Tewrat 16-qisim


«Nehemiya»



Kirish söz


Arqa körünüshi

Mezkur kitab «Ezra» dégen kitab bilen oxshash dewrge baghlanghan bolup, «Ezra»diki «kirish söz» mushu kitabqa kirish söz bolalaydu. «Ezra»ning kirish sözide déyilginige oxshash, Tewratning «Nehemiya» dégen qismimu qisqa bir mezgillik tarix toghruluq yézilghan. Bu waqit texminen miladiyedin ilgiriki 445-430 yillar idi; sürgünlükke élip kétilgen Israillarning ewladliridin birnechche mingi Babildiki birqeder rahetlik turmushni tashlap, Pelestinde japa-musheqqetlik yéngi turmushni bashlashqa Yérusalémgha qaytip kelgenidi. Az dégendimu ikki milyon Yehudiy xelqi Babil we Parsta qalghini bilen, qaytqanlarning sani az idi. «Qaytish»lar üch qétim bolghan bolup, ular töwendikidek; — 


1-qaytish: 

miladiyedin ilgiri 537-yili, Zerubbabel yétekligen, texminen 50000 adem



2-qaytish: 

miladiyedin ilgiri 458-yili, Ezra yétekligen, texminen 1800 adem



3-qaytish:

miladiyedin ilgiri 445-444-yili, Nehemiya yétekligen; peqet birnechche hünerwenlerla idi.


«Nehemiya» dégen kitab üchinchi «qaytish» jeryani we uning yétekchisi bolghan Nehemiya toghruluq xatiridur. Kitabta yene ilgiriki «qaytish»lar toghruluq birnechche tepsilatlar tilgha élinidu.


Nehemiya öz kitabining béshida (1:11) bizge «Men padishahning saqiysi idim» deydu. Impérator (padishah) Artaxshashta (yaki «Artakserksis») bolsa, Ester xanishning ögey oghli idi we shübhisizki, u shu ixlasmen we ulugh ögey anisidin tesirlengenidi (Ester Artaxshashtaning atisi Kserksisning kéyinki xanishi idi). Nehemiya Esterning tesiri bilen shu yaxshi xizmetni tapqan bolushi mumkin. Oqurmenlerge melumki, «saqiy»ning xizmiti peqet padishahqa sharab tutup béripla qalmay, belki shu sharab zeherlenmigenlikini testiqlash üchün awwal uni tétip béqishtin ibaret idi. Bundaq mes’uliyet bilen herkünning köp waqitlirida padishahning yénida turushi kérek idi; shunga saqiylar qabiliyetlik adem bolsa, daim padishahlarning muhim meslihetchilirining biri bolup qalatti. Artaxshashta intayin bay padishah bolup, Nehemiyamu padishahning yénida xizmette bolghachqa, shübhisizki umu bay bolup ketken bolushi mumkin.


Mezkur kitabtin biz Nehemiyaning hem xushxuy hem duagha bérilgen adem ikenlikini tézla bayqaymiz. Nehemiyaning köngli éghirlashqanda padishah bu halitini derhal bayqidi (2:1). U shad-xuramliqning menbesi we sirini u bizge kéyin ayan qilidu: «Perwerdigarning shad-xuramliqi silerning küchünglardur» (8:10).


Mushu qétimqi qayghusining sewebi özige: «Sürgünlüktin qutulghan xelqning qaldisi Yehudiye ölkiside qattiq japa-musheqqet tartti, ahanet ichide qaldi. Yérusalémning sépili bolsa örüwétildi, qowuqlirimu köydürüwétildi» dep yetküzülgen xewer idi. Shuni anglap u öz xelqi üchün roza tutup dua-tilewetlerge bérildi.


Bu dewrdiki tarixlarda (mesilen, «Ester», «Ezra» we «Nehemiya»da) bir alahidilik shuki, körünerlik möjiziler (mesilen, Israil Misirdin chiqqanda déngiz ularning aldida bölüngendek) yoq déyerlik idi. Halbuki, shuning bilen teng biz roshenki, Xudaning dawrangsiz ish körgenlikini, bolupmu Öz xelqining qelbliride hem hetta Özini tonumaydighanlarning qelbliridimu ünsiz hem ajayib halda ishleydighanliqini bayqaymiz. Artaxshashta padishah (butpereslikke egeshken padishah bolushi mumkin idi) Nehemiyaning qayghusini körüp sewebini uqqandin kéyin Nehemiyadin: «Néme teliping bar?» dep sorighanliqigha intayin heyran qalimiz. Téximu heyran qalarliqi shuki, u Nehemiyaning telipini toluq ijabet qilip, uninggha ana yurtigha qaytip, anglighan shu külpetni tügitishke kérek bolghan meblegh we hoquqni berdi. Nehemiya kéyin özini «waliy» dep körsitidu; (7:65) shunga roshenki, padishah eslide uni shu mensepke békitip qayturghanidi. Nehemiyaning bizge shu xewerni biwasite éytmighanliqining özi uning kemterlikining éniq bir ipadisidur.


Shuning bilen shu ixlasmen we munewwer kishining yétekchilikide Yérusalémning sépilining qaytidin qurulush ishi bashlandi we düshmenlerning küchlük qarshiliqi we etrapidiki butperes ellerning qestlishige qarimay peqet 52 kün ichide tügitildi. «Sépillarning yéngiwashtin qurulushi»ning muhimliqi toghruluq biz yene «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.


«Nehemiya» dégen isimning menisi «Perwerdigarning tesellisi»dur. Nehemiyaning öz xelqige bergen tesellisi sépil qurulushi bilen toxtighan emes. Xuddi uningdin ilgiri waliy bolghan Ezradek, uning chongqur arzusi shu idiki, xelqning Xuda bilen yéqin, durus alaqide yashishi, mushu arqiliq xelqning bext-berikettin muyesser bolushi hem Xudaning shan-sheripi bu ishlarda ayan bolushidin ibaret idi. Ezraning yardimi bilen u xelqni bir ibadet sorunigha yighduridu we Tewrat muqeddes qanunini ularning aldida oqutidu. Shuning bilen pütkül jamaet heqiqiy we chongqur towagha kirishidu (8-10-bab).


Shuning bilen Nehemiya Xudaning qorali bolup, Yehudiy xelqini, shundaqla pütkül dunyani pütkül tarixning merkizi bolghan Mesihning dunyagha kélishige teyyar bolushqa bir qedem yéqinlashturdi. Shu ishta u Ezradek idi (bu jeryan toghruluq biz «Ezra»diki «kirish söz» we «qoshumche söz»imizde toxtilimiz).


«Nehemiya» dégen qisimni kim yazghan»?

«Ezra»diki «kirish söz» we «qoshumche söz»imizde toxtalghinimizdek, «Ezra» we «Nehemiya»ning muellipi Ezraning özi idi. Halbuki, «Nehemiya»ning nurghun yerliride Nehemiyaning dualiri yaki özining héssiyatliri stixiyilik halda urghup chiqqan bolghachqa, Nehemiya özi mezkur kitabning köp qisimlirini yazghan, andin Ezra originalni körüp, tehrirlep muherrir rolida tüzetken, dep qaraymiz.


Mezmun: —


1-2-bab:

Sürgünlüktin üchinchi «qaytish»

Qayghuluq xewer (1-bab)

Mexpiy charlap tekshürüsh (2-bab)

1-2-bab:

Yéngiwashtin qurulush

Mudapie qurush (3-bab)

Japa-musheqqetke duch kélish (4-6-bab)

Sirtqi qarshiliq

Ichki zulum

«Qaytqan» baturlarning tizimliki (7-bab)

8-10-bab:

Yéngilinish, towa qilish

Tewratning échilishi (8-bab)

Gunahlarni tonup yétish (9-bab)

Qesem éytish, qaytidin ehdige baghlinish (10-bab)

11-13-bab:

Islahat

Yérusalémda turushqa özlirini pida qilghanlar (11-bab)

Xelq özlirini, sépilni Xudagha atap béghishlash (12-bab)

Rohiy tüzitishler (13-bab) 


••••••••



Qoshumche söz


Adettikige oxshash, biz kitabning barliq ayetliri üstide emes, belki bir-ikki alahide qiziq nuqta üstide yaki oqurmenlerning könglide peyda bolush mumkinchiliki bolghan birnechche soallar üstide toxtilimiz.


Dua toghruluq sawatlar

Mezkur qisqa kitab arqiliq dua-tilawet qilish toghruluq birnechche muhim ishlarni öginiwélishimiz mumkin. Ulardin biri Nehemiyaning özining dua qilish adetlirini tepsiliy közitishtin chiqidu. U öz xelqining exlaqiy we rohiy chüshkünlükidin, shundaqla bichare halitidin intayin échinip, közige yash alidu (1:4). Mana bu Hemmige Qadirdin jawablargha érishidighan dualarning menbesi we siridur. Bu bashqilargha heqiqiy köngül bölüshtur.


Yene biri uning 2:4-5de xatirilengen duasidin kélidu. Bezi alimlar bu duani uning «oq duasi» dep ataydu. Padishah uningdin: «Néme teliping bar?» dep sorishi bilenla u: «Men asmandiki Xudagha dua qilip,...  (andin) padishahqa ... söz qildim» deydu.


Bu dua toghruluq töwendikilerni bayqaymiz: — 


(a) 

Bu dua ünlük oqulghan emes idi;

(e) 

U duani közini yummay, közi ochuq halda dua qilidu (beziler «dua qilghanda közümni yumushum kérek, dep oylaydu);

(b) 

Duani xizmet üstide qilghan;

(p) 

Uning duasi özi bilmeydighan tilda emes, belki öz ana tilda bolghan bolsa kérek; 

(t) 

Melum yönilishke qarap, yaki melum «muqeddes jay»da yaki ademning téni alahide bir halette (mesilen, yuyulghan, alahide kiyim-kéchek kiygen halette) oqulghan emes idi.

(ch) 

Dua nahayiti qisqa we peqet könglidila qilinghan;

(j) 

Bu duani Xuda qobul qildi we jawab berdi.


Rebbimiz Eysa Mesih bizge ögetkinidek, dualarning Xuda teripidin ijabet qilinishi üchün uzun ya köp qétim qaytlinishi zörür bolmaydu: — «Dua-tilawet qilghanda, butperes yat elliklerdikidek quruq geplerni tekrarlawermenglar. Chünki ular dégenlirimiz köp bolsa Xuda tiliginimizni choqum ijabet qilidu, dep oylaydu» («Mat.» 6:7). Xuda ademning chin könglidin qilinghan duasighila qaraydu; uningdin bashqa héchnémige qarighan emes; démek, shekil uning aldida héch muhim emestur.


Nehemiyaning xaraktéri

Biz yuqirida Nehemiyaning: —


(a) 

shad-xuramliqqa tolghan kishi; 

(e) 

dua-tilawetke bérilgen kishi ikenlikini bayqiduq. Biz yeni u toghrisida töwendiki ishlarni bayqaymiz: —

(b) 

U insandin emes, belki Xudadinla qorqidighan, jür’etlik adem idi (6:5-9, 10-14);



(p) 

U kemter adem idi (mesilen, u padishah teripidin waliy dep tiklengenlikini biwasite tilgha almaydu; sépil qurulushi toghruluq u: «Bu qurulushni Xudayimiz Özi élip barghan ish» deydu (6:16));

(t) 

köyümchan adem idi (qerzlerge boghulghanlar üchün heriket qilidu, 5:1-13);

(ch) 

U séxiy, köksi-qarni keng adem idi («waliyliq nan» xirajitini xelqtin almaytti; öyidikiler we her küni terep-tereptin yénigha kélidighan barliq méhmanlirigha kétidighan chiqimlarnimu öz yénidin chiqiratti. 5:1-13ni körüng. U Artaxshashtaning yénida ishligen waqtida xélila pulluq bolup qalghanidi);

(j) 

U emeliy adem, heqiqiy yétekchi idi; réalliqqa yüzlinidighan, tewekkül qilishtin qorqmaydighan adem idi. Hemme ishlarda özi bashlamchi bolatti (4:23); adem küchige hajiti chüshkende u awwal öz ademlirini aldigha qoyatti (13:19).


Xuda mushu künlerde öz jamaitide shundaq ademlerni bizge ata qilghay!


Yérusalém qandaqsige shundaq xarabe bolup ketti? Sépilni qaytidin qurush némishqa shunche muhim?

«Yérusalémning sépili bolsa örüwétildi, qowuqlirimu köydürüwétildi» (1:3); «Sheher chong hem kengri bolghini bilen ahale az, öyler téxi sélinmighanidi» (7:4).


Zerubbabelning yétekchiliki astida bolghan birinchi «qaytish», shundaqla ibadetxanining yéngiwashtin qurulushidin toqsan yil kéyin, sheherning shundaq xarabe halette turiwérishi köp ademlerge heyran qalarliq ish bolghan bolushi mumkin. Muqeddes ibadetxanining qaytidin qurulushi, shübhisizki, Xudaning pilanida birinchi orunda turatti; uning muhimliqi Hagay we Zekeriya peyghemberler teripidin éniq testiqlandi. Lékin sheherning özi néme sewebtin toluq qurulmidi?


Ésimizde tutushimiz kérekki: — 


(a) Xuda Öz xelqige: «Siler yolumda méngip Manga tayanghan bolsanglar silerni beriketleymen», dep köp qétim wede qilghan. Eger uning yollirida mangmisa, ularning hali barghanséri better bolup kétetti («Law.» 26:14-17, «Qan.» 28-bab). Shuningdek sürgünlüktin qaytqanlar ibadetxanini qurushtin érishken tejribini, qazanghan iman-étiqad we shuningdek muyesser qilinghan bext-beriketlerni yene terk etken bolsa, undaqta Xuda ularni melum birxil terbiyilik jaza astida qaldurushi mumkin idi. Yérusalém ahalisi bek az bolghanliqi we düshmenlerning hujumlirigha ochuq turghan haliti bundaq terbiye-jazaning bir qismi bolghan bolsa kérek.


(e) Qaytip kelgen xelqning köpinchisi intayin namrat idi. Ularning etrapidiki eller ichide nurghunlighan qaraqchilar we bulangchilar bar idi («Ezra» 8:31). Undaq ehwalda xelqler Yérusalémda emes, belki kichikrek sheherlerde olturaqlishishni xalaytti; undaq sheherlerning etrapigha sépil yasash Yérusalémdiki chong sépilni yasashtin köp asan idi. Uning üstige, nurghun kichik sheherlerning etrapidiki étizlar Yérusalémningkige nisbeten munbetrek idi.

Yérusalémdiki ehwalning derweqe shundaq ikenliki mezkur kitabning 11-babida roshen körünidu. Yérusalémgha ixtiyaren makanlashmaqchi bolghanlar qalghan xelq teripidin tolimu teriplinidu. Hazirqi zamanlarda köp kishilerning öz dölitining paytextide intayin turghusi bar, lékin shu dewrde paytext Yérusalémgha qaytish xeterlik hem musheqqetlik ehwalgha chüshüshke barawer idi.


(b) Yérusalém sépilidek shunche chong qurulush üchün köp kishiler birlishishi, hemkarlishishi kérek idi; iman-étiqad sus bolsa undaq birlishish, hemkarlishish mumkin bolmaytti.


(p) Yérusalém sépilining we qowuqlirining qurulushi Nehemiya kélishidin burunla bir yerge bérip qalghan bolushi mumkin, lékin netije 1:4de teswirlengendek idi: — «Yérusalémning sépili bolsa örüwétildi, qowuqlirimu köydürüwétildi». Bundaq ehwal düshmenlerning bulang-talangchiliq meqsiti bilen hujumlirining netijisi bolatti. Etrapida sépili bolmisa, kim Yérusalémda turushni xalaytti?

Bu terepte Israil Xudaning düshmenlirining ahanet we mazaq obyékti bolup qalghanidi; Xudaning xelqining paytexti yoqtur! Ibadetxanining özi, ibadetxanigha yandash qel’e, «Dawutning shehiri» qatarliq mustehkem kichik jaylar we birnechche mudapielik munarladin bashqa, sheherning mudapiesi yoq idi (2:8, 3:1, 11, 15, 19, 25, 7:2, 12:37-39).

Shuning üchün Xudaning pilanida sépilning qurulushi muhim bir basquch bolup, Mesihning dunyagha kélishi üchün birxil teyyarliq idi. Bu waqittin bashlap Yehya peyghember kélip Mesihning padishahliqini jakarlighuche bolghan töt yüz ellik yilda Xuda Malaki peyghemberning bésharitidin bashqa (Tewrat, «Malaki») Öz xelqige bésharet bermey, jimjit boluwalidu. Halbuki, «Yérusalém we sépilning qayta qurulushi toghrisidiki yarliq» chüshürülgendin bashlap Xudaning «bésharetlik saiti» Mesihning kélishining waqti-saitigiche bolghan ariliqtiki waqitni chikildap sanap béreleytti: —


«Shuni bilishing we chüshinishing kérekki, Yérusalémni yéngibashtin eslige keltürüp bina qilish buyruqi jakarlanghandin tartip, Mesih dégen emir meydangha chiqquche yette hesse «yette waqit» qoshulghan atmish ikki hesse «yette waqit» ötidu. Yérusalém shehiri yéngibashtin bina qilinip, meydan-kochilar we sépil-istihkam barliqqa keltürülidu, emma bu biseremjan künlerde bolidu» («Dan.» 9:25). 


«Daniyal»diki izahatlarda we «qoshumche söz»imizde biz bu ajayib bésharet üstide toxtalduq. Xudaning xelqi bu bésharetning Mesihning kélishi bilen emelge ashurulushini kütkünide, Daniyal peyghemberning bashqa bésharetliri, bolupmu «Daniyal» 11-babtiki bésharetler ashu töt yüz «jimjitliq» yillarda ularning könglini righbetlendürüp turatti.


Ezra bilen Nehemiyadin ibaret bu ikki zatning munasiwiti

Tewratshunas bolghan kahin Ezra Nehemiyadin awwal qaytip kelgen bolup, u ibadetxanida ötküzülidighan ibadette, xalayiqning Tewrat qanunigha bolghan hörmiti we nikah jehettiki islahatlargha türtke we ilham bolghanidi. Uningdin kéyin kelgen Nehemiyaning köngül bölgini awwal Yérusalémning sépilini qayta qurushtin ibaret idi. Bu ishlarning tertipi Xudaning Öz ailisini idare qilishidiki rohiy tertipte mutleq toghridur — «Awwal ichidiki ishlar, andin sirttiki ishlar» dégen tertip bek muhim rohiy prinsiptur. Kéyin, mezkur kitabta Nehemiya bilen Ezraning hemkarliship ishligenlikini körimiz; bu ish ularning tüp meqsetlirining emeliyette bir ikenlikini ispatlaydu.


Hezriti Ezra eslide bir terep qilghan («Ezra» 9-10-bab) «butperes qiz-ayallar bilen nikahlinish», shundaqla «yat elliklerning örp-adetliri bilen bulghinish» dégen mesililer, shundaqla shuninggha oxshap kétidighan bashqa qilmishlar Nehemiyaning künliride yene peyda bolghanliqi oqurmenlerge belkim sel heyran qalarliq tuyulushi mumkin («Nehemiya» 5- we 13-bablarni körüng). Ezra xelqning bundaq qilmishlirini eyiblimemti? U mushu ishlar aldida süküt qilip turdimu? U nede idi? Biz uning bundaq qilmishlargha kari bolmighinigha ishenmeymiz. Muqeddes yazmilarda melum ishlar toghrisida gep bolmisa bizmu héchnéme déyelmeymiz, elwette, biraq Ezraningmu Nehemiyagha oxshashla eslide Pars padishahi Artaxshashta teripidin waliyliqqa teyinlengenlikini bilimiz. Shuning bilen u waliyliq xizmitini («Ezra» 7:11-28) ada qilip bolghandin kéyin padishahning yénigha qaytip bérishi mumkin idi. Nehemiyamu shuninggha oxshash bolushi kérek idi («Neh.» 13:6).


Ezra kéyin ismi-jismigha layiq (uning ismi «yardem» dégen menide) Nehemiyagha yardem bérishke yene bir qétim Pelestinge kélidu (8:1ni körüng). Emeliyette Ezraning birinchi qétimqi kélishidin «butperesler bilen nikahlinish» mesilisi yene peyda bolghuche 28-29 yil ötken bolushi mumkin (13:1, 5-6ni körüng). Ariliqta Nehemiya Pars paytextige bérip kelgenidi. Shuning bilen uning we shundaqla Ezra yoq bolghan waqitlarda iman-étiqadning shundaq suslinip ketkenlikini bayqash héch ejeblinerlik ish emes.