркәз қилған. Миладийә 800-жили, Франсийәниң Шарлимаң исимлиқ падишаси өзини «Муқәддәс Рим империйәсиниң Императори» дәп җакалиди. 862-жили Германийә падишаси Отто франсийиликләрни мәғлуп қилип бу намни өзигә елип өзини «Муқәддәс Рим империйәсиниң (германийини мәркәз қилған) Императори» дәп җакалиди. У йәнә Рим императорниң мәхсус унвани «Қәйсәр»ни өзигә нам қилип қойди. Кейинки 1000 жиллиқ тарихта Германийәниң падишалири бу унван билән тонулуп кәлгән.

Әнди шәрқий қисмида немә ишлар йүз бәрди? 1453-жили Түркләр «шәрқий Рим империйәси»гә бесип кирип «Константинопил» шәһирини елип, исмини Истамбулға өзгәртти. Империйәниң бәг-әмәлдарлири вә алимларниң һәммиси Русийәгә қечип барған вә Русийәни «римлаштурған». Шу чағдин башлап Русийә падишаси «Тсар» (яки «Чар») дәп атилип кәлгән еди. Бу болса «Қәйсәр» дегән унванниң йәнә бир шәклидур.

Шуңа биз һазир мундақ бир муһим соалға келимиз. Биз дунияниң тарихидики қайси басқучта туруватимиз?


Җавап шуки, бизниң һазирқи дәвримиз «һәйкәлниң пути (аяғлири)»дур. Небоқаднәсар көргән һәйкәлниң путлири төмүрдин әмәс, бәлки «төмүр билән сеғиз лайниң арилашмисидин ясалған». Бу нуқтиниң тәбири болса: «Бу у падишалиқниң һөкүмдарлириниң пухралири билән иттипақлашмақчи болғанлиғини көрситиду. Лекин төмүр лай билән арилашмиғандәк, бир болалмайду» дегәнликтур.


Бу нуқта жуқурида сөзлигинимиздәк, «һәйкәлниң тени төвәнләп маңғансери, материяли начарлишиду» дегән принсипқа уйғун келиду. «Төмүр билән лайниң арилашмиси»ниң қиммити һәммә материялдин төвән болиду. «У падишалиқниң һөкүмдарлири пухралири билән иттипақлашмақчи болғанлиғи» дегән сөзләр йеқинқи заманлардики «мутләқ һоқуқниң аҗизлиғанлиғи»дин ибарәт вәзийәт шәклиниң дәл охшитилишидур. Демократийә, йәни «хәлиқниң күчи» һазирқи заманда ғәрбий дөләтләрдә вә бүгүнки Русийәдә дегидәк «мутләқ һоқуқлуқ һакимийәт»ниң орниға дәссиди.


«Демократийәдә болса, хәлиқ өзигә мас келидиған һөкүмәткә еришиду» дегәнни наһайити җайида дәп қараймиз. Демәк, әгәр бир демократик мәмликәтниң хәлқи әхлақлиқ болса, һөкүмити охшашла әхлақлиқ болиду. Әгәр хәлқи чириклишип кәткән болса, һөкүмитиму чириклишип кәткән болиду. Башқичә ейтқанда, мәлум бир дөләтниң «демократийиси»ниң күчлүклиги, пәқәт дөләт хәлқиниң әхлақиниң күчлүклигигила баравәрдур. Шуниң билән бу дәвиргә қаритилған бу бешарәтниң: «У падишалиқниң бир қисми күчийип, бир қисми аҗизлайду» дегәнлиги һәйран қаларлиқ иш әмәс. Италийәни (бурунқи Рим империйәсиниң мәркизи) мисалға алсақ, Иккинчи Дуния Урушидин кейин, униң демократийә түзүми оттура һесап билән һәр икки жилда йеңи бир һөкүмәтни мәйданға кәлтүргән. Бу муқимлиқ әмәс! Сәвәви болса дөләтниң хәлқи чириклишип кәткән («Мафия» йәни «Қара қол җәмийити» күчлүк тәсир йәткүзгән), шуңлашқа аҗиз һөкүмәт мәйданға кәлгән.


Чүшинишимиз керәк болған мундақ интайин муһим бир нуқта бар. Небоқаднәсарниң көргән чүши дунияниң пүткүл тарихиниң, йәни өз вақтидин башлап ахир замандики дунияниң һөкүм қилиниши вә Худаниң сәлтәнитиниң пәйда болишиғичә һәммисини өз ичигә алиду.


Шуңа мундақ хуласигә келимизки, биз һәйкәлниң «пут бармақлири» дегән басқучқа техичә кәлмидуқ. Бу бармақлири тоғрисида: «Улар һөкүмдарлар тәхттә олтарған мәзгилдә, әрштики Худа йимирилмәс бир падишалиқ бәрпа қилиду» дәп йезилған. «Даниял» 7-бапиға кәлгинимиздә, ениқрақ көрүлидуки, дунияниң тарихиниң әң ахирқи басқучи авал шалаң мунасивәтлик он падишалиқ астида, андин кейин пәқәт бир адәмниң, йәни «дәҗҗал» (Мәсиһниң рәқиби)ниң асарити астида болиду (демәк, бу «он бармақ» кәлгүсидә пүтүн дунияни башқуридиған он һөкүмәтни көрситиду). Бирақ бизгә аян қилинғанки, бу басқуч кәлгәндә, Худа Өзиниң падишалиғини бәрпа қилиду. Адәмниң мәғрурлуғи заваллиққа йүз тутиду — чүнки «адәм қоли билән қезилмиған бир таш» пәйда болуп, бу һәйкәлни путидин уруп, униң һәммисини вәйран қиливетип өзи «Ғайәт зор, пүтүн дунияни қаплиған бир тағ»қа айлиниду.


Әнди «адәм қоли билән қезилмиған бир таш» зади немини көрситиду?

Бу шүбһисизки, әслидики келип чиқиши инсандин әмәс, бәлки йәни беваситә Худаниң Өзидин кәлгән бир адәмни көрситиду. Бу кишини биз «Инсаноғли»ниң сүпитидә «Даниял»дики 7-бапта техиму ениқ көримиз. Униң падишалиғи «пүтүн дунияни қаплайду». Бу киши ким?


Муқәддәс китапниң башқа қисимлири бу тоғрилиқ бизни гуманда қалдурмайду. «Даниял» қисимда униң исми бизгә дәп берилмигини билән, бу Рәб Әйса Мәсиһдин башқа һечкиши әмәс. Инҗилдики «Юһанна» қисимда, У «Худаниң сөз-калами», йәни инсандин кәлмигән, Худаниң Өзидин чиққан сүпәттә бизгә тонуштурулиду. Инҗилдики нурғун йәрләрдә Униң бу дунияға қайтип келидиғанлиғи, шуниңдәк бу дунияни сот қилидиғанлиғи андин җаһанға һөкүмранлиқ қилидиғанлиғи аян қилиниду.


Небоқаднәсарниң көргән чүшидә дунияниң пүткүл тарихи, йәни әйни вақиттин таки Худаниң падишалиғиғичә бирақла вәһий қилинған. Бу нуқтидин Небоқаднәсар кичик пеиллиқни үгиниши керәк еди. У наһайити һәйвиси бар падиша болғини билән, униң падишалиғи һаман бир күни түгәп, униң орнини башқа падишалиқ басиду. Ахирида һәммә падишалиқ, мәмликәтләр завал тапиду. Һәр қандақ киши өз мәмликити яки миллитидин махтинишини тохтитиши керәк. Бу дуниядики барлиқ падишалик-мәмликәтләр болса вақитлиқ бир булут-түтәк, халас. Пәқәт Худаниң падишалиғи «мәңгү бир падишалиқ»тур.


(4) 5-бап — Бабил шәһириниң өрүветилиши тоғрилиқ

 Бу Тема үстидә «Йәрәмия»дики «қошумчә сөз»дә баян қилинған, «Бабил шәһириниң өрүветилиши тоғрилиқ бешарәтләр» тоғрилиқ изаһатлиримизниму көрүң.


 Миладийәдин илгәрки 539-жили Бабилниң ишғал қилинғанлиғи тарихта әң әҗәблинәрлик һекайиләрдин биридур. Бабил шәһири Нинәвә шәһиридин техиму «өрүлмәс» еди. «Қош сепил»ниң айланмиси 30 километр, сиртқи сепилниң егизлиги 110 метр вә қелинлиғи 4 метр еди, ички сепилниң қелинлиғи 7 метр еди. Сиртқи сепил үстидә йәнә 80 метр егизликтә мунар-потәйләр җайлашқан еди; шу йәрдин жирақта турған дүшмәнгә оқ, от вә ташларни атқили болатти. Ичидики мемарчилиқ вә йоған имарәтләр шу дәвирдә «җаһанда бир» дәп аталған. Йәшая, Әзакиял вә Йәрәмия пәйғәмбәрләр Бабилниң һалакити тоғрилиқ бәргән бешарәтләр шүбһисизки, шу дәвирдикиләргә «адәмниң әқлигә сиғмайдиған, һәргиз мүмкин әмәс» дәп көрүнәтти. Адәмни әҗәбләндүридиған иш шуки, Бабил оқ етилмай дегидәк ишғал қилинған. Дунияға келишини Йәшая пәйғәмбәр алдин-ала ейтқан, Парс имератори Қорәш қошунини йетәкләп шәһәргә йеқинлишиду. Калдийләр қошуни пәқәт шәһәр ичигә чекиниду. Шәһәрдә нәччә жиллиқ қоршавға тақабил турғидәк озуқ-түлүк сақланған болуп, йоған Әфрат дәрияси шәһәрниң оттурисидин еқип өткәчкә үзүлмәс су мәнбәсиму бар еди.

Шәһәрни муһасиригә елишниң орниға, Қорәш «алдин жүргүчи қисим»ни шәһәргә йеқин әвәтип, қошунниң көпинчисини дәрияниң жуқури еқини бойида бир нәччә километр жирақлиққа җайлаштурди. Шу йәрдә униң мутәхәссислири дадил бир планни түзди; улар дәрия еқининиң йөнилишини дәрияға йеқин бир ойманлиққа өзгәртмәкчи болди. Улар шундақ қилип шәһәрдин өтидиған дәрия еқинини төвәнлитип өз күчлириниң дәрияниң кириш вә чиқиш еғизидин, йәни икки тәрәптин шәһәргә киргүзүш пурситини яратмақчи болди. Дәрияниң сепил астидин киридиған вә чиқидиған икки тәрипидә икки чоң «икки қанатлиқ» дәрваза бекитилгән еди; лекин бу дәрвазилар дәрияниң тегигә йәтмәйтти, әлвәттә.


Шуниң билән Қорәшниң ләшкәрлири дәрия билән ойманлиқ арилиғиға чоңқур лекин қисқа бир өстәң чапти. Өстәңдин чепилған таш-топиларни Әфрат дәриясиниң икки йениға догилап, дәрияни тосушқа тәйярлиди. Бекиткән күни кәчқурун улар өстәңниң әң ахирқи қисмини чепип еғиз ечип, дәрияниң сулирини ойманлиқ тәрәпкә башлиди. Шуниң билән бир вақитта дәрияниң қешиға догилап қойған таш-топиларни дәрияниң ичигә иштирип чүширип дәрияниң йөнилишини тосувалди. Мутәхәссисләрниң көңлидә соққан чотлири тоғра чиқти; дәрия пәсийип, шәһәргә йеқин турған қошун үчүн дәриядин меңип шәһәргә киргидәк пурсәт яритип бәрди.


Дәл шу күни кәчтә, падиша әмирлири билән чоң бир байрамни өткүзмәктә еди. Қедимки замандики грек тарихшунаслири Ксенофон вә Һеродитусниң бизгә хәвәрләндурушичә, Бабиллиқлар учиға чиққан һарақкәшләр еди («Даниял» бу 5-бапта ордида йүз бәргән ишлар хатириләнгәндәк).


Падиша әмирлири, вәзир-вузралири билән катта зияпәттә олтирип мәс болғанда бир пәриштиниң қоли көрүнип, тамға һәрипләрни йезип падишаға, бүгүн кечә падишалиғиң сәндин башқа бирисигә тапшурулиду, дәп елан қилди. Ординиң сиртидиму пухралар байрамни тәбриклимәктә еди. Уларниң өзлириниң бехәтәрлигигә болған ишәшиси шунчә камил едики, һәтта сепилда күзәтчилик қилидиған җесәкчиләрму йоқ дейәрлик еди. Икки грек тарихшунасниң дейишичә, шәһәр оттурисидики пухралар һеч немини билмәй турупла шәһәр асасән ишғал қилинип болған.


(5)  7-бап

«Төрт зор мәхлуқ»

Бу бапта Даниялниң өзиниң бир чүшидики ғайипанә аламәтләр бизгә баян қилинған. Униң Небоқаднәсарниң 2-баптики чүшигә зич мунасивити бар, шуниң билән униңму дунияниң пүткүл тарихини аян қилған бир бешарәт екәнлигини көрәләймиз. Шундақ болсиму, падишаға һәйвәтлик бир һәйкәл сүпитидә көрүнгән иш, Даниялға бир қатар һайванлар сүпитидә көрүнгән. Шүбһисизки, Даниял бир пәйғәмбәр сүпитидә бу ишларни көргинидә, уларниң һәқиқий маһайитини бир қәдәр чоңқур көргән. Демәк, бу дунияға мәнсуп (Небоқаднәсардәк) болған кишиләргә бир һәйвәтлик һәйкәлниң көрүнүшидә көрүнгән нәрсиләр, Пәрвәрдигарниң Өз бәндилиригә болса явуз һайванларниң сүпитидә көрүниду. Қанчимиз буниңға охшап кетимиз-һә! Көрүнүштә келишкән, чирайлиқ кийим-кечәкләргә орунивалған биздәк ночилар, әмәлийәттә вәһши һайванларға охшаймиз. Биз қәһрлик ейиқ, толғинип маңған илан, яки һәйяр түлкимиз.

Бу төрт мәхлуқниң деңиздин чиққанлиғи көрүнди. Муқәддәс китапта, деңиз һаман дуниядики өз ара җәң болуватқан, урушта қалған һәр милләтләргә символ қилиниду. Чүштики деңиз «Бүйүк деңиз», йәни «Оттура деңиз»дур. Көргән һайванлар, йәни төрт хил империйәниң һәммиси  Оттура деңиз әтрапидики җәңләрдин тәхтигә чиқти.

Биринчи айәттә, Даниял бизгә: «Чүшидә көргәнлирини мундақ йәкүнләп хатириливалдим» — дәйду. Демәк, у бизгә көргән барлиқ нәрсини демигәндур. 


(а) Биринчи мәхлуқ — «бүркүт қанити бар шир»

«Бүркүт қанити бар шир» әмәлийәттә әйни вақитта Бабил империйәсиниң өзигә символ қилинған. 20-әсирдә йәр астидин тепилған қедимий Бабил шәһириниң чоң дәрвази үстидә бир нәччә әнә шундақ «бүркүт қанити бар шир» чекилгән нәқишлик рәсимләр байқалған. Шир болса «һайванларниң падишаси», бүркүт болса «қушларниң падишаси», шуңлашқа Даниялға чүштә вәһий қилинған бу төрт һайван арисида бу мәхлуқ «әң шаһанә» һесаплиниду. Бу нусха Небоқаднәсар көргән һәйкәлниң «алтун беши»ниң тәңдиши болиду. Демәк, бу биринчи мәхлуқ Бабил империйәсини көрситиду.


Кейин бу һайванниң «қанатлири сунуп, өзи адәмгә охшап қалди. У йөләп турғузулуп, икки пути йәргә дәсситип қоюлди, шуниң билән униңға адәмниңкидәк қәлб берилди». Бу иш 3-бапта хатириләнгән Небоқаднәсарниң кәчүрмишлирини есимизгә кәлтүриду. Шу чағда униң тәкәббурлуғи түпәйлидин, бир пәриштә униң падишалиқ һоқуқлирини һәм инсаний әқлини униңдин мәһрум қилиш билән, у йәттә жил кала-қойдәк сиртта жүрүп от-чөп йегән еди. Нәтиҗидә униң қәлби кичик пеил қилинип у Худаға ибадәт қилишни үгәнди. Шүбһисизки, Бабил империйәси «инсанлаштурулған» еди. Муқәддәс китаптин башқа, тарихий хатиринамиләр мол материяллар билән испатлайдуки, Небоқаднәсарниң һөкүмранлиғиниң ахирқи басқучлирида бурунқидәк башқа дөләтләргә қаритилған «таҗавузчилиқ урушлар» йоқ еди; буниң орнида, у күч-байлиқлирини йеңи қурулушларға мәркәзләштүргән. Даниял чүштики бу ғайипанә көрүнүшни көргәндә, униң қери дости Небоқаднәсар өлгили тоққуз жил болған еди. Небоқаднәсарниң нәвриси Бәлшазар тәхттә олтиривататти, лекин униң һөкүмдарлиғи узун болмайтти, сәвәви бәлким өз бовиси қобул қилған «инсаний қәлб»ни у қобул қилған әмәс.


(ә) Иккинчи мәхлуқ — «бир тәрипи иккинчи бир тәрипидин егизлитилгән бир ейиқ» (5-айәт)

Даниял бу чүшидики иккинчи вә үчинчи мәхлуқниң мәнасини соримиди. Сәвәви бәлким у бу икки мәхлуқниң Небоқаднәсар көргән һәйкәлниң иккинчи һәм үчинчи қисмиға охшашлиғини көргән болуши мүмкин еди. Ейиқ болса башқа һайванларни өзиниң зор еғирлиғи вә күчи билән мәғлуп қилиду. Шуниңдәк Бабил империйәсиниң жиқилиши билән Парс империйәси үстүнлүккә чиққан. Уларниң үстүнлүги әвҗигә чиққан вақтида, «Ксәрксис» исимлиқ падишаниң башчилиғида улар Гретсийәгә таҗавуз қилди. Униң қошунида 2 миллион 500 миң әскәр бар еди. Һәқиқәтән бу бир «ейиқтәк» империйә еди.


Немишкә бу ейиқниң «бир тәрипи иккинчи бир тәрипидин егиз»? Парс империйәси әмәлийәттә икки бөләктин тәркип тапқан, биринчи бөлиги Медияларниң, иккинчи бөлиги Парсларниң еди. Авал Медиялар бөлиги күчлүк, андин Парслар бөлиги күчлүк болди. Шуңа Даниял бу ейиқниң «бир тәрипи иккинчи бир тәрипидин егиз»лигини көрди (Медиялар болса һазир Түркийә, Иран вә Ирақта яшаватқан «Курд» миллитидур).

Әнди «үч қовурға»ниң мәнаси немә? Парс империйәсиниң раваҗ тепиши униң үч чоң падишалиғини, йәни Лидя, Бабил вә Мисирни гумран қилиши билән башланди. Бу үч падишалиқ дәл Даниял көргән һелиқи «ейиқ чишлигән үч қовурға»дур.

Лекин «Бир аваз униңға: — Орнуңдин тур, гөшни йейишиңчә йәвал! — деди». У бу үч падишалиқни гумран қилғандин кейин, Парс империйәси башқа нурғун жутларға бесип кирип ишғал қилди.


(б) Үчинчи мәхлуқ — «Дүмбисидә қушниңкидәк төрт қанити бар илпиз» (6-айәт)

Бу мәхлуқниңму төрт беши бар еди, «униңға һакимлиқ һоқуқи берилди». Шүбһисизки, бу «бүйүк Искәндәр» башқурған Гретсийә (Юнан) империйәсини көрситиду. Искәндәрниң қошунлири илпиздәк чақмақтәк сүръәт билән һәр җайларни бесивалди. Пәқәт 10 жил ичидә (миладийәдин илгири 334-323-жилларда) улар Гретсийәдин Мисирғичә, Оттура Асиядин өтүп Һиндистанғичә, Җоңгүниң чегаралириға созулған зиминни ишғал қилди. Дәрвәқә 6-айәттә дейилгән «униңға һакимлиқ һоқуқи берилди» дегини әмәлгә ашурулған. Оттура Асиядики кишиләр бүгүнгә қәдәр бу адәмниң 2300 жил илигирики тәсиридин бәзидә оғлиға «Искәндәр» дәп ат қойиду.

Бу мәхлуқниң төрт қанити, төрт беши бар еди. Искәндәр өлгәндин кейин униң төрт сәрдари өз ара соқушуп империйәни төрт бөләккә парчиливәткән


(в) Төртинчи мәхлуқ — «Интайин қорқунучлуқ, дәһшәтлик вә әҗайип күчлүк бир мәхлуқ» (7-айәт)

Бу мәхлуқни айрим бир ғайипанә аламәттә көргән болуши мүмкин. Бу һайванни Даниял тонуйдиған һеч қандақ һайванға охшатқили болмайтти. У «интайин қорқунучлуқ, дәһшәтлик вә әҗайип күчлүк» вә «у йоған төмүр чишлири билән овни чайнап езип жутуп, қалдуғини путлири билән дәссәп-чәйләйтти. У алдинқи барлиқ мәхлуққа охшимайтти. Униң он мүңгүзи бар еди».


Миладийәдин илгәрки 63-жили Рим империйәси Гретсийә империйәсидин үстүнлүккә чиқишқа башлиди, узун өтмәй Явропада вә Оттура Шәриқ зиминлирида һөкүм сүрди. Рим империйәсиниң өзидин илгәрки империйәләрдин чоң бир пәрқи бар еди. Башқа империйәләр ишғал қилған жут-зиминларни шу йәрлик бәгләр вә ақсақаллар арқилиқ башқурған еди. Амма римлиқлар болса өз милләт-жутидин болғанларни һәр йәрдики һөкүмдарлиққа орунлаштурди. Бу һөкүмдарлар йәрликниң әһвалини, өрп-адәтлирини чүшәнмигәчкә, нәтиҗидә наһайити дәһшәтлик, рәһимсиз һөкүмранлиқ жүргүзгән еди. Римниң қануни һәм җазалири дәһшәт рәһимсиз еди. Инсанға тонуш болған әң вәһший өлүм җазалиридин бирини, йәни «чапрас яғачқа миқлаш»ни иҗад қилғанлар дәл римлиқлар еди.


24-айәттә, мәхлуқниң он мүңгүзи, кәлгүсидики он падишалиққа вәкиллик қилиду, дәп чүшәндүрүлиду. Буларниң мәнаси һәйкәл путиниң он бармиғиниң мәнасиға охшаштур.


Амма мошу йәрдә йеңи бир хәвәрни көримиз: — мүңгүзләрниң арисидин «Йәнә бир кичик мүңгүз өсүп чиқти. Бу кичик мүңгүз әслидә бар болған үч мүңгүзни юливәтти. Бу кичик мүңгүзниң адәмниңкидәк көзи вә чоң гәп қилидиған ағзи бар еди».


8-, 9- һәм 11-баптин биз бу адәм тоғрилиқ көп нәрсиләрни үгинимиз. У болса «Мәсиһниң рәқиби», йәни ахир заманда Худаға қарши чиқидиған дәҗҗалдур. Инҗилда болса у тоғрилиқ йәнә бир хәвәр бизгә берилгәнки, у адәм өзини Худа дәп җакалап пүтүн дунияниң униңға ибадәт қилишини тәләп қилиду. Ундақ бир киши техи мәйданға кәлмиди, дейишниң һаҗити йоқ. Йәнә келип биз дегән ахир замандики «он падишалиқ» техи пәйда болмиди. Лекин улар мәйданға кәлгинидә, Худаниң Өз бәндилири тәйяр болуши керәк, чүнки бу киши: —


(1) авал «үч падишани ағдуруп ташлайду» (24-айәт), андин: —

(2) «У Һәммидин Алий Болғучи Худаға қарши күпүрлүк сөзләрни қилиду» (25-айәт).

(3) «У Худаниң муқәддәс бәндилирини һалсизландуриду» — бәлким иқтисадий бесим вә зиянкәшлик билән.

(4) «У календарни вә һейт-айәмләрни вә муқәддәс қанунларни өзгәртиветишни қәстләйду» — Тәвраттин билимизки, йәр шариниң календар-пәсиллири инсанийәтниң мәнпәәти үчүн Худа тәрипидин бекитилгән. Бәлким у киши пәсилләрни һәм һазир ишлитидиған календаримизни яки бәлгүлигән вақит-саатни өзгәртмәкчи болуши мүмкин. Униңдин сирт, у «һейт-айәмләрни вә муқәддәс қанунларни»му өзгәртмәкчи болиду. «Һейт-айәмләр» мошу йәрдә бәлким Йәһудийларға Тәврат бекиткән муқәддәс һейтларни көрситиши мүмкин.

(5) «Худаниң муқәддәс бәндилири «үч йерим вақит» (бир вақит, икки вақит, қошумчә йерим вақит) униң һөкүмранлиғиға тапшурулиду» (25:7). 1260 күн давамида Худаниң бәндилири униң тәрипидин зор зиянкәшликкә учрайду.

Диққәт қилишимиз керәкки, бу ахирқи падишалиқ «пүткүл дунияни жутуп, уни аяқ асти қилип, кукум-талқан қилиду», «У башқа һәр қандақ падишалиқларға охшимайду». У пүтүн дунияни башқуридиған бир һакимийәт болиду.


Бу ахирқи падишалиқ тоғрилиқ алған хәвиримизни йәкүнлисәк: —


(1) У Гретсийә империйәсиниң орнини басиду;

(2) У һәйкәлниң «икки жута-пачиғи»дәк, икки қисимға бөлүниду;

(3) У кейинки дәвирләрдә парчә-парчә болуп кетиду, йәни падишалар һәм хәлиқләр арисидики демократийәдәк бир хил «һоқуқ үләштүрүлүш» билән башқурулиду;

(4) Бир «он падишалиқ» басқучи келиду. Бу асасән пүтүн дунияни башқуриду;

(5) Бу он падишалиқтин үчини «кичик мүңгүз» («Мәсиһниң рәқиби», дәҗҗал) ағдуриду;

(6) Дәҗҗал пүтүн дунияниң һакимийитини өз қолиға киргүзүп, барлиқ адәмниң униңға сәҗдә қилишини қаттиқ тәләп қилиду. Шуниң билән униңға сәҗдә қилмайдиған Худаниң Өз бәндилиригә қаттиқ зиянкәшлик қилиду. Лекин: —

(7) Даниял ахирида «гоя Инсан Оғлиға охшаш бир затниң асмандики булутлар билән кәлгинини» көрди. Бу зат Худаға йеқинлишип униңдин аләмни башқуридиған падишалиқни қобул қилиду. Шуниң билән «Һәр хил тилда сөзлишидиған қовмлар униң хизмитидә болсун дәп, сәлтәнәт, шөһрәт вә падишалиқ һоқуқи униңға берилди» (13-14-айәт). «Униң сәлтинити мәңгү солашмас сәлтәнәттур, униң падишалиғи мәңгү һалак қилинмас».


Биздә қилчә гуман йоқки, бу зат Инҗил бизгә тонуштурған Әйса Мәсиһдин башқа киши әмәстур. Мәсиһ Әйса Өз Өзини пат-пат «Инсаноғли» дәп атиған. Мәсилән, Инҗил «Луқа» 5:24, 6:5, 7:12, 9:22, 9:26, 9:38, 9:44, 9:56, 11:30, 12:8, 17:22-17:30, 18:8, 19:10, 21:27, 21:36, 22:22, 24:27, «Юһ.» 1:51 қатарлиқларни көрүң.


Йәни бир сир бар. 22-айәттә, «Инсан оғли» дегән зат «вақти келип, Худаниң муқәддәс бәндилири» билән бирлиги ениқ көрүниду. Бу һәқиқәтни Инҗилдин убдан чүшинәләймиз. Мәсиһ Әйсаниң «Өзигә хас бәндилири» билән «бир роһ» екәнлиги, шундақла «Өзигә хас болған бәндилириниң җамаити», «Мәсиһниң тени» екәнлиги мошу йәрдә бешарәт қилиниду, кейин Инҗилда ениқ ашкарилиниду.


(6)   8-бап

Қочқар билән текә көрүнүши

Бу ғайипанә аламәт болса 7-баптикидин икки жил кейин көрситилгән. Аламәтни көргән йәр «Шушан қәлъәси» өз вақтида Даниялға нисбәтән натонуш болуп, Бабилда анчә муһим җай әмәс еди. Лекин аламәттә вәһий қилинған бу икки империйә тәхткә чиққан вақитлирида, Шушан қәлъәси интайин муһим бир мәркәз болған.

Даниял авал «икки мүңгүзи бар бир қочқар»ни көрди. Униң өзи буниң немини билдүргәнлигидин җәзмән гуман қилмайтти. Парслар өзлириниң «қоғдиғучи әрваһ»иниң бир қочқарниң шәклидә екәнлигигә ишәнди. Парс падишаси болса бешида қочқар мүңгүзлүк таҗни кийәтти.


Парс империйәси болса икки милләтниң һәмкарлишиши еди. Қочқарниң икки мүңгүзи шуларни билдүриду. «Икки мүңгүзи бар бир қочқарниң чоң өстәң алдида турғанлиғини көрдүм. Униң Мүңгүзи егиз болуп, бир мүңгүз йәнә биридин егиз еди; егизрәк болған мүңгүз йәнә бирисидин кейинрәк өсүп чиққан еди». Бу немини билдүриду? Жуқирида дегинимиздәк, Медиялиқлар авал күчлүкрәк милләт еди. Кейин Парслар улардин үстүн турған. Кейинки империйәниң падишалириниң һәммиси Парс миллитидин еди.


Қочқар болса «мүңгүзлири билән ғәрип, шимал вә җәнуп тәрәпләргә өсүватқан еди». Парс империйәси бу үч тәрәпкә кеңәйгән. Уларниң барлиқ урушлири ғәлибилик еди. «Һеч қандақ һайван униңға тәң келәлмәйтти вә һеч ким һеч кимни униң чаңгилидин қутқузалмайтти». Лекин шәрқий тәрәптә һеч қандақ урушларни қилмиди. У «барғансери һәйвәтлик болуп кетивататти».


Мувәппәқийәтләр арисида қочқар туюқсиз бир чоң аваричиликкә учрайду. Туюқсиз ғәрип тәрәптин бир «көзгә көрүнәрлик чоң бир мүңгүзлүк» бир текә униңға һуҗум қилиду. Униң чоң мүңгүзи Даниялниң диққитини тартти. Кейин Даниялға (21-айәттә) бу текиниң Гретсийәни билдүргәнлиги уқтурулди. Даниялниң дәвридә Гретсийә Оттура Деңиз бойидики көп «бәглик» болған әһмийәтсиз наһайити кичик бир дөләт еди. Даниял униң Парс империйәсигә һуҗум қилғанлиғиға қарап чоқум бәк һәйран қалған болуши мүмкин.


Даниял көргән бу ишлар ғайипанә аламәттин 180 жил кейин йүз бәргән. Граникус дегән дәрия бойида (бу көрүнүш бир дәрия бойида берилгән), 21 яшлиқ жигит «Бүйүк Искәндәр» интайин тез жүрүш қилидиған 35 миң кишилик қошунни йетәкләп, зор (бир нәччә йүз миң кишилик) бир Парс қошунини мәғлуп қилди. Бу ғәлибидин кейин у Парс империйәсиниң һәйвисини пүтүнләй битчит қилди. Үчинчи басқуч, әйни вақиттики Парс империйәсини база қилған йеңи империйә Мисир, Ефиопийә, Һиндистан һәм һазирқи Өзбәкистанғичә созулатти. Лекин у көп һарақ ичкәнликтин 33 йешидила өлүп кәтти. Униң империйәсигә егә болуш үчүн сәрдарлиридин төрт киши өз ара җәң қилди. Нәтиҗидә, төрт сәрдарниң һәр бири өз алдиға империйәниң бир бөлигини идарә қилди.


Улардин бири «Силюқус» Сурийә һәм һазирқи Түркийәни идарә қилди. Униң әвлатлиридин Худаға қарита рәзил күпүрлүк сөзләйдиған, Худаниң мөмин бәндилиригә өч болған бир падиша чиқти. Униң исми «Антиоқус Епифанис» еди. Униң тәхттә олтарған вақти миладийәдин илгәрки 175-164-жиллар еди. У өзини Худа дәп җакалиди вә хәқләрниң униңға чоқунушини тәләп қилди. У Худаниң Йерусалимдики муқәддәс ибадәтханисида қилинип турған қурбанлиқларни әмәлдин қалдуруп, уларниң орнида қурбангаһ үстидә бир чошқини қурбанлиқ қилди. Муса арқилиқ берилгән муқәддәс қанунниң көчүрүлмисини сақлиған кишиләрни өлтүрүвәтти. Униң вәһимиси астида бәзи Йәһудийлар етиқадидин тенип йолдин езип жиқилди. Шуңа бу бешарәт униң тоғрилиқ: «Бу төрт мүңгүзниң ичидики биридин йәнә бир мүңгүз өсүп чиқти. У кичик мүңгүз өсүп интайин һәйвәтлик болди, җәнуп, шәриқ тәрәпләргә вә «гөзәл зимин»ға (йәни Пәләстингә) қарап тәсир күчини кеңәйтти. У интайин һәйвәтлик болуп, һәтта самавий қошундикиләргә һуҗум қилғидәк дәриҗигә йәтти, самавий қошундикиләрдин вә юлтузлардин бир мунчисини йәргә ташлап, уларниң үстигә дәссиди» (9-10-айәт).


11-айәт болса: — «У толиму мәғрурлинип, һәтта самавий қошунниң Сәрдари билән тәң болмақчи болуп, ибадәтханида Сәрдарға атап күндилик қурбанлиқ сунушни әмәлдин қалдурди, һәмдә Сәрдарниң ибадәтханисидики «муқәддәс җай»ни вәйран қиливәтти».

«Самавий қошунниң Сәрдари» дегән затниң ким екәнлиги беваситә дейилмигән. Бирақ Худаға атап «күндилик қурбанлиқ»ниң Униңғиму атап сунилидиғанлиғи ейтилиду. Биздә йәнә қилчә гуман йоқки, «самавий қошунниң Сәрдари» дегән зат дәл «Худаниң Сөз-Калами» болған Мәсиһ Өзидур.


Муқәддәс ибадәтханиниң бузулушиниң вә бу зиянкәшликниң «гуна түпәйлидин» екәнлиги бизгә дейилиду (12-айәт). Демәк, бәлким Өз хәлқиниң гуна қилғанлиқлиридин Худа бу яман ишларға йол қойиду.

Даниял өз хәлқи вә муқәддәс ибадәтханиниң бу зиянкәшликләр вә бузулушлар астида қанчә узун туридиғанлиғини сориғинида, униңға җававән: «икки миң үч йүз кечә-күндүз давамлишиду» (тәхминән 6 жил 4 ай) дәп җавап берилгән.


«Антиоқус Епифанис»ниң Йәһудийларни харлиғанлиғиниң миладийәдин илгәрки 171-жили башланғанлиғини билимиз, амма әшу жилдики қайси күндә екәнлигини топтоғра билмәймиз. Амма биз қурбангаһ үстигә қоюлған, Худани һақарәт қилған шу чошқиниң мөминләр тәрипидин елип ташланған күниниң Худаниң муқәддәс ибадәтханисиниң қайтидин пакланған күни екәнлигини, йәни дәл миладийәдин илгәрки 165-жили 25-Декабр екәнлигини билимиз. Бу күнниң алдидики күнләрни 2300 күн һесаплисақ, миладийәдин илгәрки 171-жил 9-Сентәбргә тоғра келиду. Ундақта бу күн зиянкәшликләрниң дәл башлиниш күни болған болиду. Шуңа бу қорқунучлуқ вә жиркиничлик ишларниң һаман түгәйдиғанлиғи һәмдә түгәйдиған вақти алдин-ала ейтилған бу әҗайип бешарәт шу азаплиқ күнләрдә Худаниң Өз бәндилиригә нәқәдәр риғбәт вә нәқәдәр тәсәлли болған болуши керәк!


21-25-айәтләрдә, бу бешарәтләр Даниялға чүшәндүрүп берилди. Булардин бәзи тәпсилатларни биз жуқурида музакирә қилдуқ. Лекин 19-айәттә ишлитилгән ибарә толиму алаһидидур: —

 «Мән һазир саңа Худаниң ғәзиви кәлгән мәзгилдә кейинки ишларниң қандақ болидиғанлиғини көрситип берәй».

«Худаниң ғәзиви кәлгән мәзгил» болса Даниял убдан билгәндәк, Худаниң ғәзиви йәр йүзидикиләргә төкүлидиған, ахир замандики күнләрни көрситиду. Шуңа пәриштә Даниялға йәнә: «... Бу ғайипанә аламәт көп күнләр кейинки кәлгүси тоғрисидидур» дәп бериду.


23-айәт: «Бу падишалиқларниң ахирқи мәзгили» бәлким Парс һәм Гретсийәниңла әмәс, бәлки илгири тилға елинған, Даниял көргән («ят әлләр»дин болған, Йәһудийларниң болмиған) «төрт падишалиқ»ниң ахирқи мәзгилини көрситиду. Чүнки (2- һәм 7-баптин көргинимиздәк) бу төрт падишалиқниң завал тепиши билән ахирқи заманға келимиз. Шу чағдила, «асийлиқ қилғучиларниң гунайи тошиду» (23-айәт) дегили болиду.

Жуқирида тилға елинған «Антиоқус Епифанис» дәл өзи келидиған дәҗҗалниң бир хил сайиси яки «образ-өрники» еди. 23-25-айәттә: — (толуқ беримиз)

«... Толиму номуссиз, чигиш мәсилиләрни бир тәрәп қилалайдиған бир падиша мәйданға чиқиду. Униң күчи хелә зор болиду, лекин әмәлийәттә бу күч өзлүгидин чиқмайду; у мисли көрүлмигән вәйранчилиқни кәлтүрүп чиқириду. Униң ишлири җәзмән оңушлуқ болуп, немини халиса шуни қилалайду. У күчлүкләрни вә Худаниң муқәддәс мөмин хәлқини йоқитиду. Өз устатлиғи билән униң назарити астида һәр қандақ һейлә-микирлик хелә ронақ тапиду. У көңлидә тәкәббурлишип өзини чоң тутиду; башқиларниң өзлирини бехәтәр һес қилған вақтидин пайдилинип туюқсиз зәрб қилип нурғун кишиләрни һалак қилиду; у һәтта очуқтин очуқ «Әмирләрниң Әмри»гә қарши чиқиду. Лекин у ахирда инсанларниң қолисиз һалак қилиниду».


Бу ишлар пәқәт «асийлиқ қилғучиларниң гунайи тошқан» (23-айәт) вақтида йүз бериду. Бу ибарә немини көрстиду? Муқәддәс китапниң толуқ тәлимлиригә асасән билимизки, Худа инсанға интайин сәвир-тақәтликтур. У һәр бир инсанни товва қилиш, шундақла униң кәчүрүмигә егә болуштики барлиқ пурсәткә еришсун дәп тақәтлик билән сақлайду. Бирақ дуния тарихида адәмләр шу дәриҗигә йетидуки, улар гуналири түпәйлидин көңли қаттиқ болуп уларда товва қилишқиму имканийәт болмайду. Уларниң көңли қаттиқлишип: Худаға «меһир-шәпқитиңни халимаймән» дәйду. Бу болса «асийлиқ қилғучиларниң гунайи тошқан» вақтидур, йәни «Худаниң ғәзиви кәлгән мәзгилдә кейинки ишлар»ниң вақти болиду. Шу чағ «Әмирниң Әмри» (25-айәт), йәни Мәсиһ Әйса бу дунияға қайтип кәлгән вақит болиду. Дәҗҗал униңға қарши турсиму, у «инсанларниң қолисиз (демәк, беваситә Худа тәрипидин) һалак қилиниду».


(7)  9-бап

«Йәтмиш һәссә йәттә»

Мошу йәрдә биз «Даниял» қисминиң әң җәвһиригә һәм бәлким пүтүн Муқәддәс Китапниң әң улуқ бешарәтлиридин биригә келимиз. Чүнки пәқәт төрт айәт ичидила Йәһудий хәлқиғә нисбәтән ахир заманларғичә дунияниң пүтүн тарихи ейтип берилиду. Әң муһими, Худа бу дунияға әвәтмәкчи болған Қутқазғучиси һәм кәлгүсидә аләмниң Падишаси болидиған Мәсиһниң «мәйданға чиқиш» вақтини алдин-ала ейтиду, шуниң билән бизни җәзмән униң ким екәнлигини билиш пурсити билән тәминләйду.


Даниял Тәвраттики «Йәрәмия пәйғәмбәр» қисмидин төвәндики йәрләрни оқуватқан еди: — «Бу пүтүн йәр-зимин (Пәләстин) хараплишиду һәм хәқләрни қаттиқ чөчүтиду вә һәйранчилиқта қалдуриду; бу (Пәләстин әтрапидики) әлләр Бабил падишасиға йәтмиш жил қул болиду» («Йәр.» 25:11)

«Пәрвәрдигар мундақ дәйду: Йәтмиш жилдин кейин Мән силәрни йоқлап, әслидә силәргә бәргән бәрикәт вәдәмгә әмәл қилип, силәрни бу жутуңларға қайтуримән». («Йәр.» 29:10)


Даниял миладийәдин илгәрки 605-жили Бабил тәрипидин әсиргә елинған. Аридин 67 жил өтүп, Парслиқ император Қорәш Бабил империйәсини ағдуруп, Дариус исимлиқ бирисини Бабилниң тәхтигә олтарғузуп падиша қилди. Әнди «йәтмиш жил»ниң тошушиғиму аз қалди. Йәрәмия һәм Йәшая пәйғәмбәрләр бешарәт қилғандәк, Исраиллар өз дөлитигә қайтиши билән, Худа Өз падишалиғини уларниң арисида бәрпа қиламду-йоқ? Һәзрити Ибраһимниң әвлатлири болған Йәһудийларға Худа бәргән нурғунлиған гөзәл вәдиләр әмәлгә ашуруларму? Раст, аламәттә көрүнгән (Худаниң падишалиғидин илгири болидиған) Гретсийәниң падишалиғи һәм төртинчи сирлиқ падишалиқ техи пәйда болмиди. Лекин Даниял пүтүн қәлби билән Худаниң падишалиғиға тәшна еди. У Худаға дуа билән издинишкә башлиди.


Даниял болса бир «реалист». Демәк, у өз өзини алдайдиған кишиләрдин әмәстур. Өз хәлқи 70 жил Бабилға сүргүн қилинған болсиму, улар техичә өзлириниң Бабил империйәсигә әсир қилинишидики сәвәпни тонуп йәтмигән еди. Әсли гуналиридин техичә айрилмиғанлиғини Даниял иқрар қилмай қалмайду. Амма Худа дегән Худа, Униң билән һәр қандақ ишниң мүмкинчилиги бар, шуңа у дуа қилишқа, өзиниң қериндашлириниң, шундақла ата-бовилириниң гуналирини иқрар қилишқа башлиди. У Худадин, уларниң көп гуналириға қаримай Өзиниң рәһим-шәпқитидин уларни кәчүрүм қилишини йелинди. У бәлким күн бойи дуа қилған болса керәк, чүнки у бизгә (21-айәт) униң чарчап кәткәнлигини уқтуриду.


Җәбраил — Худаниң улуқ хәвәрчиси униңға әвәтилди. У Даниял дуа қилишни башлиши биләнла өзиниң Худаниң буйруғини аңлиғанлиғини дәп бәрди. Амма буйруқ берилиш вақти билән Даниялға йетиш вақти арилиғида бир мәзгил бар еди. Җәбраилниң йолини җин-шәйтанниң тосувелиши билән у кечиктиму-қандақ? Биз билмәймиз. Ишқилип дуа қилиш муһим, Худаниң дуайимизни аңлиғанлиғини билип йәткичә дуа қиливериш наһайити муһим.

Җәбраил әпкәлгән хәвәр бәлким Даниял әслидә үмүт билән күткән җавапниң тәтүрисидур. У Худаниң падишалиғиниң балдур көрүнүшини, аз дегәндиму бу «70 жил»ниң ахирида пәйда болушини халайтти. Буниң орнида униңға: «Худа тәрипидин «йәтмиш һәссә «йәттә вақит»» сениң хәлқиң билән муқәддәс шәһириң үстигә бекитилгән» дәп хәвәрләндүрүлди.


Амма «йәтмиш һәссә йәттә» дегән немә («вақит» дегән сөз әслидики ибраний тексттә йоқ еди)? Әлвәттә вақит болуш керәк, лекин қанчә вақит? Әслидә бу бапта Даниял Йәримия пәйғәмбәр дегән «йәтмиш жил» тоғрилиқ ойланған еди. Шуңа тәбиий һалда бу «вақит» жилни көситиши керәк. Ундақта Даниялниң Худаниң падишалиғиға тәшна болған дуасиға еришкән җавап, «йәтмиш жил» әмәс, бәлким «йәтмиш һәссә йәттә» жил еди. Худаниң қерип қалған бу мөмин бәндиси (бәлким 83-85 яшта) үчүн немидигән дәһшәтлик бир җавап-һә! Униң үстигә, бу «70 һәссә йәттә» техи башланмиған еди!


Бабиллиқлар һәм Парслиқлар ишлитидиған «вақит» яки жил 365/366 күнлүк әмәс еди, бәлки 360 күнлүк еди, йәни бир жил 12 ай, бир ай 30 күн еди. Улар һәр бир нәччә жилдин кейин бир 13-ай (кәбисә ай)ни қошуп, «қуяш жил»иға тоғрилайтти. Уларниң «вақти» яки «жили»ниң өзи 360 күн еди (охшаш вақит системисини «Яр.» 7:11, 8:3-4, «Дан.» 7:25, 12:7, «Вәһ.» 11:2-3, 12:6, 14, 13:5тин көргили болиду).


«Худа тәрипидин «йәтмиш һәссә «йәттә вақит»» сениң хәлқиң билән муқәддәс шәһириң үстигә бекитилгән».


Бу җүмлидә, «бекитилгән» дегән сөз, әслидә «кесим қилинған» дәп елинған. Буни чүшиниш үчүн 2-бап һәм 7-бапта дейилгән «Йәһудийлардин болмиған төрт империйә» тоғрилиқ ойлишимиз керәк. Шу баплардики бешарәтләрдә дунияниң пүтүн тарихи ахир заманғичә «Йәһудий әмәсләр»ниң нуқтисидин дәп берилгән еди. Бу пүтүн мәзгил Инҗилда «ят әлләрниң вақти» дәп атилиду («Луқа» 21:24 вә «Луқа»дики «қошумчә сөз»ниму көрүң). Әнди бу вақитлардин «Йәһудийларниң тарихи» үчүн мәлум бир мәзгил, йәни «йәтмиш һәссә йәттә вақит»ни Худа «кесим қилған». Бу мәзгил ичидә алтә иш әмәлгә кәлтүрүлиду: — (24-айәт)


(1) «итаәтсизликләрни тизгинләш»

(2) «гуналарни түгитиш» (искәнҗигә елиш, әсир қилиш)

(3) «қәбиһлик үчүн кафарәт кәлтүрүш (кәчүрүм қурбанлиқ қилиш)»

(4) «мәңгүлүк һәққанийлиқни үстүн орунға қоюш» — Һәққанийлиққа толған йеңи бир дәвир мәйданға келиш.

(5) «бу ғайипанә аламәт билән барлиқ пәйғәмбәрләрниң сөзлирини әмәлгә ашуруш»

(6) «муқәддәс ибадәтханидики «әң муқәддәс җай» йеңибаштин мәсиһлиниш (муқәддәс қилиниш)».


Текстниң изаһатида дейилгәндәк, «муқәддәс қилиниш», Муса пәйғәмбәргә берилгән муқәддәс қанунға асасән, «пурақлиқ муқәддәс май» сүрүлүш билән қилиниду. Ибраний тилида бу сөз әслидә ««мәсиһ» қилиниш» дәп атилатти.

Бу «муқәддәс ибадәтхана» Даниялниң вақтида мәвҗут болмиған бир ибадәтханини көрситиду. У Йерусалимда селинидиған, Әзакиял пәйғәмбәр бешарәт қилған һәм шундақла Даниялниң хәвири бар болған, бүгүнгә қәдәр техи қурулмиған бир ибадәтханини көрситиду. 


«Шуни билишиң вә чүшинишиң керәкки, Йерусалимни йеңибаштин әслигә кәлтүрүп бена қилиш буйруғи җакаланғандин тартип, Мәсиһ дегән әмир мәйданға чиққичә йәттә һәссә «йәттә вақит» қошулған атмиш икки һәссә «йәттә вақит» өтиду. Йерусалим шәһири йеңибаштин бена қилинип, мәйдан-кочилар вә сепил-истиһкам барлиққа кәлтүрүлиду, амма бу бисәрәмҗан күнләрдә болиду» (25-айәт).


Парс императорлири Йерусалим тоғрисида җәмий болуп төрт ярлиқ чиқарди. Улар: — 


(1) Қорәшниң ярлиғи. Миладийәдин илгәрки 539-жили, «муқәддәс ибадәтхана» қайтидин қурулуш үчүн (Тәврат, «Әзра» 1-бап, 1-4-айәт, «2Тар.» 26:22-23ни көрүң.

(2) Қорәшниң ярлиғиниң тәкрарлиниши, «ибадәтханини қайтидин қуруш» үчүн — (Тәврат, «Әзра» 6-бап, 1-12-айәтни көрүң).

(3) Һәзрити Әзраға чиқирилған ярлиқ — бу муқәддәс ибадәтханиға берилидиған тәминатлар, җүмлидин қурбанлиқ кала-қой, қурбанлиқ қилғучи «каһин»ларға берилидиған дарамәт, техиму көп кишиләрниң Пәләстингә қайтишиға йол қоюшни бекиткән ярлиқ еди (Тәврат, «Әзра» 7-бап, 11-26-айәтни көрүң).

(4) «Нәһ.» 2:7- вә 8-айәттә хатириләнгән Парс падишаси «Атарксәрксис»ниң һәзрити Нәһәмияға бәргән ярлиғи. «Йерусалим шәһирини қайтидин қуруш»ни ичигә алған ярлиқ пәқәт мошу бирла ярлиқтур. Оқурмәнләрниң өзи бу ярлиқ Җәбраил бешарәт қилған ярлиқ екәнлигини төвәндики тәпсилатлиридин көрәләйду: —


«Мән (Нәһәмия) падишаға: —

«Әгәр падишаһимниң көңлигә мувапиқ көрүнсә, қуллири өзлириниң алдида илтипатқа еришкән болса, мени Йәһудийәгә әвәткән болсила, ата-бовилиримниң қәбирлири җайлашқан шәһәргә берип, уни яңливаштин қуруп чиқсам» — дедим.

Падиша (шу чағда ханиш падишаниң йенида олтаратти) мәндин: «Сәпириңгә қанчилик вақит кетиду? Қачан қайтип келисән?» — дәп сориди. Шуниң билән падиша мени әвәтишни мувапиқ көрди; мәнму униңға қайтип келидиған бир вақитни бекиттим. Мән йәнә падишадин: «Алийлириға мувапиқ көрүнсә, маңа дәрияниң у қетидики валийларға мени таки Йәһудийәгә барғичә өткили қоюш тоғрилиқ ярлиқ хәтлирини пүтүп бәргән болсила; вә йәнә падишалиқ орманлиғиға қарайдиған Асафқа муқәддәс өйгә тәвә болған қәлъәниң дәрвазилири, шуниңдәк шәһәрниң сепили вә өзәм туридиған өйгә кетидиған лимларни ясашқа керәклик яғачларни маңа бериш тоғрилиқму бир ярлиқни пүтүп бәргән болсила» ــ дедим. Худайимниң шәпқәтлик қоли үстүмдә болғачқа, падиша илтипат қилип буларниң һәммисини маңа бәрди». («Нәһ.» 2:5-8)


Бу ярлиқ болса «Артаксәрксисниң 20-жили, «Нисан» айда» чүширилди. «Нисан» ай, адәттә 3-ай әтрапида болиду. Падиша Артаксәрксис миладийәдин илгәрки 464-жили 2-айда тәхткә чиққан. Шуңа униң «20-жили, «Нисан» ай» (униң биринчи «толуқ жил»ини 1-жили дәп һесаплиғанда) миладийәдин илгәрки 444-жили 3-айниң 4-күни башланған. Бу күн болса бешарәтни «һесаплашниң башлиниш нуқтиси»дур.


Худа бекиткән вақит немишкә «йәттә һәссә «йәттә вақит» қошулған атмиш икки һәссә «йәттә вақит»» (әң ахирқи «йәттә» кейин тилға елинған) дәп бөлүнгән? Биринчи мәзгил, йәнә «йәттә һәссә йәттә» немини билдүриду? Бу мәзгил, йәни 360 x 7 x 7 = 17640 күн, («қуяш жили бойичә тәхминән 48 жил) Йерусалим йеңибаштин қурулидиған, чоң аваричилик болидиған мәзгил болиду. Бешарәттә дейилгинидәк: «Йерусалим шәһири йеңибаштин бена қилинип, мәйдан-кочилар вә сепил-истиһкам барлиққа кәлтүрүлиду, амма бу бисәрәмҗан күнләрдә болиду» (Нәһәмияға бәргән ярлиқта, «шәһәрниң сепили» алаһидә көрситилгән). Башқа бир җәһәттин ейтқанда, бу «7 йәттә» мәзгил, Тәвраттики әң ахирқи «Малаки пәйғәмбәр» дегән қисми билән түгәйду. Амма бекиткән «(62+7) йәттә вақит» мәзгили үзлүксиз давамлишиду.

Әгәр дегинимиздәк «бир вақит» 360 күн болса, «(62+7) йәттә вақит» 360 x 69 x 7 = 173880 күн болиду.


Миладийәдин илгәрки 444-жили 3-айниң 4-күнидин башлисақ, бу мәзгил бизни миладийәдин кейинки 33-жил 3-айниң 29-күнигә кәлтүриду. Бу күндә немә иш йүз бәрди? Төвәндә җавап беримиз.


Биз авал Инҗил «Луқа» 3-бап, 1-3-айәтни көрсәк: «Рим императори Тибериюс Қәйсәрниң сәлтәнитиниң он бәшинчи жили... Худаниң сөз-калами чөлдә яшаватқан Зәкәрияниң оғли Йәһия пәйғәмбәргә кәлди».

«Рим падишаси Тибериюсниң... 15-жили» шүбһисизки, миладийәдин кейинки 28-жили 8-айниң 19-күнидин 29-жили 8-айниң 19-күнигичә болиду. Һәр бир тарихшунас бу нуқтиға қошулиду. Шуңа «Йәһия пәйғәмбәр», йәни «Йәһия чөмүлдүргүчи» бу мәзгил ичидә өзиниң Мәсиһ Әйсани тонуштуридиған алаһидә хизмитини башлиди. Инҗилниң бир нәччә йеридин билимизки, Мәсиһ Әйсаниң очуқ-ашкарә хизмити үч йерим жил еди һәм бу мәзгил униң Йәһия тәрипидин чөмүлдүрүлүши билән башланди. 


Мәсиһниң «хизмәт мәзгили»ни қандақ үч йерим жил дәп билимиз? — Униң хизмәт мәзгилидә төрт қетим «пасха һейт»и (өтүп кетиш һейти) өткөзүлди (Инҗил «Юһанна, 2:12, 4:45, 6:4 һәм 12:1). Бу һейт һәр жили 3- яки 4-айда өткүзүлиду. Бу төрт һейтниң әң ахирқи қетимқисида, Мәсиһ Әйса чапрас яғачқа миқлинип өлтүрүлди. Мәсиһ Әйса Йәһия пәйғәмбәр билән учришиштин илгири, Йәһия пәйғәмбәр чөлдә мәлум вақитни тәлим бериш билән өткүзүши керәк еди. Мошу һәм башқа бир нәччә сәвәптин, Мәсиһ Әйсаниң Йәһия тәрипидин чөмүлдүрүлүши, шундақла қилидиған хизмити үчүн Муқәддәс Роһниң күч-қудритини қобул қилиши, миладийәдин кейинки 29-жили күз пәслидә болған еди, дәп қараймиз.


Буниңға үч йерим жил қошулса миладийәдин кейинки 33-жилидики «пасха һейти»ға тоғра келиду. Әнди миладийәдин кейинки 33-жили 3-айниң 29-күни зади немә иш йүз бәрди?


Шу күни төвәндики вақиә йүз бәрди: —


(«Юһ.» 12:12-15)

«Әтиси, «өтүп кетиш һейти» (пасха һейт)ни өткүзүшкә кәлгән зор бир топ халайиқ Әйсаниң Йерусалимға келиватқанлиғини аңлап, қоллириға хорма шахлирини тутушқан һалда уни қарши алғили чиқишти вә: «Шүкүр-һосанна! Пәрвәрдигарниң намида Кәлгүчи, Исраилниң Падишасиға мубарәк болғай!» дәп вақирашти.

Әйса бир тәхәйни тепип, униңға минди; худди муқәддәс язмиларда мундақ пүтүлгәндәк: —«Қорқма, и Зион қизи! Мана, Падишаһиң ешәк тәхийигә минип келиватиду!»

Йәнә Инҗил, «Луқа», 19-бап, 28-44-айәтни көрүң. Төвәндә биз бу ахирқи айәтләрдин нәқил кәлтүримиз: —

«Әнди Әйса Зәйтун теғидин чүшүш йолиға йеқинлашқинида, пүткүл мухлислар җамаити шатлинип, өз көзи билән көргән қудрәтлик мөҗизиләр үчүн авазини көтирип: «Пәрвәрдигарниң намида кәлгән падиша мубарәктур! Асманларда тинич-инақлиқ тикләнгәй, әршиәлада шан-шәрәп аян болғай!» дәп товлишип Худаға мәдһийә оқушқа башлиди.

Лекин топниң ичидә бәзи пәрисийләр униңға: Әй устаз, мухлислириңға мошу гәплири үчүн тәнбиһ бәр! — дейишти...

— Бирақ у улақа җававән: Силәргә шуни ейтайки, болар җим турған болса, һәтта бу ташларму чуқан селишқан болатти, — деди.

Әнди у шәһәргә йеқинлишип уни көрүп, униң үчүн жиғлап мундақ деди:

— И Йерусалим! Сән бүгүн шу күнүңдә, тинич-аманлиғиңни елип кәлгән ишларни билсәң еди! Кашки, бу ишлар һазир көзлириңдин йошурундур. Чүнки шундақ күнләр бешиңға келидуки, дүшмәнлириң әтрапиңни қаша-истиһкам билән қоршап, сени қамап төрт тәрәптин қистайду. Улар сени вә сепилиңниң ичиңдики балилириңни йәр билән йәксән қилип, һәтта ташни ташниң үстидиму қалдурмайду; чүнки Худаниң сени йоқлиған пәйтини билип йәтмидиң».


Шуңа дәл бу күни, йәни Нәһәмияниң дуа қилиши билән Артаксәрксис пәрманни чүшәргән дәл 173 миң 880 күндин кейинки күндә, Әйса Исраилға уларниң вә шундақла дунияниң «Қутқазғучи-Мәсиһ»и һәм Исраилниң падишаси дәп җакаланди. Бу болса Җәбраил Даниял пәйғәмбәргә бәргән бешарәттики хәвәр еди: 


«Шуни билишиң вә чүшинишиң керәкки, Йерусалимни йеңибаштин әслигә кәлтүрүп бена қилиш буйруғи җакаланғандин тартип, Мәсиһ дегән әмир мәйданға чиққичә йәттә һәссә «йәттә вақит» қошулған атмиш икки һәссә «йәттә вақит» өтиду».


Шу күни Мәсиһ Әйса «тәхәйгә минип» Йерусалимға кирип йәнә бир бешарәтни, йәни дәл Зәкәрия пәйғәмбәр бәргән бешарәтни әмәлгә ашурди. Шуңа Мәсиһ Әйсаниң ким екәнлиги тоғрилиқ һеч кимниң каллисида гуман болмиса керәк. У болса Худа бу дунияға әвәткән Қутқазғучи-Мәсиһ. Униңсиз гуналарниң һеч қандақ кәчүрүм қилиниши йоқ. Йәһудийлар шу күни уни толуқ қобул қилған болса, немидегән яхши болар еди-һә! Лекин улар қобул қилмиди. Мәсиһ Әйсаниң уларға дегәнлиригә йәнә диққәт қилиң: —«Сән бүгүн шу күнүңдә, тинич-аманлиғиңни елип кәлгән ишларни билсәң еди! Кашки, бу ишлар һазир көзлириңдин йошурундур!». Ғайәт зор бир топ адәмләр Уни қарши алғини билән, «пәрисийләр» дегән диний мәзһәпдикиләр һәм әмирләр ахирида Уни чәткә қақти. Кишиләр бүгүнму Уни чәткә қақмақта — немидегән паҗиәлик, чүнки улар Униң өзлиригә қандақ аман-хатирҗәмлик берәләйдиғанлиғини зади билмәйду. У Йерусалим үчүн жиғлиғандәк, бу кишиләр үчүнму жиғлиған болатти. Қәдирлик оқурмән достум, У сиз үчүн жиғлимисун!


Кейин йәнә немә ишлар келиду? Бешарәт давамлишиду: — (26-айәт) 

«Бу атмиш икки «йәттә вақит» мәзгили өткәндин кейин Мәсиһ үзүп ташлиниду (өлтүрүлиду), Униңда һеч нәрсә қалмайду».


Қутқазғучи-Мәсиһ өлтүрүлиду! Бу толиму паҗиәлик иштәк көрүнмәмду?! Худа қутқузуш мәхситидә әвәткән киши өлтүрүлди! Бирақ жиғлима, қәдирлик китапхан, бу вақиәниң өзи Һәммигә Қадир Худа тәрипидин планланған еди. Мәсиһ Әйсаниң чапрас яғачқа миқлиниши, тәсадипийлиқтин әмәс, бәлки Худаниң улуқ планидиндур! Дәл бу дәһшәтлик иш арқилиқ Мәсиһ Әйса пүтүн инсанийәтниң Қутқазғучиси болуп чиқти. Чүнки У гунасиз болуп, пүтүн инсанийәтниң гуналирини өз үстигә алған. Шундақ қилип У сизгә вә маңа гуна түпәйлидин тегишлик болған җазани, һәр бир етиқат қилған кишигә ниҗат, мәңгүлүк һаят болсун дәп, У өзи қобул қилған. Даниялға берилгән бешарәттә дейилгәндәк, сиз вә мән үчүн «мәңгүлүк һәққанийлиқ үстүн орунға қоюлған» болиду — Мәсиһниң өлүми барлиққа кәлтүргән «мәңгүлүк һәққанийлиқ»қа еришәләймиз. Бу һәқиқәтән хуш хәвәрдур!


Бешарәтниң мошу йеридә, «70 һәссә йәттә вақит»ниң ичидики «69 (тәкисттә 7+62) һәссә йәттә вақит» билән «ахирқи йәттә вақит»ниң арилиғидики бир мәзгил вақит көрситилиду. Мәсиһ Әйса шу «62 «йәттә»»дин 5 күн өткәндин кейин чапрас яғачқа миқланди (бәзи алимлар бу мәзгилләрниң башлинишини сәл алдиға сүрүп һесаплиғини билән, бәрибир «62 «йәттә»дин кейин Мәсиһ «үзүп ташлиниду»). Һазир бешарәттики йәнә бир нәччә вақиәниң вақти Мәсиһниң өлүмигә әгишиду, һәм ахирқи «йәттә вақит» келиду: —

(йәнә 26-айәт) «Кәлгүсидә болидиған әмирниң хәлқи бу шәһәр билән муқәддәс ибадәтханини гумран қилиду».


Мәсиһ Әйса «Луқа» қисмида, 19-бап 43-44-айәттә агаһландурғандәк, римлиқлар келип Йерусалим шәһирини муһасирә қилди. Бу миладийәдин кейинки 66-жили еди. Бу муһасирә үч йерим жил давамлишип, интайин дәһшәтлик қирғинчилиқ һәм вәйранчилиқ билән аяқлашти. Мәсиһ Әйса «Луқа» 21-бап, 6-айәттә дегәндәк, ибадәтханида «Шу күнләр келидуки, һәтта бир тал ташму таш үстидә қалдурулмай, һәммиси гумран қилиниду». Даниялға берилгән бешарәттики «Әмирниң хәлқи бу шәһәр билән муқәддәс ибадәтханини гумран қилиду» дегән сөзигә йәнә диққәт қилиң. Гумран қилидиған «келидиған әмир» әмәс, бәлки униң хәлқи. Лекин улар дәрвәқә охшаш милләттин, йәни римлиқлардиндур. Миладийәдин кейинки 70-жили, римлиқлар Йерусалимға бесип кириши билән, сәрдар Титус муқәддәс ибадәтханиға (чирайлиқлиғи үчүн) һәм башқа бәзи чирайлиқ имарәтләргә тәгмәңлар дегән қаттиқ буйруқни әскәрлиригә чүшәргән еди. Бирақ әскәрләрниң қәһри шунчә қайнап кәткәнки, у уларни тизгинләлмиди. Улар ялқунлуқ мәшъәлләрни ибадәтханиға атти, нәтиҗидә ибадәтхана йәргә тәң дәриҗидә көйүп кәтти. Тамлириға қаплиған алтун ерип тамниң таш арачлириға еқип кирип кәтти. От өчкәндин кейин әскәрләр харапқа кирип алтунға қол селиш үчүн ибадәтханидики «бир тал ташму таш үстидә қалдурулмай» һәр бир ташни өрүвәтти. Мәсиһ Әйсаниң сөзлири, Җәбраилниң Даниялға дегәнлириму сөзмусөз әмәлгә ашурулди.


«69 йәттә» вақит һәм ахирқи «бир йәттә» вақитта ениқ бир арилиқ бар. Чүнки авал «Йерусалим йеңибаштин қурулиду» андин гумран қилиниду. Андин йәнә бир қетим қурулиду, чүнки ахирқи «йәттә»дә Йерусалим, шундақла ибадәтхана йәнила мәвҗут болиду.


«Кәлгүсидә болидиған әмир» — Мәсиһ әмәс, бәлки бир римлиқ яки 2- вә 7-бапта дейилгән «төртинчи падишалиқ»қа тәвә болған бир кишидур. У болса 7-бап 8-, 25-айәттә дейилгән киши һәм 8-бап, 23-25-айәттики кишидур.


«Бу ақивәт кәлкүндәк бесип келиду».

Муқәддәс китапта, «кәлкүн» изчил һалда қошунларниң бесип киришигә символ қилип ишлитилиду. Йерусалимниң миладийәдин кейинки 70-жилдики гумран қилинишидин кейин йәнә бир гумран қилиниши болиду. Йерусалим қайтидин қурулуп, бүгүнгә қәдәр бу ақивәткә тәйяр туриду.


«Ахириғичә җәңләр давамлишиду» 

Худаниң бу дунияға җазаларни төкүш күнигичә Пәләстиндә уруш-җәңләр давамлишип келиду. Йерусалим дуниядики барлиқ шәһәр арисида «әң көп қетим муһасирә қилинған» шәһәрдур. Миладийәдин кейинки 70-жилдин башлап һазирғичә 30 қетимдин көпрәк муһасиригә елинған!


«У йәрдә болидиған вәйранчилиқлар бекитилгәндур» — бу җәңләр түпәйлидин Пәләстин узун вақитлар ичидә «вәйранчилиқ»та, йәни хараплиқта, мевисиз һаләттә туруп кәлгән. Йәһудийлар Исраилға 1948-жили қайтип кәлгәндин кейин әһвали бурунқидин яхширақ болди. Бирақ аз дегәндиму униңға йәнә бир әң ахирқи «вәйранчилиқ» қалиду.


Әң ахирқи «бир йәттә» (27-айәт) 

«У әмир Худаниң хәлқиниң көп қисми билән ахирқи бир «йәттә вақит»та бир достлуқ әһдинамини тәстиқлайду»


«Кәлгүсидә келидиған әмир», йәни дәҗҗал Йәһудий хәлқи билән бир әһдинамә түзиду яки аллиқачан түзүлгән тәстиқлайду. Шүбһисизки, у Йәһудийларға өзигә бойсунуш шәрти билән тинич-аманлиқни вәдә қилиду. Хәлиқниң «көп қисми» униң билән әһдинамә түзиду. Демәк, «аз бир қисми» униң һейлә-микирлирини көрүп чиқип, рәт қилиду. Бу әһдинаминиң мөһлити «йәттә вақит», йәни йәттә жил (2520 күн) болиду. Бәлким дәҗҗал Йәһудийларға йеңи ибадәтхана бена қилишқа рухсәт қилиду. Миладийәдин кейинки 70-жилдин бери, Йәһудийларниң һеч қандақ ибадәтханиси йоқ еди. Бу 27-айәтниң кейинки қисмини әмәлгә ашуруш үчүн бир ибадәтхана болуши керәк.


«Лекин бу «йәттә вақит»ниң йеримиға кәлгәндә, у ибадәтханидики қурбанлиқ вә ашлиқ һәдийәләрни сунушни әмәлдин қалдуриду».

Үч йерим жилдин кейин, дәҗҗалниң әптибәшириси ашкарлиниду. У өзини Худаниң орниға қоюшни көзләйду. Йәһудийлар төртинчи қетим уларниң «қурбанлиқ түзүми»дин мәһрум қилиниду. Бу «Антиоқус Епифанис» миладийәдин илгири 168-жили қилғандәк болиду. Бу пакит бизгә уқтуридуки, Йәһудийларниң қурбанлиқ түзүми вә бир ибадәтханиси болуши керәк (Инҗил «Вәһ.» 11:2ни көрүң).


«У чағда вәйран қилғучи «жиркиничлик номуссизлиқ» муқәддәс ибадәтханиниң әң егиз җайиға қоюлиду».

Дәҗҗал бир нәрсини (у нәрсиниң дәл немә екәнлиги бизгә уқтурулмиған) ибадәтханиниң үстигә қойиду. Мәйли қандақ нәрсә болсун, Худаниң һәм Худаниң Өз бәндилириниң нәзиридә у «жиркиничлик номуссизлиқ» болиду. Дәҗҗалниң мәхсити шүбһисизки, пүтүн дунияни бу муқәддәс җайға қойған «жиркиничлик номуссизлиқ»қа чоқундуруштин ибарәт. Ибраний тилида «әң егиз җай» дегән икки бислиқ сөз болуп, йәнә «тәсир тарқатқучи» дегән мәнаниму билдүриду, бәлким бу йәрдин «жиркиничлик номуссизлиқ»ниң тәсири пүтүн җаһанға тарқилиши мүмкин. Бу «жиркиничлик номуссизлиқ» «вәйран қилғучи» дәп сүпәтлиниду. 8-бап 25-айәттә аян қилинғандәк, дәҗҗал зор алдамчилиқлар билән нурғун кишини вәйран қилиду. Әң яман вәйранчилиқ болса Худадин айрилиш вә етиқатни йоқитиш болиду. Дәҗҗал Шәйтанниң сүритидә болуп униң вәкили сүпитидә кишиләрни алдап өзигә чоқундуруш йоли билән уларни Худадин айриветип, бу әң дәһшәтлик вәйранчилиқни елип бариду.


Бәлким мошу йәрдә дейишимизгә тоғра келидуки, пәйғәмбәрләр кәлгүсидә йеңи бир ибадәтхана қурулуп, қурбанлиқлар түзүми қайтидин орнитилиду, дәп алдин-ала ейтқан болсиму, бу ибадәтханини Йәһудийлар Мәсиһ Әйсаға ишәнмәй, униң пүтүн инсанниң гуналири үчүн қилған улуқ қурбанлиғидин хәвәрсиз һаләттә қуриду. Инҗилда аян қилинидуки, Мәсиһ Әйса гуналар үчүн чоң қурбанлиқ болғандин кейин, һәр қандақ һайван қурбанлиғи һазир пүтүнләй һаҗәтсиз. Ибадәтханиниң өзиму һаҗәтсиз, чүнки Инҗилға асасән, Худаниң Мәсиһини қобул қилған Өз бәндилири Униң улуқ муқәддәс ибадәтханиси болди. Шундақ болғини билән, кәлгүсидә Йәһудийлар қурған әшу ибадәтхана нурғун (толуқ чүшәнмигән) кишиләрниң нәзиридә «муқәддәс бир җай» дәп қарилиши мүмкин. Шуңа дәҗҗалниң уни булғиши, башқичә ишлитиши Худаниң нәзиридә наһайити еғир бир гуна һесаплиниду. Бирақ бу «жиркиничлик номуссизлиқ» пәқәт Худа аллибурун бекиткән вақитқичила давамлишалайду: —


«Таки балаю-апәт, йәни Худа бекиткән күлпәт вәйран қилғучиниң бешиға яғдурулғичә («жиркиничлик номуссизлиқ») шу йәрдә туриду».

Бу ишларни Худа аллибурун бекиткән. Худа уларға йол қойған ахирқи «йәттә вақит»ниң иккинчи йерими (1260 күн)дики азаплиқ мәзгилдин һалқип кәтмәйду. Дәҗҗал ағдурулуп гумран қилиниду.


24-айәттә дейилгинидәк, «йәттә вақит»ниң аяқлишиши билән, пәйғәмбәрләрниң һәммә бешарәтлири әмәлгә ашурулиду. Әйса Мәсиһ аләмниң тәхтигә олтириду, униңға һәр бир мәхлуқ тиз пүкүп Уни Рәб дәп етирап қилиду. Гуналириниң кәчүрүм қилиниши пәқәт Униңдин тепилиду. Қәдирлик китапханим, сиз Уни өзиңизниң Қутқазғучиңиз дәп тонамсиз? Худаға беқинип товва қилип Униң Әйса Мәсиһ арқилиқ болған кәчүрүмни қобул қилиң. Муқәддәс Роһниң қәлбиңиздә туруши биләнла болалайдиған «мәңгүлүк һәққанийлиқ» болған соғатни Униңдин дуа қилип сораң.


(8) 11-12-бап 

Ахирқи ғайипанә көрүнүш вә бешарәтләр

Җәбраил Даниялға йәткүзгән бешарәтниң униңға болған тәсири қанчә чоңқур екәнлигини бизниң тәсәввур қилалишимиз тәс. Даниял тәшна болған Худаниң падишалиғини дәрһал келиду дейишниң орнида, Җәбраил униңға падишалиқниң келиши наһайити жирақ дәп уқтурди. Униң келиши аз дегәндә 490 жил, бәлким униңдинму узундур. Униң: «Немишкә вақит шунчә узун?» дегән җиддий соали бар болуш мүмкин еди. У йәнила дуа қилип Худани издинишкә башлиди. Парс падишаси Қорәшниң биринчи жилида, Қорәш Йәһудийларни халиса өз жутиға қайтип, ибадәтханисини йеңибаштин қурушиға аллиқачан рухсәт беридиған пәрман чүшәргән еди.


Өз қериндашлириниң бу рухсәтнамигә болған инкаси чоқум Даниялни үмүтсизләндүрди. Чүнки пәқәт аз бир қисим қериндашлири Пәләстингә қайтти. Көп сандикилири Бабилдики турмушини нисбәтән раһәтлик дәп һесаплиди. Улар сода қилишқа киришти. Улар һәзрити Ибраһимға Худа вәдә қилған өз жутиға қайтип деханчилиқ қилишни халимиди. Буниңдин Даниял үмүтсизләнмәй қалмайду. Униң йеши 90дин артуқ болғачқа, у қайталмайтти. У қайтқан қериндашлири һәм көпрәк кишиләрниң уларға қошулуши үчүн дуа қиливатқан болса керәк. Уларниң кәлгүси қандақ болар? Уларниң кәлгүсиниң Җәбраил униңға бәргән ғайипанә аламәт билән қандақ мунасивити бар? Уларниң ибадәтханини һәм Йерусалим шәһирини йеңибаштин қуруш мәхситини у биләтти, лекин бу вәзипә бәк еғир болатти. Йәһудийларни яман көридиғанлар яки уларға ала көңүллүк қилидиғанлар (бүгүнки күндиму охшаш) аз әмәс еди. Әтраптики милләтләрдин бу ишқа қарши чиқидиғанлар чоқум көп болиду.


Даниялға вәһий қилинған әң ахирқи ғайипанә аламәт, шүбһисизки, униң бу ойлири вә дуалириға җавап сүпитидә болди. Бу аламәт йәнә бир қетим униң пүтүн вуҗудини зил-зилигә кәлтүрди. У аламәттә кейинки нәччә йүз жилларниң азап-оқубәтлирини, андин бу ишлардин кейин Җәбраил аллиқачан униңға көрсәткән әң ахирқи, шундақла бәк вәһимилик «йәттә жил»дики рәһимсиз зиянкәшликләр һәм жиркиничлик күпүрлүкларни ениқрақ, тәпсилийрақ һалда көрәләйдиған болди.


Биз һазир бу бешарәтләрни тәпсилий һалда көримиз вә уларниң әмәлгә ашурулушлири тоғрилиқ сөз қилмақчимиз. Шүбһисизки, бу бешарәтләрниң мәнаси аста-аста ашкарилинип, тәпсилий һалда әмәлгә ашурулуши әшу чағдики өз қериндашлириға чоңқур риғбәтләндүрүш болған болса керәк. Улар башқилар тәрипидин қаттиқ езилгән вә харланған болсиму, улар бу бешарәтләргә қарап өзлириниң Худаниң пүтүн дунияға қаратқан шу улуқ планиниң бир қисми екәнлигини билгән болса керәк. Җәмий болуп бу йәрдә 135 бешарәт бар. Уларниң көпинчиси Даниял вә Мәсиһ дунияға келишниң арилиғидики нәччә йүз жиллиқ мәзгилдә әмәлгә ашқан.

Биз 11-бап, 2-айәт билән башлаймиз.


Пәриштә (мошу айәттә пәриштә Җәбраил әмәс) униңға уқтурдики: — «Парсқа йәнә үч падиша һөкүмранлиққа чиқиду».

Бу үч падиша: —

1. 

«Бүйүк Қорәш» (миладийәдин илгәрки 539-530 жилларда тәхткә олтарған)

2. 

Камбисис — Қорәшниң оғли (миладийәдин илгәрки 530-522). (Камбисистин кейин бир мәзгил тәхтни таллишиш көриши болди) («Әзра» 4:6)

3. 

Дариус Хистаспис (I) (миладийәдин илгәрки 522-486)(«Әзра» 4:24)

4. 

«Кейин төртинчи падиша чиқип, башқа падишалардинму көптин көп мал-дунияни топлайду; у мал-дуниялиридин қудрәт тепип, һәммә жутларни Гретсийәгә җәң қилишқа қозғайду»


Бу падиша болса Ксерксис (бәзидә «Ахасуерус» дәпму атилиду — миладийәдин илгәрки 486-464/465). У еғир баҗ түзүми арқилиқ ғайәт зор байлиқларни топлиди. Әстәрни өз әмригә алған падишах бәлким мошу падиша еди.

Кейин у төрт жил ичидә наһайити чоң, йәни икки йерим миллион кишилик бир қошунни топлап мәшиқ қилдурди. Миладийәдин илгири 480-жили у «Термопилай» дегән йәрдә Гретсийәгә қаттиқ зәрбә бәрди. Лекин униң һуҗуми мәғлубийәт билән аяқлашти. Андин у өз қол астидикиләр тәрипиридин өлтүрүлди.

Шу чағдин башлап Парс империйәси заваллиққа йүзләнди. Мошуниң билән пәриштә Даниялға көрсәткән Парс падишалири түгәйду.


(3-айәт) «Униңдин кейин йәнә бир күчлүк падиша мәйданға чиқиду. У зор падишалиқни идарә қилип, немини халиса шуни қилиду».

Бу Гретсийә империйәсиниң биринчи падишаси «Бүйүк Искәндәр» (йәнә Александер дәпму атилиду) (миладийәдин илгәрки 331-323-жили).

«У мәйданға чиқиду» — демәк, һоқуқ һәм һәрбий күчи билән үстүнлүккә чиқиду. «У зор падишалиқни идарә қилип, немини халиса шуни қилиду» — Искәндәр ғәриптә Мисирғичә, шәриқтә Һиндистанғичә жүрүш қилиду, һеч немә уни тосалмайду, бирақ: —


(4-айәт) «Лекин у һоқуқ жүргүзүватқинида, падишалиғи парчилинип асманниң төрт шамал тәрипигә бөлүнүп кетиду. Униң тәхтигә әвлатлири варислиқ қилалмайду, кейинки падишалиқ у һөкүм сүргән вақтидикидәк күчлүк болмайду; чүнки униң падишалиғи ағдурулуп, башқиларға бөлүниду».

Миладийәдин илгәрки 323-жили Искәндәр қаттиқ мәс болуп өлди. Униң падишалиғи икки оғлиға қалдурулмай, төрт сәрдари арисида бөлүнди. Униң икки оғли һәм өгәй иниси өлтүрүлди. Амма униң төрт сәрдариниң һеч бириниң алған йәр-зимини униң алғиниға йәтмиди. Төрт сәрдари Трасийә, Македонийә-Гретсийә, Мисир вә Сурийәдин ибарәт төрт районни башқурди. Даниялға берилгән бешарәтләр пәқәт Мисир һәм Сурийә икки районниң падишалиғи тоғрилиқтур. Сәвәви бу икки падишалиқ башқа иккисидин чоң болупла қалмастин, бәлки бу икки падишалиқниң арилиғида болған «муқәддәс зимин», йәни Худаниң Өз бәндилири турған жут Пәләстин уларниң кейинки 150 жиллиқ өз ара җәңлиридин қаттиқ азап чәккән һәм нурғун тәсирләрни қобул қилған.


(5-айәт) «Униңдики сәрдарларниң ичидин бири «җәнубий падиша» болуп күчийиду».

Төвәндә, бешарәтләрдики «җәнубий падиша» болса, Искәндәр империйәсиниң төрт бөлигиниң «җәнубий қисми»ниң падишаси, йәни Мисирниң падишасини көрситиду. «Шималий падиша» болса төрт бөлигиниң шималий қисминиң, йәни Сурийә-Түркийә қисминиң падишасини көрситиду. Пәләстиндин қариғандиму бу икки бөләкни «җәнубий» һәм «шималий» дегили болиду.

Тунҗи «җәнубий падиша» «Питолими сотер» болди, у Искәндәрниң сәрдаридин Лагус исимлиқ бириниң оғли еди. Лагус андин униң оғли Питолими миладийәдин илгәрки 323-285-жилларда Мисирға һөкүм сүргән.

«Лекин йәнә бир сәрдар униңдинму күчлүк болиду вә өзиниң техиму чоң падишалиғини сорайду».

Бу киши «Селюқус И» (Селюқус Никанор) еди. У әслидә Питолиминиң сәрдари еди, Питолими Селюқус билән бирликтә Сурийәгә (миладийәдин илгәрки 312-жили) җәң қилди. Улар ғәлибә қилди. Миладийәдин илгәрки 306-жили Силюқус өзини «Сурийәниң падишаси» дәп җакалап, Питолимигә қарши чиқти. У миладийәдин илгәрки 312-280-жилларда һөкүм сүрди. Кейинки жилларда у Питолимидин күчлүк болди. Униң падишалиғи Түркийәдин Һиндистанғичә созулди.


(6-айәт) «Бир нәччә жил өткәндин кейин, җәнубий падиша шималий падиша билән иттипақ түзиду».

5-айәт вә 6-айәт арилиғида 50-60 жил бар. Бу мәзгилдә шимал вә җәнуп арисида интайин қаттиқ җәң болди. Бу бешарәттә көрситилгән иттипақ миладийәдин илгәрки 252-жили түзүлгән. Җәнубий падиша болса «Питолими II» (Питолими Филадәлфус), шималий падиша «Антиоқус II»  (Антиоқус Теос) еди.

«Җәнубий падишаниң қизи шу иттипақни мустәһкәмләш үчүн шималий падишаниң йениға бариду».

Питоломиниң қизи Бәрәнисниң Антиоқусқа ятлиқ болуши иттипақниң асаси еди. Питолими Антиоқусни әслидики аяли Лаодистин аҗришишқа мәҗбур қилип Бәрәнисни униңға ятлиқ қилди. Униң мәхсити, Бәрәнис арқилиқ (болупму оғуллуқ болса) шималий падишалиқни идарә қилмақчи еди, әлвәттә; у: «Нәврә оғлум шималий тәхткә олтарса маңа бәк пайдилиқ» дәп ойлатти.

Әслидә Лаодис Антиоқусқа икки оғул туғуп бәргән еди. Питолими Антиоқусқа бу икки оғлини варислиқтин қалдурғузуп, Бәрәнис оғул туғса уни тәхткә олтарғузуш керәк дегән шәрт астида униң билән әһдә түзгән. Шундақ қилип Питолими: «Мән «җәнуп-шимал» оттурисидики өч-адаәвәтни түгәттим» дәп ойлиған болуши мүмкин. Бирақ: —

«Лекин кейин бу қиз еришкән һоқуқидин мәһрум болиду». Тойдин 4 жил кейин Питолими өлди, Антиоқус Бәрәнисни талақ қилди.

«Шималий падиша өзиму һоқуқини қолида туталмай, мәзмут туралмайду» — Антиоқус қайтидин Лаодис билән той қилди. Бирақ Лаодис униңдин гуманлиниду һәм нәпрәтлиниду. Өзиниң икки оғли қайтидин «шаһзадә» дәп җакаланғандин кейин у Антиоқусни зәһәрләп өлтүрди. У өз оғли «Силюқус Каллиниқус» (Силюқус II)ни падиша дәп елан қилди.

«Бу қиз вә уни елип кәлгәнләр, униң балиси һәм шу вақитларда уни қоллиғучиларниң һәммисигә сатқунлуқ қилиниду» — Бәрәнисниң әһвали наһайити ечинишлик болди. Лаодис уни вә униң йеңидин туғулған оғлини һәм униңға һәмраһ болуш үчүн Сурийәгә кәлгән Мисир ордисидики хизмәткарлириниң һәммисини өлтүргүзивәтти. «Өз атиси» Питолими болса, балдур өлүп кәткән. Шундақ қилип түзгән иттипақ тезла йоққа чиқти


(7-айәт) «Һалбуки, униң ата җәмәт туққинидин бири қошунниң һоқуқини қолиға елип падиша болуп, шималий падишаниң қорғаниға бесип кирип, уларға қарши һуҗум қилип чоң ғәлибә қилиду». 

Бу «ата җәмәт туққинидин бири» Бәрәнисниң иниси «Питолими III» (Питолими июгиртис) еди. У Мисирниң қошунини өзигә қайил қилғандин кейин Мисирниң падишаси болди. У һәдиси Бәрәнисни қутқузуш үчүн Сурийәгә бесип кирди. Амма кечиккән еди. Униң һәдиси аллибурун өлтүрүлгән. У Сурийәдики Тиҗлә дәриясиғичә болған нурғун қорғанларға бесип кирип вәйранчилиқ қилип Лаодисниму әсиргә елип өлтүрди.


(8-айәт) «У уларниң илаһ-бутлири, қуйма мәбудлири вә бутханилиридики алтун-күмүчтин ясалған җам-қачиларни Мисирға елип кетиду. У бир нәччә жил шималий падишадин өзини нери қилиду» — у наһайити көп олҗини, җүмлидин Сурийәниң бутлирини қолға чүширип Мисирға елип кәтти. У алған олҗа шунчә көп едики, Мисирлиқлар уни «Июгиртис» (төһпикар) дәп атиди. У Сурийәгә қайта һуҗум қилмиди.  Бирақ: —


(9-айәт) «Шималий падиша җәнубий падишаниң зиминиға бесип кириду, лекин ахири өз жутиға чекиниду» — Силюқус II қисас елип олҗини қайтурувалмақчи болуп Мисирға бесип кирди. Лекин у мәғлуп болуп қайтти.


(10-айәт) «Шималий падишаниң шаһзадилири қозғилип, зор қошун тәшкилләйду. Шаһзадиләрдин бири кәлкүндәк келип җәнупқа бесип кириду. Кейин у йәнә җәң қилип, дүшмән қорғаниғичиму бесип кириду» — униң икки оғли зор қошунни топлиди. Биринчи оғли Силюқус III (Силюқус Кирюнус) балдурла «кичик Асия» (һазирқи Түркийә)да җәңдә өлди. Иккинчи оғли «Бүйүк Антиоқус» (18 яшта) бир зор қошунни елип Мисирға бир нәччә қетим һуҗум қилди. Шундақ қилип у Сурийәниң зиминини Газа шәһиригичә кеңәйтти. Йәнә икки қетимлиқ нәтиҗисиз җәңдин кейин, миладийәдин илгәрки 217-жили йәнә һуҗум қилип, Мисирниң Рафия шәһиридики әң чоң қорғанни ишғал қилди. Шуниң билән у Пәләстинни асасән идарә қилған болди.


(11-айәт) «Җәнубий падиша қаттиқ ғәзәптә қошун тартип җәңгә атлинип, шималий падишаға һуҗум қилиду. Шималий падиша зор бир қошунни җәңгә салиду, лекин униң шу зор қошуни мәғлуп болуп әсиргә елиниду» — шу чағдики «җәнубий падиша» «Питолими IV» (Питолими Филопатер) еди. У әслидә кәйп-сапаға берилип кәткән еди, лекин Антиоқусниң һуҗумлириға ғәзәплинип, у қайтурма һуҗум қилди. Антиоқусниң армийиси қудрәтлик еди (62000 пиядә әскәр, 6000 атлиқ әскәр, 100 пили бар еди). Лекин улар мәғлуп болуп көпинчиси әсиргә елинди.


(12-айәт) «Шу зор қошунниң әсиргә елиниши билән җәнубий падиша интайин мәғрурлиниду. У түмәнлигән адәмләрни йоқитиду, бирақ униң ғәлибиси узун давамлашмайду» — бу чоң ғаливийәт түпәйлидин «Филопатер» бәк тәкәббурлишип кәтти. У бир түмәндин көп әскәрни өлтүрди, төрт түмән әскәрни әсиргә алди. Бирақ у қалған шималий қошунни қоғлашқа еринип, қайтип кәлди. У аяли билән сирлиқ һалда өлди, бәлким зәһәрләнгән болуши мүмкин.


(13-айәт) «Чүнки шималий падиша жутиға қайтип, бурунқидинму көп вә күчлүк қошун тәшкилләйду. Бекитилгән жиллар тошқандин кейин у зор қудрәтлик қошунни көп тәминатлар билән қошуп башлап келиду» — «Бүйүк Антиоқус»  (Антиоқус III) башқидин қошунни топлиди. Миладийәдин илгәрки 212- вә 204-жили мәзгилидә у җәңни Һиндистанғичә һәм Каспий деңизғичә кеңәйтип зор күчкә егә болди. 201-жили у Мисирға иккинчи қетим һуҗум қилишқа башлиди. 14 жилдин кейинки үчинчи һуҗумида әслидики армийисидин зор болған, яхши қуралланған, мол тәҗрибилик армийиси билән Мисирға бесип кирди.


(14-айәт) «У чағда нурғун кишиләр җәнубий падишаға қарши туруп униңға қарши қозғилаң көтириду. И Даниял —- сениң хәлқиң ичидики зораванлар мошу ғайипанә аламәттики бешарәтни әмәлгә ашурмақчи болуп, йоғанчилиқ қилиду, лекин улар мәғлуп болиду» — бешарәттә дейилгинидәк, Мисир падишаси (һазир «Питолими V» (Питолими Епифанис»)ни қәстләйдиғанлар көп еди. У тәхткә чиққанда наһайити бир төрт яшлиқ бала еди. Македон падишаси билән Антиоқус йошурун план түзүп Питолимиға һуҗум қилди. Пәләстиндики Йәһудийларму «Мустәқил болуш пурситимиз кәлди, Худаниң падишалиғини биз һазир өзимиз қуримиз» дәп, Тобиас исимлиқ бир кишиниң башчилиғида Антиоқус билән йошурун план түзүп Мисирға исиян көтәрди. Улар Йерусалимда турушлуқ Мисирдики қошунларға һуҗум қилип ғәлибә қилди. Лекин улар «мустәқил Пәләстин» муддиасиға йетәлмәй, пәқәтла Антиоқусниң һөкүмдарлиғиға өтти, халас. Миладийәдин илгәрки 199-жили Пәләстин пүтүнләй Антиоқусниң асарити астида болди.


(15-айәт) «Шималий падиша потәй селип мустәһкәм шәһәрни муһасирә һуҗуми қилип бесивалиду. Җәнупдики күчләр, һәтта әң хил қошунларму бәрдашлиқ берәлмәйду, уларниң қаршилиқ қилғидәк күчи қалмайду» — 198-жили Антиоқусниң қошунлири Мисирниң «Скопус» исимлиқ бир сәрдари тәрипидин чекиндүрүлди (Питолими (V) қошуниға башчилиқ қилишқа техи бәк кичиклик қилатти). Скопус Сурийәгә һуҗум қилди, лекин мәғлуп болуп «Зидон» дегән интайин мустәһкәм бир шәһәргә башпанаһ издәп кәлди. Антиоқус Зидонни муһасирә қилди, Скопус тән бәрди, Зидон ишғал қилинди. Мисир Скопусқа ярдәм бериш үчүн хил қошунлирини әвәтти, лекин уларниң һәммиси мәғлуп болди. Мисир һалсизлинип, пүтүнләй йеңилди.


(16-айәт) «Шималдики таҗавузчи болса өзи халиғанчә иш қилиду, униңға һеч ким қаршилиқ қилалмайду. У «гөзәл зимин»ни ишғал қилиду; униң қолида уни вәйран қилғучи күч болиду» — Антиоқус Мисирда халиғанчә иш қилди, Мисирни пүтүнләй бойсундурди. Шу чағдин башлап Рим империйәси тикләнгичә, Пәләстин «шималий падишалиқ»ниң аяқ астида қалди. Антиоқусқа ярдәм қилған Йәһудийлар қаттиқ пушайман-һәсрәттә қалди. Антиоқус Исраилни идарә қилип, үч жилдин кейин улардин баҗ елишқа башлиди.


(17-айәт) «Шималий падиша бәл бағлап падишалиғидики барлиқ күчләрни  сәпәрвәр қилип Мисирға йол алиду; у Мисир билән әһдә түзиду, өзи әһдидә турғандәк қилиду. Бирақ Мисирниң һакимийитини ағдруруш үчүн аяллириниң бир қизини Мисир падишасиға бериду. Лекин қизи атиси тәрәптә турмайду, уни қоллимайду» — Антиоқус барғанчә күчийиватқан Рим империйәсиниң тәһдидини сезип, «Мисир билән иттипақ түзсәм мустәһкәмрәк болимән» дәп, Мисирға барди, у өзигә беқинған Мисирниң падишаси (йәнила Питолими V, йәни Питолими Филопатер еди) билән келишим түзмәкчи болди. Филопатерни қорқитиш үчүн у пүтүн қошунини елип кәлгән еди. Келишимниң шәртлирини адил көрситиш һәм Филопатерни өзигә қайил қилиш үчүн, Антиоқус өзиниң бу шәртлиригә риайә қилишқа тәйяр екәнлигини билдүрди. Бирақ Мисирниң әһвалини толуқ егиләш үчүн һәм беваситә идарә қилиш үчүн өзиниң Клеопатра исимлиқ қизини Питолимиға ятлиқ қилди. Ойлимиған йәрдин Клеопатра униң тәрипидә турмиди, бәлки еригә садиқ болуп чиқти. Сурийә Римға қарши җәң башлиғинида, Рим Мисирдин ярдәмгә еришти.


(18-айәт) «Кейин у деңиз бойидики жутларға һуҗум қилип, нурғун адәмләрни әсиргә алиду. Лекин ят бир сәрдар униң кишиләрни хар қилишлирини чәкләйду вә әксичә, униң бу харлашлирини өзигә яндуриду» — Антиоқус 197-жили Мисирни бойсундурғандин кейин, у Рим империйәси идарә қилған «кичик Асия» (һазирқи Түркийә)ниң зиминлириға һуҗумға киришти. Миладийәдин илгәрки 197-жили у кичик Асияни, миладийәдин илгәрки 196-жили Тратсийәни һәм Гретсийәниң бир қисмини («деңиз бойидики жутлар»)ни ишғал қилип, Рим қошунлирини чекинишкә мәҗбур қилди. Бирақ Римниң Скипио исимлиқ бир сәрдари Термопилай (Антиоқусниң өз базиси)да миладийәдин илгәрки 191-жили униң үстидин ғәлибә қилди. Миладийәдин илгәрки 190-жили Скипио уни йәнә мәғлуп қилди.

Илгири Антиоқус Рим әвәткән әлчиләрни бәк харлиған еди, уларни «кичик Асия билән кариңлар болмисун» дәп мазақ қилған еди. Әнди әһвал униң әксичә болуп чиқип, миладийәдин илгәрки 188-жили Рим әлчилири уни харлиди. У уларниң қойған сүлһ шәртлирини қобул қилишқа, кичик Асияни уларға тапшурушқа мәҗбур болди.


(19-айәт) «У өз жутидики қорғанларға чекинип келиду. Лекин ахирида у путлинип йоқилип кетиду» — Римға беқиниш бир мәғлубийәт болуп, у Сурийәгә қайтти. Бу иш Римниң Пәләстинни ишғал қилишиға тәйярлиқ роль ойниди. Антиоқус Римға тапшуруш керәк болған баҗларни жиғиш үчүн бәзи даңлиқ бутханиларни булашқа киришти. Шундақ қилғанлиғидин у бәлким ғәзәпләнгән бир раһип тәрипидин миладийәдин илгәрки 187-жили өлтүрүлгән болуши мүмкин.


(20-айәт) «Кейин униң орниға йәнә бир падиша тәхткә олтириду; у падишалиқниң әң шан-шәрәплик җайиға бир залим алваңбегини әвәтиду. Лекин у узун өтмәйла, малиманчилиқму болмай, җәңму болмай өлтүрүлиду» — Бу айәттики «әң шан-шәрәплик җай» бәлким муқәддәс ибадәтханини көрситиши мүмкин. Антиоқусниң орниға олтарғини «Силюқус IV» (Силюқус Филопатер) еди. У «Хеләодорус» исимлиқ наһайити залим кишини Римға тегишлик болған баҗларни жиғишқа әвәтти. Хеләодорус муқәддәс ибадәтханиға алван елиш үчүн кәлди. У Йәһудийлардин һәр жил 1000 талант (45 тонна) күмүч тәләп қилди. Бу наһайити еғир селиқ еди. Бу баҗни тапшуруш вәзиписи ибадәтханидикиләргә қалдурулди.

Бирақ Силюқусниң жиллири атисиниңкигә йәтмиди. У пәқәт 11 жил тәхттә олтарди. У өзиниң залим алванчиси Хеләодорус тәрипидин зәһәрләп өлтүрүлди.

«Антиоқус IV »  (Антиоқус Епифанис), йәни Силюқус IVниң иниси, шималий падиша болди. У наһайити залим һәм мәғрур падиша еди. Кейинки айәтләрдә, йәни 21-34-айәтләрдә бу падишаниң ишлири алдин-ала ейтилиду. 8-бап, 9-14 айәтләрму бу киши тоғрилиқ бешарәт бериду.


(21-айәт) «Шуниңдин кейин пәс бир адәм униң орниға чиқип шималий падишалиқни алиду; амма падишалиқниң һөрмәт-шөһрити униңға һеч тәвә болмайду, дәп қарилиду; бәлки у хәлиқниң асайишлиқ пәйтидин пайдилинип, ялақчилиқ васитилири билән һакимийәтни тартивалиду».

«Пәс бир адәм» — «Антиоқус IV »  (Антиоқус Епифанис)ниң тәхтигә варислиқ арқилиқ әмәс, бәлки пәс йол билән еришкәнлигини тәкитләйду. Тәхткә варислиқ қилишқа тегишлик болған киши әслидә «Антиоқус» яки «Деметриус Сотер» еди. Улар иккисила Силюқус IVниң оғли еди. Миладийәдин илгири 175-жили, Антиоқус акиси Силюқусниң өлтүрүлгәнлигини аңлап шималий падишалиқниң пайтәхти антиоққа кәлди. Силюқусниң икки оғлидин бириниң тәхткә варислиқ қилишиға тоғра келәтти. Лекин Антиоқус өзини акамниң балисиниң һимайичисимән, дәвалди. У Пәргамумниң падишасиға хушамәт қилип, уни өзигә қайил қилип униң билән тәхткә еришиш сүйқәстини түзүп чиқти. У кичик Антиоқусни Андрониқус исимлиқ адәм арқилиқ өлтүргузди. Андин у «изини йоқитиш үчүн» Андрониқусни өлтүргузди

(22-айәт) «Зиминиға кәлкүндәк бесип киргән күчләрни у һәм кәлкүндәк һуҗум қилип йоқитиду, шуниңдәк у һәттаки «Худаниң әһдисидә бекитилгән әмир»ниму йоқитиду» — Антиоқус IV Хеләодорус жиққан қошунни мәғлуп қилди һәм шуниң билән бир вақитта бу қалаймиқанчилиқтин пайдилинип Пәләстингә бесип киргән Мисирниң қошуниниң һуҗумиға қаттиқ қайтурма зәрбә берип уларниму мәғлуп қилди.

Бу айәттики «Худаниң әһдисидә бекитилгән әмир» шүбһисизки, муқәддәс ибадәтханидики «баш каһин»ни (каһин дегән қурбанлиқ қилғучи хадим) көрситиду. Онияс исимлиқ киши баш каһин, шундақла бәк һәққаний киши еди. Антиоқус өзиниң адимини баш кайин қилиш үчүн уни өлтүргузди.


(23-айәт) «Шәртнамә түзүш арқилиқ у башқа жутларни алдайду; адәмлири кичик бир қошун болсиму, лекин униң күчи көпийип-көпийип, қудрәт тапиду» — Мисирда Питолиминиң икки оғли Питолими VI (йәни Питолими Филоматер) һәм Питолими Июргетис арисида җедәл пәйда болди. Антиоқус Филоматерни өз мәнпәәтини көзләп қоллиди. Униң һәдиси Клеопатра «Мисир падишасиниң аниси» еди, лекин у уни қоллимиди.

Атиси Антиоқус III өлүши билән шималий падишалиқниң башқурған зимини һәм қошуни азийип кәтти. Шуңа бешарәттә «кичик бир қошун» дейилиду.


(24-айәт) «У халайиқниң асайишлиқ пәйтидин пайдилинип, әң бай өлкиләргә таҗавуз қилип кирип, атилири яки атилириниң атилири зади қилип бақмиған ишларни қилиду, йәни у олҗини, ғәнимәтләрни вә нурғун байлиқларни қол астидикилиригә үләштүрүп бериду; мәлум бир мәзгилгичә қорғанларғиму һуҗум қилиш қәстидә болиду» — У Сурийәниң бай өлкилиридин һейлә-микир йоллири билән еғир баҗ-алванни алди. Бирақ алған пулни өзиниң әйш-ишрәтлик турмуши үчүн ишләтмиди, бәлки өзигә иттипақдашларни, қоллиғучиларни топлаш үчүн уларға үләштүрүп бәрди. Шундақ қилип у Мисирниң қорғанлириға һуҗум қилишни планлиди. «Мәлум бир мәзгил» — Худаниң униң һөкүм сүрүшигә йол қойған 12 жил вақтини көрситиду. Һазир бешарәтләр униң Мисирға қарши болған биринчи урушиға кәлди.


(25-айәт) «У өз күчини ишқа селип чоң ғәйрәт билән қозғилип, зор қошунни башлап, җәнубий падишаға һуҗум қилиду. Җәнубий падишаму наһайити зор қудрәтлик бир қошун билән җәңгә атлиниду. Лекин җәнубий падиша хаинларниң йошурун сүйқәстигә учрап, мувәппәқийәт қазиналмайду» — Антиоқус Мисирға қарши җәңгә маңди. Мисир падишаси Питолими VI (йәни Питолими Филоматер, Антиоқусниң нәврә иниси) униңға қайтурма һуҗум қилди. Униң авалқи мәхсити, Пәләстинниң зиминини Мисирниң қолиға қайтурувелиш еди. Бирақ Филоматер өз қошуниниң ичидики хаинларниң йүз өрүши билән мәғлуп болуп әсиргә елинди (миладийәдин илгәрки 170-йил).


(26-айәт) «Чүнки униң назу-немәтлирини йегәнләр уни жиқитиду. Униң қошуни һәммә йәргә тарқилиду; нурғунлири өлтүрүлиду» — өзиниң мәслиһәтчилири өзигә йүз өриди. Униң қошуни интайин күчлүк болғини билән, үзүл-кесил тар мар қилинди.


(27-айәт) «Кейин, бу икки падиша бир-бирини қәстлишип, яман нийәт билән бир дәстиханда тамақ йейишип, бир-биригә ялған гәп қилишиду; лекин бу ишлар һеч кимгә пайда йәткүзмәйду, чүнки бу ишларниң ахири пәқәт бәлгүләнгән вақиттила болиду» 

Питолими VI (Питолими Филоматер) әсиргә чүшкәндин кейин, униң иниси «Июргетис» Мисир пухралири тәрипидин падиша қилинип «Питолими VII» болди. Антиоқус Епифанис болса әсиргә алған акиси Филопатергә ялғандин достлуқ билдүрүп, сени қайтидин Мисир тәхтигә олтарғузимән дәп униң билән һәмдәстихан болуп бир келишим түзди. Әмәлийәттә Филопатер униң ялған вәдилиригә ишәнмисиму, ишәнгәнгә салди. Уларниң аталмиш «иттипақи» мувәппәқийәтлик болмиди. Антиоқус уни Мисирдики чоң шәһәр «Мәмфис»ниң падишаси қилғини билән, кейинки җәңләрдә Антиоқусниң қошуни чекинишкә мәҗбур болди. Антиоқус Мисирдин чиққандин кейин, ака-ука иттипақ болуп бир «җүп һөкүмран» падишалиқта болди.

Бешарәттә дейилгәндәк, «бу ишларниң ахири пәқәт бәлгүләнгән вақиттила болиду» — демәк, «шималий падиша»ниң «җәнубий падишалиқ» үстидин пүтүнләй ғәлибә қилип идарә қилиши пәқәт ахирқи заманда болиду.


(28-айәт) «Шималий падиша нурғун мал-мүлүкләрни елип өз жутиға қайтиду. У көңлидә (Худаниң хәлқи билән түзгән) муқәддәс әһдигә қарши туриду; шуниң билән у әһдигә қарши һәрикәтләрни қилип, андин өз жутиға қайтиду»

Антиоқус Мисирни пүтүнләй ишғал қилмиғини билән, у көп олҗини қолиға чүшәрди. У Сурийәгә қайтти. Мисирға қаратқан плани үнүмсиз болғандин кейин, у диққитини Пәләстингә вә Йәһудийларға қаратти. У Исраилниң өзигә, шундақла уларниң Муса пәйғәмбәр арқилиқ қобул қилған муқәддәс қанунлириға һәм әһдисигә интайин өч болуп чиқти. Антиоқус барғансери өзини Худа дәп ишәнди, шуңлашқа у һәр бир кишидин өзигә чоқунушни қаттиқ тәләп қилди. Җасон исимлиқ бир Йәһудий (Антиоқус қәстләп өлтүргән баш каһинниң иниси) Антиоқусқа һәм у бекиткән баш каһинға қарши қозғилаң көтәрди. Бирақ Антиоқус бу исиянни рәһимсизлик билән бастуруп, муқәддәс ибадәтханидин нурғун қиммәтлик буюмларни булап Сурийәгә қайтти.


(29-айәт) «Бәлгүләнгән вақитта шималий падиша йәнила җәнупқа таҗавуз қилиду» — Миладийәдин илгәрки 168-жили Антиоқус Мисирдики Питолими ака-укиларниң иттипақ түзгәнлигини аңлап Филоматерниң өзигә йүз өрүгәнлигини билди. У үчинчи қетим тәйярлиқ қилип Мисирға җәң қилиш үчүн йолға чиқти.

«Лекин бу қетимқи әһвал илгәркигә вә йәнә келип әң ахирқи қетимқисидики биләнму охшимайду» — пәриштә бу қетимқи һуҗум өткәнки (йәни «йерим мувәппәқәтлик» олҗиғила еришкән, ахирида чекиндүрүлгән һуҗум)ға охшимайду вә ахирқи қетимқи (дәҗҗалниң ахирқи замандики һуҗуми, пүтүнләй ғәлибә қилидиған бир һуҗум)ғиму охшимайду дәп Даниялға уқтурди.


(30-айәт) «Чүнки «Киттим» арилидин чиққан кемиләр һуҗум қилип келиду. Шуңа у дәрд-әләм билән чекиниду вә (Худаниң Өз хәлқи билән түзгән) муқәддәс әһдисигә қарап интайин ғәзәплиниду, униңға қарши халиғинини қилиду; шундақла чекинип янғанда муқәддәс әһдигә асийлиқ қилғучиларни әтиварлайду».

«Киттим» һазирқи «Сепрус», оттура деңиздики арал, лекин бәзидә бу исим Исраилниң ғәрбидики дөләтләрниң умумий намини көрситиду. Рим империйәсиниң кемилири Киттим арилидин чиқип Антиоқусқа (Мисирға таҗавуз қилған вақтида) һуҗум қилди. Рим әлчиси Антиоқусниң йолини тосуп, уни дәрһал Мисирдин чекин, болмиса Рим саңа қаттиқ һуҗум қилиду дәп буйруди. Антиоқус ғәзивини аранла бесип чекинди. У аччиғини Йәһудийлардин чиқармақчи болуп, Пәләстиндә у йәр-бу йәрни халиғанчә булап-талап бузғунчилиқ қилди. У өзи орнатқан «баш каһин» Мәнәлаус исимлиқ киши һәм уни қоллиған бир мәзһәп билән иттипақлашти. Бу мәзһәп «Гретсийәләштүргүчиләр» дәп аталған — чүнки у (Муса пәйғәмбәр арқилиқ берилгән) муқәддәс қанун вә әһдини ташлап, Гретсийәниң өрп-адәтлири, җүмлидин бутпәрәсликни Йәһудий қериндашларға өзәңларниңки қилиңлар дәп дәвәт қилмақта еди.


(31-айәт) «Униң тәрипидә турған бир нәччә күчләр қорған болған муқәддәс ибадәтханини булғайду, «һәр күндилик қурбанлиқ»ни әмәлдин қалдуриду вә «вәйран қилғучи жиркиничлик номуссизлиқ»ни униң орниға қойиду» — Антиоқус «Гретсийәләштүргүчиләр» билән һәмкарлишип ибадәтханидики «шабат күнидә» (шәнбә күни, йәни Йәһудийларниң муқәддәс күни)дә қурбангаһ үстигә бир чошқини қурбанлиқ сүпитидә сунди. У Муқәддәс Китапни (Тәврат, Зәбур) оқушни яки униңға егә болушни мәнъий қилди (ким шундақ қилса өлтүрүләтти). У ибадәтханиниң «муқәддәс җайи»ға йоған бир мәбудни қоюп, Йәһудийларни униңға чоқунушқа буйруди. У уларниң шәнбә күнидә дәм елишини мәнъий қилди. Грек әскәрлири муқәддәс ибадәтханида паһишә аяллар билән биллә болди. Бешарәттики бу ишларни баян қилидиған ибарә «вәйран қилғучи жиркиничлик номуссизлиқ», дәҗҗалниң муқәддәс ибадәтханида қилидиған ишини баян қилған 9-бап 27-айәттики ибаригә охшаштур. Шундақ болғанда, бизгә дәҗҗал кәлгүсидә муқәддәс ибадәтханиға қойидиған «жиркиничлик номуссизлиқ» дегән ишниң қандақ екәнлигини бир жип учи билән тәминләйду. 8-баптики вә 9-баптики дәҗҗал тоғрилиқ бешарәтләргә асасән ахир заманда дәҗҗал қилидиған ишлар «Антиоқус Епифанис» қилған ишларға бәк охшап кетиши мүмкин.


(32-айәт) «У муқәддәс әһдигә хаинлиқ қилғучиларни хушамәт-һейлигәрлик билән чирикләштүриду; лекин өз Худасини дост тутқучи хәлиқ болса қәйсәрлик билән һәрикәт қилиду» — Антиоқус бутпәрәслик йолини тутқан Йәһудийларни қоллап өстүрди һәм шундақ қилип Йәһудийлар арисиға һәр хил аразларни туғдурди.

Шундақтиму «Маккабийлар» дегән бир җәмәт батурлуқ билән «тухумни ташқа урған»дәк исиян көтәрди. Ойлимиған йәрдин улар Антиоқусниң уларни бастурмақчи болған һәр бир қошунини үзүл-кесил мәғлуп қилди.


(33-айәт) «Хәлиқ ичидики ақиллар нурғун қериндашлириға тәлим йәткүзиду; лекин бир нәччә күнләр уларниң бәзилири қиличта жиқилиду, отта көйдүрүлүп өлтүрүлиду, зинданға чүшиду яки булаң-талаңға учрайду» — хәлиқ арисидики бир түркүм Худадин әймәнгән кишиләр (улар «Хасидимлар» дәп аталған) Антиоқусниң тәһдидлиригә қаримай йошурун «Муқәддәс Китапларни оқуш курслири»ни ачти. Бу «Хасидим»лар етиқади түпәйлидин зор қистаңда қалди. Бәзилири өлтүрүлди. Мәсилән, Елийезар исимлиқ бириси чошқа гөшини йейишни рәт қилғанлиғи үчүн өлтүрүлди; йәнә, бир ихласмән тул хотунниң йәттә оғли һәр хил қийин-қистаққа елинди, җүмлидин отқа ташлап өлтүрүлди, андин у хотунму өлтүрүлди.


(34-айәт) «Жиқилған вақитлирида, Худаниң хәлқи азғинә ярдәмгә егә болиду. Амма нурғун кишләр уларниң қатириға хушамәт-һейлигәрлик билән соқунуп кириду» — бәзи Хасидимлар бу қаттиқ бесим астида «жиқилди». Демәк, етиқадидин айрилди. Бирақ «Маккабийлар» ахирида уларға ярдәм қолини сунди. Ярдәм гәрчә «азғинә» болсиму, шүбһисизки, уларға наһайити зор илһам болди. Бәзи «Гретсийәләштүргүчиләр» ялғандин «Маккабийлар»ниң ичигә соқунуп киривалди. Уларниң мәхсити бу һәрикәтни роһий җәһәттин аҗизлаштуруш еди. Нәтиҗидә, Маккабийлар җәмәтидики оғуллар һәм нәврә оғулларниң һеч қайсиси ата-бовилириниң изини басмиди. Уларниң һәммиси «Гретсийәләштүргүчиләр» болуп чиқти.

(35-айәт) «Бәзи ақиллар жиқилиду. Лекин уларниң жиқилиши өзлириниң синилиши, тавлиниш-тазилиниши, қиямәт күнигичә паклиниши үчүндур. Чүнки ахирәт Худа бәлгүлигән вақиттила келиду» — мошу йәрдә, биз Худаниң зиянкәшликкә бәзидә йол қоюштики мәлум мәхситини көрәләймиз. Синақлар, шундақла аздурушқа учрайдиған әһваллар бизгә өзимизниң аҗизлиғимизни, гуналиримизни ениқ көрситип бериду. Шундақ қилип улар бизгә товва қилип, Худадин кәчүрүм издәш пурсити билән тәминләп, бизни Худаниң алдида сап диллиқ турмуш өткүзүшкә йетәкләйду.

«Антиоқус Епифанис» бу бешарәтләрни 35-айәткичә әмәлгә ашурди. Бирақ «ахирәт Худа бәлгүлигән вақиттила келиду» дегән бешарәт ахир замандики «шималий падишаси, йәни дәҗҗални көрситиду. Шуңа, бешарәтләр мошу йәрдә миладийәдин илгәрки 2-әсирдин беваситә ахир заманға атлап өтиду. Әмисә дәҗҗал чоқум Сурийә яки шу әтраптики жутларниң бирини өз базиси қилиши керәк.

Дәҗҗал Антиоқусниң күпүрлүк изини бесип, шуниңдәк өзини «Худа» дәп атап, ибадәтханида бир «жиркиничлик номуссизлиқ» бәрпа қилип, хәқләрни өзигә чоқунушни қаттиқ тәләп қилиду.


(36-айәт) «Шималий падиша өз мәйличә қиливериду; у тәкәббурлишип, өзини һәр қандақ илаһлардинму улуқлап үстүн қоюп, һәтта һәммә Илаһларниң илаһи болғучиға әҗайип күпүрлүк сөз қилиду; таки Худаниң ғәзиви толуқ төкүлгән күнигичә у давамлиқ зор ронақ тапиду. Чүнки Худаниң бекиткини әмәлгә ашмай қалмайду» — бу падиша (дәҗҗал) өзини Худа дәп җакалайду (Инҗил, «Тесалоникилиқларға (2)» 2-бап, «Вәһий» 13-бапни көрүң). У Худаға қарши күпүрлүк сөз қилиду («Дан.» 7:25ни көрүң). Униң ронақ тепиши пәқәтла Худа униңға бекиткән вақитқичә, йәни ахирқи «йәттә вақит»ниң ахирқи йеримидики 1260-күнигичә болиду. Әшу 1260 күн «Худаниң ғәзиви толуқ төкүлгән» күнләр болиду (Худаниң ғәзиви 1260-күнигә йеқинлашқансери өрләйду).


(37-айәт) «Бу падиша ата-бовилири чоқунған илаһларғиму писәнт қилмайду, аялларғиму һеч қандақ һәвәс қилмайду. Әмәлийәттә у һәр қандақ илаһни һөрмәтлимәйду, чүнки у өзини һәр қандақ илаһтин улуқ дәп қарайду» — Дәҗҗал йеңи бир бутпәрәс түзүмни орнитиду. «Аялларғиму һеч қандақ һәвәс қилмайду» — у «инсандәк» вә лекин «инсан әмәстәк» туриду. У өзини һәммидин үстүн қойиду.

Бәзи алимлар бу сөзгә қарап дәҗҗал бәччиваз болиду, дәп қарайду.


(38-айәт) «Буларниң орнида у «күчләр илаһи»ни һөрмәтләйду; униң ата-бовилириму әзәлдин чоқунмиған бу илаһни болса у алтун, күмүч, яқут вә башқа қиммәтлик соғатларни тәғдим қилип һөрмәтләйду» — у «күчкә чоқуниду». Чоқунидиған «күчләр илаһи» чоқум Шәйтанниң өзидур. Униң тутидиған принсипи шүбһисизки, «һоқуқ һәқтур» болиду.


(39-айәт) «У әң мустәһкәм қорғанларни шундақ бир ғәйрий илаһқа тайинип егиләйду. Кимки униң һөкүмранлиғиға беқинса, у шуларға шәрәплик мәнсәп бериду, уларни көпчиликни башқуридиған қилиду вә инъам сүпитидә йәр-зиминни тәқсим қилип бериду» — Дәҗҗал Шәйтанниң күчигә тайинип «тәбиәттин ташқири» мөҗизиләрни яритип нурғун адәмләрни алдап зор күчкә егә болиду. Униңдин сирт у һоқуқ-мәнпәәтләрни үләштүрүп кишиләрниң көзини торлаштуруп қойиду.

Һазир дәҗҗалниң урушлириға кәлдуқ. Муқәддәс китап бизгә уқтуридуки, ахир замандики «йәттә вақит» ичидә аз дегәндиму үч чоң уруш болиду, шу җәңләрдин иккиси дуния бойичә болиду.

(40-айәт) «Ахир заман кәлгәндә, җәнубий падиша әскәр чиқирип униңға һуҗум қилиду. Шималий падиша җәң һарвулири, атлиқ әскәрләр вә нурғун кемиләр билән қуюндәк униңға қайтурма зәрбә бериду. У барлиқ жутларға таҗавуз қилип, кәлкүндәк тешип кәң йәр-зиминларни басиду»

«Ахир заман кәлгәндә» дегән сөзләр йәнила бизгә әскәртидуки, 36-айәттин башлап бешарәтләр ахир заманни көрситиду. Бу 29-айәттики сөзләр билән бағлиқ. 29-айәт Антиоқусниң Мисирға әң ахирқи һуҗуми тоғрилиқтур. Бу 40-айәт болса дәҗҗалниң Мисирға һуҗум қилиши, йәни 29-айәттики «әң ахирқи» һуҗум тоғрилиқтур. 40-айәт бәлким дәҗҗалниң дуниявий һоқуққа чиқишниң башлинишини чүшәндүрүп бериду. Униң асасий қараргаһи (базиси) Сурийә яки Сурийә әтрапида болиду, шуңа уни «шималий падиша» дейишкә болиду. Шу чағда Мисирдиму бир күчлүк һөкүмранлиқ бәрпа қилиниши мүмкин, болмиса «җәнубий падиша» мәвҗут болмай қалиду. Дәҗҗалниң Мисир үстидин қилидиған ғәлибиси у йәрдин пүтүн дунияға кеңийду. У һәр бир жутни дегидәк бесип, «дунияниң һакиммутләқ падишаси» болиду.

Айәттики «җәң һарвулири, атлиқ җәңчиләр» һазирқи замандики айрупиланлар, танкиларни көрситиши мүмкин, бирақ бу айәттики ибариләр йәнә ахир заманға кәлгәндә, кона уруш усуллири қайтидин ишлитилидиғанлиғини көрситишиму мүмкин. Бир қетимлиқ «үчинчи дуния уруши» яки тәбиий балаю-апәт асанла дунияниң барлиқ нефит завутлири һәм радио-телефон системилирини бирақла йоқиталайду. Йәр шариниң атмосферисида өзгириш йүз бәрсә радио алақиси үнүмсиз болуп қалиду.


(41-айәт) «У һәтта «гөзәл зимин»ға бесип кириду; нурғун әлләр аздурулуп жиқитилиду. Лекин булар, йәни Едомлар, Моаблар вә Аммонларниң чоңлири униң қолидин қутулуп қалиду». У Исраил (Пәләстин)ға таҗавуз қилип уни ишғал қилиду. Бу «йәттә жил»ниң оттуриси болуши керәк. У Йәһудийлар билән һелиқи «йәттә жиллиқ бир әһдә» түзгәндин кейин, улар алдам халтиға чүшкән болиду. У бу вақитта уларни әшу «жиркиничлик номусизлиқ»ни қобул қилишқа мәҗбур қилиду (Инҗил, «Вәһ.» 11:1-2-айәттә бу вақит «йәттә жилниң оттуриси» дейилгән. Шуни көрүң).

Пүтүн дуния униң асарити астиға чүшиду. Бу айәт бойичә, пәқәт «Едомлар, Моаблар вә Аммонниң чоңлири» бехәтәр қалиду. Бу үч милләт һазирқи әһвал бойичә болғанда иорданийә дегән дөләтниң тәвәсидә болиду. иорданийәгә қачидиған кишиләр бәлким бехәтәр қалиду.


 (42-айәт) «Шималий падиша барлиқ дөләтләргә қолини созиду, Мисир зиминиму қечип қутулалмайду» «Даниял» 7-бапта, Дәҗҗал «он падишалиқ»ни өз қолиға алиду, дейилиду. Бу җәриян униң улардин үч падишалиқни бастуруши билән башлиниду, дәпму уқтурулиду. Төвәндики 42- һәм 43-айәтләрдә, үч падишалиқ — йәни Мисир, Ливийә вә Ефиопийә тилға елиниду. Булар «авалқи үч падишалиқ»му?


(43-айәт) «У Мисирниң алтун-күмүч байлиқлири вә башқа қиммәт баһалиқ буюмлирини талан-тараҗ қилиду. Ливийәликләр вә Ефиопийилиқлар униңға бойсунуп әгишиду» — қариғанда Африқа дәҗҗалға авал әгишиду.


(44-айәт) «Кейин шәриқ вә шималдин кәлгән шәпиләр уни алақзадә қилиду. У техиму дәрғәзәп болуп нурғун кишини қирғинчилиқ қилип өлтүримән дәп җәң қозғайду» — бу «шәриқ вә шималдин» келидиған тәһдидләр Җоңгу вә Русийәдин келәмду? Ишқилип нәдин келишидин қәтъийнәзәр, у дәһшәтлик қирғинчилиқ билән уларни йоқитип ғәлибә қилиду.


(45-айәт) «Вә деңизларниң оттурисида, көркәм муқәддәс тағ тәрипигә орда чедирлирини тикиду. Лекин униң әҗили шу йәрдә тошиду вә һеч ким уни қутқузмайду» — қариғанда у Йерусалимни униң чоң қараргаһи (базиси) қилиду. «Көркәм муқәддәс тағ» Йерусалим қурулған «Зион теғи»ни көрситиду. «Деңизларниң оттурисида» бәлким «Өлүк Деңиз» вә «Оттура Деңиз» оттурисини көрситиду. Инҗил, «Вәһ.» 11:1-2-айәткә асасән, дәҗҗал ибадәтханиниң сиртқи һойлисини ишғал қилиду. Биз жуқурида дегәндәк, бу учур дәҗҗал оттуриға чиқиштин илгири Йерусалимда чоқум йеңи бир ибадәтханиниң қурулидиғанлиғини билдүриду. Исраилниң бүгүн мундақ плани барлиғи нурғун кишиләргә аян.

«Лекин униң әҗили шу йәрдә тошиду вә һеч ким уни қутқузмайду» — Дәҗҗал вәйран қилиниду. Муқәддәс китапни тәтқиқ қилидиған нурғун оқурмәнләрниң көзқаришичә, бу айәт дәҗҗалниң «йәттә жил»ниң оттурисида («йәттә жил»ниң ахирида әмәс) өлтүрүлидиғанлиғини көрситиду. Шундақ болсиму, Инҗил «Вәһ.» 11:3-, 12- һәм 14-айәтниң дейишичә, у Шәйтан тәрипидин өлүмдин тирилиду. Қандақ болушидин қәтъийнәзәр, у ахирида Мәсиһ Әйса тәрипидин өлтүрүлүп дозаққа ташлиниду.


12-бап 

(1-айәт) «У чағда, қериндашлириңни «қоғдиғучи улуқ әмир» Микаил мәйданға чиқиду».

«У чағда» дегини, дәҗҗалниң Йерусалимни вә шундақла ибадәтханини ишғал қилидиған вақтни билдүриду, йәни «йәттә жил»ниң оттурисида. Мошу айәттики Микаил дегән «әмир» Муқәддәс Китапниң Даниял қисмидин башқа җайлиридики чүшәнчә бойичә «баш пәриштә»ни көрситиду. Ундақта Микаил немә үчүн «мәйданға чиқиду»? Ибраний тилида бу сөз йәнә «орнидин туриду» дегәнниму ипадиләйду. Мошу йәрдә бу ибарә чоқум униң Исраилни қоғдаш мәсъулийитини ада қилип хизмәт көрситишини көрсәтсә керәк. Бу қоғдаш хизмитиниң көпинчиси шүбһисизки, Исраилни Шәйтанниң һейлә-нәйрәңлиридин қоғдаштики көрүнмәс җәңдур.

«Бир азаплиқ мәзгил болиду; жут-дөләт барлиққа кәлгәндин буян, шундақ чоң балаю-апәтлик мәзгил болуп бақмиған. Бирақ шу чағда хәлқиң қутқузулиду; уларниң ичидики нами һаятлиқ дәптиригә пүтүлгәнләрниң һәммиси ниҗатлиққа еришиду».

Тәвраттики нурғун пәйғәмбәрләр һәм Инҗилниң нурғун йәрлири бу «азаплиқ мәзгил» (Инҗилда «дәһшәтлик азап-оқубәт» дәпму атилиду) тоғрилиқ сөз қилиду. У йәнила әшу «үч йерим жил» («йәттә жил»ниң иккинчи йерими), йәни 1260 күн болиду. Тәвраттики пәйғәмбәр Зәкәрияниң сөзигә асасән, шу азаплиқ мәзгилдә нурғун Йәһудийлар Мәсиһкә етиқат бағлайду («Зәк.» 12-бап).


(2-айәт) «Тупрақта ятқан өлүкләрдин нурғунлири тирилиду. Улар мәңгүлүк һаяттин бәһримән болиду; қалғанлири номуста һәм мәңгүлүк рәсвачилиққа тирилиду» — бу айәт ахир заманда икки қетимлиқ тирилдүрүлүшниң болидиғанлиғидин ибарәт хәвәрни бизгә йәткүзиду. Биринчи тирилиш — һәққанийларниң мәңгүлүк һаятқа еришиши үчүндур; иккинчи тирилиш болса Худаниң меһри-шәпқитигә ишәнмәй уни қобул қилмиғанларниң сотқа йүзлиниши үчүндур. Биз мошу йәрдә йәнә дәймизки, һәққанийлиқ һәм шундақла мәңгүлүк һаят пәқәт Худа әвәткән Қутқазғучи Мәсиһ Әйса арқилиқла еришилиду.

(3-айәт) «Ақиллар асмандики гүмбүздәк парлақ җулалиниду; нурғун кишиләрни һәққанийлиқ йолиға башлап киргәнләр юлтузларға охшаш әбәдил-әбәт парлап туриду» — бизниң һаятимиз қандақ өткүзүлимәктә? 9-бапта дейилгәндәк, Мәсиһ кәлтүридиған «мәңгүлүк һәққанийлиқ» йолини биләмдуқ? Әгәр өзимиз билмисәк, қандақму башқиларни у йолни тепишқа йетәкләләймиз?


(4-айәт) «И Даниял, сән әнди бу сөзләрни тохтат (яки «йошуруп қой»); мәзкур китапниң таки дунияниң ахирқи күнлиригичә шу пети туруши үчүн уни пичәтләп мөһүрливәткин. Нурғун кишиләр уян-буян жүриду вә билим ашиду» — бу бир «бәтлик» китап әмәс, бәлки бир «орам язма» еди. Мундақ бир «орам язма»ни мөһүрләшниң нәтиҗиси, бу печәтләрни бузмай туруп һеч ким уни көрәлмәйду. Буниң мәнаси, (1) китаптики нурғун нәрсләрни Худа ашкарилимиғичә һеч ким бешарәтләрниң мәнасини чүшинәлмәйду. (2) бешарәт қилған ишлар йүз бериши биләнла бешарәтләрниң немини көрситидиғанлиғини чүшәнгили болиду. Инҗил «Вәһий» қисми, 4-, 5-баптин көримизки, бу бешарәтләрниң вә һәммә башқа бешарәтләрниң печәтлирини ачидиған киши өлүмдин тирилип әршкә қайтқан Мәсиһ Әйсадур.

«Нурғун кишиләр уян-буян жүриду вә билим ашиду» — бу кишиләр «уян-буян жүриду», бу бәлким «Даниял»ни чүшиниш үчүндур, улар шундақ қилип «билимини ашуриду». Бирақ еһтималға техиму йеқинки, бу бешарәт бу һазирқи замандики қатнаш қураллириниң сүръитиниң ешиши билән нурғун кишиләрниң «җаһан кезиш»лири вә «билим партлиши», йәни билимниң ғайәт зор ашурулуши (илим-пән, тибапәтчилик, тарихий билим, қатарлиқ)ни көрситишиму мүмкин. Бу ишлар бизниң ахир заманға йеқинлашқанлиғимизни испатлайду.

Бу бешарәт йәнә «Амос» 9:11-12 билән мунасивәтлик болуши мүмкин.

 

5-вә 6-айәттә, Даниял су үстидә турған пәриштидин бу ишлар (қорқунучлуқ зиянкәшлик вә «жиркиничлиқ номуссизлиқ»)ға қанчилик вақит кетиду, дәп сорайду. Пәриштә икки қолини асманға көтирип (қәсәм билдүрүш үчүн) униңға: — «бир вақит, икки вақит, қошумчә йерим вақит кетиду» (йәни үч йерим жил, 1260 күн), дәп җавап бериду вә: — «Худаниң муқәддәс хәлқи учраватқан хорлуқ ахирлашқанда, бу ишлар түгәйду» — дәйду. Бу мәзгил болса Йәһудий хәлиқни тавлаш үчүн, уларни өзиниң һәм дунияниң Қутқазғучи-Мәсиһигә етиқатқа кәлтүрүш үчүндур. Даниял техи чүшәнмәйду. У сәвир-тақәт һәм издиништә болуши керәк, чүнки бу бешарәтләр ахирғичә печәтлик туриду. Даниялға мундақ дейилиду: —


(9-айәт) «Әй Даниял, йолуңға маң, чүнки бу сөзләр ахир заманғичә мәхпий тутулуп йепиқлиқ туриду».


(10-айәт) «Нурғун кишиләр тазилиниду, паклиниду вә тавлиниду. Рәзилләр болса, давамлиқ рәзиллик қиливериду; улардин һеч ким буни чүшинәлмәйду, бирақ ақиллар чүшиниду» — барлиқ инсанийәт икки йөнилиштин биридә маңиду — яки тавлинип паклинишқа һәм ақиланә болушқа маңиду яки яман-рәзиллик йолиға маңиду. Қәдирлик китапхан, сиз қайси тәрәпкә маңисиз?

(11-айәт) «Күндилик қурбанлиқ сунушни әмәлдин қалдурған күндин тартип, йәни «вәйран қилғучи жиркиничлик номуссизлиқ» қоюлған вақиттин башлап, бир миң икки йүз тохсән күн өтиду».


(12-айәт) «Ахирғичә садиқ болуп, бир миң үч йүз оттуз бәш күнни күтүп өткүзгәнләр немидегән бәхитлик-һә!» — бу 1260 күнгә қошулидиған қошумчә 30 күн, андин йәнә қошумчә 45 күндә вә уларниң ичидә немә ишлар йүз бериду? Бу бүгүнгә қәдәр чоң бир сир болуп кәлди. Сәвир-тақәт, ишәштә болғанлар бир күни буни билиду!


(13-айәт) «Амма сән болсаң, ахирғичә йолуңда меңивәргин. Сән арам таписән, вә күнләрниң ахирида несивәңгә муйәссәр болушқа қайта тирилисән».

Даниял нәгә баридиғанлиғини, һәм өзини арам-течлиқ вә инъамларниң күтиватқанлиғини убдан биләтти. Булар товва қилип Худа әвәткән Мәсиһкә таянған барлиқ кишиниму күтиватиду! Қәдирлик китапхан, Худа сизгә меһри-шәпқәт көрсәткәй, һаятлиқ йолиға көзүңизни ачқай!


Амин!