Tewrat 33-qisim
«Mikah»
(Mikah peyghemberning kitabi)
Kirish söz
Peyghember toghrisida
Mikah peyghemberning arqa körünüshi bizge namelum. Uning yurti Yehudaning jenubiy teripidiki, Yérusalémdin ottuz kilométr yiraqliqtiki «Moreshet» yaki «Moreshet-Gat» dégen kichik bir yéza idi. Shuning üchün biz uni déhqan yaki tériqchi bolushi mumkin dep perez qilimiz. Shunglashqimu uning ishletken sözlükliri bek addiy sözlükler bolghan. U qobul qilghan wehiylerning beziliri padishah, emirler we Yérusalémdiki baylar toghrisida bolghachqa, u pat-pat yurtidin chiqip «chong sheher» bolghan Yérusalémgha barghan bolsa kérek. U Yeshaya peyghember bilen zamandash bolup, ikkilisi Yehudada bésharet bergen, oxshashla nepsi aram tapmaydighan baylarning we «Néme gep qulaqqa yaqsa shu gepni éytidighan» saxta peyghemberlerning qarshiliqigha uchrighan. Yeshaya peyghember Mikahning bir bésharitini öz kitabida neqil keltürgen (4:1-4). Shu dewrlerde Amos we Hoshiya peyghemberler «shimaliy padishahliq» Israilda bésharet bériwatqanidi. Mikahning bésharetliri Yehuda toghruluqmu hem «shimaliy padishahliq» («Israil») toghruluqmu idi. Bezi waqitlarda u «Israil» dégen sözni ishlitip ikki padishahliqni birlikte tilgha alidu. Bundaq ehwal körülgende biz izahatlarni berduq.
Yézilghan waqti
Kitabidiki birinchi ayette Mikahning peyghemberlik xizmitini qiliwatqan mezgili körsitilidu. Bu mezgil Yehuda padishahliri Yotam, Ahaz, Hezekiyaning textke olturghan waqtilirini öz ichige alidu — yeni miladiyedin ilgiriki 739-686-yilliri (jemiy 53 yil). Kitabtiki bésharetlerning köpinchisi Asuriye impériyesi Yehudani ishghal qilishtin ilgiri, yeni miladiyedin ilgiriki 701-yilidin ilgiri yézilghan bolsa kérek — chünki ular shu weqeni aldin’ala éytidu.
Kitabning arqa körünüshi we témisi
Miladiyedin ilgiriki 922-yili Sulayman padishah ölgendin kéyin, Yehuda we Israil ikki padishahliq bolup bir-biridin ayrilip kétidu. «2Tar.» 10-babta mundaq xatirilengen: «Shu teriqide Israil Dawutning jemetidin (yeni, Yehuda qebilisidin) yüz örüp, bügünge qeder uninggha qarshi chiqip keldi».
Shu waqittin kéyin, yeni miladiyedin ilgiriki 8-esirning ikkinchi yérimi, Israil we Yehuda her ikkisining eng güllengen mezgili idi. Ikki paytext — Yérusalém we Samariye zor bayashatliqtin behrimen bolushqa bashlighanidi. Biraq ular bu bayashatliqqa éghir bedel tölengenidi — u bolsimu, kembeghellerning dehshetlik éksplitatsiye qilinishidur: «baylar téximu béyip kétiwatqan, namratlar téximu namratlishiwatqan» idi.
Xudaning Musa peyghemberge chüshürgen qanunlirida «namrat», «tul xotun», «yétim-yisir» we «yat musapir»largha yardem bérish toghrisida xéli köp maddilar bar idi. Her yette yilda, qerzni bikar qilish, özini qulluqqa sétiwetkenlerni hörlükke qayturush kérek idi; her ellik yilda («azadliq yili» yaki «burgha (chélish) yili») barliq qerzlerni bikar qilish we yer-zéminni öz igisige yaki ailisidikilerge qayturush kérek idi. Her yili hosulning «tunji ashliq»i yaki «tunji méwiliri»din ayrip élip, ibadet xizmitide bolghan kahinlar hem Lawiy qebilisidikilerge, andin kembeghellerge üleshtürüp bérishi kérek idi; hosul alghanda (meyli étizdin, üzümzardin bolsun) peqet bir qétimla «yighiwélish»qa bolatti. Mushu yighiwélishtin kéyin qélip qalghan yaki kéyin pishqan ziraetler yaki méwilerni kembeghellerning yighiwélishigha qaldurush kérek idi; her üch yilda, xelqning barliq kirimlirining we alghan hosullirining ondin birini ayrip kembeghellerge tarqitishi kérek idi. Bularning hemmisining üstide, muqeddes qanundiki: «Perwerdigar Xudayingni pütün qelbing, pütün jéning, pütün zéhning, pütün küchüng bilen söygin» we «Özüngni söygendek qoshnangni söygin» dégen ikki «büyük perman» bar idi. Sulayman padishah özining bir nesihiti bilen diqqitimizni bu ikki permanni ayriwetmeslik üstige merkezleshtüridu: «Miskinni bozek qilghuchi — Perwerdigargha haqaret qilghuchidur; hajetmenlerge shapaet qilish uni hörmetligenliktur» («Pend.» 14:31).
Lékin hökümdarlar, kahinlar we xelqning zor bir qismi bu belgilimilerning hemmisini közige ilmayla qalmay, eksiche oxshimighan derijide aldamchiliq, op’ochuq bulangchiliq, zinaxorluq qilish we sot sorunlirida para yéyishtek yaman illetler peyda qilghanidi. Xudaning wekilliri bolghan kishiler, yeni mushundaq ehwalni eyiblishi kérek bolghan kahinlar we «peyghemberler» süküt arqiliq qoshulushini bildürgen yaki uni aktipliq bilen qollighanidi. Heyran qalarliq ish shuki, Samariye (Israil) körünüshte intayin dindar bir xelqqe oxshaytti. Biz Tewrattiki «Amos peyghember» we «Hoshiya peyghember» dégen qisimlardin ularning sadiqliq bilen tawapkahlar (Beyt-El, Gilgal we Beer-shéba)gha «hej» qilidighanliqini, qurbanliqlarni qilishqa amraqliqini we diniy paaliyetlirining «debdebilik»likini bilimiz. Tewrattiki «Yeshaya peyghember» dégen qisimdin ularning «taet-ibadet»lirige qoshulghan yéqimliq yaki mungluq muzika-naxshliri toghruluq xewerdar bolimiz. Biraq ularning shu diniy paaliyetlirining hemmisi Xudaning neziride heqiqiy ixlasmenliktin tolimu yiraq bolghan, yirginchlik pasiqliq, xalas. Uning üstige, ularning shu «ibadet»i hetta butpereslik bilenmu ariliship ketkenidi.
Xuda Musa peyghemberge chüshürgen qanunda özige qurbanliq qilishning peqet bir jaydila bolidighanliqini békitken. Axirda bu jay Yérusalém boldi. U taghlar yaki döngler bolghan «yuqiri jaylar» üstige özige qurbanliq qilish ibaditi üchün qurbangahlarni qurushni qet’iy men’i qilghan. Biraq xéli baldurla kishiler (shübhisizki, eslide yaxshi niyet bilen) mushundaq qurbangahlarni yuqiri jaylarda qurushqa bashlighan; ular uzun ötmeyla butpereslik jaylirigha aylinip ketken; bezi butqa choqunush paaliyetliri hetta «Perwerdigarning namida» ötküzületti. «Baal» dégen butlargha choqunghanda, herxil shehwaniy gunahlar shu «ibadet»ning bir qismi bolghan; ishlar hetta bezide tesewwur qilghusiz dehshetlik haldiki «insanni qurbanliq qilish»qa aylinip ketkenidi.yehuda bilen Israilni ehwali del uzun yillar téwipning dewetlirini anglimighan, tamaqni heddidin tashqiri köp yégeshke, éghir késelge giriptar bolghan intayin sémiz ademge oxshatqili bolidu. Sirttin qarighanda uning qiyapiti intayin gewdilik we qametlik bolghini bilen, lékin uning haliti intayin xeterlik bolup, herqachan yiqilip ölüsh mumkinchiliki bar bolidu.
Yehuda we Israilning etrapidimu köp awarichilikler bar idi. Ottura sherqte zor özgirishler peyda bolghanidi. Miladiyedin ilgiriki 8-esirning ikkinchi yérimida tarix boyiche eng qanxor, aldamchi we tekebbur impériyelerdin biri, yeni Asuriye impériyesi meydangha chiqip, tézla üstünlükke érishti. Mikahning peyghemberlik xizmet mezgili ularning töt padishahining dewrini öz ichige alidu. Bu töt padishahning herbiri «muqeddes zémin»ge tajawuz qilip kirgen: —
(1) Tiglaf Pileser (III) (744-727). U Asuriyeni jahangirlik yoligha kirgüzgen. Filistiye, Demeshq, Galiliye we «Transiordaniye» keyni-keynidin uning qoshunlirigha ten bergen.
(2) Tiglaf Shalmanezer (V) (726-722). U «shimaliy padishahliq»ning paytexti Samariyege hujum qilghan. Sheher axirida uning iz basari Sargongha teslim bolghan.
(3) Sargon (II) (722-705). Samariye we shimaliy padishahliqning qalghan jayliridikilerni sürgün qilghan. Tekebbur Samariye eyni chaghda peqet Asuriyening bir «ölke»si bolup qalghan.
(4) Sennaxérib (704-681). Asuriyening eng dehshetlik, rehimsiz padishahi. Samariyening teslim bolghanliqi toghruluq xewer Yehudada hem qorqunch hem «reqibimiz axirida yoq bolidu» dégendek birxil körenglik peyda qilghan. Hezekiya padishah köp jehetlerde ixlasmen adem we «islahatchi» bolup, Yehudaning butpereslikining köp sirtqi ipadilirini élip tashlighanidi. Biraq Sargon IIning ölüshi bilen, u Asuriyege taqabil turush üchün Yehudani Misir, Babil we bashqilar bilen ittipaqdash qilishni «danaliq» dep bilgen. Bu siyasiti üchün u Yeshaya hem Mikah peyghemberler teripidin eyiblengen. Derweqe Sennaxérib qoy qotinigha chüshken böridek miladiyedin ilgiriki 701-yili Yehudagha hujum qilip, 46 sheher (jümlidin Mikah peyghember 1:10-15de aldin’ala éytqan toqquz sheher)ni ishghal qilip, Yérusalémni muhasirige alghan. Hezekiya bolsa Yeshaya we Mikahning bésharetlirini anglap ittipaqdashlirini tashlap: «teslim bolmaymiz» dep hemme ishlarni Perwerdigargha tapshurghan. «Yeshaya peyghember» dégen kitabtin oqurmenlerning bilginidek, Xuda bu ishqa biwasite qol tiqqan; bir kéchidila Asuriyening 185 ming eskiri sirliq halda ölgen. Bu karamet yolbashchilarning, shundaqla xelqning könglini peqet qisqa bir mezgil Xudagha qaratqan. Kéyinki yüz yil ichide pütün xelq «bir krizistin yene bir krizisqa» putliship yürdi. Néboqadnesar Babilgha padishah bolghanda, pütün xelq (Mikah bésharet bergendek, 4:10) Babilgha sürgün bolup ketti (miladiyedin ilgiriki 587-yili).
Biraq Mikahning bésharetliri Xudaning éghir jazalashliri bilen toxtap qalmaydu. Israilning tartqan azabliri arqiliq, ular Xudagha nida qilghanda, «Qutquzghuchi-Mesih» tughulidu (2:12-13, 5:1-6). Mikah (5:2de) uning tughulidighan jayini, yeni Beyt-Lehem dégen kichikkine yézini aldin’ala éytidu. «Mesih» bolsa axirida Israilni pütünley Xudaning yénigha qayturidu. U arqiliq Israil dunyani yorutidighan parlaq nurgha aylandurulidu (4-bab). Biraq ariliqta ular yene köp jebir-japa tartidu.
Injilni oqughanlar biliduki, «Beyt-Lehemde tughulidighan» Mesih bolsa del Eysadin bashqa adem emes. Kelgüsi bir zamanda Israil üchün qilidighinidek, U bu zamandimu «pulpereslik», «shehwaniyliq» we «hoquqpereslik», hetta quruq «diniy shekilwazliq» qatarliq butlarni tashlap, Özini izdigenler üstige Özining parlaq nurini chachidu.
Mezmunlar: —
Yuqirida körsetkinimizdek, Mikahning peyghemberlik xizmitini qilghan waqti 50 yil bolghan. Shübhisizki, uning kitabining mezmuni shu mezgilde yetküzgen nurghun xewerlirining ixcham bir yekünidur.
Üch qatar bésharet — hemmisi «Anglanglar!» bilen bashlinidu
1-qatar bésharet (1:2-2:13)
Israil «Gunahinglar tüpeylidin düshmenlerning hujumigha uchraysiler we sürgün bolisiler» dep agahlandurulidu (1:2-2:11). Biraq Perwerdigar Özi tallighan «qaldi»sini Yérusalémgha yighidu. Ular düshmenning muhasirisidin bösüp ötidu, Perwerdigarning Özi ularning padishahi bolidu (2:12-13). Bu weqening özi birxil bésharet bolup:
(1) Mesihning yéngi ehde astida ishengüchilerdin terkib tapqan Özining «qaldisi»ni yighip ulargha bolghan yétekchilik xizmitini we:
(2) Axirqi zamanlarda yüz béridighan ishlarni körsitidu. Shu chaghda Xuda Israilni yuqiridiki weqege oxshap kétidighan qorqunchluq ehwal astida yene karametlerni körsitip qutquzidu.
2-qatar bésharet (3:1-5:15)
Yérusalémning yétekchiliri pütünley chirikleshkenliki tüpeylidin, Perwerdigar Yérusalémni xarabilikke aylandurimen, deydu (3:1-12); biraq u yene axirqi zamanda Yérusalémni barliq ellerdin üstün kötürimen, dep wede béridu; (4:1-5); Özining «qaldisi»ni uning ichidin yighishqa, (4:6-8) shundaqla bu paklandurulghan yéngi xelq üchün ularni ghelibilik yétekleydighan «padichi», yeni Mesihni ewetishke wede béridu (5:1-15).
3-qatar bésharet (6:1-7:20)
Xelq butperesliki, asiyliqi we achközlükidin zawalliqqa yüz tutidu (6:1-7:7); biraq Xuda tallighan «qaldisi», yeni Uning mömin bendliri Uning rehim-shepqitige ériship, kechürüm qilinip qutquzulidu (7:8-20).
Shuning bilen peyghemberning herbir «jazalash xewer»i bolsa ushbu xewerge ishinip towa qilghanlar üchün ümidlik nuqta bilen axirlishidu. Köpchilik Xudaning jazasigha uchraydu; biraq Mikahgha dewrdash bolghan Yeshaya peyghemberning sözi boyiche: «Bir «qaldi» qaytip kélidu (we qutquzulidu)» («Yesh.» 10:21).
••••••••
Qoshumche söz
2-bab, 12-13 ayettiki bésharet toghrisida: —
«Men choqum séni bir pütün qilip uyushturimen, i Yaqup;
Men choqum Israilning qaldisini yighimen;
Men ularni Bozrahdiki qoylardek,
Öz yayliqida yighilghan bir padidek jem qilimen;
Ular adimining köplükidin jushqunliship kétidu.
Bir «bösüp ötküchi» ularning aldigha chiqip mangidu;
Ular bösüp chiqip, qowuqqa yétip bérip, uningdin chiqti;
Ularning padishahi ularning aldida,
Perwerdigar ularning béshigha ötüp mangidu».
Izahatlirimizda éytqinimizdek, bu bésharetning üch «emelge ashurulush» bolushi mumkin.
(1) Birinchi emelge ashurulush Yérusalémning Asuriye padishahi Sennaxéribtin qutquzulushi. Sennaxérib Yehudaning barliq sheherlirini ishghal qilip, andin Yérusalémni muhasirige alghandin kéyin: «Ular tézla yiqilidu» dep oylighan we maxtinip: «Méning butlirim Perwerdigardin ulugh» déginide, u alliqachan öz aqiwitini békitkenidi. Hezekiya padishah bolsa hemme ishlarni Perwerdigargha tapshurup, Sennaxéribqa teslim bolushni ret qilghan. Shu chaghda Sennaxérib: «Éfiopiye bizge hujum qilmaqchiken» dégen bir ighwani anglap, Asuriye qoshunini Yérusalémdin chékindürgen. Andin «Yeshaya peyghember» kitabida xatirilengendek: «Shuning bilen Perwerdigarning Perishtisi chiqip, Asuriyeliklerning bargahida bir yüz seksen besh ming eskerni urdi; mana, kishiler etigende orundin turghanda, ularning hemmisining ölgenlikini kördi!» («Yeshaya» 37-bab)
Bu derweqe Yehuda üchün yéngi bir bashlinish idi. Mushu yerde «bösüp ötküchi» «Perwerdigarning Perishtisi»ning Özi idi. Bashqa yerlerde toxtalghinimizdek ishinmizki, «Perwerdigarning Perishtisi» alahide shexs bolup, U «Perwerdigarning Söz-Kalami» bolghan Mesihdin bashqa shexs emestur.
(2) Ikkinchi emelge ashurulush yuqiriqidikidek anche «közge körünerlik» bolmisimu, uningdin muhim dep qaraymiz. Miladiyedin ilgiriki esirlerde, mushu ayetni sherhligen «rabbiy»lar (Yehudiy ustazlar)ning köpi ayettiki «bösüp chiqquchi»ni bolsa «Ilyas peyghember», «Padishah»ni bolsa «Mesih-Qutquzghuchi» dep qaraytti (bashqa peyghemberlermu Ilyas peyghemberning Mesihning yolini teyyarlaydighanliqini tilgha alidu). Injil dewrige kelgende Yehya peyghember awwal körünüp, xelqni Mesihke ishinishke teyyarlighanliqini körimiz. Yehya tughulushtin ilgiri, perishte Jebrail Yehyaning atisi Zekeriyagha mundaq xewer yetküzdi: «U (bu bala) Rebning aldida Iliyas peyghemberge xas bolghan roh we küch-qudrette bolup, atilarning qelbilirini balilargha mayil qilip, itaetsizlerni heqqaniylarning aqilanilikige kirgüzüp, Reb üchün teyyarlanghan bir xelqni hazir qilish üchün Uning aldida mangidu» (Injil, «Luqa», 1-bab).
Ottuz yildin kéyin Xudaning buyruqi boyiche Yehya peyghember «Iordan deryasi wadisidiki barliq rayonlarni kézip, kishilerge gunahlargha kechürüm élip kélidighan, towa qilishni bildüridighan sugha «chömüldürüsh»ni jakarlashni bashlidi» («Luqa», 3:3). Körimizki, Yehya bu xewerni Yérusalémda emes, belki chöl-bayawanda jakarlidi. U yene uning «chömüldürüsh»ining ademni Xudaning «kechürüm qilishi»igha élip baridu, deydu. Bu derweqe bir «bösüp chiqish» — Yehya peyghemberning mana shundaq yéngi xush xewerni jakarlighan waqtighiche, Xudaning «kechürüm qilish»i Yérusalémdiki muqeddes ibadetxanisida qilinghan qurbanliqlar arqiliq bolup keldi. Xudaning «qaldisi» bolghan mömin bendiliri Yehyaning sözlirige kirip chömüldürülgen. Mesih Eysa ashkara telim bérishke bashlighanda, Yehyaning köp egeshküchiliri uningdin ayrilip, Eysa Mesihning keynidin méngishqa bashlighan. Shuning bilen töwendiki parang bolghan: —
«Andin muxlislar Yehyaning yénigha kélip:
— Ustaz, Iordan deryasining u qétida sen bilen birge bolghan, özüng teriplep guwahliq bergen héliqi kishi mana hazir özi kishilerni chömüldürüwatidu, we hemme adem uning yénigha kétishiwatidu, — dédi.
Yehya mundaq jawab berdi:
— Eger uninggha ershtin ata qilinmighan bolsa, insan héchnersige ige bolalmaydu. Méning silerge: «Men Mesih emes, peqet Uning aldida ewetilgenmen» déginimge siler özünglar guwahchisiler. Kélinchekni emrige alghuchi yigittur (Yehuda mushu yerde Mesihni körsitidu); lékin yigitning awazini anglashni kütüp turidighan yigitning qoldishi uning awazini anglap, qelbide tolimu xursen bolidu. Méning bu xursenlikim emdi tolup tashidu. Uning güllenmiki, méning ajizlashmiqim muqerrerdur» («Yuh.» 3:26-30).
Mushu yerde «bösüp chiqquchi» öz xizmitini ada qilghan boldi. Xudaning «pada»si kona qurbanliq tüzümidin bösüp chiqip, öz padishahi Reb Eysa Mesihge egishishke bashlighan. Ular bu yolda Mesih Eysa Özi ularning gunahliri üchün qurbanliq bolupla qalmay, belki pütün dunyaning gunahliri üchün axirqi, mukemmel we toluq qurbanliq bolidighanliqini tonup yételeydu. Bu emelge ashurulush belkim Mesih Eysaning melum bir sirliq bayanigha chüshendürüsh bolidu: —
«Tewrat qanuni we peyghemberlerning yazmiliri Chömüldürgüchi Yehyaghiche silerge yétekchi bolup keldi; shu waqittin bashlap Xudaning padishahliqining xush xewiri jakarlinip kéliwatidu; padishahliqqa kirmekchi bolghanlarning herbiri shu padishahliqqa bösüp kiriwélishi kérektur» («Luqa», 16:16, «Mat.» 11:11-15-ayetlernimu körüng).
(3) Üchinichi emelge ashurulush axirqi zamanlarda yüz bérishi muqerrer. Mikah we bashqa peyghemberler bashqa yerlerde bésharet berginidek, axirqi zamanda «Mesihning reqibi» dejjalning «ézitqu yétekchiliki»de, barliq eller Yérusalémgha hujum qilishqa yighilidu. Mikahning mushu 12-ayettiki «Bozrah» (hazirqi Iordaniyening «Pétra» shehiri)ni tilgha alghini, belkim shu waqitta Xudaning Öz «qaldisi»ni qoghdash üchün shu yerge yighidighanliqini körsitidu («Yesh.» 63:1, «Hab.» 3:3-ayetler we izahatlarni körüng). («Bozrah» dégenning menisi: «qoy qotini»)
Xuda Öz «qaldisi»ni shexsen Mesih arqiliq qutquzidu. U ularni yéteklep ghelibe bilen «bösüp chiqip» kélidu; shuning bilen pütünley yéngi bir dewr bashlinidu.
Amin!