Injil 6-qisim
Rosul Pawlus Rim shehiridiki jamaetke
yazghan mektup
«Rimliqlargha»ning tepsiri
Kirish söz
Töt izahat
Rebbimiz Eysa Mesih ölümdin tirilip asmangha kötürülgendin kéyin uzun ötmey, Rim impériyesi teweside we Yawropa, Afriqa, Ottura Asiya hem Hindistanda nurghun étiqadchi jamaetler peyda boldi. Rebbimizning rosulliri Pawlus, Pétrus, Yuhanna, Yaqup, Yehuda we bashqilar étiqadchilarni righbetlendürüsh we ulargha ögitish üchün bu jamaetlerge nahayiti köp mektuplarni yaki salam xetlerni yazdi. Injilda bulardin jemiy 21 mektup biz üchün saqlinip kelmekte. Jamaetler bashtin bashlap bu mektuplarning Muqeddes Rohning yolyoruqi we wehiyisi bilen yézilghanliqini bilip yetkechke, ularni qet’iylik bilen saqlidi, shundaqla ulardin nurghun köchürmilerni yézip bashqa jamaetlerge ewetishke bashlidi. Xudagha ming teshekkür bolsun, mana shu sewebtin bu qimmetlik yazmilar muqeddes Injilning bir qismi bolup, hazir qolimizda turidu.
Oqurmenlerge yardimi bolsun üchün rosul Pawlus hemde bashqa rosullarning mektuplirini oqushtin awwal mektuplirida ishlitilgen bezi alahide söz-ibariler toghruluq toxtilishimizgha toghra kélidu.
(1) «Roh», «jan», «ten» we «et» toghruluq
Xuda deslepte insanni yaratqanda «roh, jan, ten»ni birleshtürüp yaratqanidi. «Roh» bolsa insanning asasi yaki asasiy wujudi, iradisi, «hayat küchi» dégenliktur. Bizning kim ikenlikimiz rohimizdin bilinidu. «Jan» bolsa insanning zéhni, oy-pikirliri we héssiyatliridin terkib tapidu. «Ten»ning menisi hemmimizge ayan.
Xudaning insangha bolghan meqsiti insanni «rohiy» yaki «rohaniy» adem qilishtin ibaret idi. «Rohiy» déginimiz insanning barliq ishliri «roh»tin kelsun, dégenliktur; démek, insanning rohi Xudaning Rohi bilen alaqide bolghanda, Xudaning iradisini chüshinip bilip, uning jéni arqiliq ténini bashqurghan halda iradisini emelge ashurush dégenliktur. Bashqa nuqtidin éytqanda, roh xojayin, jan ghojidar, ten qul bolidu. Roh bolsa Xudaning Rohi bilen alaqide bolup Xudaning iradisini bildüridu. «Jan» (insanning héssiyatliri, oy-pikirliri we zéhnidin terkib tapqan) bolsa ghojidar bolup, rohning xewer-emrlirini ténige yetküzidu. Shundaq qilip ten xizmetkar bolup Xudaning iradisini beja keltüridu. Biraq Adem’atimiz gunah sadir qilghandin kéyin, mushu tertip eksiche bolup qalghan. Insanning rohi öz ténige xojayin bolmay, eksiche özining étidiki telepler özige xojayin bolup, öz «jéni»gha, yeni héssiyatliri, oy-pikirliri we zéhnige tesir yetküzüp, ularni bashqurushqa bashlighan. U öz rohi arqiliq Xudaning Rohi bilen bolghan alaqisidin mehrum bolup, ölüktek bolghan. Gunah étide makanliship, insan öz étining teleplirini hemme ishlar arisida birinchi orungha qoyghan.
Rosullardin Pawlus, Pétrus, Yuhanna, Yaqup we Yehudalar Rebbimiz Eysa Mesihning «roh» we «et» toghrisidiki telimige egiship, öz mektupliri yaki salam xetliride «et» dégen sözni üch xil menide ishlitidu: —
(1) |
Esli meniside; ademning ténini körisitidu; |
(2) |
«Insan»ni yaki «pütkül insanlar»ni körsitidu; bu menide ishlitilgende biz «et igisi» yaki «et igiliri» dep terjime qilduq; |
(3) |
«Gunahning qorali» dégen menide; démek, gunah etlirimizni qoral qilip u arqiliq bizni azduridighanliqi we bashquridighanliqini körsitidu. |
«Et» dégen söz Muqeddes Kitabta tunji qétim «Yar.» 6:3de körülgende, «ademni bashquridighan gunahning qorali», «ademni bashquridighan xojayin» dégen menide bolghan: — «Méning Rohim herdaim insan bilen (insanni wijdani bilen toghra yolgha kirgüzüsh üchün) küresh qilmaydu; chünki insan peqetla «et»tur». Adem’atimiz gunah sadir qilip chüshkünleshkendin kéyin, Nuh peyghember dewrige kelgüche insanning gunahliq tebiiti barghanséri ochuq körünüshke bashlidi we axirida topan jazasini keltürdi. «Insan peqet «et»tur» dégen söz mana shundaq ehwal astida éytilghan. Insan Xudaning Rohi astida emes, belki «et», yeni «gunah makanlashqan et» astida yashap, öz éti uninggha hökümranliq qilip uni daimliq gunahkar qilghan. Shuning bilen Xuda uni «peqetla ettur» dédi.
Rosul Pawlus köpinche (grék tilida yézilghan) mektuplirida «et»ni shu meniside («Rim.» 5:7-ayettin bashlap) ishlitidu. Bezi terjimanlar grék tilidiki «et»ni «gunahkar tebiet», «insaniy gunahkar tebiet», yaki «insaniy tebiet» dep terjime qilidu; bizningche bundaq terjimining toghra terepliri bolsimu, «et»ning toluq menisini ipadilep kételmeydu we bezi ehwalda sel uqushmasliqlarni tughduridu. Shunga eyni söz boyiche biz peqet «et» dep terjime qilduq. Yuqiridikisi ten we et üstidiki bayanlirimiz bolsimu, Muqeddes Kitabta insanning ténini yaki jismaniy qismini napak, paskina dégen söz yoq. Xuda ténimizni yaratqan, ten intayin karamet bir nersidur (mesilen, «Zeb.» 139:14-16). Mesile shuki, gunah ténimizni, yeni étimizni öz makani qilghan («Rim.» 6:6-ayette we 6:12-13de bu heqiqetler ochuq körünidu).
Rosullarning mektuplirida «et» yuqiriqi birinchi we ikkinchi menisidimu uchraydu; shu yerlerde oqurmenler aldi-keyni sözliridin buni éniq köreleydu.
(2) «Mesihte», «Rebde», «Rohta», «Xudada» we «ette» dégen sözler toghruluq
«Mesihte» rosul Pawlusning eng yaxshi köridighan ibariliridin biri bolup, uning menisi: «Mesihning xojayinliqi we yétekchiliki astida, Mesih bilen bir bolghanda, Mesihge baghlanghanda, Mesihge mensup bolup, Uning yétekchilikide, Uningdin iltipat, küch-qudretni alghanda...» qatarliqlar. «Rebde», («Rebbimizde») yaki «Mesih Eysada», «Rohta» we «Xudada» dégen ibarilermu yene Reb yaki Mesih Eysa, (muqeddes) Roh we Xuda bilen bolghan yuqiriqi tereptiki munasiwtlerni bildüridu.
Bu ibarilerning eksi «ette bolush» dégen ibaridur. U ademning «et»ning xojayinliqi we ilkide bolush, uningdin ayrilmasliq, «etning, shundaqla et ichide turghan gunahning qulluqida bolush» qatarliqlarni ipadileydu.
(3) Ishengüchilerning Tewrat qanuni bilen munasiwiti toghruluq
Tewrat qanunini oqup chiqqanlargha melumki, uning jemiy besh jehette telipliri bar: —
(1) Exlaq jehettiki telepler. Bular peqet «Misirdin chiqish» 20-babta xatirilengen «on emr-perhiz»la emes, belki Tewratning bashqa yerliride xatirilengen exlaq teleplirini öz ichige alidu. «Xudadin bashqa héchqandaq ilahinglar bolmisun», «Ata-ananglargha hörmet qilinglar», «oghriliq qilmanglar», «qoshnangni özüngni söygendek söygin», «héchqandaq palchiliq qilmanglar» qatarliqlar buninggha oxshash nurghun exlaq toghrisidiki telepler bar. Ishenchimiz kamilki, bundaq teleplerni her dewrdiki ishengüchiler tolimu heqqaniy, durus, ésil dep qaraydu.
(2) Yehudiy xelqining sharaitigha we salametlikige uyghun bezi emeliy telepler: Mesilen, «Kishilerni shu yerdin yiqilip ketmisun dep öyünglarning ögzisining töt etrapigha tosma tam yasanglar» (Yehudiy xelqi daim ögziliride tamaq yeydu, uxlaydu), «Teret qilidighan yer turalghu jayliringlardin ayrim jayda bolsun».
(3) Qanungha xilapliq ishlargha qarita tégishlik jazalar; mesilen: «Eger melum bir ademning kalisi bashqa birsining kalisini üsüp öltürüp qoyghan bolsa, ular üsküchi kalini sétip pulini teng üleshsun hem ölgen kalining göshinimu shundaq qilsun», qatarliqlar.
(4) «Obraz jehettiki» telepler. Mesilen, «Üstüngge ikki xil rexttin tikilgen kiyimni kiyme», «Kala we éshekni teng qoshqa qatqili bolmaydu» qatarliqlar.
(5) Ibadet chédirigha yaki ibadetxanigha we shuningdek héyt-bayramlargha munasiwetlik bezi resim-qaidiler, jümlidin ademning gunahini tileydighan we bashqa qurbanliqlargha baghlanghan emrler.
(Yuqiriqi 4- we 5-emrlerning hemmisi «simwolluq, bésharetlik» emrler dep hésablinidu, chünki ular kelgüsi zamandiki, Mesihte bolidighan nijatni körsitidu).
Emdi rosul Pawlusning «Biz «Mesihte» (Mesih arqiliq) Tewrat qanunining ilkidin xalas bolduq», «Mesihte Tewrat qanunigha nisbeten ölduq» («Rim.» 7:7-8) dégen sözliri qanunning qaysi jehetlirini körsitidu? Bizningche bu herbir jehettin éytilidu.
Mesihning kélishi bilen U insanlarning barliq gunahlirini Öz üstige élip, «eng axirqi qurbanliq» bolup, Tewrat qanunida körsitilgen barliq bésharetlik, simwolluq teleplerni biraqla emelge ashurdi. Bu telepler Uning qurbanliqi bilen héchkimge kérek emes bolup qaldi, elwette. Biraq Mesihning ölümi ishengüchilerning Tewrat qanunidiki bashqa telepliri bilen bolghan munasiwitinimu pütünley özgertiwetti.
Herbir dewrde Xudaning insangha bolghan tégishlik exlaq telepliri özgermeydu, elwette. Halqiliq ish shuki, insan eslidila gunahkar bolghanliqi üchün bu teleplerge hergiz emel qilalmaydu. Bu teleplerni rosul Pawlus «Rim.» 8:4de «qanunning heqqaniy telipi» deydu. Emeliyette, «Tewrat qanuni»diki exlaq telepliri Xudaning insangha bolghan pütün exlaq teleplirini ipadilimeydu (Mesihning bu toghruluq telimini körüng — «Matta» 5-7-bablar). Towa qilghan herbir ishengüchi Tewrat qanunidiki exlaq teleplirini intayin ésil, intayin yaxshi dep qaraydu we Xudaning shan-sheripi üchün bulargha emel qilishni arzu qilidu; biraq ishengüchi özige tayinip ulargha emel qilalmaydighanliqini obdan bilidu. U özining qanungha emel qilishqa bolghan ünümsiz tirishishlirini tashlap qoyghan we özini ishengüchi süpitide «qanungha nisbeten ölgen» dep hésablaydu. Étiqadchi Xudaning yéngi ehdisige ishinip, Xudagha tayinip: — «Xudaning manga ata qilghan Rohi arqiliq U Özining emrlirini emelge ashuridu» dep ishinidu. Hazir emel qilghuchi, ishligüchi, saxawetlik ishlarni qilghuchi u emes, belki Xudaning Özidur. Xuda Öz muhebbitini qelbimizge quyghandin kéyin («Rim.» 5:8) U Özi biz arqiliq Öz emellirini yürgüzidu, Öz muhebbitini bashqilargha körsitidu: — «Bashqilarni söygen kishi öz yéqinigha héchqandaq yamanliq qilmaydu. Shuning üchün, méhir-muhebbet bolsa, Tewrat qanunining telipini emelge ashurghuchidur» («Rim.» 13:10).
(4) Bir-birimizni qurush» (étiqadni qurush, «rohiy qurush»)
Rosullardin Pawlus hem Pétruslar yene bir ibarinimu pat-pat ishlitidu. U bolsimu «ademni qurush» yaki «ademning étiqadini qurush»tin ibaret. Birsi özini Mesihke tapshurghinidila andin uning rohi we jénida Xudaning «yéngi bir qurulush»i derhal bashlinidu. Bu qurulush bolsa xish we laydin qurulghan bina emes, belki pütünley yéngi xaraktér we mijez, yéngi adetler we yollar, yéngi pozitsiyeler, yéngi köz-qarashlar we chüshenchler, burun «mumkin emes» dep qarilip kelgen ishlarni «mumkin» deydighan yéngi bir ishenchtin terkib tapqan qurulushtin ibaret bolidu. Xudagha itaet qilidighan herbir basquch bu qurulushni algha süridu. Mesihte bolghan aka-uka, acha-singillarmu yardem béridu. Qérindashlirimizning herbir yéngi telimi, righbet sözi, muhebbet ipadilirining hemmisi yene bir «qimmetlik xish»ni qurulushqa qoshup qoyghanliq bolidu. Dunyada turghan barliq künlirimizde bu qurulush toxtimay dawamlishidu; Xudagha teshekkür, binaning uzunluqi, kengliki, yaki qurulush matériyallirining qimmetlikige héchqandaq chek qoyulmighandur! Shu yol bilen biz «bir-birimizni quralaymiz».
Emdi yéngi qurulush bolsa Xudaning makan qilishigha muwapiq «ibadetxana» bolidu («1Kor.» 3:9-17, «Gal.» 2:18, «Ef.» 2:18-22, «1Pét.» 2:1-10ni körüng).
Rosulning mektupni yézish meqsetliri
Uzundin béri Mesihiy jamaitidiki alimlar bu xetni Pawlus Korint shehirdiki jamaet bilen bolghan waqitta yazghan, dep qarap keldi. Bezi kona köchürme yazmilarda mushundaq xewermu qoshulup pütüklüktur. Rosulning yézish meqsetliri mektupining özide oqurmenlerge ayan qilinidu; ular qisqiche: —
(1) |
Rim shehiridiki étiqadchilarni righbetlendürüsh; |
(2) |
Injil, yeni «xush xewer»ning toluq mezmunini bashtin-axirghiche qedemmu-qedem ayan qilish («Injil» grék tilida «xush xewer» dégen menide). |
(3) |
Yehudiy ishengüchiler we Yehudiy emes ishengüchilerning bir-birini chüshinish, bir-birini qobul qilish, qedirlesh, söyüsh, shundaqla birlikte bolushqa ötünüsh. |
Yuqiriqi 2-meqset tüpeylidin, «Rimliqlargha» dégen mektup herbir ishengüchi üchün bibaha xezinidur. «rRimliqlargha»ni chüshengen étiqadchini «etrapliq qorallandurulghan adem», «yoldin asan azdurulmaydighan adem» dégili bolidu.
Mezmun: —
1-3-bab: |
Insanlarning gunahkar haliti; gunahning qandaq kélip chiqqanliqi; Yehudiy we Yehudiy emeslermu Xuda aldida bahane-seweb körsitelmeydighanliqi; Xudaning nijatliq jawabi. |
4-bab: |
Étiqadning yoli — Ibrahim |
5-bab: |
Étiqadchining yiltizi Adem’ata emes, belki Mesihdur. |
6-bab: |
Gunahqa nisbeten ölüsh |
7-bab: |
Tewrat qanunigha nisbeten ölüsh |
8-bab: |
Mesihte ghalibiyetchi bolush |
9-11-bablar: |
Israil toghruluq — Uning kelgüsi néme bolar? Xudaning axirqi meqsetliri |
12-15-bablar: |
Jékilesh we righbetlendürüsh |
16-bab: |
Axirqi salamlar |
Izahat: — Yene tekrarlaymizki, kirish söz, mawzu we izahatlar oqurmenlerge yardimi bolsun üchün terjiman teripidin bérildi. Ular Muqeddes Kitabning esliy tékist-ayetlirining bir qismi emes.
••••••••
Qoshumche söz
Hökümetke boysunush mesililiri üstide (13-bab)
Muqeddes Kitabda xatirilengen, hökümetler we hoquqdarlar bilen munasiwetlik telimler, jümlidin rosul Pawlusning telimlirini (mesilen, «Rim.» 13-bab) töwendikidek yekünlisek bolidu: —
(1) «Insaniyet gunahqa téyilip pétip qalghanliqi tüpeylidin (Xudaning nijatigha ige bolghuche), gunahqa nisbeten tizginlinishi kérek bolghachqa, Xuda bu ishning bir qismini hökümet-hakimiyetler arqiliq orunlaydu: — «Hemme adem özlirini idare qilghuchi hoquq igilirige boysunsun. Chünki Xuda tiklimigen hökümet bolmas; hökümetlerning hemmisi Xudaning emri bilen bolghandur» («Rim.» 13:1). Bu Xudaning rehimdilliqidin bolghan bir ish; shundaqtimu, bu rehimdilliqining bir qismi shuki, U gahi waqitlarda melum bir elge sawaq bérish üchün, towa qilip qelblirini Manga qaratsun dep rehimsiz hökümdarni ularning üstidin höküm sürgüzidu. Mesilen «Yesh.» 19:1-4ni körüng. Shu waqitta Xuda Misirliqlarni butlargha choqunushtin towa qilsun dep ularni «Rehimsiz bir hökümran,... esheddiy bir padishahning qoligha tapshuridu».
Bundaq ishlar yene shübhisizki, rosulning: «Xuda... pütkül insanlarning, bolupmu étiqad qilghuchilarning Qutquzghuchisi (saqlighuchisi)» dep körsetken heqiqitining muhim bir amili bolushi kérek («1Tim.» 4:10).
(2) Shunga étiqadchilar qaysi hökümet astida bolsun, ulargha boysunushi, jümlidin baj tapshurushi lazim («Tit.» 3:1-2, «Rim.» 13:3-6).
(3) Étiqadchilar öz üstidin höküm sürgenler üchün dua qilishi kérek. «1Tim.» 2:1-4ni körüng. Undaq duaning roshen meqsiti, Xudaning bu hökümdarlarning qelblirini Öz qorqunchigha, heqqaniy közqarashlargha, özining hökümranliqi astidikilerge adil muamile qilishqa, xush xewerni erkin yetküzüshke yol qoyushqa qayil qilip yéteklishi üchündur.
(4) Hoquq tutqan kishiler Xudaning iradisige xilapliq qanunlarni yaki permanlarni chiqarsa yaki qol astidikilerni natoghra ishlarni qilishqa mejburlighan bolsa, étiqadchilar ulargha boysunmasliqi kérek. Mesilen «Ros.» 4:19-20de, Yehudiy hökümdarlar rosullardin Pétrus we Yuhannani Eysaning namini jakarlashtin men’i qilghan, Pétrus: «Xudaning aldida silerge boysunush toghrimu yaki Xudaghimu? Buninggha özünglar bir néme denglar!» dégen.
(5) Adaletsiz hökümetlerni, bolupmu Xudaning sözini jakarlashqa qarshi turghan hökümetlerni aghdurush étiqadchilar biwasite köngül bölüdighan ish emes, belki Xudaning Öz ishidur. Reb Eysa Rimliq waliy Pontius Pilatus teripidin Özining «padishah iken»liki wejidin soraqqa tartilghanda uninggha mundaq dédi: — «Méning padishahliqim bu dunyagha tewe emestur. Eger bu dunyagha tewe bolghan bolsa, xizmetchilirim Méning Yehudiylargha tapshurulmasliqim üchün jeng qiliwatqan bolatti. Halbuki, Méning padishahliqim bu yerge tewe emestur» («Yh.» 18:36).
Shuning bilen étiqadchilar melum bir hökümetni ghulitip, bashqa birsini berpa qilish üchün küresh qilishqa arilashmasliqi kérek. Tarixta köp weqelerdin körgili boliduki, «Xuda sotchidur; U birsini kötüridu, birsini töwenlitidu» «Zeb.» 75:7). Yéqinqi tarixta, Ruminiyediki Chawsiskuning mustebit hökümiti peqet bir parche «taziliq qeghez» bilen ghulitilghanliqi buninggha misal bolidu (Rumuniye hökümiti köp Muqeddes Kitablarni musadire qilip ularni «taziliq qeghez»lerge aylandurghanidi).
(6) Étiqadchilar hökümet ishliri yaki siyasiy ishlar bilen toghra shughullansa bolidu (mesilen, Daniyal peyghember köp yillar ichide bir butperes hökümetning memuriy xadimi bolghanidi). Emma siyasiy ishlar intayin murekkep, özini pak-diyanet tutup ulargha arilishish intayin tes, Xudaning alahide chaqiriqi bolmisa shu ishlargha yéqinlishishqa hergiz bolmaydu, dep qaraymiz.
Bu témining dairisi mushu addiy yekündin keng, elwette, emma yuqiriqi sözlirimiz oqurmenlerning bu intayin muhim ishqa munasiwetlik bolghan muqeddes yazmilar üstide köprek oylinishlirigha türtke bolsun dep arzu qilimiz.