Tewrat 37-qisim
«Hagay»
(Hagay peyghemberning kitabi)
Kirish söz
Peyghember toghrisida
Hagay we uning ailisining shexsiy arqa körünüshi toghruluq éniq xatirilirimiz yoq.
Yézilghan waqti
Kitabning yézilghan waqti toghruluq qilche guman yoq. Hagay bizge uqturiduki, u mezkur bésharetlerni Pars impératori Darius (Xispastis)ning ikkinchi yilida qobul qilghan. Astronomiyelik uchurdin shu yilning del miladiyedin ilgiriki 520-yili ikenlikini békitkili bolidu.
Kitabning tarixiy arqa körünüshi
Démek, kitab miladiyedin ilgiriki 520-yili yézilghan. Israil xelqi Babil impériyesige 70 yil sürgün bolush azabini tartqanidi (miladiyedin ilgiriki 605-538-yillar). Yeshaya peyghember Israilning Babilda mushundaq sürgün bolidighanliqini ikki esir ilgiri aldin’ala éytqanidi. Yeremiya peyghembermu sürgün bolush waqtining 70 yil bolidighanliqini aldin’ala éytqanidi. Yeshaya peyghember yene Xudaning «Qoresh» isimlik bir Pars impératorini textke olturghuzidighanliqini aldin’ala éytqan. Uning déyishiche bu impérator sürgün qilinghan kishilerge wetinige qaytishqa ruxset béridu we hetta Perwerdigarning Babillar weyran qilghan ibadetxanisini qaytidin qurushni buyruydu.
Del Yeshaya we Yeremiya aldin’ala éytqandek, miladiyedin ilgiriki 539-yili Babil impériyesi Pars impériyesi teripidin ghulitildi. Yeshaya hetta bu impératorning ismi «Qoresh»ni aldin’ala éytqanidi. Uning déginidek «büyük Qoresh» sürgün bolghanlargha wetinige, yeni Pelestinge qaytishqa ruxset bérip ibadetxanini qaytidin qurushni buyrudi. Halbuki, peqet cheklik bir qisim ademlerla shundaq qilishni talliwaldi. Qalghan kishiler Mésopotamiyede turuwerdi. Ular shu yerning rahet turmushigha könüp qalghan, eslidiki déhqanchiliq hayatini sodigerlikke almashturghan bir xelq bolup qalghanidi. Bu weziyetning dawamlishishi bilen Yehudiy xelqining soda qilish qabiliyitining dangqi chiqqan.
Qaytip kelgen kishiler («Xudaning qaldisi» yaki «xelqning qaldisi») zor ümidler bilen qaytti; Yeshaya, Yeremiya we Ezakiyal peyghemberler «Qutquzghuchi-Mesih» we Uning tilsimat samawi padishahliqi toghruluq karamet bésharetlerni bergenidi. Kishilerning «bu bésharetler tézla emelge ashurulamdikin» deydighan zor ümidliri bar idi. Biraq ular qaytip kelgende, özining öylirini, déhqanchiliq meydanlirini qayta qurushtiki japaliq ishlargha yüzlengenidi. Uning üstige etraptiki eller ulargha köp awarichilik sélip berdi. Israil özi musteqil dölet emes idi, belki Pars impériyesige béqindi idi («Ezra», 1-3-bab).
Eslide Sulayman salghan «muqeddes ibadetxana»ning qayta qurulushida miladiyedin ilgiriki 535-yili ish bashlanghan bolsimu, biraq xelq uningdin tézla qol üzgenidi. Buning sewebliri az emes idi. Birinchidin, özlirining öylirini, déhqanchiliq meydanlirini qayta qurushmu kichik ish emes idi. Buningdin éghiri shuki, etraptiki eller ibadetxana toghruluq: «Bu ishlar isyanning bashlinishi» dégendek gheywet-shikayetlerni chiqarghan, kéyinki Pars impératori «Artakserksis» (yaki «Artaxshashta») uninggha ishinip ketken hemde qurulushni derhal toxtitish kérek dégen yarliqni chüshürgenidi. Buni az dep, Sulayman qurghan esli ibadetxanining heywisini körgen bezi moysipitlarning uni eslep: «Hazir salidighan bu öy eslidiki shereplik öyge sélishturghanda héchnémige erzimeydu» dégenliri xelqning könglige soghuq su sepkenidi. Qurulush 15 yil toxtitip qoyulghanidi.
Biraq Yeshayaning 200 yil ilgiriki béshariti boyiche roshenki, ibadetxanining qurulushi Xudaning iradisi idi. Xuda ikki ademni, yeni Hagay we Zekeriya peyghemberni ornidin turghuzdi. Gerche impératorning «toxtitish yarliqi» chüshürgenliki tüpeylidin, qayta qurulush qilghuchilarning jazagha uchrash mumkinchiliki bolsimu, ikki peyghember xelqqe: — U muqeddes ish pütmise bolmaydu dep, küchlük righbetlendüridighan sözlerni yetküzdi. Bolupmu Hagay peyghember ulargha körsitiduki, ular Xudaning éniq ayan qilghan iradisi boyiche qilmighanliqidin, herxil qiyinchiliq ularning béshigha chüshken. Ziraetlerge chéketke, hal chüshken bolup, ularning shexsiy iqtisadiy ishlirida chüshendürgili bolmaydighan ongaysizliqlar ularni daim ach qalduridu. Biraq ular eger hazir Xudaning méhribanliqigha ishinip özining iqtisadiy qiyinchiliqlirigha qarimay, Uning öyini qurushqa kirishken bolsa, emdi U ularning ishlirini ongshap, beriketleytti.
Bu xelqler her dewrde eslinip teriplinishke layiqki, ular Xudaning ularning bixeterlikini kapaletleydighanliqigha héch tashqi ispat bolmighan ehwalda, jan-dil bilen Xudaning sözini qobul qilip qurulushqa kirishti. Xuda ularning imanini heyran qalarliq yolda testiqlidi. Uzun ötmeyla, impérator özi xanliq yilnamilerni tekshürtüp Qoreshning on alte yil ilgiriki ibadetxanini qurush toghruluq yarliqini tépip, ishni tézla püttürüsh üchün öz xezinisidin köp meblegh ajratti (Tewrat, «Ezra», 4-6-bab). Hagayning bésharitining shundaq testiqlinishi xelqning ishench-étiqadini téximu kücheytti. Peqet töt yérim yil ichidila ular binani pütküzdi.
Hagay peyghember yene «Bu öyning kéyinki shan-sheripi eslidikidin zor bolidu» dégen bésharetni bergenidi.
Mana bu emdi Hagaygha tapshurulghan wehiyning asasiy mezmunidur. Töwende köridighinimizdek, uning bésharetliri eyni waqittiki bu mesililerdin ötüp axirqi zamandiki ulugh weqelerge, Xudaning seltenitining shan-shöhritige atlaydu. Biz bu ishlar üstide «qoshumche söz»imizde yene azraq toxtilimiz.
Diqqet qilishqa tégishlik bezi nuqtilar: —
(1) Hagay bésharetlerning özining emeslikini, belki Xudaning éytqanliqini: «Perwerdigar mundaq deydu...», «Reb Xuda mundaq dédi» dégendek ibariler bilen 20 qétim bizge eslitidu.
(2) Xudaning körsetmisini ada qilishta kéchiktürüsh xeterlik.
(3) Kitabta üch künde éytilghan töt ayrim bésharet bar.
Mezmun: —
(1) (1:1-15) |
Birinchi wehiy: eyib we uni tüzitish yoli |
(2) (2:1-9) |
Ikkinchi wehiy: meyuslinish, righbetlendürüsh |
(3) (2:10-19) |
Üchinchi wehiy: tenbih; beriketni ata qilish wedisi |
(4) (2:11-23) |
Tötinchi wehiy: axirqi zaman — ellerni zilzilige sélish, Zerubbabelning bexti |
••••••••
Qoshumche söz
Muqeddes ibadetxanining ehmiyiti
Bezi ayetlerning sherhliri
Bu yerde «muqeddes ibadetxanining Xuda aldida néme ehmiyiti bar?» — dégen mesile üstide köngül qoyup bir’az oylinish belkim paydiliqtur. Hagay peyghemberdin 400 yil ilgiri, Sulayman padishah tunji «muqeddes ibadetxana»ni qurup chiqqanda u: «Xuda Özi rastla yer yüzide makan qilamdu? Mana, asmanlar bilen asmanlarning asmini séni sighduralmaydighan yerde, men yasighan bu öy qandaqmu Séning makaning bolalisun?!» dédi («1Pad.» 8:27).
Xuda rastla «ademlerning qolliri bilen yasighan bir öyni makan qilamdu?» («Ros.» 7:48).
Xuda Özi bir chaghda Yeshaya peyghember arqiliq: —
«Asmanlar méning textim,
zémin bolsa, ayaghlirimgha textiperdur,
Emdi manga qandaq öy-imaret yasimaqchisiler?
Manga qandaq yer aramgah bolalaydu?
Bularning hemmisini Méning qolum yaratqan, ular shunglashqila barliqqa kelgen emesmidi?» dep sorighan («Yesh.» 66:1-2).
Bu ishlardin téximu ilgiri Xuda Israilgha zor küchlük möjizilerni körsitip Musa peyghemberning wasitisi bilen Misirdiki qulluqtin qutquzghanidi. U ularni chöl-bayawandin ötküzüp «Sinay téghi»gha yéteklep, shu yerde yene Musaning wasitisi bilen ulargha Öz muqeddes qanun we belgilimilirini tapshurghanidi. Shu yerde xelq Perwerdigarning Sinay téghi üstide güldürmamilar, chaqmaqlar, yer tewreshler, bulutlar hemrah bolghan dehshetlik huzurini körgen. Ularning Perwerdigarning huzurigha yéqinlishishi men’i qilinghan — derweqe ularningmu shu dehshetlik körünüshke yéqinlishish niyiti yoq idi! Muqeddes qanundiki bibaha danaliq bayliqliri Musagha tagh üstide tapshurulghandin kéyin, Perwerdigar derhal Musagha we pütün xelqqe heyranuhes qalidighan bir ishni buyrughan. Buyruqqa qarighanda, bu ish Xudaning könglide muhim bolghan: — «Kimning köngli hediye sunushni xalisa, uningdin Manga sunulidighan «kötürme hediye»ni tapshuruwélinglar... Ular Méning özliri arisida makan qilishim üchün ... Manga bir muqeddes turalghuni yasisun...» («Mis.» 25:1-8).
Bu ish bizning chongqur oylinishimizgha erziydu. Sinay téghida Özini körsetkendek, yéqinlashqili bolmaydighan, qorqunchluq pak-muqeddeslik ichide turghan bir Xuda qandaqmu (we némishqa): «Silerning aranglarda (yeni Israildek gunahkar bir qowm arisida) makanlashmaqchimen» — deydu? Biraq ehwal heqiqeten shundaq idi.
Ular qurghan chédirning sirtqi körünüshidin we etrapidiki qorusidin qarighanda shahliq ordigha oxshighan yerliri yoq déyerlik, derweqe intayin addiy idi. Ikki yérim métr égizliktiki ap’aq libas qoruni orap turatti. Chédirning üstini öchke térisi, öchke térisining üstige déngiz yilpizi yaki délfin térisi qoyush bilen qaplighan. Biraq chédirning ichining hemmila yéride shox reng, yeni aq, kök, sösün, qizil we altun rengler körünetti. Ichidiki «muqeddes jay»da, altundin yasalghan bir chiraqpay nan tizilghan altun üstelni, altun xushbuydanni, kök, sösün, qizil yiptin we altun yip (sim)tin toqulghan «ichki perde»nimu nurlanduratti. Perde üstidimu perishte sheklidiki altun keshte tikilgen birnechche «kérub» bar idi. Bu «ichki perde»ning keyni «eng muqeddes jay» idi. Shu yerge kirishke peqet «bash kahin»ning özi ruxsetlik idi, shundaqla peqet bir yilda bir qétim ruxset qilinatti.
«Eng muqeddes jay» ichide héchqandaq tebiiy yaki sün’iy yoruqluq yoq idi, emeliyette uning hajiti yoq idi. Ichide héchqandaq buttek shekil, süret, séyma-sizma yaki butsiman nerse yoq idi. Peqet bir sanduq bar idi. Sanduq «ehde sanduqi» dep atilatti; uning ichide Xudaning Musa peyghemberge tapshurghan, tash taxtaylargha oyulghan ehde permanliri bar idi. Sanduq yaghachtin yasilip altun bilen hellengenidi. Uning üstide «kafaret texti» («rehim-shepqet texti»), yeni altun bir supa bar idi. «Kafaret texti»ning ikki teripining herbiride yaghachtin yasilip altundin hellengen, text üstige qaritilghan bir «kérub» (Xudaning jazasini yürgüzgüchi küchlük perishtisi)ning shekli bar idi. Biraq «kafaret texti»ning özi bosh turatti. Déginimizdek shu yerge héchqandaq yoruqluq kérek emes idi, chünki Xudaning Öz huzurida, «kafaret texti»ning üstide parlap turidighan tilsimat samawi bir nur körünetti. Yehudiylar bu nurni «shékeynah shan-sherep» dep ataytti. Xelq «muqeddes chédir»ning sirtqi qorusigha kirip qurbangahning yénida öz dua-tilawetlirini qilalaydu. Dua-tilawet qilishta herdaim Özining kechürüm qilinish, gunahtin paklinish hajitini yaki rehmet-ibadet qilishqa bolghan arzusini ipadileydighan muwapiq bir qurbanliqni kahinlarning wasitisi bilen sunush kérek idi. Xuda shundaqla muqeddes chédir arqiliq Özige yéqinlishishqa bir yol achqanidi.
Ehwal Sulayman padishahning dewrigiche 573 yil shu péti dawamlashqan (Muqeddes Kitabning bezi yerliride, xelqning Xudaning ghezipi astida turghan waqti jemi 93 yil bolup, u 573 yildin chiqiriwétilise, 480 yil qalidu). Shu chaghda Israil chöl-bayawandin ötüp sersan bolghan waqtigha xéli uzun bolghanidi, ular belki Pelestinde muqim olturaqlashqan. Eslide Sulaymanning atisi Dawut peyghember Xudaning öyini chédirdin muqimraq, Yérusalémgha héytlerni tebrikleshke chiqqan köp kishiler patqudek chongraq qilip yasishimiz kérek, dégen oygha kelgenidi. U shunglashqa mushundaq bir öyni qurushqa teyyarliqlarni bashlighanidi, biraq Xuda uninggha: Oghlung Sulayman bu xizmetni qilishi kérek, dep ayan qilghanidi. Ishlar shundaq boldi. Sulayman qurghan ibadetxana belkim shu dewrde yer yüzidiki eng heywetlik bina bolsa kérek. Beziler ibadetxanini körüsh üchünla Yérusalémgha uzun seper qilghan. Qurush xizmiti tügigende, Sulayman padishah öyni Xudagha resmiy atap béghishlashqa xelqni yighqanda, yuqirida neqil keltürginimizdek: —
«Xuda Özi heqiqeten yer yüzide makan qilamdu? Mana, asmanlar bilen asmanlarning asmini séni sighduralmighan yerde, men yasighan bu öy qandaqmu séning makaning bolalisun?!» dégen sözlerni éytti. («Padishahlar (1)» 8-bab)
Tewrattiki tarixiy xatiriler boyiche, uning duasi tügepla, ot asmandin chüshüp qurbangah üstidiki qurbanliqlarni köydüriwetti we Xudaning shan-sheripining nuri ademni yerge yiqitidighan derijide öyge toldi. Eslide «muqeddes chédir»da turghan tilsimat samawi «shékeynah shan-sherep» bolghan nur hazir Sulayman padishah qurghan ibadetxanining «eng muqeddes jay»ida parlaydighan boldi.
400 yildin kéyin, Ezakiyal peyghember qorqunchluq bir alamet körünüshni kördi. U «shékeynah shan-sherep»ning xelqning gunahi tüpeylidin muqeddes ibadetxanidin chiqip shimal terepke ketkenlikini kördi. Bu alamettin uzun ötmeyla Babil padshahi Néboqadnesar shimaldin kélip Yérusalém shehirini, jümlidin muqeddes ibadetxanini pütünley weyran qildi. Xuda Öz xelqige butperesliki, wapasizliqi we étiqadsizliqi üchün ulargha bolghan ghezipini körsetmekte idi. Yuqirida éytqnimizdek ular 70 yil Babil impériyesige sürgün boldi. Andin kéyin «kirish söz»de teswirlengen ishlar yüz berdi: Pars impératori Qoresh impériyesidiki herqandaq sürgün bolghanlargha öz wetinige qaytishqa ruxset berdi, shuningdek Sulayman qurghan muqeddes ibadetxanini qayta qurushni buyrup, öz impériyesi üchün shu yerde dua qilinsun dep telep qildi («Ezra», 1:1-3-ayetni körüng).
Biz hazir Hagay peyghemberning qayta qurulghan ibadetxana toghruluq bésharetlirige ötimiz: —
Awwal 1-bab, 8-ayet: —««Taghqa chiqip, yaghachni élip kélinglar, öyni sélinglar; shundaq qilip Men uningdin xursen bolimen, shan-sherepke érishimen» — deydu Perwerdigar».
Bu addiy bir buyruq, chüshinishlik bir wedidur. Biraq Xuda néme yolda ibadetxanida özige «shan-sherepke érishidu?». Tékistte xatirilengendek, ibadetxanining eslidiki heywisini körgen bezi bowaylar hazir qolidiki cheklik matiryallargha qarap, peqet ishni dawamlashturghusi kelmigen. Hazirqi yérim qurulghan tamlar Sulaymanning qurghini bilen sélishturghuchiliki yoq; ularning qolida Sulayman teyyarlighinichilik altun-kümüsh yaki hetta mismu nahayiti az idi. Shu peytte, Hagay arqiliq ulugh bésharet keldi: — (awwal 2-bab, 7-ayet): —
«Men barliq ellerni tewritimen; netijide ellerning serxil etiwar nersiliri élip kélinidu. Men mushu öyni shan-sherepke toldurimen».
Andin 2-bab, 9-ayet: —
«Bu öyning kéyinki shan-sheripi eslidikidin zor bolidu,...
we Men mushu yerde aman-xatirjemlik ata qilimen».
Halbuki, bu öyni qurup chiqqanda Xudaning «shékeynah shan-sherep»ining qaytip kélishi toghruluq héch xatire yoqtur. Asmandin héch ot chüshmidi, öy aldinqi qétim bolghandek héch is-tütekke toshmidi. Yehudiylarning kéyinki tarixliridimu «shékeynah shan-sherep»ning qayta kelmigenliki ochuq bayan qilinidu.
Uningdin kéyinki 500 yil mezgilde, Israil Pars impériyesige béqinishtin Grék impériyesige béqinishqa ötüp, yene Rim impériyesige béqinishqimu ötti. Rim impériyesi Hérod isimlik Édomluq bir kishini Israil üstige «padishah» bolushqa békitti. Emeliyette u padishah emes, belki Rimning bir qorchiqi idi; biraq u amalning bariche Yehudiy xelqini özige qayil qilmaqchi idi. Buning mumkinchiliki yoq déyerlik idi, chünki birinchidin u Yehudiy emes idi; uning üstige u Édomluq idi; Édomluqlar dewrdin-dewrgiche Yehudiy xelqi bilen düshmenliship kelgen. Shundaqtimu u puqralarning qollishigha érishish üchün Zerubbabel qayta qurghan ibadexanini özi kéngeytip qayta qurushni qarar qildi. U shundaq qildi. Buninggha 46 yil ketti («Yuh.» 2:20ni körüng). Pütün yéngi ibadetxana 300 métr uzunluqta töt chasiliq bolup, ichide ichki, ottura, tashqi üch qorusi bar idi. Sirtqi tam 20 métr égizlikte bolup, uning üstide munarlar bar idi. «Rabbiylar» (Yehudiy «imam»lar)ning déyishiche, pütün imaret 210 ming kishini patquzalaytti. Ichki qoruda bir-birige tutash bolghan «muqeddes jay» we «eng muqeddes jay» sirtqi hoylisining témidin belkim yene 30 métr égizlikte turatti. Hemme jayning ichi-téshining köp yerliri mermer bilen qaplanghan yaki altun bilen hellengenidi. Pütün ibadetxana Yérusalémning Zion téghi üstige jaylashqanidi. Shu dewrgiche, shübhisizki, u yer yüzide qurulghan binalar arisida eng heywetlik imaret idi. Shunga: «Bu öyning kéyinki shan-sheripi eslidikidin zor boldi» dése bolamdu? Qiziq yéri shuki, «rabbiylar» birla awaz bilen bergen jawab: «Yaq!» idi. Chünki Xudaning Öz huzurini körsetken «shékeynah shan-sherep»i qaytmighanidi. Yene 40 yildin kéyin (miladiyedin kéyinki 70-yili) bu heywetlik ibadetxanimu Rim impériyesi teripidin weyran qiliwétildi. Eger Hagay peyghemberning béshariti heqiqiy emelge ashurulghan bolsa, Hérod padishah ibadetxanini qayta qurghinidin ibadetxana weyran bolghuche bolghan mushu ariliqta Hagayning shu béshariti qandaq emelge ashurulghandu? Buninggha Injil bizge éniq bir jawab béridu. Xudaning «shékeynah shan-sherep»i derweqe muqeddes ibadetxanigha qaytip kelgenidi. Biraq u parqirap turidighan tilsimat samawi bir nurning sheklide emes, belki bir shexsning sheklide — Reb Eysa Mesihning Özi idi.
Eysa Mesih xizmitini ashkara élip bérishqa bashlighanda, töwendiki weqe yüz bergen: —
(Injil, «Yuh.» 2:13-22-ayet)
«Yehudiylarning ötüp kétish héytigha yéqin qalghanda, Eysa Yérusalémgha bardi. U ibadetxana hoylilirida kala, qoy we kepter-paxtek satquchilarni hem u yerde olturghan pul tégishküchilerni kördi. U tanidin qamcha yasap, ularning hemmisini qoy-kaliliri bilen qoshup ibadetxanidin heydep chiqardi. Pul tégishküchilerning pullirini chéchip, shirelirini örüwetti we paxtek-kepter satquchilargha:
— Bu nersilerni bu yerdin élip kétish! Atamning öyini soda-sétiq öyi qilishiwalma! — dédi.
Buni körgen muxlisliri Zeburda mundaq pütülginini ésige élishti:
«Séning muqeddes öyüngge bolghan otluq muhebbitim özümni chulghuwaldi!».
Shuning bilen Yehudiylar u ishlargha inkas bildürüp uningdin:
— Bundaq ishlarni qilghanikensen, qéni, bizge néme möjizilik alametni körsitip bérisen?! — dep soridi.
Eysa ulargha jawab bérip:— Ushbu ibadetxanini chuwuwetsenglar, Men üch kün ichide uni yéngiwashtin qurup chiqimen, — dédi.
Shuning bilen bu Yehudiylar yene Uninggha:
— Bu ibadetxanini yasawatqili hazirghiche qiriq alte yil ketken tursa, sen uni qandaqsige üch kündila qurup chiqalaysen?! — dédi.
Halbuki, Uning «ibadetxana» dégini Uning Öz ténini körsetkenidi. Shunga, U ölümdin tirilgendin kéyin, muxlisliri Uning bu déginini ésige aldi we shundaqla muqeddes yazmilardiki bu heqtiki bésharetke hemde Eysaning éytqan sözige ishendi».
Mesihning xelq aldidiki xizmitining axirida U oxshash ishni qildi: —
(biz Mattaning bu weqeler toghruluq bayanidin neqil keltürümiz — «Mat.» 21:12-16)
— «Emdi Eysa ibadetxana hoylilirigha kirip, u yerde élim-sétim qiliwatqanlarning hemmisini heydep chiqardi. Pul tégishidighanlarning shirelirini we paxtek-kepter satquchilarning orunduqlirini örüp, ulargha:—
Muqeddes yazmilarda Xudaning: «Méning öyüm dua-tilawetxana dep atilidu» dégen sözi pütülgen; lékin siler uni bulangchilarning uwisigha aylanduruwapsiler! — dédi.
Ibadetxana hoylilirida bolghanda qarighu we tokurlar Uning aldigha keldi, U ularni saqaytti. Lékin bash kahinlar bilen Tewrat ustazliri Uning yaratqan möjizilirini körüp we balilarning ibadetxanida: «Dawutning Oghligha hosanna-teshekkürler bolghay!» («i Reb, hazir Sen qutquziwatisen!») dep towlighinini anglap ghezeplendi.
Ular Uninggha: — Bu balilarning néme dewatqanliqini anglawatamsen? — dep soridi.
U ulargha: — Anglawatimen! Siler muqeddes yazmilardin shuni oqup baqmighanki, «Özüngge kichik balilar we bowaqlarning tilliridin medhiye sözlirini mukemmel qilding» dégenni oqup baqmighanmusiler? — dédi».
Mushu kündin bashlap, shan-shereplik axirqi bir heptide, Mesih Eysa herküni muqeddes ibadetxanini igilep, ibadetxanining ichini Özining ajayib telimliri bilen toshquzup, késel-bimarlar üchün möjizilerni yaritip turdi. Bu ishlar Injil «Mat.» 21-23-babta, «Mar.» 11-12-babta, «Luqa» 19-21-babta xatirilengen. Xudaning «shékeynah shan-sherep»i heqiqeten muqeddes ibadetxanigha qaytip kelgenidi — biraq hakimlar we kahinlar uni étirap qilmidi. Peqet rosul Matta bizge uqturghandek kichik balilar uni tonup yetti. «Ibadetxanining kéyinki shan-sheripi berheq eslidikidin zor boldi» — chünki özidin (ibadetxanidin) ulugh bir zat, yeni del Xudaning «Kalami» shu yerge yétip kelgenidi. Shu heptining axirida del shu hakimlar uni qolgha élip kréstke mixlidi, del «teshnayimiz bar bolghan Xudaning shékeynah shan-sheripi»ni chetke qaqti. Lékin ishlar buning bilen tügigini yoq; chünki bu ishlarning hemmisi Xudaning Mesih Eysani dunyaning barliq gunahlirini yuyidighan qurbanliq qilishtiki mukemmel pilani we meqsiti bilen bolghan.
Bashqa bir sorunda Eysa Mesih mundaq dédi: («Mat.» 12:5-6)
«Siler Tewrattin shuni oqup baqmighansilerki, ibadetxanida ishleydighan kahinlar shabat künliri (aram élish künliri) ishlep shabat tertipini buzsimu, gunahqa buyrulmaydu. Biraq men shuni silerge éytip qoyayki, bu yerde ibadetxanidinmu ulugh birsi bar».
U derweqe ibadetxanidinmu ulugh — chünki Injil bizge ögetkendek —
«Hemmidin burun «Kalam» bar idi; Kalam Xuda bilen bille idi hem Kalam Xuda idi. U hemmidin burun Xuda bilen bille idi. U arqiliq barliq mewjudatlar yaritildi we barliq yaritilghanlarning héchbiri Uningsiz yaritilghan emes... «Kalam» insan boldi hem arimizda (grék tilida, chédir tikkendek) makanlashti; we biz Uning shan-sheripige qariduq — u shan-sherep bolsa, Atining yénidin kelgen, méhir-shepqet we heqiqetke tolghan birdinbir yégane Oghliningkidur» («Yuhanna» 1-babtin).
Özi Xuda bolghan «Kalam»ning yalqunluq shan-sheripi «chédir bolghan» bir insan ténige chömkidi — del Xuda éytqandek: «xelq arisida makanlishishim üchün Manga bir muqeddes makan-chédir yasalsun...». Xuda insanlar bilen bille bolushni xalaydu; gerche hemmimiz Adem’atimizdin bashlap gunahkar bolup yashighan bolsaqmu, bu uning özgermes meqsiti bolup kelgenidi. U esli insaniyetni Özi bilen bolidighan dostluq we ortaqlishish üchün yaratti. Mesihning kréstke mixlinish qurbanliqi arqiliq bu dostluq we munasiwetni eslige keltürgili bolidu — munasiwet hetta Adem’atimiz tonup yetmigen ulugh bir derijide bolidu. Dawut padishahning oghli Sulayman muqeddes ibadetxanini qurghandek, Dawut padishahning téximu ulugh oghli Mesih Eysa ölüp tirilgendin kéyin, téximu ulugh muqeddes ibadetxanini qurushqa bashlidi. Biz yuqirida neqil keltürgendek: —
«Ushbu ibadetxanini chuwuwetsenglar, Men üch kün ichide uni yéngiwashtin qurup chiqimen, — dédi.
Shuning bilen bu Yehudiylar yene Uninggha:
— Bu ibadetxanini yasawatqili hazirghiche qiriq alte yil bolghan tursa, sen uni qandaqsige üch kündila qurup chiqalaysen?! — dédi. Halbuki, Uning «ibadetxana» dégini Uning Öz ténini körsetkenidi».
«Ibadetxana bolghan öz téni»ning qurulushi U ölüp üchinchi künide yéngi ténining tirilishi bilen qaytidin bashlanghan. Biraq téximu ajayib yéri shuki, Uninggha ishengen, Xudaning Muqeddes Rohini qobul qilghanlarning herbiri Muqeddes Rohning wasitisi bilen shu tenge tewe, yer yüzide turghan bir ezasi qilinidu.
«Shunga shuningdin bashlap siler musapirlar, yaqa yurttikiler emes, belki muqeddes bendilerge wetendash bolisiler, Xudaning öyidikiliridin bolisiler; siler rosullar we peyghemberler bolghan ulning üstige qurulmaqtisiler; binaning «burjek téshi» bolsa Eysa Mesih Özidur; Uningda pütkül bina puxta jipsilashturulup, Rebde muqeddes bir ibadetxana bolushqa ösüp barmaqta. Silermu qoshulup Uningda Xudaning bir turalghusi bolushqa Rohta birleshtürülüp qurulmaqtisiler»
(Injil, «Ef.» 2-babtin).
Mana Xudaning ebedil’ebed özgermes meqsiti — bir muqeddes ibadetxana — rext, xish, tash, hetta mermer yaki altundin yasalghan emes, belki Özini söygen «hayat tashlar» bolghan kishilerdin yasalghan bir ibadetxanida makanlishishtin ibarettur. U Rohi arqiliq ularning roh-qelbide turidu, ular del Uning xalighan «hayat ibadetxana»sidur.
Injil, «1Pét.» 2:5: —«Siler özünglarmu tirik tashlar süpitide bir rohiy ibadetxana qilinishqa, Xudani xursen qilidighan rohiy qurbanliqlarni sunidighan muqeddes kahin qataridikiler bolushqa quruluwatisiler».
Mana bu Xudaning ezeldin bar bolghan meqsiti. Hagay peyghember bésharet bergen ibadetxana shu meqsetning emelge ashurulushining aldinqi teyyarliqi, shundaqla nezirimizni Xudaning nishanliri üstige merkezleshtürüshimiz üchün birxil «bésharetlik süret»tur. Bu meqsetni algha sürüsh üchün Hagay we Xudaning sözige itaet qilghan shu dewrdikilerge minnetdarmiz.
2-bab, 7-ayettiki «Men barliq ellerni tewritimen; netijide ellerning serxil etiwar nersiliri élip kélinidu. Men mushu öyni shan-sherepke toldurimen» dégen sözlerning toluq menisi we sherepliki peqet Mesih Eysa dunyagha qaytip kelgende körülidu.
«Xudaning awazi» we «peyghemberning sözliri» üstide (1:12)
Hagay kitabida özining xelqlerge bésharet bergenliki teswirlinidighan töwendikidek muhim bir mezmunni bayan qilidu. Xelq awwal Xudaning awazigha, andin uning sözlirige qulaq salidu (we itaet qilidu): —
«Shuning bilen Shéaltielning oghli Zerubbabel, Yehozadakning oghli bash kahin Yeshua we xelqning qaldisining hemmisi Perwerdigar Xudasining awazigha, shuningdek Perwerdigar Xudasining Hagay peyghemberni ewetishi bilen, uning sözlirige qulaq saldi; xelq Perwerdigar aldida qorqti».
Birinchiside körsitilgini «Perwerdigar Xudasining awazi», ikkinchiside körsitilgini «Hagay peyghemberning sözliri» idi. Bu ayet bizge heqiqet bilen xataliqni perq étishke yardem béridighan bir achquchni teminligen oxshaydu. Melum bir peyghember yaki Xudaning xewirini toghra yetküzidighan heqiqiy telim bergüchi Xudaning sözini qilghanda, uni anglighuchi kishilerning roh-qelbidimu öz heqiqitini testiqlawatqan «Xudaning awazi» anglinip turidu. Bu awazni qulaq bilen anglighili bolmaydu, u belki heqiqetni bildüridighan, tonutup yetküzidighan birxil jimjit ichki awazdin ibaret. Awaz ademning wijdanidek sözleydu; biz wijdanning özini «Xudaning awazi» désekmu bolidu. Shunga birsi telim bergende yaki bésharet bergende uning dégenlirini testiqlaydighan Xudaning ichimizde söz qilidighan awazinimu izdep anglishimiz kérek. Bu testiqlash bolmisa, shu kishining sözliri herqanche heywetlik yaki pasahetlik bolsimu, sözligüchining élip kelgini Xudaning sözi bolmaydu. Herbir telim bergüchi bezi ehwal astida Xudaning sözlirini öz söz-pikriliri bilen arilashturup éytidu, elwette; qandaqla bolmisun biz Xudaning Özidin néme kelgenlikini testiqlishini kütüshimizgha toghra kélidu; chünki Xudaning söz-kalami Özige nahayiti qimmetliktur. Bu nuqta töwendiki ayetlerde ispatlinidu: —
(1:13-14)
«Andin Perwerdigarning elchisi Hagay Perwerdigarning xewirini xelqqe yetküzüp:—
«Men siler bilen billidurmen» — deydu Perwerdigar, — dédi.
We Perwerdigar Shéaltielning oghli, Yehudaning waliyisi Zerubbabelning rohini, shundaqla Yehozadakning oghli, bash kahin Yeshuaning rohini hem xelqning barliq qaldisining rohini qozghidi; ular samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar Xudasining öyige kélip ishlidi».
Xelq Xudaning Hagayning sözlirini testiqlawatqanliqini öz rohlirigha salghanliqini bilip yetti, shunga tapshurulghan wezipini ada qilishqa qozghaldi. Hagay ular qiyinchiliqqa uchrighinining sewebini silerning ishenchsizlikinglar, Xudaning xizmitini birinchi orungha qoymighininglardin, dep bayan qilghanidi. Bu xelqqe nisbeten, birinchidin, qiyinchiliqning shu sewebtin bolghanliqi («tasadipiyliqtin» emes) toghruluq ular köreleydighan héchqandaq ispat yoq idi; ikkinchidin, özlirining öy sélish ishlirini we déhqanchiliq ishlirini tashlap qoyup, ibadetxana qurulushini bashlisa, ehwallirining yaxshilinidighanliqi yaki yaxshilanmaydighanliqi toghruluq ular köreleydighan héch ispat yoq idi. Emeliyette bolsa, üch ayghiche héchqandaq ispat bolmaytti. Biraq ular Xudaning awazini könglide anglighan; bu ular üchün kupaye idi. Xuda emdi ularning iman-ishenchini körüp, uni testiqlap, xursen boldi.
Xelqning iman-ishenchining sinilishi
Hagayning 29-Awghustta bergen birinchi bésharitidin kéyin, xelq qurulushni bashlighuche 23 kün ötüp ketti. Bu kéchiktürüsh belkim méwe hosulining qalduqini élish üchün bolghan bolsa kérek. Emdilikte u yaxshi hosul bermigen, belki hosuli yoq déyerlik bolghan bolushi mumkin (2:16-17-ayetler). Ular ishleshke kirishken bir aydin kéyin, yeni «kepe tikish» héytining axirqi künide, Hagaygha ularni righbetlendürüshke yene bir söz chüshti. Bu bésharet munu dadil gepni ichige aldi: —
««Kümüsh Méningki, altun Méningki» — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar».
Andin texminen ikki aydin kéyin, 18-Dékabr Hagay yene bir sözni ulargha éytti. Biz bu yerde toluq neqil keltürimiz: — (2:10-19din)
«Darius padishahning ikkinchi yili, toqquzinchi ayning yigirme tötinchi küni, Perwerdigarning sözi Hagay peyghember arqiliq kélip mundaq déyildi: —
«Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar mundaq deydu: —Kahinlargha söz qilip ulardin Tewrat-qanuni toghruluq: —
Birsi tonining étikide «Xudagha atalghan gösh»ni kötürüp kétiwatqinida, uning étiki nangha, umachqa, sharabqa, zeytun maygha yaki herqandaq ash-ozuqqa mundaqla tégip ketse, undaqta u nersiler «Xudagha atalghan» bolamdu?» — dep sorighin».
Kahinlar jawaben: «Yaq» — dédi.
We Hagay: «Birsi jesetke tégip «napak» bolghan bolsa, u bu ash-ozuqning qaysibirige tegse, undaqta ash-ozuq napak bolamdu?» — dep soridi.
Kahinlar jawaben: «U napak bolidu» — dédi.
Andin Hagay jawaben mundaq dédi: —«Perwerdigar: «Emdi bu xelq, bu «yat el» Méning aldimdimu shundaqtur, ularning qollirida ishlengenlirining hemmisimu shundaqtur, shuningdek ularning shu yerde Manga herbir sunghanlirimu napaktur» — deydu» (2:10-14).
Izahatlirimizda biz Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche, kishilerni «pak» yaki «napak» qilidighan bezi ishlar üstide toxtalduq. Emdi peyghember mushu yerde bu toghruluq néme telim bériwatidu? Néme ish arqiliq xelq «napak» boldi?
Déginimizdek xelq ishqa kirishkenidi. Xuda buningdin xursen bolup: «Méning Rohim aranglarda bolup keldi» — dédi. Biraq bezi kishilerning kallisida: «Muqeddes ibadetxanini qursaq, «Xudagha yardem qilghan bolimiz», «Xudagha iltipat qilghan bolimiz»» dégendek éghir bir xata uqum bar idi. Ibadetxana pak-muqeddes bir bina emesmu? Uni qurup chiqish nahayiti «sawabliq ish» emesmu, ularni Xuda aldida «sawab»qa érishtüridighan, bizni «pak-muqeddes qilidighan» («Xudagha ataydighan») ish emesmu?
Peyghemberning telimi ademni bulghaydighan bu xataliqni ulardin xaliy qilish üchündur. Ishning méghiz-mahiyiti del bu kishilerning oyining eksiche idi. Ibadetxanining pak-muqeddesliki uni qurghuchilargha ularning ibadetxanigha «tégish»i arqiliq ötken emes. Pak-muqeddeslik «yuqturulidighan» bir nerse emes. Biraq napakliq we buzuqluq eksiche del shundaq. Ular 70 yil sürgün boldi. Ular özlirini sürgün qildurghan tekebburluq we ishenchsizlik gunahidin paklanduruldimu, uningdin xaliy boldimu? Derweqe ular on besh yildin kéyin «qayta qurulush» ishini bashlighan. Bu yaxshi ish, elwette. Biraq ular némishqa on besh yil ishenchsizlik ichide turidu? Ular bu ishenmeslikning éghirliqini tonup yetkenmu? Ular Xudaning bu ishta ularni kechürüm qilip, tégishlik bolghan téximu éghir jazani chüshürmey, ulargha rehim-shepqitini körsitidighanliqini bilip yetkenmu? U yene ularning ibadetxanigha teyyarlighan yaghachni öz öylirini bézeshke ishletkenlikini tilgha almighan. «Iltipat qilghuchi» ular emes, belki Xudadur. Ular uning aldida hetta bir «yat el»dek idi. Ular öz Xudasi aldida heqiqiy napak ehwalini tonup yetmise, undaqta ular del quruwatqan muqeddes öy, shu yerde qilmaqchi bolghan qurbanliqlar, shuningdek alte hepte ilgiri yerge chachqan uruqmu ishenchsizliki, tekebburluqi arqiliq bulghanghan bolidu. «Öz gunahlirini yoshurghan kishi ronaq tapmas; biraq ularni tonup iqrar qilip, ulardin waz kechken kishi rehim-shepqetke érisher» («Pend.» 28:13).
Xuda ulargha yéngi bir bashlinish pursitini bermekchi we buninggha ispat teminlimekchi. Ulargha bu ish üstide chongqur oylinish dewet qilindi: —
(2:15-17)
«— Emdi hazir köngül qoyup oylininglar — bügündin bashlap, mushu waqittin tartip körünglar — taki Perwerdigarning ibadetxanisidiki tash üstige yene bir tal tash qoyulghuche, shuningdin ilgiriki künlerde, birsi «yigirme küre»lik bir döwe ashliqni alghili kelgende, mana peqet on kürila chiqti; birsi sharab küpidin ellik komzek alghili kelse, mana peqet yigirme komzek chiqti. Men qolliringlar bilen ishligen barliq ishliringlarda silerni judun, hal we möldür apetliri bilen urup keldim; biraq siler yénimgha qaytmidinglar».
Xelq bu künni éside tutushi kérek we shu kündin bashlap Xudaning ularning ziraetliri üstige chüshüridighan berikitini bayqishi kérek. 9-ayning 24-küni (18-dékabr)giche ularning ishlirida roshen özgirish bolmidi. Ularning teelluqatlirida, qilghan ishlirida héch beriket bolmidi. Halbuki, xelq ibadetxanini qurushtin qol üzmey, sadiqliq bilen ishliwerdi. Hazir Xuda ulargha «yéngi bashlinish» béridu; biraq bilip yétishi kérekki, beriket ularning «sawabliq ishlar»i arqiliq emes, belki Uning méhri-shepqiti bilen bolghanidi.
Shunga Xudaning sözi dawamlishidu: —
(2:18-19)
«Emdi ötünimenki, köngül qoyup oylininglar — bu kün, yeni toqquzinchi ayning yigirme tötinchi künidin bashlap, mushu waqittin tartip, — yeni Perwerdigarning ibadetxanisining qayta qurulushini bashlighan künidin kéyinki ishlargha köngül qoyup oylininglar; danlar ambargha yighildimu? Üzüm talliri, enjür, anar hem zeytun derexliri héch méwe bermidi. Biraq Men bu kündin bashlap silerni beriketleymen».
Ularning (Séntebr we Öktebrdiki) méwe hosuli yoqqa chiqqan bolsimu, ular alte hepte ilgiriki chachqan uruqlardin mol hosul chiqidu; bu bolsa köp beriketning bashlinishi bolidu.
Bu bésharettin uzun ötmey, intayin heyran qalarliq ish yüz berdi. Weqe «Ezra», 4-6-babta xatirilengen, bolupmu 6-bab, 8-12-ayetni körüng. Eslide 15 yil ilgiri, Israilning etrapidiki nurghun xelqler ularning Xudaning öyini qaytidin qurushigha qarshi chiqip, Pars impératori Atarkserksisqa töhmet qilidighan bir shikayet xétini yollighanidi. Atarkserksis mushu xetke ishinip, xizmetni toxtitish kérek dégen bir yarliqni chüshürgenidi. Emdi hazir ishni qaytidin bashlighandin kéyin, del mushu etraptiki el-yurtlar yene: «Yehudiylar permanlirigha boysunmay, bu ibadetxanini qayta qurmaqta, ularni jazalashliri kérek» dégendek erz-shikayetlerni yézip yéngi impérator Dariusqa yollidi. Xan bolsa bu erz-shikayetlerni yüzeki bir terep qilmidi, belki ibadetxanigha dair barliq memuriy xatirinamilerni tepsiliy tekshürüshni buyrudi. Ordidin birnechche yüz kilométr yiraqliqta bolghan bir jaydin, impérator Qoreshning esli yarliqining bir köchürmisi tépildi. Bu yarliqta derweqe ibadetxanini qayta qurush zörür déyilgenidi. U «Médiyaliqlar we Parsliqlarning belgilimisi» bolup, qaide-yosun boyiche uni héch özgertkili bolmaytti. Shunga Darius derhal bu xizmetke qarshi chiqqanlargha:
«Siler u yerdin néri kétinglar! Xudaning öyining qurulushi bilen karinglar bolmisun! Yehudiylarning bash waliysi bilen Yehudiylarning aqsaqallirining Xudaning bu öyini eslidiki ornigha sélishigha yol qoyunglar.... Padishahliq xezinisige tapshurulghan baj kirimidin siler kéchiktürmey shu ademlerge toluq xirajet ajritip béringlar, qurulush héch toxtap qalmisun... Xudagha köydürme qurbanliq sunushqa, meyli torpaq bolsun, qochqar yaki qozilar bolsimu, shular bérilsun... Kahinlarning belgiligini boyiche bughday, tuz, sharab yaki zeytun maylar bolsun shularning birimu kem qilinmay, her küni temin étip turulsun!» («Ezra» 6:1-12, qisqartip élindi) dégen bir yarliqni chüshürdi! Hagaygha ikki ay ilgiriki chüshken yuqiriqi bésharet buning bilen toluq delillendi: ««Kümüsh Méningki, altun Méningki» — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar».
Xelq righbetlendürülüp, rohiy medetke ériship, xizmet dawamlashturldi; töt yérim yildin kéyin, yeni Darius impératorning altinchi yilida ibadetxana püttürüldi («Ezra, 6-babni körüng).
Axirida Zerubbabelge bérilgen söz toghruluq
(2:20-21)
«Perwerdigarning sözi shu ayning yigirme tötinchi küni Hagaygha ikkinchi qétim kélip mundaq déyildi: —
— Yehudagha waliy bolghan Zerubbabelge söz qilip mundaq dégin: —
— «Men asmanlarni, zéminni tewritishke temshiliwatimen».
Bu yerde we 6-ayette déyilgen «tewritish» axirqi zamandiki weqelerni körsitidu. Tewrat, «Yeshaya» 13-babta oxshash ishlar teswirlinidu. Shu künide barliq nerse-shey’iler tewritilidu, tewrinip yoqilidu; peqet Xudaning tewretkili bolmaydighan tewrenmes padishahliqigha tewe bolghan ish-shey’ilerla tewrenmey, qalidu («Ibr.» 12:25-28).
(2:22)
«Padishahliqlarning textini örüwétimen, ellerning padishahliqlirining küchini yoqitimen; jeng harwiliri hem uning üstide olturghanlarni örüwétimen; atlar we atliq eskerler, ularning herbiri öz qérindishining qilichi bilen mollaq atquzulidu».
Mushu yerde biz köp padishahliqlarni bayqaymiz, lékin olturidighan birla text bar. Ishinimizki, bu «text» dejjalningki, u köp padishahliqlarni bashquridu, axir bérip Mesihning qaytip kélishi bilen weyran bolidu.
(2:23)
«Shu künide — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar —
Men séni, yeni Shéaltielning oghli Zerubbabelni alimen, — deydu Perwerdigar — andin séni xuddi möhürlük özükümdek qilimen; chünki Men séni talliwaldim, — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar».
«Shu künide» — bu axirqi zamanda; bésharet Zerubbabelning tirilishini körsitidu. Padishah özining möhürlük özükidin ayrilsa bolmighindek, Zerubbabel Xudagha intayin yéqin bolidu, shuningdek Xuda Öz padishahliqida uni alahide ishlitidu.
Eysa Mesih Dawutning ewladi bolghan Zerubbabelning ewladidur. Zerubbabel köp jehetlerde bizge Mesih Eysaning birxil siymasini mujessemleshturidu; u Xudaning yéqini bolup, Uning xelqige bash bolup, Xudaning muqeddes ibadetxanisining ul salghuchisi hem püttürgüchisidur. Hazir hemmimiz Zerubbabel qurghan ibadetxanining bir qismi emes, belki Reb Eysa Mesih quruwatqan, eng ulugh ibadetxanining bir qismi bolush pursitige muyesser bolduq! Qiyamet künide qedirlik oqurmenlirimizning herbiri bu ebediy ibadetxanida tépilsun!
Amin!