Tewrat 29-qisim
«Yoél»
(Yoél peyghemberning kitabi)
Kirish söz
Yézilghan waqti
Yoél peyghemberning yashighan waqti yaki uning kim ikenliki toghrisida éniq melumat yoq. Biraq uning qisqighina kitabidiki bezi yip uchliri bizge shuni körsitiduki, u belkim Israilning «jenubiy padishahliqi»ning padishahi Yoash textke olturghan yillarda (miladiyedin ilgiriki 835-796 yillar) bu kitabni yazghan. Yoél öz kitabida kahin-peyghember Zekeriyaning öltürülüsh weqesi toghrisida daritip toxtilidu. Yoash padishah Zekeriya peyghemberning özige qilghan tenbihige chidimay uni ibadetxanidiki «aywan bilen qurbangah otturisida» öltürgen («2Tar.» 24:21 hem «Mat.» 23:35ni körüng). Yoél peyghember: Kahinlar del mushu yerde Xuda aldida yiqilip, xelq üchün «yigha-zar kötürüp» rehim tilishi kérek, deydu. Mushundaq dua-tilawetni küchlük tekitlishige qarighanda, Yoélning özi kahin (muqeddes ibadetxanida ishleydighan, mexsus «qurbanliq qilghuchi» xizmetkar) bolushi mumkin idi.
Arqa körünüshi
Chéketke apiti Pelestin zéminigha chüshti. Bundaq bir apetni körüp baqmighan kishiler bu hasharetler chiqarghan wehime hem weyranchiliqni tesewwur qilalmaydu. Bezide ular shunche zor top bolup uchiduki, kündüzde quyash nurini, kéchide ay-yultuzlarni tosup jahanni qarangghuluq qaplaydu. Ular melum bir jaygha chüshse, birer minuttin kéyin, yapyéshil, baraqsan étiz-baghlarni chöl-bayawangha aylanduridu; hetta derexler qowzaqliridinmu yalingachlinidu, hemme jay qaqshal bolidu. Démisimu bir déhqan üchün bu tolimu zor balayi’apet bolidu.
Mushu apetler birnechche yil dawamlashqan bolushi mumkin (2:25), netijide xelqning bir qismi jan béqish üchün özlirini qulluqqa satqan bolushimu mumkin (3:6). 1-bab, 4-ayettin köreleymizki, apet peqet chongayghan hasharetler bilenla toxtap qalmighan; belki chéketkiler uchup barghanliki jaylarda tuxumlarni tughup mangghanidi. Lichinkiler tuxumdin törelgende, herbir ösüsh basquchida turghan lichinkiler udul kelgen gül-giyahlarni weyran qilatti. Bu apet élip kelgüchi «chishligüchi qurt»lar, «chéketke lichinkiler», «weyranchi qurt»lar bolsa chéketkilerning bir qanche xil nesli bolushimu yaki hemmisi öz aldigha ayrim-ayrim nesil bolushimu mumkin idi.
Yoél peyghember éniq köriduki, bu apetler «tasadipiyliqtin bolghan» emes; Xuda Musa peyghember arqiliq Israil bilen tüzgen ehde boyiche, Israillar Özige asiyliq qilsa, U ularning üstige herxil apetler we awarichiliklerni ewetidu. Yoél peyghember öz xelqini acharchiliqtin dad-zar kötürüwatqan haywanlardin ibret élishqa ündeydu. Uning sözidin: «Héch bolmighanda haywanlar Xudagha nida qilishni bilidiken, silerchu?» dégen hejwiy, kinayilik mene chiqidu.
U xelqining peqet ikki xil gunahini alahide tilgha alidu: —
(1) Mestlik (1:5) — u haraqkeshlerni yigha-zar qilishqa chaqiridu, chünki ulargha ichküdek sharab yoq idi.
(2) Bigunah qan töküsh (3:21).
Shunga xelq qaysi gunahlargha patqanliqini özliri éniq bilgen bolsa kérek. Yoél kahinlar arqiliq pütün xelqni bir mezgil roza tutushqa, dua qilishgha chaqiridu. Mushu roza-duadin héchkim sirtta qalmasliqi kérek idi — hetta émitilidighan bowaqlarnimu öyde qaldurmasliq, toy qiliwatqan qiz-yigitler toy tebrikleshlirini tashlap qoyup ibadetxanigha kélishi zörür idi.
Xudaning apettin qutquzushi toghruluq wedisi 2-bab, 18-27-ayette bérilidu. Xuda chéketkilerdin terkib tapqan Özining mushu «qoshuni»ning yérimini Ottura Déngizgha, yérimini sherqtiki «Ölük Déngiz»gha püwleydu, andin xelqning ziraetlirini eslige keltüridu, hetta chéketkiler yewetken «israp bolghan» yillarni eslige keltüridu. Xelq peyghemberning chaqiriqi boyiche Xudagha nida qilip Uning yénigha qaytti, andin Xuda wedisi boyiche chéketkilerni yoqitip, xelqini qutquzdi. Eger xelq shundaq towa qilmighan bolsa, Xuda shundaq qilmighan bolatti, elwette; shundaqla ularning towa qilishi bilen bolghan netije Yoél éytqinidek shunche beriketlik bolmighan bolsa, undaqta Yoél hergiz «peyghember» dep étirap qilinmighan bolatti. «Yoél peyghember» dégen kitabning qolimizda hazirghiche bolushi buninggha ispat bolidu.
Yoélning sözlirining heqiqet bolghanliqini öz dewridikilerge testiqlitish üchün hem «Perwerdigarning küni»de bolidighan jazalargha misal bolush üchün, Xuda peyghembirige Tur shehiri, Zidon rayoni hem Filistiylerge eyni waqitta béridighan jazaliri toghruluq bir bésharet béridu. Ular (Tur, Zidon, Filistiyler) Xudaning xelqini, ibadetxanisini bulap, oljini öz butlirigha béghishlighan hem Israildin élip kélingen qullar bilen soda qilghan (3-bab, 4-8-ayet). Bu qullar acharchiliqtin özlirini qulluqqa sétishqa mejbur bolghan ademler bolushi mumkin. Yoél shu yerdiki kishiler toghruluq: «Del shundaq bir ish, yeni özlirini qulluqqa sétishqa mejbur bolushi ularning béshigha chüshidu» dégendek bésharet béridu. Tarixta bu ishlarning qachan we qandaq yüz bergenlikini bilmeymiz. Biraq ishlarning heqiqeten yüz bergenlikige jezm qilalaymiz. Chünki eger bu ishlar yüz bermigen bolsa, Yoél hergiz «peyghember» dep étirap qilinmighan bolatti, uning ushbu yazmisimu Tewrat yazmiliri qatarigha hergiz kirgüzülmigen bolatti.
Biraq peqet Israilghila emes, belki her dewrdiki herbir el üchün «Yoél peyghember» dégen kitabta téximu ulugh, téximu wezinlik bir söz-agah bar. Hezriti Yoél hemmini yalmaydighan, jahanni qarangghuluqqa salidighan, bu top-top dehshetlik hasharetlerge qarap, bu ishning özi kelgüside Xudaning ulugh hem dehshetlik, hemmini soraydighan qiyamet küni, yeni «Perwerdigarning küni»din bésharet béridighanliqini körüp yetti. Shu künide chéketkilerdin téximu küchlük, téximu wehimilik bolghan, weyran qilghuchi bir qoshun Öz xelqining zéminigha yene tajawuz qilidu. Bésharet boyiche bu qoshun jin-sheytanlar teripidin küchlendürülidu. Bashqa peyghemberlerning kitabliri boyiche, bu «dejjal» (Sheytanning wekili)ning qoshuni bolidu. Ayan boliduki, Yoélning dewridikilerning «Perwerdigarning küni» toghruluq azraq xewiri bar. Biraq uning qérindashlirining köpinchisi shu kün toghrisida: «Xuda hemme butperes kapir ejnebiy ellerni qattiq uridu, “Xudaning xelqi bolghan bizler” kötürülimiz» dégen irqchi, bimene milletchi köz-qarashta bolghanidi. Ular: «Biz hezriti Ibrahimning (jismaniy) nesli bolghandin kéyin, Xuda bizge bext ata qilishi zörür» dep oylishi mumkin. Biraq Tewrattin herbir oqurmenge ayanki, hezriti Ibrahimgha wede qilinghan beriketlerge miras bolush üchün, uning ewladliri hezriti Ibrahimning étiqadliq, heqqaniy izlirini basmisa, bu wediler bikar bolidu.
Shunga Yoél ulargha éytidu — «bu weyranchiliq élip kélidighan bir kün» — peqet butperes kapirlar üstigila emes, belki Israilning Xudadin yiraqlashqinidin ularning üstigimu chüshidu. Biraq Öz künide Xuda Yoélning xelqini chéketkilerning apitidin qutquzghandek, shu künidimu qutquzulush mumkinchiliki bolidu. Gunahtin yénip «Perwerdigarning namini chaqirip nida qilghanlarning hemmisi qutquzulidu» — yeni tajawuzchi qoshundin qutquzulidu. Axirgha bérip, Xuda bilen qarshilishidighan bu qoshun weyran qilinidu. Hem tinch-amanliq hem awatliq awwal «hemme gunahliridin paklandurulghan bir Israil»gha ata qilinidu, andin ular arqiliq pütün dunyagha yetküzülidu — chünki Xuda «Öz Rohimni barliq et igiliri üstige quyimen» dégen meqsitini Yoél arqiliq bizge jakarlighan (2:28).
Terjimimizde biz Tewratshunslarning tetqiqliridin, bolupmu Yehudiy alim «Doktor Arnold Fruxténbaum» hem engliyelik alim Dawut Priyorlarning eserliridin paydilanduq.
Mezmun: —
(1) 1-bab: |
Chéketke apiti Perwerdigarning künige bésharet béridu |
(2) 2-bab: |
Chéketkilerning weyranchiliqi |
(3) 3-bab, 1-16: |
Perwerdigar ellerning üstige höküm chiqiridu |
(4) 3-bab, 17-21: |
Perwerdigar «Yehoshafat jilghisi»da barliq ellerning üstige hökümini chiqiridu |
••••••••
Qoshumche söz
Axirqi zamandiki weqelerning tertipi
Peyghember arqiliq bolghan bésharetlerning bayanlirigha qarighanda, Yoél éytqan «axirqi zaman»diki muhim weqeler töwendiki tertip boyiche bolushi mumkin. Oqurmen kitabni qétirqinip oqup, özi bir xulasige kelsun.
(1) Xudaning Rohi barliq et igilirige (démek, herqaysi millet-xelqlirige, herqandaq insanlargha) quyulidu. Shuning bilen Xudaning sözliri peqet bir peyghember arqiliqla emes, belki köp «yigit-qizlar, qérilar, qul-dédekler» arqiliq, herxil ghayibane alamet, chüsh, bésharetlik söz qatarliqlar bilen ayan qilinidu. Shübhisizki, shundaq bolghanda, barliq insan Xudaning xewirini anglash pursitige ige bolidu (2:28-29).
(2) Israil, yeni Yehudiylar pütkül dunyagha tarqitilidu (3:1-2). Yoél bu ishning qandaq, némishqa yaki qachan yüz béridighanliqini démeydu. Biraq Israil özlirining «barliq eller arisigha tarqitilish»idin ibaret bolghan külpetni, Musa peyghember arqiliq bolghan ehdining eng axirqi «terbiyilik jaza»si dep bildi.
(3) Israil yene öz zéminigha, yeni Qanaan (Pelestin)gha qaytip jem bolidu. Yoél yene buning qandaq, némishqa yaki qachan yüz béridighanliqini démeydu.
Xudaning Rohining quyulushi (1-weqe) del qaysi peytte, 2-weqedin awwal yaki 2-weqedin kéyin, yaki 3-weqedin awwal yaki 3-weqedin kéyin yüz béridighanliqini «Yoél peyghember» kitabining özidin éniqlighili bolmaydu (bashqa peyghemberning kitablirida bu toghruluq söz bar).
(4) Asmanda herxil karamet-bésharetler peyda bolidu (2:30).
(5) Israilgha qarshi hem Xuda bilen qarshilishidighan, hemme eldin terkib tapqan bir qoshun jeng qilishqa yighilidu. Ularning barliq bisat-teelluqatliri jengge sélinidu. Ular «sapan chishlirini qilich qilip, orghaqlirini neyze qilip soqushidu»; hetta «ajiz ademler»mu özini «küchlük» dep élan qilip qatnishishi zörür bolidu (3:10).
Qoshun tebiettin tashqiri küch-qudret bilen qorallinidu — biraq bu küch Xudadin emes, belki jin-sheytanlardin kélidu. Ular zor weyranchiliq qilidu. Xuda «chéketke qoshuni»ni «Méning qoshunum» déginidek, bu qoshunnimu «Méning qoshunum» deydu. Buning menisi, Xuda «chéketke qoshuni»ni ishletkenge oxshash, U bu (rezil) qoshunnimu ishlitip Öz xelqini towigha keltüridu (2:1-11).
(6) Düshmen qoshuni Yérusalémgha yéqin bolghan jilghigha («Yehoshafat» dep atalghan, yeni «Perwerdigar soraq qilidu» dégen menide) yighilghandin kéyin, Xudaning xelqi özlirini qutquzush üchün Uninggha nida kötüridu (2-bab, 20-ayette éytilghandek) hem Xuda Özining perishtilerdin terkib tapqan zor küchlük «samawiy qoshuni»ni düshmen bilen jeng qilishqa ewetidu.
(7) Quyash, ay hem yultuzlar qarangghulishidu (2:10, 31, 3:15)
(8) Köp ademlerge nisbeten bu peyt belkim towa qilip Xudaning yénigha qaytishqa eng axirqi purset bolidu. Shunga bu jilgha «qarar jilghisi» depmu atilidu (3:14). Xuda wede bériduki, «Perwerdigarning namini chaqirip nida qilghanlarning hemmisi qutquzulidu» (2:32)!
(9) Jin-sheytanlar quwwetligen düshmen qoshuni bitchit qilinidu (2:10, 3:15).
(10) Israil zémini intayin mol awatliqqa qayturulidu. Misir hem Édomlarning ikki zémini eksiche weyran qilinidu (Tewrattiki «Ezakiyal peyghember» 29-bab, 12-ayette Misirni basqan weyranchiliq qiriq yilliq bolidu, dep éytilidu). Édomda bolghan weyranliq daim bolidu. Yérusalémdin sherqqe hem gherbke aqidighan yéngi bir derya peyda bolidu (Tewrattiki «Zekeriya peyghember» 14-bab, 8-ayet, «Ezakiyal peyghember» 47-bab, 1-12-ayetnimu körüng).
(11) Xuda Yérusalém hem Zion téghini alahide makan tutidu (3:21).
Yoél peyghember öz xelqige: «Perwerdigarning küni yéqin» dep éytqan. Kitab yézilghan waqitta, yeni buningdin 2700 yil ilgiri «Perwerdigarning küni» «yéqin» bolghan bolsa, bügünki künde téximu yéqin bolmamdu? Reb Mesih Eysa miladiye 33-yilida öldi. Rimliqlar, Yehudiylar hem Sheytanning özi bu ishni Uning tügeshkenliki, berbat bolghanliqi dep oylidi. Biraq Xuda Eysani derweqe Özi ewetken «Qutquzghuchi-Mesih»i hem Oghli ikenliki, Uning ölümi gunahlarni yuyidighan birdinbir qurbanliq ikenlikini dunyagha ispatlash üchün, Uni ölümdin tirildurup, ershke kötürüp Özining ong yénigha olturghuzdi. Mesih Eysa qayta tirilip 50 kün kéyin ashu yerdin (asmandin) Xudaning Muqeddes Rohini Özige étiqad qilghanlarning hemmisi üstige quyup berdi hem ular arqiliq köp möjizilerni körsetti. Oqurmen bu ishlarni özi Injil, «Rosullarning paaliyetliri» dégen qisimdin oquyalaydu. Shu qisimdin (2-babtin) yene bayqiyalaymizki, Muqeddes Roh quyulup, bir yüz yigirme étiqadchi bésharetlik söz qilghinida, rosul Pétrus ornidin turup, xelqqe: Bu ishlar Yoél peyghember bésharet bergen ishlarning bashlinishi, dep jakarlidi. Shunga bu möjiziler derweqe Xudaning Mesih Eysani «Reb hem Qutquzghuchi-Mesih» qilip tikligenlikini ispatlaydu, deydu.
Emdi «Perwerdigarning küni»ge yétip baridighan «axirqi künler» shundaq bashlanghan boldi. Qedirlik oqurmen, siz Xuda hem muqeddes perishtiliri aldida turup özingizning hésabini bérishke teyyarmusiz? Muqeddes Kitabta ademlerni qutquzidighan alahide bir nam bizge bérilidu. Qutquzulush üchün biz bu namni chaqirishimiz kérek. Bu nam Eysa Mesihning namidin ibarettur. Injil «Ros.» 2:17-21, 36-ayetni körüng. Oqurmenler Injildiki «Eysa» («Yeshua») dégen isimning «Perwerdigar Qutquzghuchi» dégen menide ikenlikini bilidu («Mat.» 1:21). U hazir Xudaning ong yénida sizning nijat-qutquzushqa bolghan dua-tilawitingizni anglashni kütidu. «Perwerdigarni Özini tapquzmaqchi bolghan peytte izdenglar; U yéqin turghan waqtida Uninggha nida qilinglar!» («Yesh.» 55:6)
«Perwerdigarning namini chaqirip nida qilghanlarning hemmisi qutquzulidu» («Yoél» 2:32).