Tewrat 9- we 10-qisim
«Samuil «1» we «2» »
Kirish söz
(Birinchi we ikkinchi qismigha)
Tewrattiki barliq tarixiy qisimlargha oxshash, «Samuil» dégen kitab Xudaning pütkül insaniyetke qaratqan nijatliq pilanini ilgiri sürüsh jeryanining xatirisining bir qismidin ibaret. Bu jeryan Qutquzghuchi Mesihning dunyagha kélishini menzil qilghan.
Gerche «Muqeddes Kitab»ning köp nusxilirida «Samuil» daim ikki kitab qilip («Samuil (1)» we «Samuil (2)») neshir qilinsimu, emeliyette «Samuil» eslide ibraniy tilida birla kitab idi. Shunga biz ularni «Samuil — birinchi qisim» we «Samuil — ikkinchi qisim» dep atiduq. Biraq ixcham bolsun üchün yenila «Samuil (1)» we «Samuil (2)» dep ataymiz. Bu kirish söz «Samuil (1)» we «Samuil (2)»gimu ortaq bolidu.
Ushbu tarix on ikki qebilidin terkib tapqan Israil xelqining «hakimliq» tüzümidin padishahliq tüzümige ötüsh jeryanini körsitidu («hakimliq» tüzümi we «padishahliq» tüzümining perqi toghruluq «qoshumche söz»imizde toxtilimiz). Bu jeryan Samuil peyghemberning wasitisi bilen yüz béridu. Samuil bolsa Israilning «batur hakim»lirining eng axirqisi hem Tewrattiki eng ulugh peyghemberlerdin biri idi. Uning «hakimliq» xizmiti we Israilning birinchi we ikkinchi padishahi Saul bilen Dawutning hökümranliq dewri ushbu kitabta xatirilinidu (namelum sewebtin Saul Quranda «Tallot» dep atilidu).
Tarix tughmas ayalning oghul bala tiligen derdlik duasi bilen bashlinidu. Mana mushundaq kichikkine, hetta kishining diqqitini tartmaydighan bir ish bilen Xudaning nijat pilanining yéngi bir babi échilidu, Uning ulugh meqsetliri algha sürülidu. Xudaning yolliri daim dégüdek shundaq bolidu.
Hannahning oghul bala tiliki iltija qilinidu. Hannah qesimide ching turup, tughqan balisi Samuil (menisi, «Xudadin tiligen» yaki «Xuda anglidi»)ni ömürwayet ibadet chédirining xizmitide bolushqa Perwerdigargha atap tapshuridu. Shuning bilen Samuilni emchiktin ayrish bilenla ibadet chédirigha élip bérip Eli dégen bash kahin, yeni shu chaghdiki «hakim»gha tapshuridu. Kichik bala shu yerde qalidu. Eli yashanghan bolghachqa, shübhisizki, Samuil uning jénigha esqatidu hem uninggha teselli bolidu.
Shu waqit Israilning tarixida zulmetlik künler idi. «Batur hakimlar» dégen kitab shuninggha ispat bériduki, Xuda tallighan el ichide butpereslik, xurapiyliq we türlük nomussizliq ewj alghanidi. Ular daim etrapidiki eller we qaraqchilar teripidin bulang-talanggha uchraytti. Elining öz oghulliri ibadet chédiridiki xizmetni pul tapidighan aldamchiliqqa aylanduruwalghanidi. Shundaq ehwalda Hemmige Qadir Xuda Öz söz-kalamini kichik bir bala arqiliq yetküzmekchi bolghanliqini héchkim oylimighanidi. U arqiliq Xudaning Israil xelqimni jazalaymen, dégen sözi yetküzülgende, u belkim peqet besh-alte yashta bolushi mumkin. Xudaning jazasi bolsa, daim awwal eng chong mes’uliyiti bar kishining béshigha chüshidu — shunga shu chaghda Eli we jemetidikilerge chüshti. Eli özi durus adem bolsimu, u yenila oghullirini yaman yollardin tosmighanliqigha jawabkar idi.
Mana bu Samuil peyghemberning Xudaning Israilgha bolghan söz-kalamini yetküzüsh xizmitining bashlinishi idi. Gerche bu xizmitining köp tepsilatliri bizge éytilmighan bolsimu, éniqki, u quramigha yetküche Xudaning herxil ishlar toghruluq sözlirini barghanséri küchlük halda yetküzüp kelgenidi.
Samuildin ilgiriki bir peyghemberning bergen béshariti boyiche, Eli we oghulliri dunyadin kétishi bilen Israilgha «hakim bolush» mes’uliyiti Samuilning zimmisige chüshti. Shuningdek Israil üchün bash kahinliq rolining bir qismimu uning üstige chüshti («1Sam.» 2:35diki bésharetning birinchi qismida del mushu ish körsitilgen, biraq Samuilning kahinliqqa waris bolidighan Lawiylar qebilisidin ikenliki éniq emes). Shübhisizki, eyni chaghda kahinliq kishilerni shunche bizar qilghanidi, bu ish Xudaning kahinliqni chirikliktin xaliy qilip tüzütüshidiki waqitliq emma zörür eplik orunlashturushi idi. Emma Xudaning bu orunlashturushi axir bérip Lawiylargha tapshurulghan kahinliq tüzümini bashqa ewzel kahinliq tüzümi arqiliq emeldin qalduridu, dep puritidu. Derweqe, Mesihning kahinliqi barliqqa kélishi bilen Lawiylarning kahinliqining hajiti qalmidi.
Bizge xewerlendürüliduki, Samuil Israilgha barliq künliride peqet Tewrat qanunini pak-diyanetlik beja keltürüsh bilen emes, belki peyghemberlik körsetmiler, exlaqliq telimler we hemmidin muhimi, özining peziletlik ülgisi bilenmu hakimliq wezipisini ötigen. Bu mezgilning axirida Israil endishige chüshkenidi. Xudaning bu peziletlik adimining ornini kim basidu? Samuilning ikki oghli uning izini basmaytti. Israilning aqsaqalliri Samuilning qéshigha kélip uninggha: — Sendin kéyin Xuda burunqidek yene bolghusi hakimni teyinlermu? — deydu. Ular bundaq sözler bilen Xudaning xéli burunqi orunlashturushlirigha bolghan gumanini bildürüp, öz eqli-xahishi boyiche Samuilgha: «Bizge bir padishah tiklep bérilsun!» — dep telep qoyidu. Ularning Xudaning ulardin dawamliq xewer élishigha ishenmesliki Perwerdigarning könglige qattiq tégidu. Halbuki, U Samuil peyghember arqiliq ularning tilikini ijabet qilidu. Ular bu tilikini bildürüp bir mezgildin kéyin, padishah tallash toghruluq körsetme bérildi — qeddi-qametlik, qiyapiti kélishken Saul isimlik bir kishi ulargha körsitilidu. Halbuki, gerche Saul deslepte Xudaning heqiqiy bashpanah we tayanch ikenlikini ispatlighan we özining yüreklik we keng qorsaqliqini körsetken bolsimu, halqiliq peytte u peqet özining eqligila tayinip, Xudagha baghlighan ishenchtin ayrilidu, hetta kahinliq tüzümige haramliq qilip uni bulghaydu. Bu éghir asiyliq üchün Samuil uninggha, Xuda séni padishahliqtin örüydu, dep xewer yetküzidu hemde Xuda könglidikidek bashqa bir ademni padishah bolushqa alliqachan tallighan, deydu.
Xuda astirtin Samuilgha kéyinki padishahning kim ikenlikini, yeni yash bir yigit padichi Dawut ikenlikini ayan qilidu. Shuning bilen Samuil bérip, Dawutni ailisidikiler aldida padishah bolushqa mesih qilidu. Emma bu ish ular arisida mexpiy tutulidu. Uzun ötmey Dawut özi ordigha padishahning xizmitide bolush üchün kiridu we özining adettin tashqiri jür’et hem qabiliyetni namayan qilidu. Saul uning mensipini kötüridu, emma Dawutning xelq arisidiki inawiti we tesirige heset qilidu. Shuning bilen uzun ötmey, Dawut Saulning serdari süpitide emes, belki Saul jénini almaqchi bolghan qachqun «jinayetchi» bolup qalidu. Dawut birnechche yil mushundaq xeterlik we musheqqetlik sergerdanliq hayatini ötküzidu. Axir bérip Saul düshmenliri bilen jengde öltürülidu, Dawut padishah bolidu. Dawutning ömrining axirighiche yürgüzgen seltenitining tepsilatliri «Samuil»ning ikkinchi qismida bayan qilinidu.
Kitabta xatirilengen weqeler hem Xudaning Israil padishahliqida bolghan muddia-meqsetliri üstide «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.
Kitabning muellipi
Ushbu kitabtiki tarixlarning inchike tepsilatlirigha qarighanda, tarixchi (yaki tarixchilar) teswirlengen weqelerge yéqin munasiwette bolghan bolsa kérek. U (yaki ular) özlirining salahiyitini bizge éytmaydu; perzimizche kitabning muellipi Samuil peyghemberning özi we «qoshumche muellipi» kéyinche Dawutning ordisi bilen yéqin munasiwette bolghan Natan peyghember bolushi éhtimalgha nahayiti yéqin.
Mezmun («Samuil (1)»): —
1-3 bab: |
Samuilning tughulushi; Xuda uni chaqiridu. |
4-bab: |
Xudaning «ehde sanduqi» bulap kétilidu; Elining oghulliri we Eli ölidu. |
5-7 bab: |
Xuda Filistiylerni jazalaydu; «ehde sanduqi» Israilgha qayturulup kélidu. |
8-bab: |
Israil Samuildin, üstimizge padishah teyinlensun, dep telep qilidu. |
9-10 bab: |
Saul padishahliqqa tallinidu. |
11-15 bab: |
Saulning deslepki selteniti; u chetke qéqilidu. |
16-bab: |
Samuil Dawutni padishahliqqa mesih qilidu; Dawut Saulning xizmitide bolidu. |
17-bab: |
Dawut Goliat gigantni öltüridu. |
18-20 bab: |
Dawut kötürülidu; Dawutning Yonatan bilen bolghan dostluqi; Saul uni öltürüshke qestleydu. |
21-27 bab: |
Dawut qachidu, sergerdan «jinayetchi» bolup qalidu. |
28-31 bab: |
Saul baxshi ayaldin yardem soraydu; Filistiyler bilen jeng qilishqa chiqidu; u öltürülidu. |
Mezmun («Samuil (2)»): —
1-bab: |
Dawut Saul we Yonatan üchün matem tutidu |
2-bab: |
Dawut Yehuda qebilisige padishah bolidu |
3-4 bab: |
Dawutqa egeshkenler bilen Saulning oghli Ishboshet arisida urush bolidu |
5-6 bab: |
Barliq Israil Dawuttin padishahi bolushni telep qilidu; Dawut Filistiylerning üstidin ghelibe qilidu |
7-bab: |
Dawutning Xuda üchün öy («ibadetxana») bina qilmaqchi bolushi; Xudaning uninggha: «Men sen üchün menggülük bir öy qilimen» dégen wedisi |
8-10 bab: |
Dawutning selteniti; etrapidiki düshmen eller bilen bolghan ghelibilik jengliri |
11-12 bab: |
Dawutning rezil gunahi |
13-14 bab: |
Dawutning ailiside asiyliq we herxil qebihlik peyda bolidu. Oghli Abshalom palandi qilinidu we qaytip kélidu |
15-19 bab: |
Abshalom isyan kötüridu. Ichki urush bolidu |
20-bab: |
Ikkinchi ichki urush |
21-bab: |
Acharchiliq — Saulning Gibéonluqlargha qilghan gunahi tüzitilidu |
22-bab: |
Dawutning ibaditi we bésharetlik küy. |
23-bab: |
Dawutning batur palwanliri |
24-bab: |
Dawut gunah qilip xelqning sanini alidu; waba Israilgha chüshidu; Dawut xelq üchün dua qilidu; ibadetxana üchün orun békitilidu. |
••••••••
Qoshumche söz (1- we 2-qismigha)
Xudaning ehde sanduqining bulap kétilishi («1Sam.» 4-7-bab)
Filistiyler Israilning zéminigha pat-pat tajawuz qilghinidek, ular bulang-talang qilish we qullarni tutqun qilishqa hujum bashlighanidi. Shundaq «tajawuz qilish weqeliri» eslide Israillarni özlirining Perwerdigarning ehdisige bolghan asiyliqigha nisbeten oyghitish bolushi kérek idi. Chünki eslide Xuda Israilni Musa peyghember arqiliq: — Ehdemni buzsanglar, üstünglargha jazalirim qedemmuqedem chüshidu, dep éniq agahlandurghanidi. «Tajawuz qilinish» bolsa bu jazalarning besh qedimining birinchisi idi. Bu «besh qedem» «Law.» 26:14-46 we «Qanun sherhi» 28-babta körsitilidu.
Démek, Musa peyghemberge chüshürülgen qanundiki bésharetler boyiche, Xuda düshmenni Israillargha tajawuz qilishqa yol qoysa, ular «Xuda bizni jazalashqa bashlidi» dep bilishi kérek. Shu chaghda bu «tajawuz jazasi» ulargha: «Siler yolumdin chetnep kettinglar, towa qilmisanglar bu ish téximu éghirliship kétidu» dégendek bir agahqa barawer idi. Biraq Israillar bu qétimqi Filistiylerning tajawuzidin ibret élip «Néme gunah qilduq?» dep héch sorap baqmidi. Buning ornigha namelum bir kishi Xudadin héch yol sorimayla, qoshun toplap Filistiyler bilen jeng qilishqa kirishti. Deslepte qattiq meghlubiyetke duch kelgendin kéyin, aqsaqallar alaqzade bolup ketken xelqni righbetlendürüsh üchün, özlirining «ixlasmenliki»ni körsitip, ehde sanduqini öz arisigha élip kélishni orunlashturdi. Israil Xudaning xelqighu?! Kahinlar chöl-bayawandin we Iordan deryasidin ötüp, Qanaan zéminigha kirip ehde sanduqini kötürgende, Xuda Öz xelqi üchün möjiziler körsetken emesmidi?! Lékin hazir ularning «ehde sanduqi»ni élip kélishi emeliyette bolsa menggülük hayat Xudagha tayinish emes, belki xurapiyliq yaki peqet diniy bir paaliyettin ibaret idi, xalas. Ularning sözlirige diqqet qiling: — «Biz Perwerdigarning ehde sanduqini qéshimizgha élip kéleyli; u bizni qutquzidu». Qedirlik oqurmen, ademni qutquzalaydighan héchqandaq bir «u» yoqtur (démek, Xudaning Özidin bashqa héchqandaq nerse yaki adem qutquzghuchi bolalmaydu). Bezi waqitlarda Xuda Öz xelqige nijatni bildüridighan simwollarni yaki Özining hazir bolushigha ispatlarni bérishni layiq körgen bolsimu, U hergiz xelqining bu simwollar yaki ispatlarni birer séhirgerlik eswablirigha aylanduruwélishigha yol qoymaydu. Qelbimizning towisizliqi, köpligen gunah hem napakliqlirimizning Uninggha yirginchlik ikenlikini bilip turup we ularda ching turup, Xudadin yardem tilesh Uninggha némidégen haqaretlik-he! We shundaq ehwalda turup, ademning qoli yasighan bir obyékt, bir nersini qolgha élip: «Bu ... bizni qutquzidu» dések Xudagha téximu haqaret bolidu. Bundaq qilish séhirgerlik we xurapiyliqtur, xalas. Lékin shunche köp kishiler «Bu bizni qutquzidu!» dep oylap, tiltumar yaki hetta «krést»ni taqishidu! Bu étiqad emes, xurapiyliqtur. Qelbimiz Xudaning Mesihde bolghan nijati bilen paklanmighan bolsa, Uning küch-qudritini bildüridighan qandaqtur bir nerse yaki simwol bizni Sheytanning qiltaqliridin yaki jinlarning aldamchiliqidin qoghdaydu, dep oylisaq, u bihudiliktur. Eksiche biz Muqeddes Roh arqiliq Hemmige Qadirning dostluqi we alaqiside bolsaq, biz héchqandaq «tiltumar» yaki bashqa shuninggha oxshash nersilerge kérek bolmaymiz (Xuda Tewratta bundaq nersilerni taqashni éniq men’i qilidu).
Emeliyette Filistiylerning addiy jasariti Israilning xurapiyliqigha tenbih bérishke chami yétetti: «I filistiyiler, özliringlarni jesur körsitip erkektek turunglar» (4:9).
Jengning netijisi meghlubiyet bilen axirlishishi turghan gep idi — Israil pütünley meghlup bolupla qalmay, uningdinmu échinishliqi qimmetlik ehde sanduqi butpereslerning qoligha chüshüp qaldi. Bu némidégen xorluq! Némidégen shermendilik! Shübhisizki, Filistiyler: — Israilning Xudasi Perwerdigar bizning ilahlirimizgha oxshashtur, lékin ilahlirimizdin ajizdur!» — dep oylaytti.
Emma shu ish intayin ajayibki, Xuda özining söz-wediliride ching turup, emel qilishni öz abruy-inawitini etiwarlashtin köp yuqiri orungha qoyidu; özining daim pak-muqeddeslikte ish körüshini ishlirining «toghra dep ispatlinish»idin köp yuqiri orungha qoyidu. Bu, shübhisizki, «Zebur» 138:2diki ayet: «Sen pütün nam-shöhritingdinmu wedengde turushni ulugh qilghansen»ning sirliq menisidur.
Mana Xudaning bu yoli insanning intilishlirining del eksidur. Köpimiz daim semimiy bolushqa, wedide turushqa emes, belki abruy-inawetke köp köngül bölümiz. Ish-ehwallarning eyniyitige emes, belki qiyapet-körünüshige shunche köngül qoyimiz.
Halbuki, Xudaning nam-shöhritige kelsek, héchkimde guman bolmasliqi kérekki, axir bérip, Xudaning barliq qilghanlirida Uning hem pütünley heqqaniy hem pütünley adil bolghanliqi éniq ispatlinidu. We Xudagha teshekkür, Uninggha tayinip semimiy we wapadar bolushni abruy-inawettin yuqiri qoyghan kishiler bolsa, axir bérip Xuda ularning qilghanlirini toghra we adil dep ispatlap béridu — bu dunyada bolmisa, u dunyada hemme ishtin hésab tapshurghanda, shundaq bolidu.
Eslide Israil Filistiylerge Xudagha heqiqiy itaet qilish jehette ülge bolsa yaxshi bolatti! Shuning bilen Filistiyler ular arqiliq Xudaning heqqaniyliqi, shan-sheripi we Özige itaet qilghan bir xelqqe bolghan berikitini körgen bolatti. Tolimu epsus, Israil shundaq bolmidi! Emma Öz xelqi Özige meyli sadiq bolsun, meyli wapasiz bolsun, Xuda beribir Özi üchün insaniyetke daim guwahliq keltüridu. Filistiylermu Perwerdigarni «öz butimizdin töwen turidu» dégen xataliqi tüpeylidin Uning «terbiye jazasi»ni körüp, ibret élish kérek.
Xudaning Filistiylerge yetküzgen tedrijiy terbiye-sawaqlirining mahiyitige diqqet qilsaq, bizgimu yaxshi terbiye-sawaq bolidu. Jazalirining hemmisi ulargha biraqla chüshmeydu. U ulargha rehim körsitip (Xuda ularning butperes bir xelq ikenliki bilgech), awwal peqet ularning heriketlirining Özining naraziliqini qozghighanliqini éniq körsitidighan balayi’apetlerni bir-birlep chüshüridu.
Birinchidin, ularning mebudi Dagon ehde sanduqi aldigha yiqilip chüshidu. Filistiylerdek xurapiyliqni tutqan, özlirining butini «heqiqeten bir hayat nerse» dep ishengen bundaq bir el üchün, bu ishning özi alliqachan éniq bir agah bolushi kérek idi! Lékin ular buningdin agah almay, mebudini qaytidin öz jayigha qoyidu! Etisi etigende Dagonning pare-pare chéqilghanliqini bayqaydu! Emma ular téxiche héchqandaq xulasige kelmeydu. Qandaqtur bir xil hürrek wabasi ularning arisida ewj alidu (bezi terjimanlar buni «gémorroy» yaki «bowasir» dep terjime qilidu. Lékin gerche bowasir bolghan hemme ademge melum bolghinidek, bowasir ademni köp qiynisimu, u adette ademni öltürmeydu; lékin bu waba ademning jénigha zamin bolghan bolushi mumkin. Filistiyler ehde sanduqini qayturup apiriwétishke élip mangghanda, uning yénigha «altun chashqan»larni qoyghanliqigha qarighanda, bu waba chashqanlar bilen munasiwetlik bolushi mumkin idi. Shunga, bu waba chashqanlar arqiliq yuqturulidighan, ademge köp qorqunchluq hürreklerni chiqiridighan «chuma» dégen késel bolushi mumkin (6:4ni körüng)).
Weqening bashqa tepsilatliri üstide anche toxtalmaymiz, peqet oqurmenning diqqitini shuninggha tartqumiz barki, Xudaning bu dunyada bizge uchraydighan «terbiyilik jazaliri» emeliyette Uning bizge körsitidighan rehimdilliqi we mulayimliqi bolidu. Chünki ular nezirimizni axirqi höküm-jazaning jezmen kélishige tartidu. Bu jaza herqandaq «hurreklik waba»din dehshetlik bolidu. Undaq agahlar yaki «terbiyilik jazalar» her ademge yaki herqaysi el-milletlerge bashqa-bashqa yollar bilen kélidu, lékin ularning meqsiti birdur, yeni bizning axirette halak bolmay, belki towa qilip Xudani hayatimizda tégishlik orungha qoyushimizdin ibarettur. Filistiyler axir bérip bu agahni qobul qilip, bundaq jismaniy jaza toxtisun dep, ehde sanduqini qayturup apiriwétidu. Bu ish yaxshi bashlinish idi, lékin ular kéyin axiret toghruluq oylidimu-yoq bilmeymiz. Biz bolsaqchu?
«Hakimliq» we «padishahliq»ning perqliri
(1) «Batur hakimlar» dewridiki hakimlar bolsa herdaim xelq arisida bolup, ulardin biri bolghanidi. «Hakimlar»ning dewride, herbir qebilide adettiki ishlar aqsaqallar teripidin bashqurulatti. Belkim herbir qebilide daim birnechche aqsaqal bolatti. «Hakim» bolsa her yili Israil zéminini aylinip murekkep dewa-erzler yaki mesililerni anglaytti («1Sam.» 7:16ni körüng). Qebililer arisida jédel peyda bolsa, hakimning biterep höküm chiqirish wezipisi bar idi; düshmenler tajawuz qilghanda hakim yétekchilik qilish we belkim peyghemberlik körsetmiler bilen teminlesh üchün otturigha chiqatti. Gerche Israil kichikkine bir el bolghini bilen, oqurmen Tewrattiki «Batur Hakimlar» dégen kitab arqiliq, Xudaning «batur hakimlar»ni wasite qilip, Israilgha «arqida turup wasitilik yétekchi» bolup, ulargha ehdisi boyiche herdaim bashpanah bolghanliqini köreleydu. Halqiliq ish hakimning özining alahide qabiliyetliri emes, belki pütün xelqning Xuda aldida kemterlik bilen yürüp, bir-birige méhribanliq körsitip hemde özlirini herqandaq butpereslik yaki xurapiyliqtin néri tutushidin ibaret idi. Israilning ajizliqi we uning düshmenlerning hujum qilishigha ochuq turghanliqi yaxshi ish — chünki del shu tüpeylidin Xuda Öz danaliqi we qudritini butlargha ishengen ellerge körsiteleytti — peqet Öz xelqi Özige ishench baghlighan bolsila!
(2) Padishah bolsa, xelqtin ayrim turidighan we ulardin yuqiri adem bolushi kérek idi. U daim wezir-wuzirlar we her derijilik emirlerni etrapigha yighip yürüshi kérek we bashqa padishahlar yaki elchilerni kütüsh hemde «elning sheripi»ni bildürüsh üchün, özining heshemetlik «resmiy orda»si bolushi kérek idi; hoquq bir yerge merkezlishishi kérek. Ordidikiler we muntizim qoshunni qurush üchün padishah baj-alwan salidighan tüzümnimu yürgüzüshi kérek. «Hakim»gha bolsa barghan yéride turghan waqtida peqet addiy qonalghu we yémek-ichmekla kupaye bolidu. Hakim «aqsaqallar arisidiki aqsaqal» idi. Padishahning hoquqi aqsaqallarningkidin köp yuqiri bolghini bilen, chiriklikke azdurulush pursitimu köp bolidu. Padishah kütülmigen ehwallargha teyyar turushi üchün xezinige hajiti chüshetti; andin xezinini qoghdash üchün qel’e yaki qorghan we qarawullar kérek idi.
(3) Padishahliq bolsa adette sulale tüzümi bilen yürgüzülidu. Padishah hoquqini öz oghulliridin birige, belkim chongigha tapshuridu. Kéyinki yétekchining kim ikenlikini éniqlash üchün, Xudani izdep Uningdin sorishining hajiti bolmaydu; barliq ishlar padishahning qarari bilen bolidu.
Shu seweblerdin Samuil xelqning padishah tiklesh telipige qarshi chiqidu; Xudamu Öz naraziliqini körsitidu. Halbuki, Xuda Samuilgha xelqning telipini qobul qilishqa emr qilidu. Xelqqe bir padishah (Saul) tiklep bérilidu. Saulning padishahliqi awwal ishench we kemterlik bilen yaxshi bashlinidu, emma kéyin Xuda uning itaetsizliki we ishenchsizliki tüpeylidin uni chetke qaqidu.
Yaqup peyghember ömrining axirida oghullirigha Xuda Israilgha Yehuda qebilisi ichidin padishah békitip tikleydu, hemde uning padishahliqi Mesih bilen axirlishidu, dep bésharet béridu: —
«Yehudadin padishahliq shahane hasisi,
We uning ewladliridin idare qilghuchining hoquqluq tayiqi,
taki «Shiloh» (menisi, «hoquq Uningkidur») kelgüche ketmeydu,
Andin pütkül xelqler Uningghila itaet qilidu» («Yar.» 49:10).
Tewrattiki «Qanun sherhi» dégen kitabta Musa peyghembermu shuninggha bésharet qiliduki, Israilning kelgüside choqum bir padishahi bolidu (17-bab, 14-20-ayet) we padishah Yehudadin chiqidu (33:7). Emdi Israil padishah telep qilghanda Xuda naraziliqini bildürgen tursa, undaqta uning padishahliq toghrisidiki esli wedilirining néme meqsiti bar idi?
Bu mesile toghruluq biz padishahliqning toluq tarixi xatirilengen «Padishahlar» dégen kitabning «qoshumche söz»ide tepsiliyraq toxtalmaqchimiz.
Dawutning Qutquzghuchi-Mesih bilen munasiwiti
(1) «Dawutning öyi» («2Sam.» 7:8-17)
Xudaning Dawutqa «öy» toghruluq qilghan wedisige nezirimizni aghdurayli. Dawut eslide Xuda üchün bir öy salmaqchi bolghan niyitini éytqan, lékin Xuda buninggha jawaben eksiche «Yaq, Men sen üchün bir öy salimen; Séning oghlung bolsa Men üchün öy salidu» deydu (Natan peyghember arqiliq): —
«Emdi qulum Dawutqa mundaq dégin: — Samawiy qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar: — Séni xelqim Israilgha bashlamchi qilip tiklesh üchün séni yaylaqlardin, qoy béqishtin élip keldim, — deydu. — We meyli qeyerge barmighin, Men haman séning bilen bille boldum we séning aldingdin barliq düshmenliringni yoqitip keldim; yer yüzidiki ulughlar nam-shöhretke ige bolghandek séni ulugh nam-shöhretke sazawer qildim. Men xelqim bolghan Israilgha bir jayni békitip, ularni shu yerde tikip östürimen; shuning bilen ular öz zéminida turidighan, parakendichilikke uchrimaydighan bolidu. Reziller desleptidikidek, shundaqla Men xelqim Israil üstige hökümranliq qilishqa hakimlarni teyinligen künlerdikidek, ulargha qaytidin zulum salmaydu. Men hazir sanga hemme düshmenliringdin aram berdim. Emdi Menki Perwerdigar sanga shuni éytip qoyayki, Men séning üchün bir öyni qurup bérimen!» — deydu.
Künliring toshup, ata-bowiliring bilen ölümde uxlighiningda, Men öz pushtingdin bolghan neslingni séning ornungda turghuzup, padishahliqini mezmut qilimen. Méning namim üchün bir öyni yasighuchi u bolidu, we Men uning padishahliq textini ebedgiche mustehkem qilimen. Men uninggha Ata bolimen, u Manga oghul bolidu. Eger u qebihlik qilsa, uninggha insanlarning tayiqi bilen we adem balilirining sawaq-dumbalashliri bilen terbiye bérimen. Emma Men séning aldingda örüwetken Sauldin méhir-shepqitimni juda qilghinimdek, uningdin méhir-shepqitimni juda qilmaymen. Shuning bilen séning öyüng we séning padishahliqing aldingda hemishe mezmut qilinidu; texting ebedgiche mezmut turghuzulidu».
Natan bu barliq sözler we barliq wehiyni héchnime qaldurmay, Dawutqa éytip berdi» (7:8-17).
Xudaning Dawut üchün éytqan sözi uning oghlining Xudaning ibadetxanisini qurushi toghruluq idi. Shu waqittin tartip Israil shuni chüshendiki: (1) bésharet Sulaymanning ishlirida emelge ashuruldi; (2) halbuki, kelgüside bésharetning Dawutning nesli Mesih arqiliq téximu ulugh emelge ashurulushi bolidu; U téximu ulugh, téximu shereplik menggülük ibadetxana quridu. «Hagay»diki «qoshumche söz»imizde «ibadetxana» toghruluq toxtalghinimizni hemde «Padishahlar»diki «qoshumche söz»imizde Sulayman bilen Mesihning munasiwiti toghruluq toxtalghinimizni körüng.
(2) Dawutning küyi («2Sam.» 22-bab)
Diqqet bilen bu küyni («Zebur» 18-küydimu xatirilengen) oqusaq, uningda Dawutning öz dewridin uzun waqittin kéyinki ehwallar toghruluq bésharet béridighanliqini bayqaymiz. Mesilen: —
«Qiynalghinimda men Perwerdigargha nida qildim,
Xudayimgha peryad kötürdüm;
U ibadetxanisidin awazimni anglidi,
Méning peryadim Uning quliqigha kirdi.
Andin yer-zémin tewrep silkinip ketti,
Asmanlarning ulliri dehshetlik tewrendi, silkinip ketti;
Chünki U ghezeplendi.
Uning dimighidin is örlep turatti,
Aghzidin chiqqan ot hemmisini yutuwetti;
Uningdin kömür choghliri chiqti;
U asmanlarni éngishtürüp égip chüshti,
Puti astida tum qarangghuluq idi» (7-10).
Bu küchlük jawab, Dawutning dualirigha bolghan herqandaq jawablardin téximu küchlük bir jawabni körsitidu; shübhisizki, u Xudaning Mesihning dehshetlik kréstlengen waqittiki azabtin kötürgen nidasigha bolghan jawabidur; chünki u waqitta «Gunahqa héch tonush bolmighan kishini Xuda bizni dep gunahning özi qildi; meqsiti shuki, bizning Uningda Xudaning heqqaniyliqi bolushimiz üchündur» («2Kor.» 5:18). Buningdin azabliq yaki dehshetlik ish bolmas.
«Perwerdigar heqqaniyliqimgha qarap manga iltipat körsetti;
Qolumning halalliqini U manga qayturdi;
Chünki Perwerdigarning yollirini tutup keldim;
Rezillik qilip Xudayimdin ayrilip ketmidim» (21-22).
Dawut özi mukemmel emes; Bat-Shébaning ishida u intayin dehshetlik gunah qilghanidi. Dunyagha kelgenler arisida peqet birla adem mushundaq semimiylik bilen dua qilalaytti; u bolsa héchqandaq gunah sadir qilip baqmighan Mesih Eysa idi.
«Men düshmenlirimni qoghlap yoqattim,
Ular halak bolmighuche héch yanmidim.
Qayta turalmighudek qilip,
Ularni halak qilip yanjidim,
Ular putlirim astida yiqildi.
Sen jeng qilishqa küch bilen bélimni baghliding;
Sen manga hujum qilghanlarni putum astida égildürdung;
Düshmenlirimni manga arqini qilip qachquzdung,
Shuning bilen men manga öchmenlerni yoqattim.
Ular telmürdi, biraq qutquzidighan héchkim yoq idi;
Hetta Perwerdigargha qariwidi, Umu ulargha jawab bermidi.
Men ularni soqup yerdiki topidek qiliwettim;
Kochidiki patqaqtek men ularni cheyliwettim;
Ularning üstidin pétiqdiwettim.
Sen méni xelqimning nizaliridin qutquzghansen;
Sen méni ellerning béshi bolushqa saqliding;
Manga yat bolghan bir xelq xizmitimde bolmaqta.
Yat eldikiler manga zeipliship teslim bolidu;
Anglishi bilenla ular manga itaet qilidu;
Yat eldikiler chüshkünliship kétidu;
Ular öz istihkamliridin titrigen halda chiqip kélidu» (38-46).
Gerche Xuda Dawutqa shereplik hoquq we seltenet, hetta bezi yat eller üstigimu hoquq béghishlighan bolsimu, u «Sen méni (barliq) ellerning béshi bolushqa saqliding» dégen bésharet uningda héchqachan emelge ashurulghan emes. Shuning bilen bu bésharetler choqum «ulugh Dawutning téximu ulugh oghli» bolghan Mesih toghruluq éytilghan; u bir küni pütkül yer yüzi üstige padishah bolidu.
«Perwerdigar hayattur!méning Qoram Téshim mubareklensun;
Nijatim bolghan Qoram Tash Xuda aliydur, dep medhiyilensun!
U, yeni men üchün toluq qisas alghuchi Tengri,
Xelqlerni manga boysundurghuchidur;
U méni düshmenlirim arisidin chiqarghan;
Berheq, Sen méni manga hujum qilghanlardin yuqiri kötürdüng;
Zorawan ademdin Sen méni qutuldurdung.
Mushu seweblik men eller arisida Sanga teshekkür oquymen, i Perwerdigar;
Namingni ulughlap küylerni éytimen» (47-50).
Rosul Pawlus bizge «Rim.» 15:9de körsitiduki, bu axirqi ayette Mesih söz qilidighanliqini éytidu; démek, Mesih bu ayette Muqeddes Roh arqiliq pütkül jamaetke, jümlidin Özi chaqirghan «eller» (Yehudiy emesler)ge Xudaning atiliq mahiyitini ayan qilidu.
(3) Dawutning azab-oqubet tartishi we chetke qéqilishi
Dawutning tarixi ajayib. Gerche u Xuda aldida Israilning heqiqiy padishahi bolsimu, u Saul teripidin chetke qéqilghan we hetta öz xelqi teripidin satqunluq qilinghan (mesilen «1Sam.» 23:12ni körüng). Shundaq bolsimu, u ularni kechürüm qilghan, ulargha shapaet körsetken, hemde kéyin azabtin kötürülüp, axir bérip xelqi teripidin padishah dep étirap qilinidu. Bu ishlarning özi Mesihning hayatigha bésharet bérip «bésharetlik resim» bolidu. Mesih gerche Xuda aldida Israilning heqiqiy padishahi bolsimu (mesilen, «Mat.» 1:1-11), Öz xelqi we ularning «padishahi» teripidin chetke qéqildi, padishah teripidin qoghlinip qachqun boldi; gerche shundaq bolghan bolsimu, U ulargha daim méhir-muhebbet körsitip, ular üchün kechürüm tilidi («Luqa» 23:34); andin azabtin kötürüldi. Axirqi zamanlarda ishinimizki, Yehudiy xelqi Uni étirap qilip, heqiqiy padishah süpitide qobul qilidu. Shunga biz Dawutning padishahliqini we uning oghli Sulaymanning padishahliqini kelgüsi ishlarni, bolupmu Mesihning padishahliqini süpetleydighan bésharetlik resim bolushqa Xuda teripidin alahide orunlashturulghanidi, dep ishinimiz.
«Xelqni sanaqtin ötküzüsh» némishqa gunah hésablandi?
(«Samuil» 24-bab)
Musa peyghember hayat waqtida, Xuda uninggha xelqini sanaqtin ötküzüsh toghruluq omumiy körsetmilerni tapshurghanidi. Shu waqitlarda xelq öz jéni üchün «hayatliq tölem puli», yeni herbir adem özi üchün yérim shekel tölishi kérek idi. Bu «hayatliq puli» muqeddes chédirning ibadet xizmiti üchün ishlitiletti. Gerche «xelqni sanaqtin ötküzüsh» Xudaning buyruqi bilen bolghan bolsimu, herkim Uning körsetmiliridin qilche chiqqan bolsa, bu sanaq xeterlik bolatti, dep bayqaymiz. Töwendiki sözlerni körüng: —
«Sen Israillarning nopusini tekshürgen waqtingda, royxetke élinghan herbir er özlirining bala-qazadin saqlinishi üchün, Men — Perwerdigargha hayatliq tölem puli tapshursun» («Mis.» 30:12).
Kéyin, Xuda yene ikki qétim Musa peyghemberge chöl-bayawandin ötüwatqan Israil xelqini sanaqtin ötküzüshni buyrudi. Birinchi qétimliqi Israillar chöl-bayawanni kézish sepirining béshida bolghan. Bu sanaq ikki basquchqa bölüngenidi — birinchi basquchta Israilning nopusidin yigirme yashtin ashqan erkegler («Chöl.» 1:1-46de xatirilengen), ikkinchi basquchta bir ayliqtin ashqan erkekler sanalghanidi («Chöl.» 3:15-51). Ikkinchi qétimliq sanaq chöl-bayawanni kézish sepirining axirida bolghan. Bu «Chöl.» 26-babta xatirilinidu. Axirqi qétimqi sanashning meqsiti, Xuda Israilgha wede qilghan Pelestindiki zéminni ularning qebile-jemetlirining sanlirigha asasen, ulargha adil teqsim qilip bérishtin ibaret idi.
Bu ikki qétimliq sanashtin bashqa, toluq Muqeddes Kitabning héch yéride, Xudaning Israilning nopusini sanaqtin ötküzüsh toghruluq emrini tapalmaymiz. «2Sam.» 24-bab we «1Tar.» 21-babta xatirilengen Dawutning sanaqtin ötküzüshi roshenki, Xudaning iradisige xilap idi.
Kéyinki dewrlerde Amaziya isimlik bir padishah xelqni bir qétim sanaqtin ötküzdi («2Tar.» 25:5). Shu chaghda uning shundaq qilghinigha Xuda teripidin tenbih bérilmigen; uninggha tenbih bermeslikning sewebi, belkim shu waqitlarda Amaziya tajawuz qilinish xetiride turuwatqanidi. Halbuki, bir peyghember uning yénigha kélip: «Séning qoshunung heddidin artuq chong, Israil padishahliqidin kelgenlerni öylirige qayturghin» dégen xewerni yetküzdi. Amaziya Xudaning bu sözige kirdi we jengde nusret qazandi.
Omumen qilip éytqanda, «xelqni sanaqtin ötküzüsh»ke bolmaydighanliqigha mundaq ikki yaxshi sewebni köreleymiz: —
(1) Chöldiki seper éniqlanghandin kéyin, bu belkim padishah we xelqining tekebburluq qilishining we po étishining sewebi bolup qélishi mumkin: «Bizning qanche-qanche ming batur ezimitimiz bar...» dégendek.
(2) Insanlar qiyinchiliqqa uchrap yar-yölenchük izdigen waqitlirida daim dégüdek körünmes Xudaning shapaiti we küch-qudritige emes, belki körüngen melum küchlerge ümid baghlishi mumkin. Omumen étqanda, Xudaning bizge nisbeten iradisi shuki, kelgüsidiki köp ishlarni bilmigen yaki chüshenmigen ehwalda, Xudaning Özige tayanishimizdin ibarettur; bashqiche éytqanda, U Özi bizni Uningghila tayansun dep bu bilmeslik we chüshenmeslikni békitkendur. Shuning üchün palchi-remchilerdin yol sorash gunahdur; chünki undaq qilish emeliyette Xudani: «Sen manga körsetken xewer yéterlik bolmidi, men Sendin bashqa bir rohiy küchtin izdishim kérek» dep haqaretligenge barawerdur. Shunga, köp ehwallarda jamaetning sanliri yaki emeliy küchimizni bilmeslikizge toghra kélishimu mumkin.
Ötken ömrimizde, «Méning jamaitimde intayin köp adem bar» dep po atidighan telim bergüchilerni yaki jamaettikilerni köp körgenmiz. Xuda birsining Öz xelqini birxil po atidighan statistika qilishini xalimaydu. Uning mömin bendilirining herbiri Öz aldida intayin qimmetlik eziz shexstur; kimdekim ulargha bashqiche qarisa yaki muamile qilsa, shu ademning haligha way!