Tewrat 32-qisim
«Yunus»
(Yunus peyghemberning kitabi)
Kirish söz
Tewrattiki «Yunus peyghember» dégen kitab qisqa bolghini bilen, bu kitab Xudaning insanlargha bolghan semimiy muamililiri we méhri-muhebbiti jehette chongqur mezmun we sawatlargha tolghan shereplik kitabtur. Biz kéyinche kitabtiki birnechche chongqur ehmyetlik ishlar üstide qisqiche toxtilip ötimiz. Xudaning Muqeddes Rohining oqurmenlerge yar bolup, kitabning sirlirini achsiken dep dua qilimiz.
Yunus peyghemberning «qachqun peyghember» dégen nami bar. Bezi kishiler Yunus peyghember yüreksizlikidin, yeni zorawanliqqa choqunidighan esheddiy Asuriyeliklerdin qorqup, Xudaning sözlirini ulargha yetküzüshtin bash tartip qachqan dep oylaydu, we shundaq oylap uni peqet chüshenmeydu. Biz kitabni oqughinimizda undaq qarashning pütünley xata ikenliki ispatlinidu; hemde eksiche, Yunusning adem hem peyghember süpitidiki ulugh bir zat ikenliki ochuq körünidu, dep ishinmiz.
Kitabning zadi qaysi waqitta yézilghanliqi namelum. Biraq Yunus peyghember Israilning shimaliy padishahliqidiki Yereboam (II) padishah bolghan mezgilde (miladiyedin ilgiriki 793-753-yillarda) peyghemberlik qilghan, dep qaraymiz. Uning bir béshariti Tewrattiki «Padishahlar (2)» 14-babta xatirilinidu. Tewrattiki ushbu qisimda bolsa uning Xuda teripidin Asuriye impériyesining paytexti Ninewe shehirige ewetilgenliki xatirilengen.
«Yunus» dégen kitabni tehlil qilishtin awwal, «Asuriyler» toghrisida qisqiche toxtilishimizgha toghra kélidu. Arxéologlarning tapqanliridin, qézip chiqarghan qedimki tash pütüklerdin we yadnamilardin bilimizki, Asuriyelikler intayin xurapiy bir millet idi; ular birnechche xil butlargha choqunghan; ularning eqidilirini xulasilap éytqanda, ularni zorawanliqqa, rehimsizlikke we hoquqqila choqunghan dégili bolidu. Ular düshmenlirimizni qanche esheddiylik bilen bitchit qilsaq, ularni esirge élip qanche wehshiy qiyin-qistaqqa alsaq, kelgüside urush qilish küchimiz shunche küchlük bolidu, dep ishengen. Töwendiki birnechche söz Yunus peyghemberdin 50 yil ilgiri yashighan Asuriyening «Ashur-Banipal» isimlik bir padishahining yilnamisidin élinghan: —
«Men Téla dégen sheherge yéqinlashtim... Bu sheher intayin puxta bolup, üch sépil bilen qorshalghan. Sheherdikiler bu sépillirigha ishinip, men bilen sülh tüzüp, putlirimni quchaqlashni ret qildi. Men qattiq urush we qirghinchiliq bilen sheherge hujum qilip uni ishghal qildim. Ularning eskerliridin üch mingini qilichlattim; oljilarni, jümlidin ularning öy jabduqlirini we kala-qoylirini élip kettim....
Ularning arisidin alghan esirlerdin bezilirini men otqa tashliwettim... bezilirining burnini, qulaqlirini, barmaqlirini késiwettim... nurghunlirining közlirini oyuwettim. Men tirik qalghanlardin bir tüwrük, ölüklerning bashliridin yene bir tüwrük yasidim; ularning bashliridin nurghunlirini sheherdiki yaghachlargha qéqip békittim; yash qiz-yigitlerni ot bilen qiyin-qistaq qilip öltürüwettim; axirda sheherni weyran qilip etraplirini astin-üstün qiliwettim...».
Mana bu Yunus ewetilmekchi bolghan sheherdiki kishilerning ehwali. Emdi Yunus némishqa qachqanliqini oqurmenler özi kitabni oqughinida oylinip körsun. Bu mesile üstide hem «Yunus»ning bashqa muhim nuqtiliri hem sorighan soalliri toghrisida kitabning qoshumchiside azraq muzakirilishimiz. Emdi «Yunus peyghember» dégen kitabning özige kéleyli!
Mezmun: —
1-bab: |
Yunus Ninewege ewetilidu, biraq qéchip kétidu. |
2-bab: |
Yunusni chong béliq yutuwalidu. Yunusning duasi |
3-bab: |
Yunus Ninewege baridu. U Xudaning sözlirini ulargha yetküzidu. Xalayiq towa qilidu. |
4-bab: |
Yunus naraziliq bildüridu. Xuda uninggha bergen jawab-sawaq. |
••••••••
Qoshumche söz
Yunusning Asuriyeliklerge wez éytish wezipisidin qéchip kétishini chüshinish üchün, yenila ularning qandaq kishiler ikenliki hem ularning Yunusning öz yurtdashliri bolghan Israillar bilen qandaq munasiwiti bar ikenliki toghruluq azraq sözliginimiz tüzük.
Biz kirish sözde Asuriyeliklerning padishahi «Ashurbanipal»ning zorawanliq heriketlirini azraq tonushturduq. Padishahning rehimsizliki kéyinki padishahlar üchün muqim «istéla qilish ölgisi» bolup qalghan. Yunusning dewrige kelgende, Asuriye impériyesini dunyadiki eng chong «Küch igisi» we yene kélip, «Xudasizliqning del özi» dep hésablighili bolatti. Israillar aliburun ulargha éghir séliqlarni tapshurghuchi bolup qalghanidi. Yunus yene uningdin 600 yil ilgiri Balaam isimlik bir peyghemberning Asuriyening qorqunchluq bir el bolushi toghruluq bir bésharetni qilghininimu biletti. Amos peyghembermu Asuriyening tajawuz qilidighanliqini aldin’ala éytqanidi («Amos» 3:11-15, 6:1, 6:14-15ni körüng; Amos peyghember qesten biwasite Asuriyening ismini körsetmeydu). Yunusning dewride, Asuriyelikler Yunus we uning yurtdashlirini ézishke, ulargha tajawuzluq qilishqa bashlighan. Shunga Yunusta hem yurtdashlirida, kelgüside özlirige belkim düshmen bolidighan bu impériyege we milletke öchmenlik hem ulardin birxil qorqunch shekillinishke bashlighan. Shuning üchün Yunusning Xudaning özige chüshürgen bu impériyedikilerge wez éytish toghrisidiki buyruqigha bolghan heyranliqini tesewwur qilish tes!
Gerche Yunus ulargha yetküzidighan «Qiriq kündin kéyin, Ninewe weyran bolidu!» dégen xewerde héchqandaq ümid körünmigen bolsimu, u Xudaning xaraktérini obdan biletti. Démek, Xuda insangha ularning gunahliri yaki qilmish-etmishliri toghruluq söz qilghanda, buning bilen teng ulargha qutulush yolini körsetmey qoymaydu. Bu nuqta 4-bab, 1-2-ayette bizge éniq körünidu: —
«Emdi bu ishtin Yunus intayin narazi bolup, ghezeplendi. Ah, Perwerdigar, öz yurtumdiki chaghda séning shundaq qilidighanliqingni démigenmidim? Shunga men eslide Tarshishqa qachmaqchi bolghanmen; chünki men bilimenki, Sen méhir-shepqetlik, rehimdil, asan ghezeplenmeydighan, chongqur méhribanliqqa tolghan, kishilerning béshigha külpet chüshürüshtin yanghuchi Xudadursen».
Yunusning bu sözi, shübhisizki, bu pütün kitabni chüshinishke achquch bolidu. Yunus Xudaning kechürüm qilidighan, méhir-muhebbetlik Xuda ikenlikini bilgen; biraq u Xudaning Asuriyeliklerni kechürüm qilishi, ulargha méhir-muhebbetlik bolushini xalimaytti. Eksiche, u bu öz wetinige tehdit bolghan, uning üstige «yirginchlik butperes», zalim bu qowmni Xudaning halak qiliwétishini xalaytti.
Shuning bilen Yunus Xudaning emrini anglap, uning sözige kirmey Asuriyege emes, belki «Perwerdigarning yüzidin qéchish üchün Tarshish dégen yiraq yurtqa barmaqchi idi». Buni oqughinimizda heyran qalmaymiz. Uning qéchish sewebi Asuriyeliklerning uning xewirini qobul qilmay, mazaq qilip, uninggha ziyankeshlik qilishidin qorqqanliqi üchün emes, belki del uning eksiche, ularning bu xewerni qobul qilip, towa qilip qélishidin qorqqan. Ular towa qilidighan bolsa, undaqta Xuda ularni choqum kechürüm qilatti, elwette. U bundaq bolushni xalimaytti.
Biz Asuriyedikiler toghrisida yuqirida azraq xewerdar bolduq. Shuning üchün biz Yunusning «qachqanliq»igha emes, belki uning ishench-étiqadigha heyran qélishimiz kérek. Butpereslikke hem zorawanliqqa bérilgen, «yaqa yurttikilerni öltürsek, bizge séhriy küch peyda bolidu» dep qarighan ikki milyon ahalisi bolghan pütün bir sheherning yalghuz bir ademning bergen xewirini anglapla her jehettin turmush istilini toluq özgertishini kim tesewwur qilalaydu? Yene kélip, mushu shum xewerni yetküzgüchi adem ular pes köridighan yat millettin tursa? Bilishimizche (gerche ular uning chong béliqning qarnida «tirilish»idin bir’az xewer tépip uningdin bek qorqush mumkinchiliki bolsimu), Yunus ularning aldida héchqandaq möjize yaratqan emes. Biraq ular uning xewirini Xudadin kelgen dep ishendi. Yunusmu hem del bu netijini biletti, lékin xalimaytti!
Shuning üchün biz dunyada yashawatqan kishiler arisida Xudaning küch-qudritini Yunus tonughandek heqiqeten tonuydighanlar nahayiti azdur, dep qaraymiz. Yunus mushundaq ishenchi chongqur az sandiki kishilerdin bolmighan bolsa, uning bundaq oylighinini qandaqmu chüshendüreleymiz? Ademlerni xudasizliqtin qaytishqa qayil qilmaqchi bolghan herbir kishi bu wezipining teslikini obdan bilidu!
Yunusning Xudaning küch-qudritini tonup yétishi déngizda chiqqan ashu boranda bizge ayan bolidu. Bu boranning arqisida kim barliqidin, özining borangha sewebchi ikenlikidin hem kémichiler uni kémidin tashliwetse, boranning toxtaydighanliqidin uning héchqandaq gumani yoq idi. Kémidikiler bolsa Yehudiylar emes, heqiqiy Xudagha ishengenlermu emes idi (biraq kéyin ishengüchiler boldi); biraq ular awwal Yunusning özini déngizgha tashliwétish toghrisidiki telipini ret qildi, andin uni qutquzayli dep öz janlirini tewekkül qildi. Belkim Xuda Yunus özi «xudasiz kapirlar» dep qarighan mushu ademler arqiliq, uni kemterlikke keltürmekchi bolup uninggha heqiqiy exlaqning qandaq ikenlikini ögitiwatqanidi. Yunus ularning millitidin bolmisimu, ularning étiqadida bolmisimu, biraq ular uni «bizdek bir insan» dep qarap, uninggha méhir-muhebbetlik muamile qildi. Ular Yunusning ornida bolghan bolsa, u ulargha shundaq muamile qilghan bolattimu? Étiqadsiz ademlerning qilghanliri étiqadliq kishilerningkidin yaxshi bolsa étiqadchilargha shunche zor sawaq bolidu! Eger étiqadchilarning ipadisi shundaq bolsa, undaqta ularning «étiqad»ining néme qimmiti bolsun?
Mushu ishlarda insan balilirigha nisbeten Xudaning küch-qudritini tonup yétish intayin muhim bir sawat bolsimu, Xudaning Yunusqa (shundaqla bizlerge) buningdinmu ulugh meqsiti bar idi — yeni Özining xaraktérini we muddialirini tonup yetküzüshtin ibaret idi; andin axirda u Yunusning (shundaqla bizlerning) shu meqset-muddialirida, arzulirida hem muhebbitide Özi bilen bir bolushini xalaytti. Ademler ashundaq tereplerde Xuda bilen bille bolsila, andin heqiqet bilen peyghember atilatti. Bundaq ademler sözidila emes, pütün wujudida, paaliyetliride, hayatlirida Xudagha wakaliten sözleydu.
Yunusning béliqning qarnida qilghan duasi ikkinchi babta xatirilengen. Mundaq ishni bashtin ötküzüshning qandaq bolidighanliqini tesewwur qilalmaymiz. Biraq Yunusning duasida Xudaning uni hetta shunche qorqunchluq bir yerdinmu qutquzidighanliqigha bolghan ishench-étiqadi hem ümidi ajayib éniq körülidu. Uning ishenchke tolghan duasidin bu qutquzulush aliburun yüz bergendek bilinidu. Biraq uning duasidin yene bir ishni bayqighili boliduki, uning dua sözliri bundaq qorqunchluq tejiribining wehimiliridin éship téximu qorqunchluq ishlarni teswirleshke ötidu; bu duasining özini birxil bésharet dep ishinimiz. Biz töwende bu bésharet toghruluq toxtilimiz.
Yunus Ninewege bergen bésharet intayin addiy: — «Qiriq kündin kéyin, Ninewe shehiri weyran qilinidu!» (3-bab). Bu xewerde kechürüm qilinishtin héchqandaq ümid körünmeydu. Biraq Ninewelikler Xudaning ulargha towa qilish pursitini bergenlikini chüshengenidi; towa qilishi bilen ular derweqe Xudaning kechürümige érishken. Buningdin Xudaning rehim-shepqetliri köp ikenlikini körimiz. Injilda déyilgendek: «Reb Öz wedisini orundashni (bezilerning «kéchiktürdi» dep oylighinidek) kéchiktürgini yoq, belki héchkimning halak bolushini xalimay, hemme insanning towa qilishigha kirishini arzulap, silerge kengchilik qilip waqitni sozmaqta» («2Pét.» 3:9).
Biz yene, bezi bésharetlerning «shertlik» ikenlikini körimiz — ademler towa qilsa, bésharet qilinghan «terbiyilik jaza» chüshmeydu. Oxshashla, Xudaning mömin bendiliri itaetsizlik qilsa, bésharet qilinghan birer beriketke érishelmeslikimu mumkin («Yer.» 18:1-10). Ninewe qiriq kündin kéyin weyran bolmidi. Biraq tarix shuni bizge ispatlidiki, ular Xudaning agahini untughan. Belkim bir dewrdin kéyin (yeni shu chaghdiki «Adad-Nirari» isimlik padishahning ölümi bilen) ular yenila eslidiki zorawanliq yoligha qaytti. Yunus ulargha yetküzgen agah-guwahi Nahum peyghember (miladiyedin ilgiriki 660-630-yillar) teripidin tekrarlanghan. Biraq bu qétim Asuriye qulaq salmidi. Ninewe shehiri pütün impériyesi bilen miladiyedin ilgiriki 612-yili Babil impériyesi teripidin pütünley weyran qilinghan.
Emdi Yunus toghrisidiki témigha qaytayli. U Xudaning xewirini yetküzdi, biraq uning arzusi Xudaning qelbi hem muddiasi bilen bir bolghan emes. U Xudaning bu «bir talay kapirlar»ni kechürüm qilishini xalimaytti; u Xudagha achchiqlap, Uning hökümige naraziliq bildürüp, hetta ölsem dep dua qilghan. Xudaning dualarni, hetta peyghemberning duasini ijabet qilishining daimliq bolmasliqi yaxshi ishtur. Xudaning Nineweliklergila emes, belki Yunusqimu Özining muhebbetlik muddiasi bar idi. Yunus hetta Xudaning yollirini eyibleydighan derijide jahil bolghini bilen, Xuda uningdin waz kechmigen. Xuda uninggha Özining qelbi hem xaraktérini bildüridighan karamet bir yolni tallighan. Yunus ümid qilghinini, yeni sheherning weyran bolushini kütüp olturghinida, u özi üchün bir chelle yasidi. Chelle anche köngüldikidek bolmighan bolsa kérek, chünki özige saye béridighan kichik bir derex bir kéchidila ösüp chiqqanda, u bölekchila xursen boldi. Yunus eslide déhqan bolushi mumkin, chünki uning adettin tashqiri xushalliqi xatirilengen. Bu xushalliqi kichik derexning özige saye béridighanliqidinla bolghan emes, belki u uning bek chirayliq bir ösümlük ikenlikidin hem shunche téz ösidighanliqidin köp huzur alghanliqidin bolghan. Halbuki, Xuda aliburun Yunusqa terbiye hem sawaq bolidighan nersilerni, yeni esheddiy bir boranni, uni yutuwalidighan chong bir béliqni, téz ösidighan kichik bir derexni teyyarlap ewetken bolsimu, uninggha ebedil’ebed paydisi bolsun üchün yene ikki nersini uning üchün alahide teyyarlighan. Birinchisi — qurt, ikkinchisi — sherqtin chiqqan qiziq bir shamal. Qurt bolsa talni yep qurutidu, shamal bolsa uning üstige chüshidighan quyashning teptini kücheytip, uning ösümlüktin mehrum bolush hesritini téximu hés qiliduridu. Uninggha shunche köp huzur yetküzgen, uninggha saye bolghan shunche güzel bir ösümlükning erzimes bir qurtning zerbisi bilen tuyuqsiz qurup kétishi uning ghezipini qozghaydu.
Biraq Xuda yene Yunus achchiqida turghinida uninggha: — Bundaq achchiqlanghining toghrimu? — dep mulayimliq bilen soraydu.
Yunus «Méning achchiqlighinim toghra» dep jawab béridu — derex némishqa shunche tuyuqsiz weyran qiliwétilidu? Derexte néme gunah bolsun? Uning üstige Yunus yalghuzluq hem ümidsizlik ichide uningdin zoq alghan tursa? Bir gunahsiz güzel ösümlük némishqa bikardin-bikar tügeshtürüwétilidu? Yunus özi ejir singdürmigen emma huzur alghan shu derexning tügishishige achchiqlanghan yerde, Xuda uningdin «Men Özüm yaratqan (hem shundaqla ulardin birxil huzur alalaydighan) Ninewediki nurghun bigunah balilargha rehim qilsam bolmamdu? dep soraydu. Del mushu muhim soal Yunusqa qoyulidu.
Xuda Yunusqa: Ninewede bir yüz yigirme ming «ong qoli bilen sol qolini perq ételmeydighan» (yeni 120000 kichik bigunah bala) bar, deydu. Ninewe weyran bolghan bolsa, Xuda bu balilargha qandaq héssiyatta bolar? Ular hergizmu «bir kéchidila ösken» emes — U ularni yaratqan hem tughulushidin tartip ularning halidin köyümchanliq bilen xewer élip kelgen. Uning üstige yene nahayiti nurghun «chong-kichik mal-waranlar» bar idi — Yunus özi déhqan turuqluq ularning ehmiyetsiz weyran bolushigha héchqandaq hésdashliq we hesrette bolmasmu? Emeliyette Xudaning gepning témisini balilardin malgha yötkigenliki, Öz sözini bir kinayilik (satirik, yumurluq) soalgha aylandurghanliqidur. Yunus kala-qoylargha köngül bölgen yerde, ademlerge köngül bölmesmu? — shundaq iken, Xuda Özi yaratqan ademlerge, yeni Özi köyünidighan ademlerge ghemxorluq qilmasmu? Yunus bu ösümlükte birxil güzellikni körgen. Emdi adem towa qilsa, kechürüm qilinip turmushida birxil güzellik peyda bolmamdu? Yunus bolsa yenila ularning tézla halak qilinishini xalamdu, yaki Xuda qarighandek ulargha qaramdu? Yunus qelbide hem muddiasida Xuda bilen bir bolghan bolsa, u ularni «kelgüsidiki düshmenler» we «iplas kapirlar» dep qarimayytti-de, ulardin söyünetti, ularni qimmetlik hésablap, ularnimu xuddi özige oxshash Xudaning méhir-muhebbitining obyékti dep oylighan bolatti.
Yunus mana mushu ishlar heqqide Xudagha birer éniq jawabni bergenmu? Kitabta bu toghrisida héchqandaq jawab xatirilengen emes. Belkim u Xudagha birdinbir toghra jawabning «shundaq» bolidighanliqini bilgechke, Xudagha héchqandaq jawab bermigendu? Yunus özining nepretlik pozitsiyisidin towa qilghanmu? U Xudaning öz düshmini bolush mumkinchiliki bolghan ademlerni kechürüm qilghanliqini qobul qilghanmu? Qobul qilghan, dep ishinimiz. Buni biz némidin bileleymiz? Ispat del «Yunus peyghember» dégen kitabning mewjut bolushining özidur. Yunus Xudaning hökümini qobul qilmighan bolsa, undaqta biz hergiz bu weqelerdin xewerdar bolalmayttuq. Chünki bu söhbetning mezmunidin xewerdar bolghan peqet Yunus hem Xudaning Özi. Yunus Xudaning buyruqi bilen biz oqughan bu hemme weqelerni bizgimu sawaq hem terbiye bolsun dep kitabta xatiriligen, dep ishinimiz. Kitabta bizning Yunusning barliq xataliqlirini hem natoghra oylighanlirini körüshimizge yol qoyulidu. Peqet Xuda teripidin kemterlikke keltürülgen, terbiye qilinghan Yunustek bir ademla özining xataliqlirini hem gunahlirini bashqilar körüp sawaq alsun dep shundaq roshen xatirilishige razi bolidu, elwette. Xuda Öz Muqeddes Kitabida oqurmen bolghan bizlerge bashqilarning xataliq we gunahlirini körüshke muyesser bolush imtiyazini béridu. Bundaq bolushning sewebi hergiz «men bolsam, shundaq qilmayttim» dep tekebburliship kétishimiz üchün emes, belki bu ishlardin sawaq, terbiye élishimiz üchündur.
Bizningche Xudaning: «Ninewedikilerge ichimni aghritip, rehim qilishimgha toghra kelmemdu?» dégen soaligha Yunusning qandaq jawab bergenliki xatirilenmigenlikining, kitabning tuyuqsiz «toxtap qélish»ning bir sewebi bar. Chünki Xudaning bu soali peqet Yunusqila emes, belki bizgimu bérilgendur. «Ninewedikilerge ichimni aghritip rehim qilishimgha toghra kelmemdu deysen? Emdi etrapidikiliringchu? Ularni jazalighaysen dep, yaki ularni towa qilishqa yéteklep kechürüm qilghaysen dep dua qilghining tüzükmu? Sende Méning ademlerge rehim qilidighan qelbimdek qelb barmu?» démekchi Perwerdigarimiz bolghan Xuda.
Bu soal bizni biwasite Mesih Eysaning Injilda xatirilengen telimige yéteklep baridu. U nechche qétim: «Siler bashqilarning gunahlirini kechürüm qilsanglar, ershtiki Atanglar silerning gunahliringlarnimu kechürüm qilidu; biraq bashqilarning gunahlirini kechürüm qilmisanglar, Atanglarmu silerning gunahliringlarnimu kechürüm qilmaydu» dep telim bergen (mesilen, Injil «Matta» 6-bab). Men eger özümni yaratqan, apamning baliyatqusida apiride qilinghinimdin tartipla manga köyünüp kelgen Xudaning Özining aldida gunah qilghan bolsam, emdi bashqilarning manga tesir yetküzgen gunahlirini hésablap, uni könglümde saqlashqa néme asasim bar?
Yunus peyghemberning kitabida biz munazirileshmigen nurghun bashqa mesililermu mewjut. Biz peqet yene bir ish toghruluq, yeni Mesih Eysaning Yunus peyghember üstide qilghan gépi toghruluq toxtilayli. Eysa Yehudiylargha telim bergende birnechche qétim Yunus peyghemberni tilgha alghan, birinchisi bolsa: —
«Rezil hem zinaxor bu dewr bir «alamet»ning köristilishini istep yüridu. Biraq bu dewrdikilerge «Yunus peyghemberde körülgen möjizilik alamet»tin bashqa héchqandaq karamet körsitilmeydu. Chünki Yunus peyghember yoghan béliqning qorsiqida üch kéche-kündüz yatqandek, Insan’oghlimu oxshashla üch kéche-kündüz yerning baghrida yatidu.
Soraq küni Ninewe shehiridikiler bu dewrdikiler bilen teng qopup, bu dewrdikilerning gunahlirini békitidu. Chünki Ninewelikler Yunus peyghember jakarlighan xewerni anglap, yamanliqidin towa qilghan; we mana, mushu yerde Yunus peyghemberdinmu ulugh birsi turidu!» (Injil «Mat.» 12:39-41, «Luqa» 11:32).
(Yehudiylarning shundaq «möjizilik alamet»ni izdishi ularning Mesih Eysagha: — Özüngning Xuda ewetken Mesih-Qutquzghuchi ikenlikingni ispatlaydighan bir möjize yarat! — deydighan telipidur. Biraq emeliyette Mesih Eysa alliburun Özining kim ikenlikini ispatlaydighan nurghun möjizilerni yaratqanidi).
Yunusning béliq teripidin yutuwélinip andin qusup yandurulushini uning birxil «ölümi hem tirilishi» dégili bolidu. Mesih Eysaning «Yunus peyghemberni testiqlighan «möjizilik alamet»»ni qandaq emelge ashurghanliqini töwendiki pakitlardin oylap béqing.
(1) Yunus awwal öz xelqige Xudaning söz-kalamini jakarlighan («2Pad.» 14:25) lékin ular towa qilmidi. Uning peyghemberlik xizmiti Galiliyede bashlanghan.
Kéyin u «yat eller»ge Xudaning sözini yetküzgen.
Mesihmu awwal Öz xelqige Xudaning söz-kalamini jakarlighan («Yuh.» 1:11) lékin ular towa qilmidi; Mesihning peyghemberlik xizmitimu Galiliyedin bashlanghan («Mat.» 4:12-16, «Luqa» 4:14).
Kéyin U «yat eller»ge xush xewerni jakarlighan («Ef.» 2:17).
(2) Yunus öz ixtiyari bilen ademlerning arisidin (özining gunahi tüpeylidin) ölüshke tashliwétilgen; uning boran hem béliq terepliridin bolghan «ölümi» ashu boranni tinchlandurup, bashqilarni qutquzup hayatliqqa érishtürgen.
Mesih Eysamu ademlerning arisidin chetke qéqilip, yaghachqa mixlinip ölüshke tashliwétilgen; biraq Uning ölümi Xudaning bizge qaritilghan ghezipini tinchlandurup, bashqilarni qutquzup menggü hayatliqqa érishtüridu.
Oxshimasliq shuki, Uning ölümi «özining gunahi tüpeylidin» emes, belki U bashqilarning gunahlirini öz üstige alghan.
(3) Yunus béliqning qarnida üch kéche-kündüz yatqan.
Mesih Eysa görde üch kéche-kündüz yatqan. (Yehudiylarning hésabiche, bezide bir qanche saetmu toluq bir kün hésablinidu)
(4) Yunus béliqning qorsiqidin «tirilgen»din kéyin, öz qowmi bolghan Yehudiylargha emes, belki Yehudiy bolmighan Nineweliklerge Xudaning sözlirini jakarlashqa barghan.
Mesih Eysa tirilgendin tartip bügünge qeder Öz rosulliri hem muxlisliri arqiliq Yehudiy emeslerge, jümlidin bizlerge Injildiki xush xewerni tarqitip kelmekte. Uning «Öz qowmi» bolghan Yehudiylar xush xewerni (bügünge qeder) asasen téxi qobul qilmighan («Ef.» 2:17).
(5) Yunusning béliq qarnida qilghan duasi toghruluq oylayli. (2-babta): —
— «Men derd-elimimdin Perwerdigargha peryad kötürdüm,
U manga ijabet qildi.
Men tehtisaraning tektidin peryad qildim, Sen awazimgha qulaq salding».
Emeliyette Yunus (u heqiqeten ölüp ketmigen bolsa) tehtisarada bolmaytti. Biraq Injilgha asasen Mesih Eysaning Rohi ashu yerge bérip Özi kréstke mixlanghanda gunahning hem ölümning üstidin alghan ghelibisini shu yerde jakarlighanliqini bilimiz («1Pét.» 3:18-19, 4:6). Shu chaghda tehtisarada yatqan étiqadchilarning rohlirining hemmisi özlirining kechürüm qilinishining asasining del Mesihning ölümining özi ikenlikini tunji qétim bilip, Mesih bilen bille bolushqa Uninggha baghlinidu.
(2:3-4) «Chünki Sen méni déngiz tektige, déngiz qarnigha tashliwetting,
Kelkün éqinliri méni arisigha éliwaldi,
Séning barliq dolqunliring hem örkeshliring üstümdin ötüp ketti;
Shunga men: «Men neziringdin tashliwétilgenmen — dédim.
Biraq men yenila muqeddes ibadetxananggha qarap ümid bilen telmürimen».
Shübhisizki, gerche Yunusqa shundaq (tashliwétilgendek) tuyulghini hem u shundaq dégini bilen, u emeliyette Xudaning neziridin tashliwétilgen emes. Biraq biz Mesih Eysaning herbir ademning gunahlirining jazasini Öz üstige élish üchün heqiqeten ershtiki Atisidin ayrilish azabini toluq tartqanliqini bilimiz. Cheklik bolghan waqitliq ayrilish ichide U herbir ademning menggülük dozixini Öz üstige artqan bolghachqa, Uninggha étiqad qilghanlar Xudaning kechürümige érisheleydu.
(2:5-6) «Sular méni yutup ketküdek derijide oriwaldi,
Déngiz tekti méni qapsiwaldi;
Déngiz chöpliri béshimgha chirmishiwaldi.
Men taghlarning teglirigiche chüshüp kettim;
Yer-zémin tégidiki taqaqlar méni ebedil’ebedgiche qamap qoydi;
Halbuki, Sen jénimni hang ichidin chiqarding, i Perwerdigar Xudayim».
Yunus «taghlarning teglirigiche» chüshüp ketken emes. Biraq Mesih Eysaning özi ershtiki Atisidin ayrilghinida, U barliq mewjudatning del tégi-ulighiche bérip gunahni bir terep qiliwétip, Xuda hem Özining mömin bendiliri üchün yéngi yer-zéminning ulini berpa qilghan.
Yunus bolsa özining «jazasi» (emeliyette terbiyisi)ning azabini «ebedil’ebedgiche» tartmighan. Biraq yuqirida déginimizdek, Mesih Eysaning cheklik bir waqit ichide (belkim kréstte bolghan kéyinki üch saet ichide) herbir ademning dozixining menggü azablirini, (yeni gunahning heqiqiy tégishlik jazasini) Öz üstige alghan. Shunga U kréstke mixlanghan axirqi üch saettin kéyin: «Xudayim, Xudayim, némishqa mendin waz kechting?!» — dep towlighan. Chünki Özi gunahsiz bolup bizningki gunahimiz üchün, siz bilen men kechürüm qilinip menggü hayatqa érishishimiz üchün, Xuda heqiqeten Uningdin waz kechken; U «gunahlar üchün qurbanliq» bolghan.
«Halbuki Sen jénimni hang ichidin chiqarding, i Perwerdigar Xudayim».
Xudaning Mesih Eysani ölümdin tirildürüshi hem shuning bilen teng Yunusning bu bésharetlik duasining emelge ashurulghanliqi uning krésttiki ölümining gunahqa, shundaqla gunahqa chétishliqi bar mesililerge heqiqeten birdinbir taqabil turghuchi bolghanliqigha ispattur. Qedirlik oqurmen, Mesih Eysaning xush xewirini anglap «Yunus peyghemberning möjizilik alamiti»ni, yeni Mesihning özingiz üchün bolghan ölümini hem tirilishini qobul qilip, bu arqiliq menggülük hayatni, Xudaning huzurida tinch-xatirjemlikni tapqaysiz!
Amin!