Tewrat 24-qisim


«Yeremiya»

(Yeremiya peyghemberning kitabi)



Kirish söz


Kitabni qisqiche tonushturush

Yeremiya peyghemberning peyghemberlik xizmiti belkim miladiyedin ilgiriki 626-yilidin miladiyedin ilgiriki 585-yilighiche jemiy 42 yil dawam qilghan. Shuning üchün Tewrattiki «Yeremiya» dégen qisimning eng uzun bolushi heyran qalarliq ish emes, elwette. Jezmleshturimizki, mezkur kitab mushu 42 yil ichide u bergen bésharet we telimlerning bir yekünidin ibarettur. Israilning tarixida eng qarangghuluq mezgillerning biride, Xudaning sözi mushu bésharetler arqiliq uninggha yetküzülgen. Yeremiyaning kitabining özige zamandash bolghan Ezakiyal peyghemberning kitabi bilen shundaq ortaq yéri barki, u insanning gunahqa patqan heqiqiy halitini üzül-késil ashkarilap hem tehlil qilip, uni köz aldimizgha eyni halda keltüridu. Shunga u köp hallarda «ademning quliqigha yaqidighan» eser bolmay qalidu. Lékin hayat toghruluq töwendikidek keskin, jiddiy soalliri bolghan oqurmenlerge uningdin emeliy jawablar tapqili bolidu. «Némishqa halitim mundaq chataq?», «Men némishqa wedemde turmay özgilerning ümidini yerde qoyimen?», «Némishqa exlaqta herdaim meghlubiyette axirlishimen?», «Némishqa özümning Xudagha zadi yaqmaydighanliqimni chongqur hés qilimen?», hetta «Diniy murasimlargha özümni köp béghishlighinim bilen némishqa özümning Xudagha zadi yaqmaydighanliqimni chongqur hés qilimen?», «Némishqa bizning élimizning haliti shundaq chataq?» dégendek soallar oqurmende barmu? Emdi mezkur kitabta siz üchün jawablar bar.


Birinchidin, u herbirimizge «sadiq eynek» bolup, herbirimizge ichimizdiki chongqur yiltiz tartqan gunah menbilirini eks ettüridu; ikkinchidin, bu gunah menbeliridin qutulush yolini körsitip béridu. Bu yol peqet «Yehudiy xelqi» üchünla emes, belki pütkül insaniyet üchündur. U bolsimu, nijatliqtur! Bu ishlar üstide «qoshumche söz»imizde toxtilimiz («Qutquzghuchi-Mesih we yéngi ehde»).


Tarixiy arqa körünüsh

Yeremiya dunyagha kélishtin burun, Yehuda eng dehshetlik padishahlirining biri bolghan Manassehning 50 yilliq hökümi astida bolghanidi. «Shimaliy padishahliq» bolghan Israildiki «on qebile» Asuriye teripidin miladiyedin ilgiriki 722-yili sürgün qilinghan. Yehuda padishahi Manasseh bolsa öz padishahliqini qoghdash üchün Xudani izdep Uni bashpanah qilish we Uningdin yol sorashning ornigha, imkaniyetning bariche köprek yat eller bilen ittipaq tüzüshke intilgenidi. U bu yat ellerge bolghan «sadiqliq»i we «semimiylik»ini bildürüsh üchün ularning butlirini we butpereslik ishlirini qobul qilip ulargha atap butxanilarni salghuzghan; bu butpereslik hetta «insan qurbanliqi»ni, balilarni qurbanliq qilishni öz ichige alatti. Yeshaya peyghember uninggha: — Bundaq ishlarni dawamlashtursang Xuda pütkül Yehudani wetinidin mehrum qilip Babilgha sürgün qilidu, dep agahlandurghan. Lékin Manasseh héch qulaq salmighan; u belkim hetta Yeshaya peyghemberni öltürgen bolushi mumkin.

Köp ademler: «Men hazir gunah qiliwérimen, andin qérighanda towa qilimen» dégini bilen emeliyette nahayiti az bir qisim kishiler yashanghanda andin towa qilidu. Halbuki, ademni heyran qilarliq ish shuki, rezil padishah Manasseh melum derijide towa qilghan. Biraq xelqige nisbeten butperesliktin köp ziyan bolghan; ulargha butpereslik, shuningdek herxil rezillik singip ketkenidi. Lékin Manassehning oghli Yosiya sekkiz yashqa kirgende textke olturghan bolsimu, peqet on nechche yashqa chiqqandila bundaq ishlarni tüzitish istiki küchlük bolghanidi. Tewrattiki «Tarix-Tezkire» hem «Padishahlar» dégen qisimlarda bu ishlar xatirilengen: —


«Seltenitining sekkizinchi yili, u téxi güdek chéghidila, atisi Dawutning Xudasini izleshke bashlidi; seltenitining on ikkinchi yiligha kelgende Yehuda bilen Yérusalémdiki «yuqiri jaylar», Asherah mebudliri, oyma butlar we quyma butlarni yoqitip, zéminni pakizlashqa kirishti. 

Xelq uning köz aldidila «Baallar»ning qurbangahlirini chéqip tashlidi; u qurbangahlarning üstige égiz qilip orunlashturulghan xushbuygahlarni késip tashlidi; u yene Asherah mebudliri, oyma-quyma butlarni chéqip, uning topisini bu mebudlargha qurbanliq sunghanlarning qebrilirige chéchiwetti. But kahinlirining ustixanlirini qurbangahlirining üstide köydürüwetti; shundaq qilip, u Yehuda bilen Yérusalémni pakizlidi. U Manasseh, Efraim, Shiméon hetta Naftalighiche ularning herqaysi sheherliride we etrapidiki xarabilerde shundaq qildi; u qurbangahlarni chéqip, Asherah mebudliri we oyma butlarni kokum-talqan qiliwetti, pütün Israildiki xushbuygahlarning hemmisini késip tashlap, Yérusalémgha qaytti» («2Tar.» 34:3-7).


«... U Yehuda sheherliridin barliq kahinlarni chaqirtip, özige yighdi. Andin u Gebadin tartip Beer-Shébaghiche kahinlar xushbuy yaqidighan «yuqiri jaylar»ni buzup bulghiwetti; u «derwazilardiki yuqiri jaylar»ni chéqip buzdi; bular «sheher bashliqi Yeshuaning quwiqi»ning yénida, yeni sheher quwiqigha kirish yolining sol teripide idi (emdi «yuqiri jaylar»diki kahinlarning Yérusalémda Perwerdigarning qurbangahigha chiqishi cheklengenidi; lékin ular dawamliq öz qérindashliri bilen birge pitir nanlardin yéyishige muyesser idi)». («2Pad.» 23:8-9)


Bu islahat miladiyedin ilgiriki 672-yili bashlanghanidi. Bir yildin kéyin Xuda Yeremiyani peqet Israilghila emes, belki yat ellergimu peyghember bolushqa chaqirghan. U Yérusalémning shimaligha sekkiz kilométr yiraqliqtiki Anatot dégen yézidiki bir kahin ailisidin bolup, shu chaghda belkim on alte yashtin ashmighanidi. Shübhisizki, Yeremiya Yosiya padishahning islahat élip bérishida uni qollaydighan küchlük bir awaz idi.


Besh yildin kéyin, muqeddes ibadetxanini paklandurush jeryanida, Musa peyghemberge tapshurulghan «Qanun-desturlar»din köchürülgen bir «oram yazma» tépildi. Tépilghan yazma belkim «Qanun shehri» dégen qisimni öz ichige alghan; bu qisimda, Xudaning Israil bilen tüzgen ehdisining ikkinchi qétimliq tepsiliy élan qilinishi xatirilengenidi. Bu qanun-destur qismining tépilishi Yosiyaning islahatni algha sürüshige téximu ilham boldi.


Yeremiyaning bizge (11:1-8de) éytishiche, bu weqedin bir yil kéyin u ehdini jakarlash hem uni sherh qilish üchün yol alghan. Shübhisizki, u ehdini jakarlighinida öz bésharetlirini uninggha qoshup ayan qilghan.


Ehde ichide mundaq sözler bar («Qanun shehri» 12:13-14): —


«Sen köydürme qurbanliqliringni udul kelgen jaylarda qilmasliq üchün köngül qoyghin; peqet Perwerdigar hemme qebililiringning zéminliri arisidin tallighan jayda köydürme qurbanliqliringni qil we shu jayda méning sanga barliq tapilighinimgha emel qil».

Bu sözler boyiche Yosiya padishah Yérusalém (Xuda «tallighan jay»)din bashqa «yuqiri jaylar»da qilidighan qurbanliq murasimlarni bikar qiliwetkenidi.


Shuning bilen Yeremiya ehdini jakarlighanda, öz yurti Anatotta hemmidin qattiq qarshiliqqa uchrighan. Anatot bolsa «kahinliq yurt» idi; ésimizde barki, Yeremiya özi kahin idi. Yosiya islahat qilghinida Yeremiyaning ailisidikilerdin köp ademler belkim kahinliqtin qaldurulghan yaki töwenrek orunlargha chüshürülgen bolushi mumkin; eger ularning ichide özlirini «Baal»diki butpereslikke atighanlar bolsa ulardin belkim ölümge mehkum qilinghanlarmu bolghanidi. Anatotta bashqa yerlerge oxshash «yuqiri jaylar» bolushi mumkin idi. Yosiyaning shu yerlerde ibadet murasimlarni emeldin qaldurghanliqi del Yeremiyaning ailisidikilerge paydiliq «yuqiri jaylar»diki «aile ish-oqiti»ge bérilgen xatime bolghanidi. Uning ailisidikilerning inkasini tesewwur qilish tes emes. Ularning uni öltürüsh qestini 11:18-23-ayettin, we qattiq chetke qéqilishini 15:17-ayettin körgili bolidu. Uninggha xotun almasliq buyrulghanidi; chünki uning ömri daimliq xewp-xeter hem derd-elem ichide ötetti; uning toy qilmasliqining özi tümenligen yurtdashlirigha: «Xudaning pat arida chüshidighan jazaliri tüpeylidin, silergimu normal aililik turmush mumkin bolmaydu» deydighan bir bésharet bolatti.


Yeremiya özining japaliq tenha yolidin Perwerdigargha kötürgen dad-peryadliri we hetta aghrinishliri heyran qalarliq ish emes. Ularni 11-20-bablarda arilap-arilap uchritimiz. 15:19-20de Xuda bu toghruluq uninggha éghir bir söz qilidu we bilishimizche, u bu sözdin kéyin ikkinchi «Xudayimning yolidin yanghum bar» dégüchi, yaki shu yoldin qaqshighuchi bolmighan. U hazir kona esker bolup, yolni axirghiche méngishqa yüzini chaqmaq téshidek qilghan.


Yosiya padishah hayat waqtida, Yeremiya «chetke qéqilghan» we ölüm xetiri astida bolghini bilen, melum derijide «padishahning himayisi astidiki adem»mu idi. Ehwal «soghuq urush» dewridikidek idi; lékin u herdaim her ehwalda xelqlerge Xudaning sözini yetküzdi (25:1ni körüng; bu ayet Yehoakimning tötinchi yilighiche bolghan jeryandiki Yeremiyaning ehwalini teswirleydu).


22:15-16de Xudaning Yosiyani teripliginini körimiz (Xuda Yosiyaning oghli Yehoahazgha söz qilidu): —


 «Sen kédir yaghichidin yasalghan taxtaylarni chaplap, ata-bowiliring bilen besleshseng qandaqmu padishah bolushqa layiq bolisen? Séning atang (Yosiya) yep-ichishke teshekkür éytip, adalet we durus ishlarni yürgüzgen emesmu? Shunga u buning yaxshiliqini körgen. U möminlerning we namratlarning dewasini toghra sorighan; shunga xelqning ehwali yaxshi idi. Bundaq ish méni tonushtin ibaret emesmu?» — deydu Perwerdigar».


Shübhisizki, Xudaning orunlashturushi bilen, shimaliy zéminlarda bolghan siyasiy weqeler Yosiya padishahning kéyinki yillirida islahatlarni algha sürüshke erkinlik we waqit yaritip berdi. Yehudaning düshmini Asuriye shimaliy terepte Babilning wesweslirige we sherqiy terepte Médianing tehditlirige taqabil turush bilen bend idi. Miladiyedin ilgiriki 612-yili Babilliqlar Asuriye impériyesining paytexti Nineweni ishghal qildi; Asuriyening qoshuni gherbke, Haran shehirige yürüsh qildi. Ular shu yerde yene 609-yili Babilliqlar teripidin yéngildi.


Misir padishahi Pirewn «Asuriyeni qutquzayli, ularni özimizge ittipaqdash qilayli» dep ularning ishigha arilashmaqchi boldi. Shübhisizki, ularning meqsiti, Asuriyening ilkidiki Suriye we Qanaan (Pelestin) zéminlirige «in’am süpiti»de érishishtin ibaret idi. Shu yurtlar eslide Asuriyege béqinghanidi. Yehuda bu yurtlarning ichide bolghachqa, Yosiya bundaq ehwalni xalimay (Xudadin yol sorimayla) «Mégiddo jilghisi»gha chiqip Pirewn bilen qarshilashti. Uning qoshuni meghlup bolup özi ejellik yarilandi. Pirewn Asuriyeni qutquzalmighan bolsimu, uning qoshuni töt yil Efrat deryasi boyida turup Suriye hem Pelestinni özige béqindurdi. U Yehudaning yéngi padishahi Yehoahazni üch ay olturghan texttin chüshürüp, ornigha mustebit Yehoakimni textke olturghuzdi. Lékin Pirewn bolsa miladiyedin ilgiriki 605-yili Babil padishahi Néboqadnesar teripidin Karshimishta meghlup qilindi. Pütkül «ottura sherq» Néboqadnesarning aldida öz oljisidek halette boldi.


604-yili Yeremiya barliq bésharetlirini bir oram yazmigha xatirilitip, uni xelqqe oqutti; buning netijisi shundaq boldiki, padishah Yehoakim yazmini otdangha tashlap köydürüwetti (36:9).


Hazir butpereslik qaytidin üstünlükke ötti. Netijide Yeremiya we uninggha oxshash ixlasmen kishiler ziyankeshlikke hetta ölüm jazasigha uchridi. (26:20-23; 22:17ni körüng). Yeremiya derrilinip, zindangha tashlandi (20:2); ölümge mehkum qilinishqa tas qaldi (26:10 qatarliqlar). Yehoakim Xudaning ehdisini buzushi bilen teng, Néboqadnesar bilen tüzgen ehdinimu buzdi. Shundaq qilip Yehoakim miladiyedin ilgiriki 598-yili texttin chüshürülüp sürgün bolushqa höküm chiqirildi we sürgünlükke yolgha chiqipla dunyadin ketti. Uning izbasari oghli Yehoakin qaytidin Yérusalémni ching taqap, qarshiliqni dawamlashturdi; lékin Babil teripidin üch ayliq muhasirige élinghandin kéyin teslim boldi. Umu sürgün bolup, ibadetxanidiki qimmetlik qacha-quchilar, Yérusalémdiki mötiwerler we usta hünerwenler bilen teng Babilgha élip kétildi. Bu miladiyedin ilgiriki 597-yili idi.


Néboqadnesar bolsa «u yaxshi qorchaq bolidu» dep Yehoakimning akisi Zedekiyani textke olturghuzdi. Lékin emeliyette bolsa Zedekiya hemme elge nisbeten «qorchaq» bolup, pat arida Babilgha qarshi isyan kötürmekchi bolghan bashqa ellerdin kélidighan elchiler ömikini kütiwatqanidi (27:3). Uning höküm sürgen dewri Yeremiya üchün eng qiyin bolghan on yil bolghan idi.


Elchiler Zedekiyaning aldigha yighilghanda, Yeremiya nechche boyunturuqni kötürüp kirip ularni qattiq chöchütiwetti. U bularni elchilerning herbirige tapshurup, isyan kötürüshning paydisiz ikenlikini, Babil padishahining boyunturuqini qobul qilishi kérekliki toghrisidiki xewerni yetküzdi.


Yeremiya yene Babilgha alliqachan sürgün qilinghanlargha xet yézip ulargha: Sürgünlük mezgili 70 yil bolidu, lékin siler ixtiyaren Néboqadnesargha tinchliqta boysunsanglar bu sürgün bolush mezgili Xudaning bext-berikitini körgen yillar bolidu, dep nesihet qildi. Bundaq xewer «milletperwer»lerge yaqmaytti; bu xewer bolsa yene Yérusalémda hem Babilda turghan birnechche atalmish «peyghemberler» jakarlighan xewerning eksi idi. Mundaq xewer yetküzüsh Yeremiya üchün xeterlik yol idi; u yene «Séni taqaqqa sélishimiz kérek» dégendek tehditlerni anglidi (29:24-29). Lékin padishah Zedekiya Néboqadnesargha ichken qesimini buzup Babilliqlarni qaytidin qozghap, ularni «Sewr-taqitimiz qalmidi, qisas almisaq bolmaydu» dégüzdi; shu sharaitta ular Yérusalémning derwaziliri aldigha kelgen chaghda Yeremiya choqum téximu dadil nuqtiinezerde turushi kérek idi. Babilliqlarning kélishi, dédi Yeremiya, Xudadin chüshken jaza; Xudaning jazasini ulargha teslim bolush yoli bilen qobul qilish kérek, dédi. U hetta Néboqadnesarning Xudaning terbiyilik jazasini Öz asiy xelqi üstige beja keltürüshi bilen uni «Xudaning quli» (25:9, 27:6) dep atighan. Bundaq sözlerni «milliy xainliq» dep shikayet qilish asangha chüshidu. Yeremiya zindangha qamap qoyuldi (bu waqitta sheherde qehetchilik bolghan bolup, zindandikilerge qanchilik ozuq teminlinidighanliqini oqurmenler tesewwur qilalaydu). Yeremiya bu yerdin herbiy zindangha ötküzüp bérilip, axirda «patqaqliq azgal»gha tashliwétildi. U chongqur patqaqqa pétip soghuqtin we ajizliqtin ölüshke az qaldi. Heqiqiy milliyperwer del Yeremiya idi. Uning sözliri insanlarning oylap chiqqan xam xiyallirigha emes, belki Xudaning ayan qilghan wehiylirige asaslanghan, salmaq, éghir-bésiqliqtin chiqqanidi. Beziler: «Axirqi deqiqide kelgen qutquzush» toghruluq chüsheydighan bolsimu (we Xuda heqiqeten bezi waqitlarda «axirqi deqiqide» qutquzidu) lékin shu chaghda Xudaning sözi «qutquzush» toghruluq emes, belki peqet ademni kichik péilliq qilish toghruluq idi. Uning yoli bolsa «Kaldiylerge (Babilliqlargha) teslim bolunglar» dégenliktin ibaret idi. Lékin Zedekiya padishah «yumilaq tawuz»ning del eyni idi — bir qarargha kélelmeytti, herdaim palanchi terep yaki pükünchi tereptikilerning oylighanliridin qorqup yüretti. U daim, hetta Yeremiya zindanda yatqan waqitta uningdin meslihet soraytti, lékin alghan meslihetni tézla untup ketti. Axir bérip uning ikkilinishliri özige dehshetlik jazani élip keldi (39- hem 52-babni körüng).


Yeremiya meblegh sélip, ana yurti Anatottiki bir étizni sétiwélip Xuda ayan qilghan kélechekke bolghan ishenchini körsetti (32:6-14, 24-25). Yérusalém ishghal qilinghandin kéyin, Babilliq qarawul bégi uninggha ömrining qalghan künliride Babilda rahetlik sharaitta turmush ötküzüshke purset bergende, u belki Yehuda zéminida qélip eng namrat kishiler bilen bille qiyin sharaitlarda turushni tallishi bilen xelqqe bolghan heqiqiy muhebbitini körsetti. «Milliperwer» padishah we hökümran-serdarliri bolsa yurtidin qanche yiraq qachalisa shunche yaxshi dep beder qéchishqa intildi. Padishahning «hergiz teslim bolmaymiz» dégen «milliperwer» siyasitining aqiwiti Yérusalémning: «Qaytidin héchqandaq isyan kötürmisun» déyilgen mutleq halakitidin ibaret boldi. Yeremiya Babilliqlar békitken yéngi waliy Gedaliyaning himayisi astida, ziyankeshliktin sel aram tapti. Gedaliyaning Yeremiyagha bolghan illiq muamilisidin uning aqköngül we adil kishi ikenlikini köreleymiz. Epsuski, özün ötmey umu Babilning boyunturuqini eslide ret qilghan ishenmeslikning ziyinigha uchrighuchi bolup chiqti. Dalada yürgen bezi leshker bashliqliri Yehuda zéminida aman-tinchliqning yene bolghanliqidin xewer anglap Pelestinge qaytip keldi. Ular arisida Ishmail isimlik bir kishi bar idi. U shübhisizki, özini padishah qilip «yéngi padishahliq»ni qurmaqchi bolup, Gedaliyani öltürüwetti. Yehudadiki bashqa «leshker bashliqliri» bolsa uning pilanini tosidi. U qéchip ketti.


Bu ishlar leshker bashliqlirini éghir tenglikte qaldurdi. Babilliqlar békitken waliy we uninggha yardemchi hemrah bolsun dep qaldurulghan bezi Babilliq mensepdarlar we leshkerler öltürüwétilgenidi. Shuning bilen ularning qarishiche, bu weqeler Néboqadnesarning közige yene bir isyan bolup körünüshi mumkin idi. Ular Babilliqlar tézla qaytip kélip qisas alidu, dep oylidi. Yehudada qalghan herbiy küchler intayin az idi. Shunga ular Misirgha qéchish qararigha keldi. Halbuki, «Xudaning bashqa orunlashturushi barmidu, Uningdin sorayli» dep ular Yeremiyadin, Xudadin bésharet sorashni telep qildi. Yeremiya sewrlik bilen Xudadin söz kütti. On kündin kéyin wehiy uninggha kélip: «Yehuda zéminida turuwéringlar, Babil padishahigha boysununglar, we Men uni sözliringlargha ishendürimen» déyildi. Bu tolimu kütülmigen jawab idi, ularning uni anglighusi yoq idi. Ular axirida Yeremiyaning yardemchisi Baruqni «Sen Yeremiyani bizge qarshilishishqa kushkürttung» dep herxil bahane bilen, Xudaning sözini yene bir qétim nezirige almidi. Ularning bundaq shikayitining tolimu külkilikliki hemmige ayan bolsa kérek, chünki Baruq hem Yeremiya ular bilen bille Yehuda zéminida turuwerse we Babil padishahi bu zémingha qaytip kelse, ular bilen oxshashla xeterde qalatti. Ular Misirgha kirdi, Yeremiya hem Baruqni ular bilen bérishqa mejbur qildi. Waqit tertipi boyiche kitabning axirida, Yeremiyaning özini Misirgha mejburiy élip barghanlargha qarshi chiqip, ularning qaytidin bashlighan butpereslikini eyibligenlikini körimiz. Yeremiya: — Siler «Yehuda zéminida qéliwersek choqum Néboqadnesarning qoli bilen ölimiz» dégenidinglar, shunga siler Misirdimu Néboqadnesarning qoli bilen beribir tügishisiler, dep agahlanduridu. Ular tetürlük qilip uning eyibige reddiye bermekchi bolup, «Béshimizgha chüshken külpetning sewebi, ata-bowlirimizning we bizning butlargha choqunushimiz emes, belki séning Perwerdigaringgha ibadet qilish yolung boldi» deydu. Yeremiyaning bésharetliri yézilghan xatirisi Yeremiyaning «Heqiqetni ispatlayli; körimizki, kimning sözi inawetlik bolidu, ularningmu yaki méningmu?» dégen sözliri bilen axirlishidu (44:28). Yeremiyaning bésharetliri barliq insanlargha özlirining ispatini élip kélidu.


Yeremiyaning yardemchisi Baruq kitabning axirida Yeremiyada qandaq ishlarning yüz bergenlikini bizge körsetmigenliki sel sirliq ishtur. Lékin Yeremiya özi shundaq xalighan bolushi mumkin. Uningdin sewebini sorighan bolsaq shübhisizki, u bizge: «Muhimi peyghember emes, belki Xudaning peyghember arqiliq kelgen sözidur» dégen bolatti.


Yene qoshup éytishimiz kérekki, kitabta xatirilengen köp bésharetler waqit tertipi boyiche retlengen emes. Ular belki téma boyiche retlep qoyulghan. Töwende kitab mezmuni jedwilide bésharetlerning bérilgen waqitliri toghruluq bilginimizni körsitimiz.


Terjimimizde biz ibraniy tilshunaslirining tetqiqatliridin, bolupmu engilyelik alim «Dérik Kidnér»ning «Yeremiya» dégen esiridin köp paydilanduq.


Mezmuni


Bab, bésharet-weqeler, we waqti

Birinchi qisim — birinchi oram yazma  (Yeremiya 36:1-2)


Bab, bésharet-weqeler, we waqti

  Birinchi qisim — birinchi oram yazma  (Yeremiya 36:1-2)

Bab

Bésharet-weqe

Waqit (bilgenlirimiz)

(miladiyedin ilgiriki yillar)

1

Yeremiyaning chaqirilishi

626

2-6

Yehuda towa qilishi kérek

626-»-»

7-9

Ibadetxanida bésharet jakarlash

609 yaki kéyin 

10

«Asmandiki alametler» («bésharetler») muhim emes


11

Pütkül zéminda ehdini jakarlash


12

Yeremiyaning dad-peryadliri

622/621?? 

13

Kanap ich tambal

622/621?? 

14

Qehetchilik


15

Yérusalémning aqiwiti

ــ Yeremiyaning yene dad kötürüshi

- 

16

Yeremiya toy qilmasliqi kérek

- 

17

Gunah insanning asasiy mesilisi

ــ shabat küni toghruluq

- 

18

Sapalchidin alghan sawaqlar

- 

19

Sapal kozidin alghan sawaqlar

609 yaki kéyin 

20

Yeremiyaning urulushi

Pashxurgha bolghan bésharet

609 yaki kéyin 

Ikkinchi qisim — (köpinchisi) kéyinki bésharetler 

Bab

Bésharet-weqe

Waqit (bilgenlirimiz)

21

Yérusalémning axirqi qorshwiwélinishi

588

22

Töt padishah toghruluq bésharetler

598

23

Saxta padichilar, «Heqqaniy Shax» ....


24

Yaxshi we nachar enjürler

597 yaki kéyin

25

70 yilliq sürgünlük

605

26

Shiloh toghruluq bésharet

609 yaki kéyin

27-28

Babilning boyunturuqini

qobul qilishi kérek

594

29

Sürgün bolghanlargha yazghan xet

597din kéyin

30-31

«Ümid kitabi»

...

32-33

Yeremiyaning étizni sétiwélishi 

588/587

34

Kaldiylerning waqitliq kétip turushi

Qullarning azad qilinishi  

         588

35

Rekabiylardin alghan sawaq

601din kéyin

36

Oram yazma we uning köydürülüshi

605/604

37

Yeremiyaning qolgha élinip qamap qoyulushi 

588

38

Patqaqliq azgal

588/587 

39

Sheherning örüwétilishi

587

40

Yeremiyaning Gedaliyaning yénida turushi

587

41

Gedaliyaning öltürülüshi

587

42-43

Misirgha qéchish

587din kéyin

44

Qachqanlarning butpereslikini aqlishi

585

45

Baruq üchün bir bésharet

605

Üchinchi qisim — «yat ellerge» bolghan bésharetler

46

Misir

...

47

Filistiye

...

48

Moab

...

49

Ammon, Édom, Demeshq, Kédar, Élam

...

50-51

Babil

...

Xatime

52

Tarixiy Xatime

...



Waqit jedwili

Yil

Weqe

640/639

Yosiya padishah bolidu

628

Yosiya islahatni bashlaydu

627

Yeremiya xizmitini bashlaydu

626

Nabopolassar Babil impériyesini berpa qilidu

622/621

«Qanun-destur» kitabi tépilidu

612

Asuriyening paytexti Ninewe örüwétilidu

609

Yosiya jengde ölidu

Yehoahaz üch ay padishah bolidu

Pirewn Yehoakimni padishah qilidu

605

Néboqadnesar Pirewnning üstidin Karshimishte ghelibe qilidu

U Daniyal we bashqa qabiliyetlik kishilerni Babilgha élip kétidu

604

Yeremiyaning yazmisi Yehoakim aldida oqulup köydürülidu

601

Yehoakim Babilgha isyan kötüridu

598

Yehoakim texttin chüshürülüp dunyadin kétidu 

597

Tunji chong sürgün qilinish.

Yehoakin, hünerwenler, ibadetxanidiki qacha-quchilar, Ezakiyal peyghember élip kétilidu. Zedekiya padishah qilinidu

593

Zedekiya Babilgha chaqirilidu

589

Néboqadnesar Yehuda zéminigha tajawuz qilip Zedekiyagha hujum qilidu

«Zéminning weyran qilinishliri» bashlinidu («Ez.» 24:2) 

587

Yérusalémning ghulitilishi. Ikkinchi sürgün qilinishi 

582/581

Üchinchi qétimliq Babilgha sürgün qilinish

561

Yehoakin zindandin qoyuwétilidu

539

Babil örüwétilidu

538/536

Parsliq impérator Qoresh Babilda sürgün bolghanlarni Babildin azad qilidu 

520

Mukeddes ibadetxanining uli sélinidu


••••••••



Qoshumche söz


Biz mushu yerde herbir ayetni sherh qilmaqchi yaki kitabning her terepliri üstide toxtalmaqchi emesmiz; belki peqet oqurmenlerge yardem béridighan birnechche alahide témilar, birnechche qiziq nuxtilar yaki köp uchraydighan soallar üstide toxtilimiz.


«El bilen bir» yaki «eldin bölüngen»?

Insanlar üchün eng muhim téma bolghan (töwende toxtalmaqchi bolghan «Qutquzghuchi-Mesih we yéngi ehde») toghruluq sözlishishtin ilgiri, buning bilen zich baghliq bolghan bashqa muhim bir ish üstide toxtalmisaq bolmaydu. Derheqiqet: — 


«Elge baqqan xar bolmas»

«Elge qoshulsang er bolarsen, eldin ayrilsang yer bolarsen»

«Béliq sudin ayrilalmas, batur er eldin»

«Toptin ayrilghanni böre yer»

«Bölüngenni böre yer» dégen mushundaq maqal-temsiller nahayiti köp.


Bu maqal-temsillerni Eysa Mesihning bir gépi bilen sélishturayli: —


«Tar derwazidin kiringlar. Chünki kishini halaketke élip baridighan derwaza keng bolup, yoli kengtasha we daghdamdur, we uningdin kiridighanlar köptur. Biraq hayatliqqa élip baridighan derwaza tar, yoli qistang bolup, uni tapalaydighanlarmu az» (Injil, «Mat.» 7:13-14).


Emdi «el»ge egeshken bolsaq qaysi yolda bolimiz? Hayatliqqa baridighan «az adem tapalaydighan» yolda bolamduq? Eger siz jawaben: «Méning yurtum bashqa ellerge oxshimaydu» désingiz, bu peqet milletperes meghrurluqla, xalas. Melum bir elning gunahliri bashqa elningkige oxshimaydighan bolsimu, lékin biz tutqan herqandaq gunahliq yol peqet heqqaniyliq we pak-muqeddeslik orun alalaydighan jennetke bizni nalayiq qilidu. Öz gunahliringiz oxshash tézlikte özingizni dozaxqa élip baridighan bolsa, bashqilarning gunahlirini tenqid qilishning paydisi barmu?


Tewrattiki «Yeremiya» qismi bolsa bu heqiqetlerge roshen bir misaldur. U ömrining köp qismida öz jemetidikiler, öz dewridiki padishahlar we muhterem «diniy erbablar» teripidin chetke qéqilghan. Bezi waqitlarda yoshuruniwalghan, bezi waqitlarda qoghlanghan, u herdaim özini qestlep yüridighan kishiler tüpeylidin ölüm sayisida yüretti. U bolsa «eldin bölüngen»; lékin heq bolsa uningda, naheq bolsa «el»de idi. Yégane birla bolsun, yaki ming arisida bolsun, heqiqetke ishengen we heqiqetni sözleydighan, özini heqiqet bilen bir qilghan kishi bolsa heqliktur. «Bölüngenni böre yer» dégenning ornigha: «Xuda bilen bir bolghan köpning ichididur» dégen maqalni almashturghumiz bar. Mesilen, pütkül ailidikilirim, barliq ejdadlirim butqa choqunghan bolsa, méning butpereslikimmu toghra bolghan bolamdu? Méning etrapimdikiler oghrilar, baj oghrilighuchilar, yaki öz jörilirini aldap bashqilar bilen bir orunda yatquchilar bolsa, undaqta bu «köp kishiler qilghan» ish heqlik ish bolamdu? Qiyamet künide Hemmige Qadir bizdin: «Méning heqiqitimni néme qilding?» dep sorighanda biz: «Bashqilar buninggha egeshmidi, shunga menmu egeshmidim» dések qandaqmu bahane bolidu? Biz üchün zadi qaysisi üstün, Hemmige Qadirning sözimu, yaki «elning pikri»mu?


Bu ishta halqiliq mesile meghrurluq, meyli shexsiy yaki milliy meghrurluq bolsun, oxshashla meghrurluqtur. Eger Xudaning hayatimiz üstidin chiqarghan: «Gunahkar!» dégen hökümini qobul qilghumiz bolmisa, shuningdek uning nijatliq iltipatini qobul qilghumiz bolmisa, U bizge qarshi turidu. Hemmimizge öz gunahlirimizni tonup yétishning ornigha, bashqilarning gunahlirini tenqid qilish asangha chüshidu; öz élimizning gunahlirini tonup yétishning ornigha, bashqa elning gunahlirini tenqid qilish asan chüshidu. Biraq axirida mushundaq tenqidler özimizni dozaxqa élip baridu, xalas; biz daim öz gunahlirimizni bir terep qilmay turup bashqilargha «yollirini héch özgertmeydu ular» dep tene qilimiz. Hemmige qadir bu toghruluq néme deydu? Hetta biz öz gunahkar halitimizdin özgirishke intilidighan «az san»diki kishiler bolsaqmu, lékin «héchnémige tirishmaydighanlar»ning üstidin höküm chiqirip ularni kemsitishimiz mumkin; lékin bundaq höküm chiqirishimizning özi bizning téxi nijatliq yolida deslepki qedemni basmighanliqimizgha ispattur. Nijat yolining deslepki qedimi bolsa: «Öz gunahlirim Xuda aldida sésiqtur, peqet U manga méhir-shepqet körsetsila andin shexsiyetchilik we halaketning «patqaq azgili»din tartilip qutquzulimen» dégenni tonup yétishtin ibarettur.


Yeremiya hergiz «Men yaxshi, bashqilar yaman» yaki «özüm beg, özüm chong» deydighan, bashqilarni tenqid qilishqa amraq kishi emes idi. U öz éli teripidin kemsitilgen, daim ularning ziyankeshlikige uchrighan bolsimu, uning Xudaning ulargha rehimdilliq körsitishini dawamlashturushini tiligenlikini körimiz. Bezi waqitlarda u Xudadin: «Men üchün qisas alghaysen» dep dua qilghini bilen, mezkur kitabtin (mesilen, 14:8-9din) hem uning «Yeremiyaning yigha-zarliri» dégen kitabidin uning ularning hali üstidin tökken qayghu-hesretliri we ulargha baghlighan chongqur muhebbitinimu köreleymiz.


Bizge némishqa «Qutquzghuchi-Mesih» (23:6) we «yéngi ehde» 

(31:31-34) kérek?

Yuqirida éytqinimizdek, Yeremiyaning peyghemberlik xizmitining deslepki yilliri Yosiya padishahning «islahat élip barghan» waqtigha toghra kelgenidi. Yosiya özi Xudadin qorqidighan padishah idi. Emdi u butpereslikke pétip ketken bir el üstige padishah bolghanda némilerni qilishi kérek? U ishni muqeddes ibadetxanidin bashlidi; shu yerdin u herqandaq mebudlarni chéqip, barliq butperes kahinlarni ornidin qalduriwetti. U pütkül döletni tekshürüp, barliq tépip chiqqan butperes tawapgahlarni weyran qildi. U Musa peyghemberge tapshurulghan qanun-desturlargha boysunghan padishah bolush süpiti bilen bu ishlarni qilish uning burchi idi. U sotxanilardin parixorluq yaki chiriklishishni éniqlap chiqqan bolsa qet’iy bir terep qildi. Dölet boyiche zor katta bir «ötüp kétish héyti» ötküzdi («2Tar.» 30-bab). Yosiya toghruluq: «Uningdek Musagha chüshürülgen qanungha intilip pütün qelbi, pütün jéni we pütün küchi bilen Perwerdigargha qaytip, özini béghishlighan bir padishah uningdin ilgiri bolmighanidi we uningdin kéyinmu uninggha oxshash birsi bolup baqmidi» («2Pad.» 25:23). Sirttin qarighanda nurghun ishlar nahayiti ongushluq körünidu. Biraq Yeremiyaning shu künlerdiki bésharetliri ayan qilghandek, nurghun kishilerning ichide héchqandaq özgirish yoq idi. Buninggha misal keltürsek, Yosiyaning künliride Yeremiya ibadetxanida turup xelqqe mundaq tenbih bergenidi: —


«Balilar otun téridu, atilar ot qalaydu, ayallar qesten Méni renjitishke «asmanning xanishi» üchün poshkallarni sélishqa xémirni yughuridu, shuningdek yat ilahlargha «sharab hediye»lerni quyidu» (7:18).


Ottuz yil kéyin, Yohanan we uning leshkerliri Yeremiyani mejburlap Misirgha élip ketkende, u ularning Misirda qaytidin bashlighan «asmanlarning xanishi»gha bolghan butperesliki toghruluq yene tenbih béridu: — 


«Sen Perwerdigarning namida bizge éytqan sözge kelsek, biz sanga héch qulaq salmaymiz! Eksiche biz choqum öz aghzimizdin chiqqan barliq sözlerge emel qilimiz; özimiz, ata-bowilirimiz, padishahlirimiz we emirlirimiz Yehudadiki sheherlerde hem Yérusalémdiki reste-kochilarda qilghinidek bizler «asmanlarning xanishi»gha xushbuy yéqiwérimiz we uninggha «sharab hediye»lerni quyuwérimiz; chünki eyni chaghda bizning nénimiz pütün bolup, toqquzimiz tel, héch külpetni körmey ötken. Emma «asmanlarning xanishi»gha xushbuy yéqishni we uninggha «sharab hediye»lerni quyushni toxtatqinimizdin bashlap, bizning hemme nersimiz kem bolup, qilich bilen hem qehetchilik bilen halak bolup kelduq» (44:16-18).


Ularning mushu jawabi bizge: —


(1) Ular gerche Yosiya künliride butqa choqunushtin qol üzgen bolsimu, birdinbir seweb jazadin yaki bolmisa xelqning tapa-tenisidin bolghan qorqunchtin ibaret idi. Könglide bolsa uni téxi qilghusi bar idi.


(2) Gerche ular öz közi bilen Yeremiya peyghember éytqan shunche köp bésharetlerning emelge ashurulghanliqini körgen bolsimu, shundaqla bu bésharetler uning hazirqi gépining heqiqeten Xudaning sözi ikenlikini ispatlighan bolsimu, ular téxi anglimidi. Ularning gunahqa baghlighan arzu-hewesliri ularni köz aldidiki pakitlargha közini körmes qilghanni az dep, ularda hetta: «Gunah sadir qilmighanliqimiz bizge ziyan yetküzdi!» dégendek aldamchi tuyghuni peyda qilip qoydi.


Shuning bilen Yeremiya ularghila emes, hemmimizge intayin muhim söz yetküzidu: —«Qelb hemmidin aldamchi, uning dawasi yoqtur. Kimmu uni chüshinelisun?» (17:9).


Uning sözliri öziningki emes, belki Xudaning sözliri; ulargha köngül qoyup qarang. Mushu yerde mesile peqet «Yehudiy qelbi»de yaki «Yeremiyaning qelbi»de emes, belki «qelb»te, yeni barliq insanlarning qelbide. Qiyamet künide hökümler bizning qilghanlirimiz üstidin bolupla qalmay, yene bizlerning néme qilghumiz barliqi üstidinmu bolidu. Mesih Eysaning sözliride: —


«Siler burunqilargha: «qatilliq qilma» ... dep buyrulghanliqini anglighansiler... lékin men silerge éytimenki, kim öz qérindishigha sewebsiz renjigen bolsa, Xudaning höküm chiqirishigha uchraydu» (Injil «Mat.» 5:21). 

«Kim öz qérindishigha öch bolsa qatildur» (Injil «1Yuh.» 3:15)


Biz bashqa birsini öltürüshni xalaymizmu?

«Siler burunqilargha: «zina qilma» ... dep buyrulghanliqini anglighansiler; lékin men silerge éytimenki, kim bir ayalgha arzu-hewes bilen qarisa, u alliqachan könglide uning bilen zina qilghan bolidu» (Injil «Mat.» 5:27).

Biz bashqa birsi bilen zina qilishni xalaymizmu?



Birer nersini oghrilighimiz bolup baqqanmu? Derheqiqet, Musagha tapshurulghan qanunda: «oghriliq qilma» dep tapilinidu. Yene uningda: «nepsaniyetchilik qilma» depmu buyrulidu. Tepsiliy éytsaq: «Yéqiningning öy-imaretlirige nepsaniyetchilik qilma, uning ayaligha nepsaniyetchilik qilma, qul-dédeklirige, kala-ésheklirige yaki herqandaq bashqa teelluqatlirigha nepsaniyetchilik qilma» dégenliktur («Mis.» 20:17).

Bizning belkim birer nersini oghrilighimiz kelgendu? Lékin uni oghrilimighinimizning birdinbir sewebi: (1) oghrilash pursiti chiqmidi, yaki bolmisa; (2) bu ish kéyin ashkarilinip jazagha tartilish éhtimali bar idi. Lékin oghrilash niyiti yaki hewisi bolsila, Xuda aldida oghrilighangha barawer bolidu.


Hemme gep qelbde, yeni bizge Adem’atimizdin miras qalghan gunahiy tebiitimizde. U bizge rak késeldek chapliship bizni chiritidu, derex méwe chiqarghandek bizde gunahlarni chiqiridu.


Bashqa bir yerde Muqeddes Roh Yeremiya arqiliq bizge mundaq körsitidu: —


«Séning zédeng dawalighusiz, séning yarang bolsa intayin éghirdur» (30:12).


Xudagha ming teshekkür éytimizki, U bizni söygen we bizge bu mesilige yol teminligen. U dawalighusiz késelni dawalaydu! «Insanlarda mumkin bolmaydighan ishlar Xudada mumkin bolidu» («Mat.» 19:26). Xudaning bu mesilige bolghan jawabi «Yeremiya»ning birnechche yerliride intayin roshen halda bérilidu; mesilen: —


«Mana, shu künler kéliduki, — deydu Perwerdigar, — Men Dawut üchün bir «Heqqaniy Shax»ni östürüp tikleymen; U padishah bolup danaliq bilen höküm sürüp, zéminda adalet we heqqaniyliq yürgüzidu. Uning künliride Yehuda qutquzulidu, Israil aman-tinchliqta turidu; U shu nami bilen atiliduki — «Perwerdigar heqqaniyliqimizdur»» (23:5-6).


Xudaning gunahqa bolghan jawabi süpitide mushu yerde bir shexs körünidu. U bolsa «Dawutning ewladi», «Heqqaniy Shax»tur. Jahanda peqet bir adem mushu namlargha layiq — U bolsimu Eysa Mesihtur. U pütünley gunahsiz idi we menggüge pütünley gunahsizdur, «Heqqaniy bolghuchi». U hetta düshmenliridinmu: «Silerdin qaysinglar méningde gunah barliqini ispatliyalaysiler?» dep soraydu. Uning bu dunyagha kelgen herqandaq bashqa ademge oxshimaydighan bir yéri, u bir qétimmu gunah sadir qilip baqmighan we yuqiridiki sözler körsetkendek, pütkül Israil kelgüsi bir zamanda uni «Perwerdigar heqqaniyliqimizdur» dep chaqiridu («Yer.» 33:16nimu körüng). Biz töwende körsitilgen seweblerge asasen, bu söz Yehudiy bolmighan bizlergimu tewe bolidu dep ishinimiz. Xudaning Özidin kelgen bir heqqaniyliqqa ige bolush shunche ajayib ishtur! U Özi shexsen bizning heqqaniyliqimiz bolidu! Layaqetsizler, gunahkarlar bolghan bizlerge shundaq iltipat bolarmu?! Mana nijat!


Bu ish qandaq bolidu? Qelb jehettin u Xuda Israil we Yehuda bilen tüzmekchi bolghan «yéngi ehde» arqiliq emelde bolidu. Démisekmu, «Perwerdigar heqqaniyliqimizdur» bolghan Eysa Mesih bu «yéngi ehde»ni qurbanliq qéni bilen bedel tölep emelge ashurghan: —


«Mana, shu künler kéliduki, — deydu Perwerdigar, — Men Israil jemeti we Yehuda jemeti bilen yéngi ehde tüzimen; bu ehde ularning ata-bowiliri bilen tüzgen ehdige oxshimaydu; shu ehdini Men ata-bowilirini qolidin tutup Misirdin qutquzup yétekliginimde ular bilen tüzgenidim; gerche Men ularning yoldishi bolghan bolsammu, ular Men bilen tüzüshken ehdemni buzghan, — deydu Perwerdigar. Chünki shu künlerdin kéyin, Méning Israil jemeti bilen tüzidighan ehdem mana shuki:— 

Men öz Tewrat-qanunlirimni ularning ichige salimen,

Hemde ularning qelbigimu yazimen.

Men ularning Ilahi bolimen,

Ularmu Méning xelqim bolidu.

Shundin bashlap héchkim öz yéqinigha yaki öz qérindishigha: — «Perwerdigarni tonughin» dep ögitip yürmeydu; chünki ularning eng kichikidin chongighiche hemmisi Méni tonup bolghan bolidu; chünki Men ularning qebihlikini kechürimen hemde ularning gunahini hergiz ésige keltürmeymen, — deydu Perwerdigar» (31:31-34)


Bu yéngi ehde «Ez.» 36:25-27de bashqa shekilde tekrarlinidu: —


««Men süp-süzük suni üstünglargha chachimen, buning bilen siler pak bolisiler. Silerni hemme paskiniliqinglardin we butliringlardin paklaymen. Men silerge yéngi qelb bérimen, ichinglargha yéngi bir roh salimen; silerdiki tash yürekni élip tashlap, méhrlik bir qelbni ata qilimen. Méning Rohimni ichinglargha kirgüzüp, silerni emr-permanlirim boyiche mangghuzimen, Méning hökümlirimni ésinglarda ching saqlatquzimen, shuning bilen ulargha emel qilisiler».


Diqqet qilip oqusingiz, bu ehdide qilchilik shertlerning yoqluqini bilisiz. Xuda qayta-qayta «Men... Men... Men... Men.... bérimen.... bolimen» deydu. Bu Özi qilghan ajayib ishidur!


Belkim siz bir estayidil oqurmendek mundaq dep sorishingiz mumkin: «Derweqe bu ehde ajayip anglinidiken, manga tolimu yaqti, lékin «men Israil yaki Yehuda qowmliridin bolmisam, qandaqlarche bu ehdidiki ortaqliqqa ige bolalaymen?», andin yene «bu ehdining waqti keldimu-yoq?»... 


Sizning bu soalliringiz yaxshi hem orunluq. Awwal ikkinchi soalingizgha jawab bérey — bu ehdining waqti yétip keldi! Emma birinchi soalingizdinmu xatirijem bolung, Injilda, bu ehdining dairisi dunyadiki her bir adem üchün kéngeytilgen. Shuning bilen barliq insan üchün, bu ehde «Injil», yeni heqiqiy «xush xewer» bolup chiqqan (shunga bezide Injil «yéngi ehde»mu dep atilidu). Bularni ispatlap, rosul Pétrus mundaq dégen: —


 «Towa qilinglar, ... chünki bu wede (yeni ehde) silerge we silerning baliliringlargha, yiraqta turuwatqanlarning hemmisige, yeni Perwerdigar Xudayimiz Özige chaqirghanlarning hemmisige ata qilinidu» (Injil, «Ros.» 2:38-39).


Siz «yiraqta turuwatqanlar»dinmu? Emdi sizning Xuda ewetken bu Eysa Mesih, yeni «Perwerdigar heqqanliyliqimiz»gha iman-ishench baghlap, bu ehdini qobul qilishqa salahiyitingiz bardur!


Netijisi yuqiriqi ayetlerde déyilgendek bolidu. Yerimiya we Ezakiyal peyghemberler bergen ashu ayetlerni yene bir qétim inchikilep körüng, Xudaning qimmetlik wediliri boyiche, töwendiki netijilerning rast bar-yoqluqini körüp béqing: —


(1) 

Gunahliringning kechürüm qilinishi:

(2) 

Xudaning sendiki tash yürekni élip tashliwétishi;

(3) 

Sanga yéngi qelb bérishi (tash yürek emes, méhri-muhebbetlik qelb, qoshnangni söyidighan qelb);

(4) 

Xuda Özining Muqeddes Rohini qelbingge menggülük makanlashturushqa ewetip bérishi;

(5) 

Muqeddes Rohning Öz küch-qudriti bilen, wijdan we qelbingde Xudaning iradisini, emr-permanlirini sanga ögitip chüshendürüshi;

(6) 

Séning Xudaning iradisi, emr-permanliri boyiche ish körüshüng üchün tebiiy halda Xudagha muhebbitingning bar bolushi;

(7) 

Yaratquching Xudani, séni söyidighan Xudani shexsen tonushingiz:

(8) 

Xuda menggü Xudayingiz bolidu, siz menggü Uningki bolisiz;

(9) 

«Xuda menggü séning Xudaying» bolsa, ölümdin kéyin sen gunahning jazalishi bolghan dozaxtin qutulup, menggü Uning bilen bille jennette bolisen.

«Yéngi ehde», yeni Injil ashu toqquz netijining hemmisini öz ichige alidu.


Xuda kelgüsidiki bir künde, töwendiki ayetning sizde we mende emelge ashurulghanliqini körsetkey! Siz öz ismingizni töwendiki «bosh orunlar»gha tolduralamsiz?


«Shu künlerde, shu chaghda, — deydu Perwerdigar, ............ning qebihliki izdelse, héch tépilmaydu; ........ning gunahliri izdelse, héch tépilmaydu; chünki men ............ni kechürüm qilimen» («Yer.» 50:20)


Amin!


«Perwerdigar yer yüzide yéngi ish yaritidu — ayal kishi baturning etrapida yépiship xewer alidu» (31:22)

Bu ajayib bésharetning sherhi belkim mundaq: —


(1) «Etrapida yépishish» (ibraniy tilida «sabab» déyilidu)ning «qoghdash», «xewer élish» dégen menilirimu bar. «Sabab» (ibraniy tilida «etrapi bolidu») dégen sözni ayettiki «Shobab» (ibraniy tilida «yoldin chiqquchi») dégen söz bilen sélishturushimiz kérek. «Kona ehde» (Tewrat-qanun) astida Israil wapasiz («shobab») bolup, Xuda ularni herdaim «izdesh»tin bashqa amali bolmighan idi. Emdi ular özlirining wapasizliqini tügitidighan «yéngi ehde» (31-34ni körüng) «yéngi qelb, yéngi roh» bilen «Ayal kishi baturning etrapida yamashqan»dek ular özlikidin Perwerdigarni izdeydighan («sabab») bolidu.


(2) Uning üstige, Mesih adem süpitide, Meryemning qorsiqida hamile bolghanda bir ayalning bedini heqiqeten «uning etrapida yépishqan». Shu chaghda heqiqeten batur ayal teripidin qoghdalghan, dégili bolidu.

«Yéngi ehde» toghruluq bésharet (31-34-ayette) mushu bésharetning keynige kélidu. Bizningche bu tasadipiyliqtin emes; shu ajayib «yéngi ehde» Mesihning dunyagha kélishining biwasite netijisi we uning del nishan-meqsiti idi.



22-bab, 30-ayettiki: ««Bu adem «perzentsiz... adem» dep yazghin» dégen bésharet toghruluq

«Perwerdigar mundaq deydu: — Bu adem «perzentsiz, öz künide héch ghelibe qilalmighan bir adem» dep yazghin; chünki uning neslidin héchqandaq adem ghelibe qilip, Dawutning textige olturup Yehuda arisida höküm sürmeydu».

Bu muhim bésharet boyiche Yehoakin özi qaytidin padishah bolmaydu; uni «perzentsiz» dep yézish, uning «balisi yoq yaki balisi bolmaydu» démekchi emes, chünki töwendiki sözlerde «uning nesli» tilgha élinidu; belki «uning neslidin héchqandaq adem» padishah bolmaydu dégen menide. Tewrattiki («Yeremiya»din kéyinki) «Hagay» we «Zekeriya» dégen qisimlar boyiche, Yehoakinning chong oghli Zerubbabel kelgüside Mesihning muhim bir ejdadi bolidu («Hag.» 2:20, «Zek.» 4:6-10ni körüng). Mumkinchiliki barki, emeliyette Zerubbabelning atisi Shéaltiel Yehoakinning «jismiy nesli»din emes, belki Dawutning shahane ailisidiki bashqa bir jemettin bolup, u Yehoakin teripidin béqiwélinghan. Padishahliq nesebname boyiche Yehoakinning resmiy warisi, shundaqla «Dawutning textige waris» dep hésablinip, Mesihning ejdadi bolup chiqqan. Injil, «Mat.» 1:12 we «Luqa» 3:27-28ni körüng. «Luqa» 3:28 boyiche Shéaltielning atisi «Nériy» idi. Nériy «Dawut padishahning neslidin», Dawutning oghli Natanning jemetidin idi. Bizningche Babilgha sürgün bolghan waqtida Nériy ölgen, Yehoakin tughqanchiliq qilip Nériyning oghli Shéaltielni öziningki dep béqiwalghanidi.


(Yeni bir mumkinchiliki barki, Shéaltiel Zerubbabelni béqiwalghan — «1Tar.» 3:17-19ni körüng).

Yehoakin Xudaning «terbiye jazasi»ni körgendin kéyin, Babilda qaytidin melum bir yaxshiliqnimu körgen (52-bab, 31-34-ayetni körüng).


«Babilda yetmish yilliq qulluq» toghruluq bésharet; «yetimish yilliq weyran bolush»

«Barliq eller uning (Néboqadnesarning) oghlining hem newrisining qulluqida bolidu; andin öz zéminining waqti-saiti toshqanda, köp eller we ulugh padishahlar unimu qulluqqa salidu» («Yer.» 27:7). 


Bu bésharet bezide «békitilgen waqtidin ilgiri emelge ashurulghan» déyilidu. Chünki Néboqadnesar axirida miladiyedin ilgiriki 587-yili Yehudani sürgün qilghan, we Pars impératori Qoresh miladiyedin ilgiriki texminen 536-yili barliq sürgün bolghanlargha azadliq élan qilghan. Ariliqtiki mezgil peqet 49 yil idi. Lékin «qulluq» bolsa 6- hem 8-ayette xatirilengendek alliqachan bashlanghan: —


«Hazir Men bu zéminlerning hemmisini Babil padishahi, Méning qulum bolghan Néboqadnesarning qoligha tapshurdum; hetta daladiki haywanlarnimu uning qulluqida bolushqa teqdim qildim... lékin qaysi el boynini Babil padishahining boyunturuqi astigha qoyup qulluqigha kirse, shu elni öz yurtida turghuzimen, ular uningda tériqchiliq qilip yashaydu...» («Yer.» 27:6-, 8-, 11-ayet hem 38:17-21ni körüng).


Yehudagha nisbeten Néboqadnesarning birinchi qétim Yérusalémgha kélishi, Yehoakim padishahning uning «boyunturuqi astigha» kirishi bilen bashlanghanidi; shübhisizki, shu yilqi «qulluq» miladiyedin ilgiriki 605-yili idi.

Qoreshning «azad bolunglar» dégen élani chiqirilghan waqit toghruluq azraq jezmsizlik bar, chünki u uning resmiy halda «Babil padishahi» bolghan waqti bilen baghliq; alimlarning perezliri boyiche miladiyedin ilgiriki 538-536-yili arisida bolidu. Babil 539-538-yili ishghal qilindi, lékin «azad qilish» jakarnamisi belkim kéyinrek boldi.


Mumkinchiliki barki, bu «70 yil» Xudaning Öz xelqige bolghan méhribanliqi bilen qisqartilghan (töwende 18:7-8 ayetler üstidiki sözlerni körüng); lékin biz «Waqit miladiyedin ilgiriki 536-yili, bésharet del emelge ashurulghan» dégen közqarashqa mayilmiz. Shu ariliqtiki mezgil 69 «quyash yili» (365.25 kün) boldi; lékin emeliyette bu ariliqtiki waqit del yetmish «Babil yili» (360 künlük yil) boldi. Oqurmenler özliri hésablap baqsun: —


 Bir «Babil yili» = 360 kün

70 «Babil yili» sh 360 kün = 25200 kün

25200 kün ÷ 365.25 = 69 «quyash yili».


Némishqa «yetmish yil»?

Tewrat, «Law.» 26:27-42 we «2Tar.» 36:15-21ni körüng («Tarix-Tezkire»diki ayetler bolsa «Lawiylar»diki ayetlerning bayan-sherhidur). Musa peyghemberge tapilanghanliri boyiche Israillar öz zéminigha herbir yettinchi yili «shabat yil» (dem élish yili)ni bérishi kérek idi — démek, herbir yettinchi yil zéminda héch tériqchiliq qilmasliqi kérek idi. Biraq Israil bu tapshuruqqa zadi boysunup baqmighanidi. Ular Pelestin zéminini igiliwalghan waqittin, yeni Yeshua peyghemberning dewridin tartip Yeremiya peyghemberning dewrigiche bolghan ariliq del 490 yil idi. Shunga zéminining tégishlik «dem élish waqti» Israil uninggha igidarchiliq qilghan 490 yilning yettidin biri idi. Israil zémingha bu waqitni bermigechke, Xuda Özi berdi — del «yetmish yil» idi.


«Yetmish yilliq weyran (xarab) bolush» (25:11)

Mumkinchiliki barki, 25:11-ayet ikki mezgilni, yeni «70 yil qulluq» hem «70 yil weyran bolush»ni körsitidu; biz mushu közqarashqa mayil bolimiz. Bu közqarashning «Dan.» 9:1-2-ayetlerde mumkinchiliki körünidu: —«Médialiq Ahashwérushning oghli Dariusning birinchi yilida (u Kaldiylerning zéminigha padishah qilindi) yeni textke olturghan birinchi yili menki Daniyal muqeddes yazmilarni oqushum bilen Perwerdigarning Yeremiya peyghemberge yetküzgen kalam-béshariti boyiche, Yérusalémning xarab bolidighan jaza mezgili yetmish yil ikenlikini chüshinip yettim» («Dan.» 9:1-2).


Daniyalning köz aldidiki muhim bésharet «Yer.» 25:11-12 bolushi kérek idi: —


«... Bu pütkül zémin weyrane we dehshet salghuchi obyékt bolidu, we bu eller Babil padishahining yetmish yil qulluqida bolidu. We shundaq boliduki, yetmish yil toshqanda, Men Babil padishahining we uning élining béshigha, shundaqla Kaldiylerning zémini üstige öz qebihlikini chüshürüp, uni menggüge xarabilik qilimen».


«Pütkül zémin» weyrane bolup, «qehetchilik we waba késili»ge uchraydighan mezgil bolsa del Zedekiya padishah Néboqadnesargha isyan kötürüp, Néboqadnesar Yehuda zéminigha bésip kirgen küni bilen bashlinishi mumkin: bu waqit Zedekiya textke olturghan «toqquzinchi yili oninchi ayning oninchi küni», miladiyedin ilgiriki 589-yili idi («Ez.» 24:1, 2).


Bu waqittin 70 «Babil yili» yaki 69 «quyash yili» kéyin, muqeddes ibadetxanining uli qaytidin sélinghan küni, yeni miladiyedin ilgiriki 520-yili, «toqquzinchi ayning yigirme tötinchi küni»ge kelgende, shu küni Hagay peyghember shuni élan qildi: — 


«Emdi ötünimenki, köngül qoyup oylininglar — bu kün, yeni toqquzinchi ayning yigirme tötinchi künidin bashlap, mushu waqittin tartip, — yeni Perwerdigarning ibadetxanisining qayta qurulushini bashlighan künidin kéyinki ishlargha köngül qoyup oylininglar; danlar ambargha yighilghanmu? Üzüm talliri, enjür, anar hem zeytun derexliri héch méwe bermidi. Biraq Men bu kündin bashlap silerni beriketleymen» («Hag.» 2:18-19).


Bizningche «weyran bolush» dewri shu küni bilen axirlashti.


Sharab, haraq ichish toghruluq: «Rekabiylar»din alghan sawaqlar (36-bab)

Tewratta yaki Injilda sharab ichish men’i qilinghan emes; mest bolush qet’iy men’i qilinghan; heddidin éship ichish toghruluq qattiq agahlar bar, herqandaq sharab-haraq toghruluq yene roshen jékileshlermu bar (mesilen, «Pend-nesihetler» 20:1). Uningdin bashqa Injil bizge mushu jehetlerde özimizge néme ish yaqidu dep oylashla emes, belki bashqilarning hajitige köngül qoyushimiz kéreklikinimu jékileydu. Shuning bilen biz bashqilarning étiqadigha yaki salametlikige ziyan yetküzidighan ishlarni (meyli sharab ichish bolsun yaki herqandaq bashqa ish bolsun) qilmasliqimiz lazim; buning roshen bir misali, haraq xumari bolghan ademning aldida ichmeslikimiz kérek.


Rekabiylarning jemeti bolsa dewrdin-dewrge ejdadi Yonadabning «haraq-sharab ichmenglar» dégen teleplirige hörmet qilip kelgenidi. Ular shundaq qilip Musagha tapshurulghan qanundiki: «Ata-anangni hörmetle» dégen emrige itaet qilghanidi.


Emdi oylap baqsaq: — Ular bir peyghember teripidin, yeni Yeremiyadek ular intayin hörmetlep kelgen bir peyghember teripidin muqeddes ibadetxanining özige, kahinlardin birsining öyige teklip qilindi; andin peyghember ularni olturghuzup ulargha: «Sharabqa éghiz téginglar!» dep teklip qildi. Peyghember ulargha: «Bu Perwerdigarning sözi» dégen gepni qilmighanidi; lékin bu beribir intayin hörmetlik peyghemberning teklipi bolghandin kéyin, bu teklipni hörmetlesh kérek emesmu? Ular derhal keskin jawab bérip: «Ichmeymiz!» — dédi. Ular toghra qildimu? Kéyin Yeremiyaning ularning qilghanlirini teripligenliki ularning qilghanlirining toghra ikenlikini ispatlaydu, shuningdek uning ulargha bolghan teklipi emeliyette Perwerdigardin bolghan bir sinaq ikenlikini ispatlaydu. Bu ish bizge ikki intayin muhim prinsipni élip kélidu: —


(1) Xudaning sözi herbir insanning (uning mertiwisi qanche üstün bolushidin qet’iynezer) teklip-telipidin üstün turidu; we: —


(2) Melum bir ishning Xudaning sözi yaki iradisi ikenlikini éniq bilmigen ehwalda (bu gerche bir peyghemberning teklipi bolsimu) Xudaning bizge burun éniq tapilighanlirini özgertmeslikimiz lazim. Injildiki sözlerde: «Ishenchtin bolmighan herqandaq ish gunahtur» déyilgen («Rim.» 14:23). Bu «Ishta guman bolsa, qilma!» dégen sözning bashqa yaxshi bir ipadisidur.


Babil shehirining örüwétilishi toghruluq bésharetler (50-51-bab) 

Ejeblinerliki shuki, bu bablardiki Babil shehirining örüwétilishi toghrisidiki bésharetler birmubir emelge ashurulghan ayetlernimu, hem emelge ashurulmighan ayetlernimu öz ichige alidu. Biz töwende bu ikki jehet üstide toxtilimiz. Lékin awwal shularni körsitishimizke erziydu: —

(1) Babil Xuda békitken waqti kelgende öz gunahlirining jazasini tartip örüwétilidu;


(2) Babil Xudaning jazasini Israilgha yetküzgen qorali bolghan.


(3) Gerche Babilning özining jazalinidighan gunahliri bolghan bolsimu, Xudaning Israilgha körsetken iradisi shuki, Israil Babilgha (Xudaning «jaza qoral»i süpitide) ixtiyari bilen boysunushi kérek idi. Ular hetta 70 yilliq boysunidighan mezgilde Babilning tinch-awatliqi üchün dua qilishi kérek idi.

Babildin élinidighan qisas Israilning ishi emes, belki Xudaningki idi: «Intiqam almanglar, i söyümlüklirim; uni Xudagha tapshurup uning ghezipige yol qoyunglar, chünki muqeddes yazmilarda mundaq yézilghan: «Perwerdigar deyduki, intiqam Méningkidur, yamanliq Men qayturimen»» («Chöl.» 32:35, «Rim.» 12:19).

«Xudaning küchlük qoligha boysunup, özünglarni kichik péil turunglar, shuning bilen U tégishlik waqitta silerni yuqirigha kötüridu» («1Pét.» 5:6)


Bu ayetlerde téxi emelge ashurulmighan bésharetler

Babil shehiri hem impériyesi miladiyedin ilgiriki 539-yili örüwétilgende, örüwétilishi toghruluq bérilgen bésharetlerdin beziliri körülmigen: —


(1) Babilgha hujum qilghanlar «shimaliy zémindin Babilgha jeng qilmaqchi bolghan zor bir top ulugh eller» (50:9) bolmastin, belki sherqtin we shimaldin kelgen Pars impériyesining qoshunidur.


(2) «Uning her chet-chetliridin kélip uninggha hujum qilinglar, ambarlirini échiwétinglar; önchilerni döwiligendek uni xarabe-xarabe qilip döwilep weyran qilinglar; uning héchnimisini qaldurmanglar!» (50:26).


Tajawuz qilghan Pars qoshuni undaq qilmighan, eksiche özlirini buzghunchiliqtin xéli tartiwalghan. Qoresh sheherni weyran qilmighan. 50 yildin kéyin Kserksis padishah sheherde isyanni basturup sépil-istihkamlarni ghulitip yer bilen yeksan qiliwetken. Sheher asta-asta «döwe-döwe xarabiler, chilbörilerning turalghusi» (51:37) we «bir janggal, qaghjiraq yer we chöl-bayawan» (50:12) bolup qalghan. Axir bérip u Iraqtiki qumluq astigha pütünley kömülüp ketken. Shu yerlik qoychilarmu uningdin: «jin chaplashqan jay» dep shu yerni desseshtinmu qorqqan. Kütülmigen yerdin 1980-yilliri Sadam Huseyn uni: «Sayahet orni bolsun» dep qaytidin qurushqa bashlighan.


(3) «Babil ichidin qéchinglar, öz jéninglarni élip beder qéchinglar!» (51:6 we 45). Emeliyette bolsa Qoresh «azad bolunglar» dep élan qilip perman chüshürgende, sürgün bolghanlar «jénini élip beder qéchish» kérek emes idi. Beziler Babilda turuwérip Kserksis Babilni berbat qilghuche keng-azadilik turmush ötküzüp kelgen; shu waqitta bésharet, shübhisizki, Babilda turghan bu Yehudiylargha toghra kélip, qismen emelge ashurulghan.

Babil toghrisidiki bu «téxi emelge ashurulmighan» bésharetlerni qandaq chüshendüreleymiz?

(1) «Yer.» 18:7-8de, biz bésharetler toghruluq shu muhim qanuniyetni bayqaymiz: —


«Bezide Men melum bir el, melum bir memliket toghruluq, yeni uning yulunushi, buzulushi we halak qilinishi toghruluq sözleymen; shu chagh Men agahlandurghan shu el yamanliqidin towa qilip yansa, Men ulargha qilmaqchi bolghan yamanliqtin yanimen».


Lékin elning ishliri yenila heqqaniysizlikke pétip ketse emdi Xuda agahlandurghan jazani bir kün bolmisa yene bir küni béshigha chüshüridu: —


«Men yene bezide melum bir el, melum bir memliket toghruluq, yeni uning qurulushi we tikip östürülüshi toghruluq sözleymen; shu chagh shu el köz aldimda yamanliq qilip awazimni anglimisa, Men yene ulargha wede qilghan, ularni beriketlimekchi bolghan yaxshiliqtin yanimen».


Biz Yunus peyghemberning 150 yil ilgiri Ninewe shehirige yetküzgen agahidin buninggha bir misalni körimiz. U: «Qiriq kün ichide, Ninewe örüwétilidu!» dep jakarlighan. Ninewedikiler xewerni anglapla özlirini töwen tutup üzül-késil towa qilghan; netijide, sheher 40 kün ichide örüwétilmidi (Yunus buningdin meyüslinip ketti!). Halbuki kéyin, Yunus peyghemberning sözini untulup ketken waqitta, agah qilinghan jaza chüshürülgen. «Menggü örülmes» sheher jahanni zilzile keltürüp bir kündila balayi’apet bilen örüwétilgen. Tewratning «Daniyal» qismidiki 4-babtin bilimizki, Babil padishahi Néboqadnesar özini töwen qilip tekebburluqi hem rehimsizlikidin towa qilip textige qayta olturghuzulghan. Ishinimizki, uning üzül-késil towa qilghanliqi tüpeylidin, Babilgha chüshidighan axirqi toluq jaza kéchiktürülgen.


Yene ishinimizki, Injil «Weh.» 17-18-bablarda ayan qilinghandek, bu «emelge ashurulmighan ayetler» axirqi zamanlarda qaytidin peyda bolghan yéngi bir «rohiy hem jismaniy» Babilda emelge ashurulidu. Bu yéngi Babil dejjalning paytextliridin biri bolidu. Gerche hazir peqet «sayahet orni» bolsimu, Sadam Huseynning u yerde qurulush élip bérishi buning bashlinishi dep ishinimiz. 


Babil shehiri ishghal qilinghanda birmubir emelge ashurulghan bésharetler

Miladiyedin ilgiriki 539-yili Babilning ishghal qilinghanliqi tarixta eng ejeblinerlik hékayilerdin biridur. Babil shehiri Ninewe shehiridin téximu «örülmes» idi. «Qosh sépil»ning aylanmisi 30 kilométr, sirtqi sépilning égizliki 110 métr we qélinliqi 4 métr idi, ichki sépilning qélinliqi 7 métr idi. Sirtqi sépil üstide yene 80 métr égizlikte munar-poteyler jaylashqanidi; shu yerdin yiraqta turghan düshmenge oq, ot we tashlarni atqili bolatti. Ichidiki mémarchiliq we yoghan imaretler shu dewrde «jahanda bir» dep atalghan. Yeshaya, Ezakiyal we Yeremiya peyghemberler Babilning halakiti toghruluq bergen bésharetler shübhisizki, shu dewrdikilerge «ademning eqlige sighmaydighan, hergiz mumkin emes» dep körünetti. Ademni ejeblendüridighan ish shuki, Babil oq étilmay dégüdek ishghal qilinghan. Dunyagha kélishini Yeshaya peyghember aldin’ala éytqan, Pars impératori Qoresh qoshunini yéteklep sheherge yéqinlishidu. Kaldiyler qoshuni peqet sheher ichige chékinidu. Sheherde birnechche yilliq qorshawgha taqabil turghudek ozuq-tülük saqlanghan bolup, yoghan Efrat deryasi sheherning otturisidin éqip ötkechke üzülmes su menbesimu bar idi.

Sheherni muhasirige élishning ornigha, Qoresh «aldin yürgüchi qisim»ni sheherge yéqin ewetip, qoshunning köpinchisini deryaning yuqiri éqini boyida birnechche kilométr yiraqliqqa jaylashturdi. Shu yerde uning mutexessisliri dadil bir pilanni tüzdi; ular derya éqinining yönilishini deryagha yéqin bir oymanliqqa özgertmekchi boldi. Ular shundaq qilip sheherdin ötidighan derya éqinini töwenlitip öz küchlirining deryaning kirish we chiqish éghizidin, yeni ikki tereptin sheherge kirgüzüsh pursitini yaratmaqchi boldi. Sépilning astida deryaning ikki qétida kémiler kirip-chiqidighan «ikki qanatliq» ikki chong derwaza békitilgenidi; lékin bu derwazilar deryaning tégige yetmeytti, elwette.


Shuning bilen Qoreshning leshkerliri derya bilen oymanliq ariliqigha chongqur lékin qisqa bir östeng chapti. Östengdin chépilghan tash-topilarni Efrat deryasining ikki yénigha döwilep, deryani tosushqa teyyarlidi. Békitken küni kechqurun ular östengning eng axirqi qismini chépip éghiz échip, deryaning sulirini oymanliq terepke bashlidi. Shuning bilen bir waqitta deryaning qéshigha döwilep qoyghan tash-topilarni deryaning ichige ittirip chüshürüp deryaning yönilishini tosuwaldi. Mutexessislerning könglide soqqan chotliri toghra chiqti; derya pesiyip, sheherge yéqin turghan qoshun üchün deryadin méngip sheherge kirgüdek purset yaritip berdi.


Del shu küni kechte, padishah emirliri bilen chong bir bayramni ötküzmekte idi. Qedimki zamandiki grék tarixshunasliri Ksénofon we Héroditusning bizge xewerlendurushiche, Babilliqlar uchigha chiqqan haraqkeshler idi (Tewrat «Daniyal» 5-babta ordida yüz bergen ishlar xatirilengen).


Padishah emirliri, wezir-wuzraliri bilen katta ziyapette olturup mest bolghanda bir perishtining qoli körünüp, tamgha herplerni yézip padishahqa, bügün kéche padishahliqing sendin bashqa birsige tapshurulidu, dep élan qildi. Ordining sirtidimu puqralar bayramni tebriklimekte idi. Ularning özlirining bixeterlikige bolghan ishenchisi shunche kamil idiki, hetta sépilda közetchilik qilidighan jésekchilermu yoq déyerlik idi. Ikki grék tarixshunasning déyishiche, sheher otturisidiki puqralar héchnémini bilmey turupla sheher asasen ishghal qilinip bolghan.


Weqening bu tepsilatliri melum bolghandin kéyin, Yeremiyaning bezi sirliq bésharetlirini chüshengendek bolduq. Töwendiki ayetlerni misal süpitide neqil keltürimiz (oqurmenler özliri bashqa ayetlerning emelge ashurulghanliqini bayqiyalishi mumkin): —


«Kaldiyler üstige hemde Babilda turuwatqanlar, emirliri we danishmenliri üstige qilich chüshidu, — deydu Perwerdigar; qilich palchilar üstige chüshkende, ular hamaqet-exmeqlerdek körünidu; qilich ularning palwanliri üstige chüshüp, ular patiparaq bolup kétidu; qilich ularning atliri üstige, jeng harwiliri üstige, ularning sepliride turghan barliq yat leshkerler üstige chüshidu, ular ayallardek bolidu; qilich xeziniliri üstige chüshidu, ular bulang-talang qilinidu» (50:35-37). 


Biz hazir Pars qoshunining qandaq yol bilen shunche téz sheherni bésip kirgenlikini chüshinimiz. Ishghal qilinish tuyuqsiz bolghachqa, ularning «atliri, jeng harwiliri we barliq yat leshkerler» üchün küresh qilishqa hetta jengge teyyarlinishqa waqit-purset yoq idi.



«Qurghaqchiliq ularning suliri üstige chüshüp, ular qurup kétidu; bularning sewebi zémini oyma butlargha tolup, ular qorqunchluq mebudlar tüpeylidin telwiship ketken. Shunga chöldiki janiwarlar we chilböriler birlikte shu yerde turidu; shu yerde huwqushlar makanlishidu; u menggüge ademzatsiz bolidu, dewrdin-dewrge héch ahalilik bolmaydu» (50:38-39).


Biz hazir «Qurghaqchiliq ularning suliri üstige chüshüp, ular qurup kétidu» dégen bu sirliq sözlerni chüshineleymiz. 39-ayet esirdin-esirge asta-asta emelge ashurulghan. Sheher chöldiki qumlar astida kömülüp tépilmas bolup ketti. Bezi xudasiz kapir tarixshunaslar hetta: «Muqeddes Kitabta xatirilengen Babil bolsa bir riwayet, xalas, u mewjut emes!» dep mazaq qildi. Lékin 19-esirde bezi arxéologlar xarabilerni qumluqlardin kolap chiqti.


Ishinimizki, axirqi zamandiki «Babil shehiri»ning aqiwiti kona sheherningkige oxshash bolidu — «Shunga chöldiki janiwarlar we chilböriler birlikte shu yerde turidu,... u menggüge ademzatsiz bolidu, dewrdin-dewrge héch ahalilik bolmaydu»


«— Oqlarni uchlanglar! Qalqanlarni tutunglar! Perwerdigar Médianing padishahlirining rohini urghutti; chünki Uning niyiti Babilgha qarshi, uni berbat qilish üchündur; u ish bolsa Perwerdigarning qisasi, yeni Uning ibadetxanisi üchün alghan qisasidur. Babilning sépillirigha qaritip jeng tughini kötürünglar; közetni téximu chingraq qilinglar, közetchilerni Babilni chöriditip septe turghuzunglar; böktürme qoyunglar; chünki Perwerdigar Babildikilerning jazasi toghruluq némilerni dégen bolsa, U shuni könglide pemlep, uni ada qilidu» (51:11-12).


Xudaning Babil impériyesini örüshtiki qorali derweqe Médialiqlar (Parslar bilen bille) idi. Yuqirida düshmenlirige: «Közetni téximu chingraq qilinglar, közetchilerni Babilni chöriditip septe turghuzunglar» dégen bésharet bolsimu, Babilliqlar halqiliq peytte héchqandaq közetchilik qilmighan; shuning bilen «böktürme»ler tolimu muweppeqiyetlik bolghan.


«Babildiki palwanlar urushtin qol üzidu; ular qorghanlirida amalsiz olturidu; ularning dermani qalmaydu, ular ayallardek bolup qalidu; uning turalghulirigha ot qoyulidu; derwaza salasunliri sundurulidu. Yügürüp kéliwatqan bir chaparmen yene bir chaparmenge, bir xewerchi yene bir xewerchige Babil padishahining aldidila uchriship qélip uninggha: —«Silining pütkül sheherliri u chettin bu chetkiche ishghal qilindi; derya kéchikliri igiliwélindi, qomushluqlar otta köydürüldi, palwanliri dekke-dükkige chüshüshti!»— dep jakarlishidu» (51:30-32).


Biz yuqirida «Babildiki palwanlar urushtin qol üzidu» dégen weqe toghruluq söz qilduq.


«Derya kéchikliri igiliwélindi» — bu, sheherning deryadin hem ichidiki östenglerdin ötidighan köwrükler yaki kéchiklerni körsitidu. Bu jaylar tebiiy halda méngip kirgen Pars qoshuni teripidin birinchi bolup igiliwélinghan.


«Qomushluqlar otta köydürüldi» — sheherning sirtigha birnechche qumushluq jaylashqan. Bular köydürülse, sheherdin qachqanlar yoshurunghudek jaylar qalmaytti.


«Shunga Perwerdigar mundaq deydu: — Mana, Men séning dewayingni soraymen, sen üchün qisas alimen; Men uning déngizini qurutimen, buliqini qaghjiritimen. Babil bolsa döwe-döwe xarabiler, chilbörilerning turalghusi bolidu; zémini ademni dehshet basidighan hem daim ush-ush qilinidighan obyékt bolidu, héch adem shu yerde turmaydu» (51:36-37)

Biz yuqirida bu bésharetning köp tepsilatliri üstide toxtalduq. «Men uning déngizini qurutimen, buliqini qaghjiritimen» — bu, Néboqadnesarning ayali Niktoris qurghan chong bir su ambirini körsitishi mumkin. Bu su ambiri qurup ketse sheher we etrapidiki bulaqliri qurup kétetti. Mumkinchiliki barki, sheherning melum qismigha su teminlenmisun dep bu su ambiri Pars qoshuni teripidin tosuwélinghan (grék tarixshunas Héroditusning «tarixlar» 1:185 ni körüng).


Yehoakin sürgün bolghanda zindandin chiqirilishining néme ehmiyiti bar?

Xudaning Yeremiya peyghember arqiliq körsetken wedisi boyiche, u Yérusalém weyran qilinip Yehudadikiler sürgün bolghan 70 yildin kéyin, ular qutquzulup, ehwali eslige keltürülidu. Bizningche Yehoakinning zindandin chiqirilghanliqi (52:31-34) bayan qilinishtiki meqset, kelgüside bundaq ishlarning mumkinchilikini körsitish üchündur. Chünki Yehoakin eski padishah bolghanidi; Xuda Babil padishahi arqiliq uninggha körsetken bu méhir-shepqiti, yeni Ewil-Mérodaq padishahning uni zindandin chiqirip özige daimliq hemdastixan qilishi, ademni intayin heyran qalduridu; chünki Babil padishahliri Xudani tonumaydighan, adette intayin rehimsiz ademler idi. Lékin Hemmige Qadir Xuda rehimsiz padishahning könglige shundaq bir xiyalni kirgüzüp, uning qol astidiki melum bir ademning ehwalini shundaq ajayip özgertken yerde, emdi Uning pütkül bir elning ehwalini özgertishimu ejeblinerlik ish emes idi. Shuning bilen sürgün bolghan yaki bashqa yurtqa tarqitilghan Yehudiylar bu weqedin ümid alghan bolsa kérek.


Oqurmenlerge belkim melum bolidiki, Yeremiya peyghemberning: «Xuda silerni sürgün bolghininglardin 70 yil kéyin qutquzup, ehwalinglarni eslige keltüridu» dégen béshariti Pars impératori, yeni oxshashla Xudani tonumaydighan «Qoresh» isimlik adem arqiliq emelge ashurulghan.


Démisekmu, «Yeremiya» qismidiki bu 52-bab belkim Yeremiya peyghember dunyadin ketkendin kéyin bashqa namelum bir ixlasmen adem (Baruqmikin?) teripidin Yeremiyaning yazmilirigha kéyin qoshulghan bolsa kérek. Yeremiya özi belkim Misirda wapat bolghan.


Xudaning Yeremiyani chaqirghanda uninggha bergen wedisi

Yeremiya yash yigit bolup, Xuda uni chaqirghinida uninggha töwendiki wedini qilghan: —


«Qara, Men bügün séni Yehudaning padishahlirigha, emirlirige, kahinlirigha hem pütkül zémin xelqige qarshi turghuchi mustehkem sheher, tömür tüwrük we mis sépillardek tiklidim. Ular sanga qarshi jeng qilidu, lékin séning üstüngdin ghelibe qilalmaydu — chünki Men séni qutquzush üchün sen bilen billidurmen, — deydu Perwerdigar» (1:18-19).


Oqurmenler shuninggha diqqet qiliduki, Xudaning bu sözliri «ötken zamanda» éytilghan. Bir qarashqa, Yeremiya peqet güdek bir yash yigittek körünsimu, lékin iman-ishenchke nisbeten Xudaning sözi alliqachan ishengüchilerge pakit bolghan. Iman-ishenchke tolghan adem ishlargha Xudaning közqarishi bilen qaraydu.


Yeremiyaning qiriq yildiki duch kelgen qarshiliqqa yüzlinishi we taqabil turushi Xudaning bu sözlirining heqiqeten pakit ikenlikini ispatlighan. Xudaning küch-qudriti Yeremiyaning juriti hem ajizliqi arqiliqmu roshen körünüp kelgen. Bezi waqitlarda Yeremiya dermandin ketkenlirini hem derdlirini Xudagha tökken: —«Ah, men üchün chöl-bayawanda yoluchilar chüshkidek bir turalghu bolsiidi! Undaqta xelqimni tashlap, ulardin ayrilghan bolattim! Chünki ularning hemmisi zinaxorlar, munapiqlarning bir jamaitidur!» (9:2).


12-babta u yene yolning qiyinchiliqi toghruluq dad kötürgen: —«Men dewayimni aldinggha élip kelsem, adil bolup kelding, i Perwerdigar; lékin Sen bilen Öz hökümliring toghruluq sözleshmekchimen; némishqa rezillerning yoli ronaq tapidu? Asiyliq qilghuchilarning hemmisi némishqa kengri-azadilikte turidu?... 

Lékin Sen, i Perwerdigar, méni bilisen; Sen méni körüp kelgensen, Özüngge bolghan sadiqliqimni sinighansen. Ularni boghuzlashqa békitilgen qoylardek ayrip sörep chiqqaysen, ularni qetl künige ayrighaysen... 

... Bu xelq: «Xuda aqiwitimizni héch körmeydu» dewatidu?».


Xudaning uninggha bergen jawabi kütülmigen yerdin chiqqanidi: — Yeremiyaning ehwali téximu tes, téximu éghir bolidu we hetta uning öz ailisidikiliridin xeterge uchraydighini bolidu: —


«Sen yügürgen leshkerler bilen besleshkende, ular séni halsiratqan bolsa, emdi sen atlar bilen besleshseng qandaq bolar? Sen peqet aman-tinchliqta turghan zémindila xatirjem bolup Manga ishinisen, emdi Iordan deryasi boyidiki qoyuq chatqalliqlarda qandaq yürisen? Chünki hetta öz qérindashliring, atangning jemetimu sanga asiyliq qilghan. Ularmu séni yoqitish üchün awazini qoyup bergen. Gerche ular sanga méhirlik sözlerni qilghan bolsimu, ulargha ishenme!» (12:5-6)


Xudaning jawabining ikkinchi qismi bolsa Yeremiyagha «Séning pajieng we derding Méningkidektur» dégendek idi: —


«Özüm ailemdin waz kéchimen, mirasimni tashliwétimen, jan-jigirimni düshmenlirining qoligha tapshurimen» (12:7). Yeremiya öz ailisining we yurtdashlirining chetke qéqishliridin bolghan derdlirini, uni Xuda bilen derddash qilghan dep bilip yetti; bashqiche éytqanda, Xuda uning derd-elemlirini chüshendi, chünki U Özi derd-elem tartquchi idi.


Bilishimizche, gerche u yene bezi waqitlarda derd-elemlirini Xudagha tökken bolsimu, we gerche u téximu qiyin, ziyade échinishliq ehwalgha chüshidighan bolsimu, u yenila héch keynige qarimighan. U wehiydin yorutulghan közliri bilen Xudaning nijatining yer yüzide bolidighan axirqi ghelibisini körgenidi; bu ghelibe peqet öz xelqige nisbeten emes, belki barliq milletler üchün —


«I Perwerdigar, Sen méning küchüm we qorghinimsen, azab-oqubet künide bashpanahimsen. Eller bolsa yer yüzining chet-chetliridin yéninggha kélidu we: «Berheq, ata-bowilirimiz yalghanchiliq hem bimenilikke mirasxorluq qilghan; bu nersilerde héch payda yoqtur» — deydu» (19:16).


Kéyin u Xudaning yolini yurtdashlirigha körsitish üchün öz hayati we erkinlikini tewekkul qilidu; u Xuda jazani chüshürmekchi bolghan zémindin bir mirasni sétiwaldi. U rahet-paraghette emes, belki shu mirasta, namrat xelqi arisida turushni tallidi. Buningda u bizge peyghemberning qandaq ikenlikini körsitidu; peqet Xudaning muhebbiti we özgermes méhribanliqi toghruluq sözlerni yetküzüsh bilenla qalmay, belki öz hayatida ularni mujessemleshtüridu.


«I qérindashlar, özünglar soraqqa tartilmasliqinglar üchün bir-biringlardin aghrinmanglar; mana, soraq Qilghuchi ishik aldida turidu. Perwerdigarning namida sözligen burunqi peyghemberlerning qandaq azab-oqubet tartqanliqi, shundaqla sewr-taqet qilghanliqini ülge qilinglar. Biz mana mushundaq sewr-taqet bilen berdashliq bergenlerni bextlik dep hésablaymiz. Ayupning azab-oqubetke qandaq sewr-taqet bilen berdashliq bergenlikini anglighansiler we Perwerdigarning uninggha axirqi qilghinini, shundaqla «Perwerdigarning ich-baghri shepqet we rehimdilliq bilen tolghan»liqini körgensiler...» (Injil, «Yaq.» 5:9-11).