Tewrat 22-qisim


«Küylerning Küyi»



Kirish söz


 Ashiq-meshuqlarning bir-birige yazghan «muhebbet xet»lirini yaki «muhebbet shéir»lirini chüshinishning tesliki köpinichimizge ayan. Ashiq-meshuqlarning öz tili we köp sirliri bar; özara sözleshkende, shunche köp ishlar peqet ashiq-meshuq ikkisigila melum, ularning munasiwitidiki kichikkine weqelerningmu shunche zor ehmiyiti bolidu! Melum bir jay, waqit yaki chétishliq isimlar tilgha élinghandila, andin top-top esletmiler yaki munasiwetlik mexpiy ishlar ularning ésige kelkünlep kiridu. Yat ademler bolsa, ularning sözlirini anglap garang bolup qalidu.


Köpinchimiz ashiq-meshuqlarning bir-birige yazghan «muhebbet xet»lirini yaki «muhebbet shéir»lirini oqup chüshinishni nahayiti az «meshiq» qilduq; hem shundaq bolushi kérek, elwette — chünki bu bashqilarning ishliri tursa! Biraq bezi waqitlarda küchlük we tesirlik melum bir «muhebbet hékayisi»ning tepsilatliri muellipning qelimi bilen ammigha ayan qilinip qalidu; herqandaq adem Leyli-Mejnun, Perhad-Shérinning hékayiliridin tesirlenmey qalmaydu. Chünki Xuda Özi wujudimizgha «romantik» héssiyatni saldi; biz «uning süriti»de yaritilghanmiz we romantik héssiyat bu süretning ayrilmas bir qismidur.


Öz waqtida «Sulayman padishah we Shulamit»ning hékayisi Israil ammisi arisida oxshashla (Leyli-Mejnun hékayisidek) dangqi chiqqan bolsa kérek. Sulayman padishah öz xelqining eyni ehwalini shexsen igilesh üchün addiy bir qoychining qiyapitide Galiliye ölkisige kelgen bolushi mumkin. U shu yerde Shulamitni («Shulam» yaki «Shunem» shehiridiki bir qiz) uchritidu. U addiy bir yéziliq qiz idi; akiliri uninggha qiziq aptap astida üzümzarlirini perwish qildurghanidi. Tékisttin körüniduki, uning ikki akisi we bir singlisi bar idi; apisimu tilgha élinidu, biraq atisi tilgha élinmaydu, éhtimal alemdin ötken bolsa kérek.


Sulayman birinchi qétim Shulamitni körgende u belkim bir alma derixi astida uxlawatqan bolsa kérek (8:4). Ular tunji körüshüpla «köyüp qélishti». Deslepte bu addiy padichining kim ikenlikidin qizning qilche xewiri yoq idi, elwette. Sulayman uninggha salahiyitini kéyinche ashkarilidi. Xemmige ayan, Padishahning ayali bolush ademni ghemge salidighan éghir mes’uliyetlik ish. Shunga, ularning munasiwiti muqim bolghuche, yeni Shulamit Sulaymanning özige baghlighan muhebbitining özgermeydighanliqigha toluq ishendürülgüche, Sulayman öz salahiyitini uninggha ashkarilimidi. 


Déginimizdek «padishahning ayali» bolush mes’uliyiti nahayiti éghir. Lékin bu mes’uliyet Shulamitqa ayan bolghanda, u özining söyümlük yurtini tashlap, Sulaymangha egiship büyük Yérusalém shehirige bérip, pütünley yéngi turmushni bashlashtin ibaret ulugh qarargha keldi. Shéir toy qilghan künidiki ziyapette, qizning kelgüsi kéche toghruluq oylawatqini bilen bashlinidu. Asasen kitabning hemmisi Shulamitning neziri bilen yézilghan.


Sherqtiki köp padishahlargha oxshash, Sulaymanningmu bir herem ayalliri bar idi. Biraq uninggha nisbeten Shulamit «birdinbir söyümlük»i boldi (5:2); söygen ayal-kénizekliri arisida uning tengdishi yoq idi (7:8). Özlirining muhebbitini tebriklesh üchün Sulayman 13 «oylinish»ni yazdi we uni 5 «xatire» astida retlep mezkur kitabni chiqardi. Bu on üch «oylinish»ning herbiri ularning muhebbitige baghliq bolghan birer weqe, parang, oy yaki chüsh toghruluq bolup, «oylinish»ning herbiri yene besh «xatire»ning biri bilen baghliqtur. Bu oylinishlardin ularning muhebbitining qandaq rawajlanghanliqi, qandaq kücheytilgenliki, bir-birige özlirini ömürwayet béghishlishining «ölümdek küchlük» derijige yetkenlikini körgili bolidu (8:6). Derweqe mushundaq muhebbet er-ayalliq munasiwetke qarita Xudaning bizge ata qilghan ülgisidur.


Kitabtiki besh xatire we on üch oylinish waqit tertipi boyiche tizilghan emes. Shunga «oylinishlar» ularning toluq «muhebbet hékaye»simu emes. Öz waqtidikiler üchün hékayining tepsilatliri belkim shunche tonush bolghanki, ularni tilgha élishning hajiti yoq idi, dep qiyas qilimiz. Biraq bizge nisbeten hékayining özini, jümlidin herbir xatirining arqa körünüshlirini azraq «razwéd» qilishimiz bilen igiliwalghili bolidu, dep ishinimiz. Herbir «oylinish»qa qoyulghan mawzu we ayetlerge bérilgen sherhler, özimizning néme ishlarning yüz bériwatqanliqigha bolghan pikir-teshebbuslirimizla, xalas. Oqurmenler bu chüshenchilirimiz, pikirlirimizning toghra yaki emeliyetke yéqin ikenlikige özliri höküm chiqarsun. Yene tekitleymizki, bu mawzular we ayetlerge qoshulghan sherhler, jümlidin izahatlar bizningdur, bular Muqeddes Kitabning esliy tékistining bir qismi emes. Ular peqet oqurmenlerge yardem bolsun dégen ümidte terjimandin qoshuldi. Kitabning esliy tékisti «qéniq» bésildi. Tékistning menisi toghruluq xulasige kelginimizde biz hazirqi zamandiki Arnold Fruxtenbaum we Yaqup Parash dégen ikki Yehudiy alimning oylighanlirigha köp egeshtuq. Bizningche bu ikki alimning herbirining sherhliri tékistning omumiy menisidin éytqanda bir-birige eng mas kélidu.


Emdi sorashqa tégishlik bolghan bir soal qalidu: — «romantikliq» we er-ayalliqtiki rawajlinip pishqan muhebbet, bolupmu jinsiy muhebbet toghruluq bir shéirlik hékayining Muqeddes Kitab qisimliridin orun alghuchiliqi barmu? Xudaning xelqi qandaq yaki némishqa mezkur kitabni «Xudaning wehiysi bilen kelgen» dep qarap, uni Tewrattiki peyghemberlerning kitablirining qatarigha kirgüzgen? Sulayman padishah özi birinchi bolup mezkur yazmisining «wehiy» ikenlikini bilishi kérek, elwette. U jemiy «bir ming besh» shéir-küy yazghan. Sulayman shu bir ming besh shéir-küy ichide mushu esirini «Küylerning küyi» dep atighan; shunga u choqum uning alahidilikini bilip yétip, xelqning uni Muqeddes Kitabning bir qismi dep qobul qilishini otturigha qoyghan. Hetta mumkinchiliki barki, kitabni «Küylerning küyi» dep atighanliqi «dunyadiki barliq shéir-küylerning eng ulughi» dégen meninimu körsitishi mumkin.


Xudaning yolida yézilghan melum kitabta emelge ashurulghan bésharet bolsa, mömin bendiler belkim bu kitabni «Xudadin kelgen» dep qarishi mumkin. Biraq mezkur kitabta shundaq bésharet yoq. Bilishimizchimu uning yézilishi bilen teng héch möjize yüz bermigen. Xudaning yolliridiki chongqur bir prinsip barki, u muhim heqiqetlerge herdaim birla guwahchi teminlepla qalmay, belki ikki yaki üch guwahchi teminleydu. Bu prinsip Musa peyghemberge chüshürülgen qanunda sotlar toghrisida: «Herbir ishni ikki yaki üch guwahchining aghzidin ispatlash kérek» dep yézilghan — bashqiche éytqanda, eyiblengüchining gunahini békitish üchün birla guwahchi kupaye qilmaydu. Emma Xuda békitken «herbir ishning ikki-üch guwahchisi kérek» dégen shu prinsip sot-dewalardin bashqa dairidimu keng inawetliktur. Bu kitabqa nisbeten Sulayman özi birinchi guwahchi bolghan, elwette. Ishinimizki, omumen éytqanda, Israilning peyghemberliri qaysi kitablarning Xudaning wehiysi bilen kelgenlikini Muqeddes Roh arqiliq bilip andin bular toghruluq Xudaning xelqige guwahliq bergen. Shuningdek ular Sulaymanning «Küylerning küyi» hemde shundaqla bashqa birqanche tarixiy kitablar (alayluq, «Padishahlar (1), (2)», «Tarix-Tezkire (1), (2)»ni «Xudaning wehiysi we buyruqi bilen yézilghan, heqiqetni körsetken xatiriler» dep testiqlidi. Shundaq bolup Tewrattiki kitablarning sani eslidiki Musa peyghemberge chüshürülgen «qanuniy xatiriler» bolghan 5 kitabtin (bezide ibraniy tilida «Torah» dep atalghan) asta-asta 39 kitabqa yetküzüldi. Shuning bilen Tewrat eng axirqi «Malaki peyghember» dégen bésharetlik kitabi bilen miladiyedin ilgiriki 396-yilida axirlashqan.


Emdi Xuda némishqa bu «romantik muhebbet»ni teswirleydighan kitabni Tewratning bir qismi bolsun dep buyrughan?


Tewratning birinchi babida: «Xuda: «Bizning süritimizde, Bizge oxshaydighan insanlarni yaritayli» dégen» dep xatirilinidu. Insanning «Xudaning süriti» bolghanliqi intayin chongqur bir sir bolup, Xudaning héchqandaq jismaniy jehettiki bir «süret»i yaki «oxshashliq»ini körsetmeydu, elwette. «Xuda rohtur» («Yuh.» 4:24). Shunga yaghach yaki tashtin jansiz bir mebud yasap, «Mana Xudaning oxshishi!» déyishke qet’iy bolmaydu we shundaq qilish Tewratta qet’iy men’i qilinghan. Chünki undaq jansiz bir nersini «Xudaning oxshishi» déyish tirik Xudani haqaretleshtin ibarettur. «Xudaning süriti» insanning rohi we xaraktérida mewjuttur. Bu «süret» gunah tüpeylidin setleshtürülgen we buzulghan bolsimu, «süret» téxi mewjut (Injil, «Yaq.» 3:9).


Insanda shu «Xudaning süriti»din qalghan bir jeheti bolsa, her insanda muhebbetni ipadilesh we muhebbetni qobul qilishqa bolghan teqezza bolidu; Xuda dunyani apiride qilghanda muhebbetning alahide bir yolda er-ayalliq munasiwet arqiliq ipadilinidighanliqi we qobul qilinidighanliqini békitken. «Shu sewebtin (Xuda békitkini üchün) oghul bala ata-anisidin ayrilip, öz ayaligha baghlinip, uning bilen bir ten bolidu» («Yar.» 2:24).


Er-ayalliq muhebbetning, jinsiyet we shundaqla jinsiyet arqiliq muhebbetni ipadileydighanliqi we qobul qilidighanliqi bolsa gunahning netijisi emes, ular Xudaning insanlargha esli teqsim qilghanlirining bir qismidur, u Adem’atimiz gunah sadir qilishtin burunla mewjut bolghanidi. «Jinsiyetning özi napak» dégen gep Sheytanning bir yalghanchiliqidur. Déyishimiz kérekki, elwette, er-ayal nikah arqiliq bir-birige béghishlanmighan bolsa, jinsiy «muhebbet» ötküzüsh Xudaning iradisige pütünley bir satqunluq — emeliyette u «muhebbet» emes, belki halaketning mujessemlengenlikidin ibarettur. Shundaq bolghanda, qiz-ayallar peqet erkekler lezzetlinidighan bir oyunchuq bolidu, xalas, kéreksiz bolghanda tashliwétilidu. Xudaning Mesih arqiliq kelgen kechürüm-meghpiriti we nijati gunahni yumighan bolsa, bu jinisiy tereptiki gunahning netijisi bolghan rohiy bulghinish insanlarni dozaxqa chüshüridu; uningdin sirt, öch-adawetke chümgen hayat, héchkim béqishni xalimaydighan, shundaqla «haramdin bolghan», ata-aniliq muhebbettin mehrum bolghan nurghun balilar we yüzligen jinsiy késeller uning bashqa netijisi bolup qalidu. Biraq jinsiy gunahlarni sadir qilmaymen dégen niyette: «Jinsiyet özi napak, natoghra» déyish gunahtin qutulush yoli emes. Er-ayalliqta bolidighan jinsiy muhebbet Xudaning tilsimat we ajayib bir sowghitidur. Shundaq iken, u sowghatni tebriklesh, uning üchün rehmet éytish, uningdin huzur élishqa toghra kélidu. «Küylerning küyi» dégen kitabning peyghemberlerning kitabliri qataridin orun élishining meqsiti del shuki — Xudaning sowghisi bolghan er-ayalliq muhebbetni tebriklesh, shundaqla uning üstige Xudaning testiqlighuchi möhürini bésishtin ibarettur. Shuningdek, Sulayman we Shulamitning ülge bolghan muhebbiti arqiliq mezkur kitab bizge nikahning uli, yeni bir-birini hörmetlesh, qedirlesh we chüshinish, bir-birige boysunush dégen prinsiplarni körsitidu. Bu prinsiplargha asaslinip er-ayalning muhebbiti saqlinipla qalmay, belki rawajlinip rishtliri téximu küchlük bolidu. Oylinip baqsaq, er-ayalliq, jümlidin jinsiy muhebbet köpinchimizning turmushining shunche muhim bir qismi bolghachqa, Muqeddes Kitabta bu terepte yolyoruqlar bolmighan bolsa, tolimu ghelite bolatti.

Biz yuqiriqi prinsiplar üstide we shuningdek Sulayman padishahning kéyinki hayatidiki mesililer üstide «qoshumche söz»imizde yene azraq toxtilimiz. Xudaning mömin bendiliri dewrdin-dewrgiche kitabta teswirlengen muhebbettin Xudaning Öz jamaitige yaki bolmisa herbir étiqadchigha Mesih arqiliq baghlighan muhebbitining chongqur bir süritining eks étilgenlikini körüp kelmekte. Bezi alimlar buni mazaq qilghan bolsimu, bizningche kitabta er-ayal arisidiki hem padishah-puqra arisidiki sap bir muhebbet wehiy arqiliq süretlengechke, u yene Mesihning Öz xelqige baghlighan muhebbitining ajayib bir süriti bolmay qalmaydu («Ef.» 5:20-33ni körüng).


Izahat: Kitabta pat-pat tilgha élinghan «Yérusalém qizliri»ning sözliri Israil xelqining shéirde teswirlengen muhebbetke bolghan inkaslirini, shuningdek oqurmenlerning özlirining shéirde teswirlengen weqelerge soallirini we inkaslirini bildüridu. «Yérusalém qizliri»ning sözligenlirining hemmisila neq meydanda bolghan bolushi natayin.


Oqurmenlerge yardimi bolsun dep biz bezi ayetlerning astigha sherh berduq. Bu sherhlerde tékistning toluq menisini sherhlimekchi emesmiz (qolimizdin kelgen bolsa, shübhisizki, nurghun betler qoshulatti), belki oqurmenlerni arqa körünüshliri toghruluq azraq paydiliq xewer bilen teminlimekchi, shundaqla bu ajayib muhebbet shéiridin bezi muhim yekünlerni chiqarmaqchimiz. Yene tekitleymizki, u sherhiler özimizning pikrimiz, xalas; u muqeddes tékistning bir qismi emes.


Chüshinishimizche, kitabning «besh xatire», «on üch oylinish»ning qurulmisi töwendikidek: —




Birinchi qisim — muhebbetning bashlinishi  (1:1-5:1)

1-xatire

toy küni üstide bolghan oylar (1:2-2:7)

Oylinish (1)   

Shulamit Sulaymanning ordisida — toy ziyapitige teyyarlinish (1:2-8)

Oylinish (2)  

toy ziyapitidiki dastixan üstide bolghan oylar 

(Sulayman Shulamitqa söz qilidu, andin Shulamit Sulaymangha söz qilidu) (1:9-14)

Oylinish (3)  

toy hujrisida bolghan oylar (1:15-2:7)


2-xatire: 

Muhebbetliship yürgen künler üstidiki oylar (2:8—3:5)

Oylinish (4)   

Sulaymanning etiyazda Shulamitni yoqlap kelgini toghruluq oylar (2:8-9)

Oylinish (5)   

Shulamit qayta-qayta körgen «ayrilish» toghruluq bir chüsh (3:1-5)


3-xatire:

Er-ayal bolup birlishish üstidiki oylinishlar (3:6-5:1)

Oylinish (6)   

toygha seper (3:6-11)

Oylinish (7)   

toy kéchisi (4:1—5:1)


Ikkinchi qisim — Er-ayalliq muhebbetni kücheytish — 

Muhebbetning yéngi ipadiliri  (5:2-8:14)


4-xatire:  

muhebbetni ret qilish toghrisidiki bir chüsh — u toghruluq oylinish (5:2-6:9)

Oylinish (8)   

Shulamitni basqan qorqunchluq chüsh (5:2-6:3)

Oylinish (9)   

Sulaymanning Shulamitqa qaytip kélishi — Shulamitni qayta maxtishi (6:4-9)


5-xatire:   

yézida dem élish (Galiliyege qaytish) (6:10-8:14)

Oylinish (10)  

«Mahanaim (ikki bargah) ussuli» (6:10-7:10)

Oylinish (11)  

Shulamitning öz yurtini yoqlashqa bolghan arzusi (7:11-8:4)

Oylinish (12)  

Yézilargha (Galiliyege) seper (8:5-7)

Oylinish (13)  

Shulamitning yurtigha, öyige qayitip kélishi. Shulamit kichik 

singlisi toghruluq ikki akisigha sözleydu, axirda Sulaymangha 

söz qilidu (8:8-14)


Izahat — Ushbu kitabtiki eyni muqeddes tékist: — «eyniy tékist» dégendek herp chongliqi we renggi bilen körsitilidu. 


••••••••



Qoshumche söz 


Töwende mezkur kitabtin biz élishqa tégishlik bezi sawaqlar we xulasiler tizimlinip bayan qilindi. Ularning beziliri yuqiriqi sherhlerdimu tilgha élinghan. Uningda bashqa sawaqlar we xulasilermu bar.


(1) «Küylerning küyi» dégen kitab Xudaning iradisi bilen bizge roshen ülge arqiliq er-ayalliq muhebbetke, jümlidin jinsiyetke bolghan pozitsiyeni körsitish yolida ata qilinghan. Shundaq pozitsiye bolsa er-ayalliq muhebbetni Xudaning sowghisi süpitide qobul qilish, uningdin huzur élish, uninggha teshekkür éytip minnetdar bolushtin ibarettur.


(2) Jinsiy muhebbet Xudaning meqsitide peqet nikah ötküzgen er-ayalliq munasiwiti ichidila bolushi kérek.


(3) Xudaning jinsiyette bolghan meqsetliri: — 

(a) Perzent körüsh («Yar.» 1:28)

(e) Bir ten bolush üchün («Yar.» 2:23-25)

(bu «bir ten» bolushning natoghra yoldimu bolush mumkinchiliki bar — «1Kor.», 6:16ni körüng).

(b) Er-ayalliq muhebbetke lezzet keltürüsh.

Bu meqset «küy»de tekitlinip roshen körünidu; u güzel bir ish, uni ümid we minnetdarliq bilen kütüshke toghra kélidu.

Körsitip éytimizki, Xudaning er-ayalliqta bolghan birinchi meqsiti dostluq, hemrahliq we bir-biridin huzurlinishtin ibaret idi («Yar.» 2:18). Perzent körüsh ikkinchi orunda turidu. Shuning bilen perzent körmeslik sewebidin ajrishish Xuda aldida éghir gunahdur.


(4) Xudaning jinisiy muhebbette bolghan toluq iradisi bolsa, nikahliq er-ayal munasiwette bolush kérek, elwette, lékin uning toluq meqsiti peqet yétilgen muhebbet ichide emelge ashidu. Bundaq muhebbet ibraniy tilida «axawah», grék tilida «agape» dégen sözler bilen ipadilinidu. «Axawah» dégen söz «Küy»diki köp ayetlerde körünidu.

Shuning bilen Muqeddes Kitabqa asaslanghan, yaxshi bir xil «nikah shekli»de toygha mes’ul kishi awwal yigittn, andin qizdin: «Sen jorengning ehwali qandaqla bolsun, bay bolsun kembeghel bolsun, saq bolsun aghriq bolsun, üstün bolsun, töwen bolsun ölüm ikkinglarni ayriwetküche uningdin xewer élip, peqet uningghila shertsiz muhebbet bilen baghlinishqa razimusen?» dégen soalni soraydu.


(5) «Yar.» 2:24de mundaq söz tépilidu: «Shu sewebtin (Xudaning békitkenlikidin) oghul bala ata-anisidin ayrilip, öz ayaligha baghlinip, uning bilen bir ten bolidu». Bashqa yerlerde éytqinimizdek, shuni tekrarlimaqchimizki, Muqeddes Kitabqa asasen toy qilghanda yéngi er-ayal yipyéngi bir aile qurush üchün imkaniyetning bariche ata-anisining öyidin (yigitningkidin bolsun, qizningkidin bolsun) «chiqish»i kérek. Bundaq qilish ata-anilargha hörmetsizlik emes. Chünki ata-anilarni hörmetlesh, jümlidin yashanghanda ulardin xewer élish burchi bolsa Muqeddes Kitab («Mis.» 20:12, «1Tim.» 5:4)dimu éniq buyrulghan. Biraq Xudaning tertipi boyiche, yigit-qiz toy qilghandin kéyin, yigit ularning yéngi ailisining béshi bolidu; shu waqittin bashlap Xuda aldida uning birinchi mes’uliyiti öz ayaligha, andin balilirigha bolidu. Undaq bolmisa netijisi köngülsizlik, jédel-majira we ziddiyetlerning mumkinchiliki xéli chong bolidu.

(6) Shulamit Sulaymanni «méning béshim» dep roshen tonuydu. Sulayman uninggha egiship Galiliyege kelgen emes, belki u Sulaymangha egiship Yérusalémgha kélidu. Muqeddes Kitab boyiche «Er öz ayalining béshi» déginimiz «er ayalining diktatori» dégenlik emes; er «bash» bolsa, ayal uning «téni» bolidu emesmu? («Ular «bir ten» bolidu»). «Bash» özining ténidin ayrilalmaydighandek, ténidin tebiiy halda herdaim xewer alidighandek, erning öz ayalidin xewer élish we özi Xudagha boysunghan halda uninggha yétekchilik rol oynash mes’uliyiti bardur. Bundaq déginimiz «Ayal érige teshebbus qilsa bolmaydu» dégenlikmu emes. Chünki Shulamit Sulaymangha bir nechche qétim teshebbus qilidu we Sulayman uni qobul qilidu (2:15, 7:10-12).


(7) Uning «béshi» bolghini bilen, Sulayman Shulamitni öz muhebbitini qobul qilishqa mejbur qilmaydu (4:1-8de xatirilengen chüshni körüng). «Basqunchiliq» peqet er-ayalliqning sirtidila emes, belki uning ichidimu mewjut bolushi mumkin. Söygü bolsa herdaim söygen kishige erkinlik béridu. Yétilgen, toluq muhebbet söyginining teleplirini ret qilishqa erkinlik béridu; gerche söyümlük kishisige köp ümidlerni baghlighan bolsimu yaki u toghruluq Xudadin köp tileklerni tiligen bolsimu, muhebbet bilen söygen kishisidin «Bermiseng bolmaydu» dégendek teleplerni hergiz qilmaydu. Kütken ümidler emelge ashurulsun ashurulmisun, heqiqiy muhebbette özgirish bolmaydu. Mesilen, 6:4-9de Sulayman Shulamitni teripleydighan sözlerni bayqaymiz. Uning bu sözliri ilgiri toy küni kechtiki teriplirige pütünley dégüdek oxshash. Gerche Shulamitning (uning ikkinchi chüshi ispatlighandek, 4:1-8) Sulaymanning muhebbitige sezgür bolushtin sowughan bolsimu, Sulaymanning uninggha bolghan muamilisi, uninggha baghlighan muhebbitide héch özgirish bolmidi.

Heqiqiy, toluq muhebbet peqet Xudaning özidin kélidu; uning oti könglimizdin orun alghandin kéyin (8:7), biz uning Mesih arqiliq bolghan dostluqida bolsaq andin shundaq muhebbet bizde bolmay qalmaydu.


(8) Shulamit özining kemchiliki we artuqchiliqlirini tonup yetken (1:5-6, 2:1). Beziler «öz artuqchiliqini tonup yétish kichik péilliq emes» deydu. Lékin biz bashqa yerlerde éytqinimizdek tekrarlaymizki, kichik péilliq —réalliqqa yüzlinishtin ibarettur, xalas. Bizde talant, güzellik we herxil artuqchiliqlar bar bolsa ularni Xuda bergendur; shunga kichik péilliq dégen bizdiki güzellik we artuqchiliqlarni «Yaq, mende yoq» dep étirap qilmasliq emes, belki minnetdarliq bilen ularning menbesi Hemmige Qadirning ikenlikini tekitleshtin ibarettur. Biz hergiz bizde bolghan talantni ««Özimizning alahide bolghanliqimiz»din chiqqan» démeymiz; undaq dések hakawurluq bizni aldap igiliwalidu.


(9) Shulamit deslepte muhebbetliship yürgen künliride özining hösn-jamalini asriyalmighanliqigha bolghan hesritini bildüridu (1:6). Toy qilghandin kéyinmu qolimizdin kélishiche öz jörimizni söyündürüshke «deslepte muhebbetliship yürgen künlirimiz»de bolghan isketimizni yoqatmasliqqa tirishishimizgha toghra kélidu. Özini tashliwétish muhebbetke soghuq su sepkendek ishtur.


(10) Er-ayalliqta jinsiy jehettin sirt, muhebbetni yene ish-heriketler bilen ipadileshke toghra kélidu. Biz 3:10de Sulaymanning el-yurt aldida Shulamitqa bolghan hörmitini bildürüsh üchün, toy sepirige alahide teyyarlighan textirawanni körimiz. Uni «öz yurtida turghandek» hés qildurush üchün Sulayman yene ularning hujirisini alahide bézigen (1:16-17). Bundaq orunlashturushning bezi waqitlarda imkaniyiti bolmaydu, elwette. Herhalda ayalgha nisbeten hujrining alahide orun ikenliki, imkan qeder uni seremjan saqlash erlerning diqqitige erziydu.

(11) Er-ayalliqta jinsiy jehettin bashqa, muhebbetni sözler bilen ipadileshke toghra kélidu. Teripligüdek purset bolsila Sulayman we Shulamit yurt aldida bir-birini teripleydu. Gerche ularning muhebbitide köngülsizlikler bolghan bolsimu (Shulamit körgen chüsh, 4:1-8), Sulaymanning uni teripleydighanliqi bu ishtin özgermidi. U xeq aldida hergiz uni eyiblimidi.

Herbir ayal öz éridin «Séni söyimen» dégen sözni pat-pat anglashqa teshnadur (shunimu dep ötimizki, herbir balimu ata-anisining «Séni söyimen» dégen sözini pat-pat anglashqa teshnadur).

Sulayman we Shulamit daim özining arzu-hewesliri we héssiyatlirini bir-birige éytidu. Xuda er-ayallarni perqliq yaratqan; shunga: «Sen mende qandaq héssiyatning bar ikenlikini obdan bilishing kérek!» yaki «Méning néme oylawatqanliqimni bilmemsen!» déyish, adette chong bir xataliq bolidu. Erler ayallarni asan chüshinelmeydu, ayallarmu öz erlirini asan chüshinelmeydu, bir-birini obdan chüshinish üchün tirishish kérek; shunga bir-birige bolghan héssiyatlar, arzu-heweslirini bildürüshke erkinlik we purset yaritish kérek. Herbir arzu-heweslirining hemmisini qandurup kétish natayin, elwette; biraq muhebbetning birinchi basquchi bir-birini anglash we özara chüshinishtin ibarettur.


(12) (2:15) «Tülkilerni tutuwalayli, yeni üzümzarlarni buzghuchi kichik tülkilerni tutuwalayli» 

Herbir munasiwette muhebbetni buzidighan, körünüshte «kichik» bolghan mesililer bolidu. Shulamit téxi toy qilmastin ularning munasiwitide mushundaq mesililerni bayqap, bir terep qilishqa teshebbus qilishi bizge yaxshi ülgidur. Dostluqta yaki er-ayalliqta mewjut bolghan mesililer özlikidin hergiz yoqimaydu, eksiche daim edep kétidu.


(13) Sulayman padishah bolup, memliket ishliri köp bolghini bilen, Shulamitning telipi boyiche mexsus uninggha hemrah bolushqa waqit ajratti («yurtini yoqlash», 7:11din bashlanghan qisimni körüng). Herbir ayal yoldishining özige ayrim hemrah bolushqa waqit ajritishigha mohtaj (herbir balimu ata-anisining özige ayrim hemrah bolushigha mohtaj).


(14) Shulamit Sulaymanni «dostum» dep ataydu (biz «amriqim» dep terjime qilghan söz bu menini öz ichige alidu: 1:9, 1:15, 2:2, 2:10, 2:13, 4:1, 4:7, 5:2 we 6:4). Bu söz er-ayalliq munasiwetning keng meniliklikini we uningda bolghan birxil barawerlikni bildüridu; «dostum» dégen söz, «söyginim» yaki «söyümlüküm»ning menisidin keng bolidu. Biraq dostluqi yoq, öz-ara heqiqiy alaqe-parang bolmay, peqet birxil «ömür sodisi» süpitide bolup kelgen qanchilighan er-ayalliq munasiwetler bardur?


(15) Er-ayallar bir-birige jinsiy muhebbetni ipadileshte öginishke teyyar bolushi kérek. Bundaq pozitsiye herdaim Shulamitta, bolupmu érining muhebbitige yéngi özgirish we yéngi sezgürlükni eks ettürüshte ipadilengen (5:2-8de xatirilengen chüshte körünidu). 


(16) Muhebbetning «waqti-saiti»ning muhimliqi, yeni jörisining mijez-xulqi we héssiyatlirigha sezgür bolush kérekliki köp qétim tektlinidu (2:7, 3:5, 8:4).


(17) 4:12 Sulayman Shulamitqa nomusini saqlighanliqi üchün minnetdarliq bildüridu: «Péchetlengen bir bagh méning singlim, méning jöremdur; étiklik bir bulaq, yépiqliq bir fontandursen».

Xudaning iradisi boyiche, toy qilmastin jinsiy muhebbetni «meshiq qilish» bolmaydighan ish. Halbuki, yigit yaki qiz toydin ilgiri jinsiy gunah arqiliq bulghanghan bolsa, Xudagha teshekkür, Uning Mesihde bolghan nijat-qutquzushi arqiliq paklandurulushning imkaniyiti yenila bar. «Shuning bilen birsi Mesihde bolsa, u yéngi bir yaritilghuchidur! Kona ishlar ötüp, mana, hemme ish yéngi boldi!» (Injil, «2Kor.» 5:17).


(18) Xudaning bizge nésiwe qilghan herbir yaxshi sowghisi üchün Uninggha minnetdar bolayli, U herbirimizge baghlighan muhebbetke ishineyli. 

(Injil, «Yuhanna, 10:10) «Men (Eysa) bolsam ular hayatliqqa érishsun we u hayatliq mol bolsun, dep keldim».

(Injil «1Tim.» 4:4) «Chünki Xuda yaratqan hemme nerse yaxshidur, ular teshekkür éytishlar bilen qobul qilinsa, ularning héchqaysisini cheklep ret qilishqa bolmaydu».

(Injil «1Tim.» 6:17) «Bu zamanda bay bolghanlargha meghrurlanmasliqni, tayanghusiz ötkünchi bayliqqa emes, belki biz behrimen bolushqa hemmini bizge séxiyliq bilen tolup tashqan halda teminligüchi Xudagha tayinip ümid baghlashni tapilighin».


Sulaymanning hayatining kéyinki künliri

Mezkur kitabta romantik muhebbet we uning mahiyitining Xudadin kelgenliki teswirlinidu (8:6). Uningda yene Sulayman we Shulamit özara sadiq bolushqa wedileshkenliki (8:6-7), shunglashqa Sulaymanning Shulamitni «atmish xanishi, seksen kéniziki arisida» uning birdinbir heqiqiy söygini dep bayan qilghanliqi xatirilinidu (6:8-9). Emdi buni oqughanlar Sulaymanning hayatining kéyinki tarixigha ejeblinidu («Hékmet toplighuchi»tiki «qoshumche söz»imizdimu biz buning üstide toxtalduq).

Sulaymanning kéyinki tarixi Tewrattiki «1Pad.» 10-11-bablardin tépilidu; töwende biz bu yerlerdin bezi sözlerni neqil keltürimiz. Uningdin awwal Xuda Israil padishahlirigha qaldurghan permanlarning bezilirini köreyli:


«Qan.», 17-babtin, 17-19: —


«Padishah köp ayallarni öz emrige almasliqi kérek; bolmisa uning köngli ézip kétishi mumkin. U özi üchün altun-kümüshni köpeytmesliki kérek.

Padishahliq textige oltughinida u özi üchün Lawiy kahinlarning aldida mushu qanunni bir depterge köchürüp pütüshi kérek. Shu depter uning yénida daim bolushi we uni ömrining barliq künliride oqushi kérek; shundaq qilsa u Perwerdigar Xudasidin qorqup, mushu qanunning sözliri we belgilimilirini tutup ulargha emel qilishni öginidu...».


«1Pad.» 10-11-bablardin: —

«Sulayman padishah yer yüzidiki barliq padishahlardin bayliqta we danaliqta üstün idi. Xuda Sulaymanning könglige salghan danaliqni anglash üchün yer yüzidikiler hemmisi uning bilen didarlishish arzusi bilen kéletti. Kelgenlerning hemmisi öz sowghitini élip kéletti; ular kümüsh qacha-quchilar, altun qacha-quchilar, kiyim-kéchekler, dubulgha-sawutlar, tétitqular, atlar we qéchirlarni élip kéletti. Ular her yili belgilik miqdarda shundaq qilatti.

We Sulayman jeng harwiliri we atliq eskerlerni yighdi... 

Padishah Yérusalémda kümüshni tashtek köp qildi...

(11-bab) 

Lékin Sulayman padishahning köngli Pirewnning qizidin bashqa köp chetellik ayallargha, jümlidin Moabiy, Ammoniy, Édomiy, Zidoniy, Hittiy ayallirigha chüshkenidi. Perwerdigar eslide mushu eller toghruluq Israillargha: «Ularning qizlirini izdep barmanglar, we ularni silerningkilerge kirgüzmenglar; chünki ular choqum köngülliringlarni öz mebudlirigha azduridu» dep agahlandurghan. Biraq Sulaymanning köngli del shulargha baghlandi. Uning yette yüz ayali, yeni xanishi we üch yüz kéniziki bar idi; uning ayalliri uning könglini azdurup buriwetkenidi.

Shundaq boldiki, Sulayman yashanghanda, uning ayalliri könglini bashqa ilahlargha azdurup buriwetti; shuning üchün uning köngli atisi Dawutningkidek Perwerdigar Xudasigha mutleq sadiq bolmidi.

Shunga Sulayman Zidoniylarning mebudi Ashtarotni, Ammoniylarning yirginchlik mebudi Milkomni izdidi; shuning bilen Sulayman Perwerdigarning neziride rezillik qildi; u atisi Dawut Perwerdigargha egeshkendek izchilliq bilen egeshmidi.

Andin Sulayman Yérusalém aldidiki édirliqta Moabiylarning yirginchlik mebudi Kémosh hem Ammoniylarning yirginchlik mebudi Milkom üchün bir «yuqiri jay»ni yasidi; shuningdek özining mebudlirigha xushbuy yaqidighan we qurbanliq qilidighan herbir chetellik ayali üchünmu u shundaq qildi; shunga Perwerdigar Sulaymandin renjidi; gerche U uninggha ikki qétim körüngen bolsimu, we uninggha del mushu ish toghruluq, yeni bashqa ilahlarni izdimeslikini tapilighan bolsimu, uning köngli Israilning Xudasi Perwerdigardin aynip ketti; u Perwerdigarning tapilighinigha emel qilmidi. Shuning üchün Perwerdigar Sulaymangha mundaq dédi: —

 «Sen shundaq qiliwérip, Méning sanga buyrughan ehdem bilen belgilirimni tutmighining üchün, Men jezmen padishahliqni sendin yirtiwétip xizmetkaringgha bérimen»».


Biz: — «Undaq qorqunchluq bir «téyilip kétish» qandaqmu mumkin bolsun?» dep sorishimiz mumkin. Xuda Sulaymangha Shulamitni («Sulayman xanim» — «Shulamit»ni shundaq terjime qilghili bolidu) uning heqiqiy yar bolushqa teqdim qilghan dep ishinimiz. Shulamitning kichik péilliqi, öz xelqige bolghan hörmiti (6:12) uni Sulaymangha «mukemmel yardemchi hemrah» bolushqa layiq qilghan; uning Sulaymanning herdaim öz puqraliri bilen bolghan munasiwet-alaqisini saqlashqa, uni yuqiri mensepte olturghuchi herbirsi uchraydighan xeterdin, yeni hakawurluqtin saqlashqa toluq salahiyiti bar idi. Gerche Sulaymanda zor danaliq bolghini bilen, uninggha teqdim qilghan hemme imtiyazlar bolghini bilen, uning köz aldida Tewrattiki nurghun qisimlar bolghini bilen, peyghemberler uninggha alahide yetküzgen sözler bolghini bilen, Perwerdigar biwasite ikki qétim uninggha körüngini bilen («1Pad.» 3:5-15, 9:1-9), Xuda uninggha békitken shundaqla özini tolimu söygen layiq hemrahi bolghini bilen, yighip éytqanda uninggha bu dunyada tiligüdek barliq bext-beriketlerning hemmisi teqdim qilinghini bilen — u yenila Perwerdigarning yolidin chiqip ketti. 


Bu ademni heqiqiy ejeblendüridighan bir hadise, hemmimiz uningdin chongqur sawaq-agah élishimizgha toghra kélidu. Bizge «Pend-nesihetler» dégen ulugh kitabida «Perwerdigardin qorqush danaliqning bashlinishidur» dep éytqan kishining özi Perwerdigardin eyminishtin tezdi. Berheq, Yeremiya peyghember dégendek: «Qelb hemmidin aldamchi we uning dawasi yoqtur. Kimmu uni chüshinelisun?!». Rosul Pawlus: 


««Men étiqadta ching turiwatimen» dégen kishi özining yiqilip kétishidin hézi bolsun» — dep agah béridu («1Kor.» 10:12).


Eger siz bügün Mesih arqiliq Xudaning étiqadida turghan bolsingiz, Xudagha teshekkür éyting — biraq hergiz özingizni «yiqilip ketken» Sulaymandin yaki «Xudaning iltipatidin sundurulghan» yurtdashliri bolghan Yehudiy xelqidin artuq chaghlimang.


Injil, «Rim.», 11:20-21 «Toghra, ular étiqadsizliqtin sunduruldi; sen bolsang, étiqading bilen tik turisen; biraq uningdin meghrurlanma, eksiche Xudadin qorq! Chünki Xuda eyni waqtida bu derexning öz shaxlirini (Sulaymandek barliq imtiyazliri bolghini bilen, étiqat qilishni ret qilghan Yehudiylarni) ayimighaniken, sénimu ayimasliqi mumkin» (tirnaq ichidiki söz özimizningki).


Injil «1Kor.» 10:12: —««Men étiqadta ching turiwatimen» dégen kishi özining yiqilip kétishidin hézi bolsun».


Hemmimizni Sulaymanningkidek téyilishtin saqlaydighan addiy bir ish — herküni Xudaning sözidin, yeni Muqeddes Kitabtin bir qisimni (öz tilida, elwette) oqup uning üstide azraq oylinishtin ibaret (yuqirida, «Qan.» 17:19ni körüng).


Xuda hemmimizni saqlisun — we arimizdiki bala-chaqiliq bolghanlargha aililik turmushimizdiki barliq ishlirimizning temige Öz shad-xuramliqi we aram-xatirjemlikini sélish üchün Özining Mesihde bolghan shertsiz, tilsimat muhebbitini ata qilghay!