Tewrat 17-qisim
«Ester»
Kirish söz
Mezkur kitab öz güzelliki, iman-étiqadi we jasaretliki bilen öz xelqi Yehudiylarni mutleq halakettin qutquzghan «xanish Ester»ning tarixidin ibarettur.
Arqa körünüshi
Pars impératori Qoresh Yehudiy xelqige Babildiki sürgünlüktin öz yurti Pelestinge (Qanaan zéminigha) qaytip kétishke ruxset bergenidi (miladiyedin ilgiriki 536-yili). Halbuki, Xudaghila sadiq bolghan bir «qaldisi»la shundaq qildi; Yehudiy xelqining köpinchisi shu yerde qélip, yéngi Pars impériyesi zéminlirida tarqaq halda turuwérishke razi bolghanidi. Ularning ichide Mordikay isimlik ixlasmen bir adem bilen u béqiwélip chong qilghan, taghisining güzel qizi Ester bar idi.
Bu waqit miladiyedin ilgiriki 482-yili bolushi mumkin. Shu chaghdiki impérator Ahashwérosh (yeni Kserksis, miladiyedin ilgiriki 485-465-yillar) Pars impératorliri ichide eng baylarning biri idi. U impériyening 127 ölkisidiki barliq wezir-wuzralar, emir-begler we emeldarlar, shundaqla qoshun serdarliri üchün alte ayliq katta ziyapet ötküzidu (tarixshunaslarning pikriche, bu ziyapetning meqsiti Grétsiyege tajawuz qilip uni igileshni pilanlash, shundaqla mushu emeldarlirini shuninggha mayil qilish idi).
Ziyapetning axirqi heptisi, Ahashwérosh padishah paytexti, shundaqla chong qel’esi jaylashqan Shushan shehiridikilerni teklip qilip alahide méhman qilidu. Shu dewrlerning örp-adetliri boyiche er-ayallar ayrim ghizalinatti. Halbuki, padishah (shübhisizki, meghrurluqning türtkisi we köp sharabning tesiri bilen) ayali Washti xanishni chaqirip, uning güzellikini barliq méhmanlargha körsetmekchi boldi. Shübhisizki, ular ayalimning güzellikige qarap, méni nahayiti ötkür, pem-parasetlik we heywetlik padishah iken, dep oylaydu, dep qalghanidi. Lékin Washti ziyapetke qatnishishni ret qildi. Ziyapetke qatnashqanlardin köp ademler alliqachan mest qeypige chüshken bolushi mumkin bolghachqa, Washtining néme üchün shundaq qilghinini obdan chüshinimiz, elwette. Emma uning ret qilishi padishahni tenglikte qaldurdi — uning yüzi katta emeldarlirining aldida chüshüp ketti, uning üstige buningdin kéyin emeldarlirining we serdarlirining qiz-ayalliri shu ishni anglap, Washtini ülge qilip, öz erlirige itaetsizlik qilip awarichilik keltürmesmu? Shunga gerche u Washtigha bek amraq bolsimu, meslihetchiliri uninggha Washtining ochuq-ashkare edibini bermisila bolmaydu, uni ömürwayet qaytidin huzurlirigha keltürmigeyla, deydu. Padishahmu shundaq békitidu, lékin kéyin Washtini séghinip yalghuzchiliq tartidu. Emeldarliri belkim ehwal mushundaq kétiwerse, kallimiz kétishi mumkin, dep qorqup uninggha: — «güzellik musabiqisi» ötküzüp, aliyliri üchün yéngi bir xanish tapayli, dep teshebbus qilidu. Musabiqe ötküzülidu; bu intayin muhim ish dep qaralghachqa, uning üchün on ikki ay teyyarliq qilinish kérek idi. Ester dégen qiz öz yurtidin musabiqige qatnishishqa tallinidu we axirda padishahning aldigha kelgende, uning iltipatigha ériship, xanish bolushqa tallinip, impératorning eng amraq ayali bolup qalidu.
Mushu ehwalda Mordikay uninggha özining Yehudiy salahiyitini yoshurushni nesihet qilghanidi; impériyede Yehudiy xelqige öchler az emes idi. Ulardin biri, padishahning serdarlirining biri, Amalek millitidin bolghan Agagiy Haman isimlik bir kishi idi. Amaleklerning Israilgha nisbeten alahide birxil öchmenliki bar idi («Mis.» 17:8-16, «Qan.» 25:17-19). Hamanning ejdadi Agag padishahni Samuil peyghember Xudaning emri boyiche öltürüwetkenidi («1Sam.» 15-bab); shübhisizki, shu sewebtin Agag jemetidikiler barliq Yehudiylargha téximu qattiq öchmenlik saqlap kelgenidi. Padishah shu Hamanni östürüp, uning mertiwisini barliq emirlirining üstige qoyidu. Hetta bashqa emeldarlar uninggha tezim qilidu. Lékin birla adem uninggha tezim qilishni ret qilidu — u bolsimu, Mordikay idi. Buning sewebi shübhisizki, Haman Amaleklik bolghachqa, u xelqimning düshmini, dep qarighanliqtin idi («Qan.» 25:17-19ni yene körüng).
Mordikayning tezim qilmasliqi Hamanning qattiq qehrini qozghaydu. Lékin peqet Mordikaydin intiqam élishla Hamangha kupaye qilmaytti. U: — Men hazir pütkül Pars impériyeside eng chong emeldarlardin birimen, öz düshmenlirim bolghan pütkül Israil millitini yoqitish peyt-pursiti keldi, dep oylaydu. Shuning bilen u padishahning aldigha bérip: — Impériyeliri ichide nahayiti tutruqchi we asiy bir millet bar, ularni yoqitish kérek, yarliq chüshürgeyla, dep padishahni shundaq qilishqa ündep bek chong para béridu. Bizni heyran qalarliq ishi shuki, padishah: «Qaysi millet?» dep sorimayla uning telipige yol qoyup, yarliq chüshüridu. Yarliqta, pütün impériye boyiche melum bir künide (Haman palchiliq qilip békitken «qutluq kün»de) kim xalisa Yehudiylargha hujum qilip öltürüp ularning mal-mülkini bulang-talang qilsa bolidu, dep yézilidu.
Emdi barliq Israil xelqi üchün dehshetlik bir mezgil kelgenidi. Ester üchün ikkila yol bar idi. U gerche Yehudiy millitidin bolsimu, süküt qilip salahiyitini ashkare qilmisa, aman-ésen qalatti. Bolmisa, u salahiyitini ayan qilip, padishahning aldigha öz xelqining bir qoshuq qénini tileshke bérip, ölümge tewekkül qilatti. Padishahning huzurigha teklip qilinmay turup kirishning özi xeterlik ish idi — mubada padishah kirgen kishini öz ishimgha dexli yetküzdi, dep qarisa, xanish yaki baliliri bolushidin qet’iynezer, ölüm jazasi béreleytti. Özi we Shushandiki Yehudiy qérindashliri bir mezgil roza tutqan (shübhisizki, chin köngülliridin dua-tilawetler qilghan)din kéyin, Ester hayatini tewekkül qilip, padishahning ordisigha kirip, uning aldigha baridu.
Padishah uni qarshi alidu; Ester padishahni we serdari Hamanni birge öz ziyapitige teklip qilidu. Bu ziyapettin kéyin yene bir ziyapet ötküzlidu we ziyapet üstide padishah Esterdin, néme teliping bar, dep soraydu. Shu peytte Ester öz millitini ayan qilip Hamanning öz xelqini yoqitish suyiqestini bayan qilidu. «Média we Parslarning yarliqi»ni bolsa bikar qilishqa hergiz bolmaytti; halbuki, Yehudiy xelqige özlirini qorallandurup qoghdash hoquqi bérilsun, shundaqla yerlik emeldarlar ulargha yardemde bolsun, dégen ikkinchi bir yarliq chüshürülidu. Shu yol bilen Yehudiy xelqi shu xeterlik ehwaldin qutquzulidu; Haman eslide Mordikay üchün teyyarlighan dargha özi we uning on oghli ésilidu. Mordikay bolsa padishahning bash weziri bolup teyinlinidu.
Mushu chong qutulushni, shundaqla Esterning jasariti we étiqadini eslesh üchün Yehudiylar özlirige yéngi bir héyt-bayram, yeni «Purim héyti»ni békitidu. Ular bügünge qeder uni tebrikleydu.
«Ester» dégen kitabning köp tepsilatliri Pars impériyesi dewrdin qaldurulghan, arxéologiyilik tépilmilar bilen testiqlanghan. Mesilen, Mordikayning ismi xatirilengen bir tash taxtay tépilghan.
«Qoshumche söz»imizde kitabtiki ademni qiziqturidighan birnechche nuqta üstide yene azraq toxtilimiz.
Mezmun: —
I — Xewp-xeter (1-5-bab)
1-bab: Ehwalni tonushturush
2-3-bab: Padishahning birinchi yarliqi
4-5-bab: Hamanning Mordikaygha bolghan öchmenliki
II — Padishahning uyqusizliqi (6-babta)
III — Qutulush (6-9-bab)
6-7-bab: Mordikay Hamanning üstidin ghalib kélidu
8-9-bab: Padishahning ikkinchi yarliqi
IV — Xatime (10-bab)
••••••••
Qoshumche söz
Estayidil oqurmenler mezkur kitabning eng qiziq nuqtilirining birini alliqachan bayqighan bolushi mumkin — Xudaning nami hetta bir qétimmu tilgha élinmighan! Némishqa shundaq? Bu kitab qandaq bolup Tewratning ayrilmas bir qismi dep tonulghan?
Gerche Xudaning nami tilgha élinmighan bolsimu, xatirilengen köp weqelerde uning arqida turup ishleydighanliqi, hemme ishlarni bashquridighan iltipati we Öz xelqige ata qilghan hékmet-hédayiti éniq ayan bolidu. Qedimde bezi alimlar: «Xudaning nami «Ester» kitabida peyda bolmighini bilen, Uning qoli köp qétim körünidu!» deydu. Oqurmenler Xudaning töwöndiki ish-weqelerning herbirini Öz xelqini qutquzup, Hamanning suyiqesti bitchit qilishtiki tedbir qilghanliqini bayqiyalaydu. Bu ish-weqelerdin biri kem bolghan bolsa undaq ajayib qutulush bolmaytti. Bu weqe yaki amillardin birnechchisini (waqti-tertipi boyiche emes) töwende körsitimiz: —
(1) Xanish Washtining padishahning huzurigha kélishni ret qilishi;
(2) Esterning xanishliqqa tallinishi;
(3) Hamanning «pur» (chek) tashlishining netijisi: —
Serdar Haman pal sélip, qaysi ay, qaysi kün Yehudiylargha zerbe bérishke qutluq kün bolidu, dep chek tashlaydu. Bu «chek tashlash» Nisan éyida, yeni birinchi ayda bolghan. Bizning héch gumanimiz yoqki, Xuda chek tashlashning netijisini kontrol qilghan, shunga «qutluq kün» bir yildin kéyin dégüdek, yeni on ikkinchi ayning, yeni «Adar» éyining on üchinchi künige békitilgen (bu ishtin kéyin xurapiy kishiler «13»ni shum san dep qarashqa bashlighan). «yoqitish yarliqi» chiqirilghandin kéyin bir yilgha yéqin waqitta töwendiki ishlargha yéterlik purset yaritilghan: —
(a) Yehudiy xelqige dua qilishqa;
(e) Esterning gheyretke kélip, ziyapet ötküzüp öz xelqi üchün padishahtin rehim sorishigha;
(b) Yehudiy xelqige özini qoghdash hoquqini bergen ikkinchi bir yarliqning chiqirilip, impériyediki barliq yerlerge yetküzülüshige;
(p) shundaqla Yehudiy xelqining özlirini qoghdash üchün qorallinishigha.
(4) Mordikayning padishahni öltürüsh qestini pash qilish pursiti (bu ish Haman tughdurghan héliqi «Yehudiylarni yoqitish yarliqi»din belkim birnechche yil ilgiri bolghan bolushi mumkin). Padishahning Mordikayning bu yaxshi ishini xatirilitishi;
(5) Padishahning uyqusiz kéchisi, shundaqla uning tarixnamini anglash telipi; «tasadipiyliqtin» del Mordikayning yaxshi ishi xatirilengen oram yazmining bayqilishi. Padishahning shu uyqusizliqi del Ester we uning rozisida hemrah bolghan Yehudiy xelqi uning padishah aldigha aman-ésen kirishini tilep üch kün roza tutqan (shundaqla dua-tilawet qilghan — 4:16)din kéyin yüz béridu.
(6) Mordikayning danaliqi we Esterning jasaretliki;
(7) Padishahning Esterge bolghan hörmiti we amraqliqi, shundaqla uning telipini ijabet qilishi.
Emdi Xudaning nami némishqa tilgha élinmighan? Bu kitab yézilghan waqitta, yeni Pars impériyesi dewride, Yehudiylar impériyede sürgünlükte tarqaq halda yashighan musapirlar bolup, hali intayin bosh, düshmenlirining zerbisige nisbeten ajiz orunda turatti. Ularning étiqadi tüpeylidin ular herdaim bashqa ademler teripidin «bashqiche» dep qarilatti. Yehudiylargha bolghan irqiy adawet asanla qozghilatti, we Hamandek bashqa bir zulumxor herqandaq waqitta yene peyda bolatti. «Xuda» yaki «Perwerdigar»ning Pars impératorliridin küchlük bolghanliqini biwasite körsitidighan, shuningdek Xudaning namida melum paaliyetlerni ötküzüshni dewet qilghan bir kitabqa ige bolush shu dewrlerde bezide xeterlik ish bolushi mumkin idi. Shunga mezkur tarix Xudaning intayin körünerlik ishligenlikini körsitip, lékin Uning namini tilgha almighan halda yézilghan bolushi mumkin.
Bu tarix del shu yol bilen yézilghachqa, Pars oqurmenler üchünmu, ular tirik Xudagha ishensun dégen meqset bilen yézilghan bolushimu mumkin (eslidiki nusxa Pars tilida yézilghan bolushimu mumkin). Étiqad tutqan Yehudiy xelqi mezkur kitabni Pars qoshnilirigha berse yaki ular oqusa bolatti; uningda xatirilengen ish-weqeler hemme ademge melum idi, lékin shu weqeler arqiliq Xudaning qoli shundaq roshen körüniduki, «Bu Xudaning qilghini bolmisa, kim undaq ajayib ishlarni qilalaytti» dégendek soalni qoyghili bolatti.
Biz yuqirida Xudaning nami tilgha élinmighan, déduq. Emeliyette Perwerdigarning «Yahweh» dégen nami besh qétim körsitilgen, lékin yoshurun halda yaki kod bilen körsitilidu (1:20, 5:4, 5:13, 7:5, 7:7-ayetlerde) —
Perwerdigarning nami (ibraniy tilida «Yahweh») ibraniy tilida «y», «h», «w» we «h» dégen töt herp bilen ipadilinidu). Bu «kod»qa qiziqsingiz, tor bétimizdin tepsilatlirini körgili bolidu.
Shübhisizki, bu ishning özi yene Yehudiy oqurmenlerge shu ishni tekitleyduki, gerche ehwalimiz bek éghir bolsimu, Xudaning yolini tutsaq, U ehwalimizning aldida yoshurun emma küchlük halda dawamliq bizge iltipat körsitish üchün ishleydu.
«Ester»ning kitabidin alidighan sawatlar
Birnechche xudasiz neziriyeler boyiche (Marksizmmu ularning ichide) yalghuz bir shexs tarixning omumiy weziyitini héch özgertelmeydu. Lékin mezkur kitabtin alidighan qimmetlik sawatlardin alahide biri shuki, yalghuz bir shexsning jasariti we iman-étiqadi derweqe tarixni özgerteleydu hem gahi waqitlarda uni derweqe özgertidu.
Bu ehwalni bashqiche bayan qilsaq — Xuda Özige atalghan bir shexsni pütkül bir elning tarixini örgertish üchün ishliteleydu; U shundaq ishlar arqiliq Özining shan-sheripini ayan qilidu («1Kor.» 1:26-29ni körüng). U sizni we méni öz qolimiz héch tesir yetküzelmeydighan, qiyin yaki pajielik bir ehwalni özgertishke ishliteleydu!
«Ester»de xatirilengen bu tarix sürgünlükte qaldurulghan, éghir bésim astida, butperes we xudasiz bir muhitta yashighan bir xelqning tarixidur. Xuddi ular Pars impériyeside sürgün bolghandek, Xudaning xelqi hazirmu «sürgünlük»te turmaqta — biz ershtiki rohiy yurtimizdin yiraqta turmaqtimiz («Yaq.» 1:1, «1Pét.» 1:1, 1:17, 2:9-17ni körüng). Biz Ester we Mordikaydin shu sawaqni ögineleymiz, yeni gerche biz «bashqiche» qaralghinimiz bilen, xudasiz bir muhitta turup özlirimizni yamanliqtin saqlighinimiz bilen yenila étiqadsiz qoshnilirimizgha tégishlik hörmet we köyümchanliqni körsitish kéreklikini ögineleymiz. Chünki ular kim bolushidin qet’iynezer bizge «insandash» bolidu; hemme ademni qutquzushni xalaydighan Xuda Özining shu qutquzush niyitide bizni etrapimizdiki kishiler arisigha qoyghandur.
«Ester» kitabining ehmiyiti
«Ester» dégen kitabni pütün Muqeddes Kitabta xatirilengen bashqa tarixlar bilen birge qoysaq, «Ester»de bayan qilinghan tarix chong bir tarixning nahayiti ehmiyetlik bir qismi ikenliki körünidu. Biz buni töwendikidek köreleyimiz: —
(a) Xuda Ibrahimni chaqirip uninggha: «Sen arqiliq barliq el-yurtlar bext-beriket tapidu» dep wede qilghan («Yar.» 12:1-3). Kéyin uninggha shu «bext-beriket» öz ewladliri, yeni Yehudiy xelqi arqiliq barliq el-yurtlargha kélidighanliq wehiy qilinghan. Kéyinki peyghemberler shu «bext-beriket»ning Yehudiy xelqidin tughulidighan «Mesih»ning dunyagha kélishi bilen bolidu, dep körsitidu; chünki «Mesih» pütun dunyagha Qutquzghuchi bolidu.
(e) Xuda Öz Yehudiy xelqige, silerni dunyaning axirghiche qoghdap, tashlimaymen, dep wede qilidu. U yene ularning gunahliri we ishenchsizliki üstidin ghalib kélip, axirqi zamanda ularni Özige qayturup, yer yüzide Özining ming yilliq padishahliqini berpa qilghanda, ularni shu padishahliqining merkizi qilidighanliqigha wede qilghan.
(b) Bu wediler tüpeylidin Sheytanning Xudagha qarshiliq körsitishi köp qétim Yehudiy xelqige zerbe qilishlar bilen ipadilengen. Shunga Mesihning dunya kélishidin ilgiri Sheytanning undaq zerbiliri nahayiti köp bolghan. Chünki u Yehudiy xelqini yoqatqan bolsa, Mesihning tughulushining imkaniyitimu yoq bolatti; Xudaning muddia-meqsetliri menggü tosulghan bolatti. Bundaq zerbilerge misal bolidighan mundaq ishlar bar: — (1) Pirewnning Ibrahimning ayali Sarahni élip kétishi (Sarah Israil xelqining anisi bolghachqa, u bolmighan bolsa Israil xelqimu bolmaytti — «Yar.» 12:10-20, we yene 20:1-7ni körüng); (2) Pirewnning Israillarning barliq oghul balilirini öltürüsh pilani («Mis.» 1:15-22); (3) Suriye we Efraimlarning Dawut jemetini neslidin qurutushni qestlishi (Mesih Dawutning neslidin chiqishi kérek idi) («Yesh.» 7:1-6); (4) mezkur tarixtiki Hamanning qestlishi we axirida: (5) Hérod padishah Eysa Mesihni tughulghandin kéyin uni öltürüsh meqsitide Beyt-Lehemde barliq oghul bowaqlarni qirishi («Mat.» 2:1-18).
(p) Mesihning bu dunyagha birinchi kélishidin kéyinmu Sheytanning Yehudiylargha bolghan bu zerbiliri dawamlashturup kelmekte. Chünki, eger Sheytan Israilni yoqitalaydighan bolsa, undaqta u Xudaning ularni qoghdaymen dégen wedisini üzüp, Xudaning axirqi zamanlar toghrisidiki muddia-meqsetlirini, jümlidin özining menggülük jazalinishini toxtitalaytti. Tarix ispatlighanki, u shundaq qilalmaydu, elwette!
Shunga hetta yéqinqi tarixta birnechche qétim melum zalimlarning Yehudiy xelqini yoqitishqa tiriship-tirmiship intilgenlikini körduq — Mesilen, «Rim papasi» «Selip yürüshliri»de jeng qilishqa ewetken atalmish «Xristianlar», Rusiyelik «Sar Nikolay», Gitlér, Stalin, Ayatolla Xomeyni we bashqilar — lékin bular hemmisi axir bérip halaketke yüzlendi. Yehudiy xelq yene turidu.
Xudaning Öz xelqige wede qilghan sözliri menggü muqim turidu: —
«Quyashni kündüzde nur bolsun dep bergen, ay-yultuzlarni kéchide nur bolsun dep belgiligen, dolqunlirini sharqiritip déngizni qozghaydighan Perwerdigar mundaq deydu (samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar Uning namidur): —
— Mushu belgiligenlirim Méning aldimdin yoqap ketse, — deydu Perwerdigar, — emdi Israilning ewladlirimu Méning aldimdin bir el bolushtin menggüge qélishi mumkin. Perwerdigar mundaq deydu: — Yuqirida asmanlar mölcherlense, töwende yer ulliri tekshürülüp bilinse, emdi Men Israilning barliq ewladlirining qilghan hemme qilmishliri tüpeylidin ulardin waz kéchip tashlighuchi bolimen, — deydu Perwerdigar» («Yer.» 31:35-37).