Tewrat 21-qisim
«Hékmet toplighuchi»
Kirish söz
Hayatliqning ehmiyiti néme?
Oqurmenler aldidiki bu kitab «muqeddes yazmilar» ichidiki alahide kitablarning biri. Kitabning awwalqi jümliliri bizge uning yazghuchisining Sulayman padishah ikenlikini bildüridu. Mezkur kitab hayatning ehmiyitini izdesh toghrisida yézilghan; körünüshte u ümidsizlikke tolghan bir kitab — biwasite yaki yoshurun soallarni, jawabsiz yaki «yérim jawabliq» soallarni soraydighan kitabtur. Toluq Muqeddes Kitabning türlük qismiliri arisida belkim Xudadin qorqmaydighan «hazirqi zaman kishiliri» uni özige eng tonush, öz közqarishi we héssiyatlirigha eng yiqin dep qarishi mumkin. Körünüshte kitab mutleq ümidsizlikke tolghan bir bayan bilen bashlinidu: «Bimenilik üstige bimenilik! Bimenilik üstige bimenilik! Hemme ish bimeniliktur!». «Mewjudiyetizm pelsepisi («éksisténtsializm» depmu atilip, Fransiye peylasopi Zhon Pawil Satirning köz qarashlirida gewdilendürülgen) yéngi peyda bolghan» deydighan kishiler jezmen «Hékmet toplighuchi» dégen kitabni héch oqup baqmighanlardur. Israil padishahi Sulayman béshidin herxil sergüzeshtlerni ötküzgen, köp tejribilerge érishken adem; u qurulush, yéza igilik, baghwenchilik, ilim-pen qatarliq herxil sahelerde imkaniyetning bariche oylighanlirini yolgha qoyup sinaydu, andin ötkür zéhnini ishqa sélip, uningdin qandaq muwapiq xulasilerni chiqarghili bolidighanliqi üstide oylinidu.
Hayatliqning ehmiyiti toghrisida chongqur izdengen, shundaqla xudasiz ötken hayattiki ishlarning bimeniliki toghrisida chongqur chüshenchige ige bolghan ademlerning ichide Sulaymandek küchlük kitab yazghudek bashqa bir adem bolmisa kérek. Uningda sharait, bayliq, Xuda teqdim qilghan alahide kalla-zéhin we danaliq, xelq’araliq alaqiler we eng muhimi yéterlik waqit bar idi (chünki Xuda uni we uning padishahliqini aman-ésenlik bilen beriketligen). Uning üstige atisi Dawut peyghember Xudaning yaratqan möjizilirini we Uning ajayib muamilisini körgen intayin tejribilik kishi idi. Biraq hayatliqning ehmiyitini izdigüchilerning köpinchisige nisbeten mushundaq muwapiq sharaitlar esla bolmasliqi mumkin; xuddi Sulayman padishah özi éytqandek: «Padishahtin kéyin turidighan adem néme qilalaydu — qilsimu alliqachan qilinghan ishlardin ibaret bolidu, xalas!» (12:2).
«Hékmet toplighuchi» dégen kitab toghruluq ishengüchiler ikki xil en’eniwiy közqarashta bolup kelgen: —
Birinchi xil közqarashta, Sulayman padishah özi qoyghan tes soallargha béridighan jawabni bilmeske salghan. Bundaq bolushi qesten, aqilliq bilen bolghandur. Uning muddiasi shuki, bu arqiliq oqurmenning diqqitini oylighanidi. Shuningdek u oqurmenlerge bir qatar «yérim xulase»ni qalduridu; bumu uning qesten qilghini; u oqurmenlerni özi oylinip xulasige kelsun we shuning bilen Xudadin qorqsun dep ümid qilidu.
Ikkinchi xil közqarashta, Sulayman padishah mezkur kitabni özining exlaqiy chüshkünleshkende yazghan. Shu sewebtin u sorighan soallarning jawabini özimu bilmeydu yaki bolmisa u eslide bu ishlar toghruluq özleshtürgen ötkür chüshenchilerdin mehrum bolghan. Biraq kitab Hemmige Qadir Bolghuchining pilan-iradisi we buyruqi bilen, Xudani dost tutmighan hayatning tolimu ehmiyetsilikige guwahchiliq bolsun dep yézilghan, shundaqla Muqeddes Kitab ichige élinghan. Kitabtiki «yérim xulasiler» eslide Sulaymanni téximu köp heqiqetke yéteklishi kérek idi; biraq uning exlaqiy chüshkünleshkechke, shundaq bolmidi. Halbuki, Hemmige Qadir Bolghuchining hemme ishni bashqurghuchi qoli bilen mushu «yérim xulasiler» oqughan insanni oylinishqa, shuningdek Özidin qorqushqa oyghitishning qorali bolushi üchün kitabda qaldurulghan.
Qaysi közqarash toghra bolushidin qet’iynezer, Xudaning kitabqa nisbeten meqset-muddiasi oxshashtur. Birinchi közqarash boyiche, Sulayman qayghu ichide bolup mushu jawabi bolmighan soallarni sorighan we yazghan waqtida heqiqeten ularning jawablirini bilmigen; biraq u yenila Xudaning mushu kitabni «yazghuchi qorali» idi. Ikkinchi közqarash boyiche, u jawablirini chüshengen, biraq danaliq bilen jawabini bayan qilmighan. Bu chaghda u angliq halda Xudaning qorali bolghan bolidu. Ikki közqarashning birdinbir perqi shuki, u bolsimu, Xudaning angliq yaki angsiz qorali bolghanliqidin ibaret, xalas. Özimiz ikkinchi pikirge mayilmiz, biraq emeliyet ikki pikirning otturisida bolushimu mumkin. «Qoshumche söz»imizde bu toghruluq yene toxtilimiz.
Xudadin qorqushni «koniliq, qatmalliq, waqti ötken» dep qaraydighan hazirqi zamandiki köpinche kishilerning köngli hayatning ehmiyetisizlikidin tolimu biaram bolup, chongqur qanaetsizlikte turmaqta. Bundaq halet dangliq fransuz ressam Gawginning hayatida dehshetlik halda roshen gewdilengenidi. «Hékmet toplighuchi»tek, u hayatining ehmiyitini izdep: «Qanche köp sergüzeshtlerni béshimdin ötküzsem shunche yaxshi» dégen muddiada bala-chaqilirini hem yurtini tashlap «Tinch Okyan»diki «Érem baghchisi»dek illiq we güzel Taxiti ariligha seper qildi. Shu yerde u «Heqiqiy lezzetni tétip baqay» dep yerlik kishilerningkidek «iptidaiy turmush»ni ötküzüshke bashlighan. Taxitilik bir ayal bilen bille turghan we uningdin bashqa nurghun qiz-ayallar bilen ashna oynighan. Biraq u izdigen «chong lezzet» herdaim uningdin qéchip yürgen. U «Qeyerdin? Qaysi? Qeyerge?» namliq eng axirqi resimni sizghan (u resimni herqaysi kitabxanidin tapqili bolidu). U resimde insanning hayatining herbir basquchigha, yeni «yash», «ottura yash» we «qéri» dégen bashquchigha közlep turghan alwastidek haywanlarning jesetlirini ozuq qilidighan bir tapqushni süretligen. U resimni sizip bolup özini öltürüwalghan.
«Hazirqi zaman kishiliri»ning «Hékmet toplighuchi» dégen kitabni qanchilik asan qobul qilalaydighanliqi terjimanlardin birige addiy bir weqede mujessem boldi. Bu terjiman ichkiride bir xenzu Mesihiy ailining öyide méhman boluwatqanda bolghan ish. 1950-yilidin bashlap xéli uzunghiche, xenzu Mesihiy jamaetliride ibadet sorunlirigha ishletküdek héchqandaq «medhiye naxsha» kitabchiliri yoq idi. Shu waqitlarda Mesihiyler qolidiki Muqeddes Kitabtin (u waqitlarda ularda Muqeddes Kitabmu bekla az idi) biwasite köp bab-ayetlerni naxshilargha aylandurghan. Terjimanni méhman qilghan xenzu ayal shundaq köp naxshilarni yadlap ögengenidi. Bir küni uning öyige ayal qoshnisi kirip qaldi. Qoshnisi Muqeddes Kitabni héch oqup baqmighan yaki Xuda toghruluq héchqandaq telim anglap baqmighanidi. Terjimanni heyranni qaldurghini shuki, oylimighan yerdin Mesihiy ayal öz qoshnisigha bir naxsha éytip bérishke bashlidi. Naxshining ahangi intayin mungluq bolup, naxshining tékisti «Hékmet toplighuchi»ning birinchi bab, 1-11-ayetliri idi. Terjiman: «Bu hesretlik naxsha qoshnisigha qandaq tesir körsiter?» dep oylap olturdi. Yene oylimighan yerdin qoshnisi közige yash yügürtken halda: «Mana bizning hayatimizghu! Bu ajayib kitabmu néme?!» dep ketti. Kéyin u köp qétim kélip, étiqad yoli toghruluq soridi. Xudaning «Hékmet toplighuchi» dégen kitabta bolghan muddiasi emelge ashuruldi; bu qoshnining diqqet-étibari qozghaldi we shuningdek téximu köp netijiler chiqti.
Biz ibraniy tilidiki «Kohelet» dégen sözni «hayatliqqa hékmet toplighuchi», qisqartilghan shekilde «hékmet toplighuchi» dep terjime qilduq. Muqeddes Kitabta «kohelet» dégen bu söz intayin az uchraydu. Uning «toplighuchi», «yighquchi» dégen menisi bar. U némini toplaydu, dégen mesilige kelsek, bezi alimlar: «ademlerni toplaydu» dep qarap «kohelet» dégenni «wez éytquchi» «telim bergüchi» dep terjime qilghan. Bizning chüshenchimiz boyiche, bu söz belkim Sulaymanning öy-pikirlirini, xulasilirini retlep tertipke sélishini körsitishi mumkin. Shunga beziler «mutepekkur», «tepekkurchi» yaki «peylasop» dep terjime qilghan. Biz «kohelet» dégen sözning toluq menisi «pütün zéhnini yighip xulase chiqarghuchi, yekünlerni toplighuchi» dep qarap, «hayatliqqa hékmet toplighuchi» yaki qistartilghan «hékmet toplighuchi»ni muwapiq bir terjimisi dep oyliduq. «Hayatliqni xulaslighuchi» yaki «xulaslighuchi» dep terjime qilinishlarmu muwapiq birxil terjimisi bolalaydu.
«Qoshumche söz»imizde Sulaymanning «téyilip ketkenliki», uning hayat toghrisidiki chüshinishlirige bolghan rohiy cheklimiler, shuningdek uning bezi achquchluq bayanliri we u qoyghan soallargha Tewrattiki peyghemberlerning bergen jawabliri, shundaqla Injil qisimliridin alghan bezi jawablar üstide toxtilimiz. Mushu yerde biz peqet oqurmenge kitabtiki ikki «achquchluq ibare»ni körsetmekchimiz: —
1-ibare: «Quyash astida» (1:3 qatarliqlarda) yaki «asmanlar astida» (1:13 qatarliqlarda) — bu ibare kitabtiki asasiy nuqtinezerni yorutup béridu. Bu kitab insaniy közqarashtin (Xudaning iradisi bilen) yézilghan. Kitabning mezmunini ibraniy peyghemberler qobul qilghan «asmandin kelgen» yaki «asmanning yuqirisidin kelgen» wehiyler toghruluq bayanlar bilen sélishturushqa bolidu; yeni «Hékmet toplighuchi» dégen kitabta «asmanning astidin», — insanlardin bolghan közqarash bayan qilinghan; peyghemberlerning wehiyliri bolsa — hemmisi Perwerdigarning közqarishi boyiche, «asmanning yuqirisidin» kelgen.
Mesilen, «Ez.» 1:1 «Asmanlar échilip, Xudaning alamet körünüshlirini kördüm»;
Yaki Injil «Fil.» 3:20 «Bizning puqraliqimiz bolsa ershtidur, biz del shu yerdin Nijatkarning chüshüshini intizarliq bilen kütmektimiz. U bolsa Rebbimiz Eysa Mesihdur».
«1Pét.» 1:12 «... bügünki künde bu ishlar ershtin ewetilgen Muqeddes Rohning küchi bilen silerge xush xewerni yetküzgüchiler arqiliq ... jakarlandi. Hetta perishtilermu bu ishlarning tégi-tektini sepsélip chüshüniwélishqa telpünmekte».
Shunga, rosullar we peyghemberler qobul qilghan bu wehiyler bilen Sulaymanning «Hékmet toplighuchi»diki bayanliri bir-birige pütünley oxshimaydighan ikki közqarashtin éytilghandur.
2-ibare: «insanning barliq künliride» yaki «sanaqliq künliride» (2:3 qatarliqlar).
Kitabtiki tüp közqarash bu dunyadiki ishlargha qaritilghan. Kitabta ölümdin kéyinki ishlar toghrisida nahayiti az sözlinidu we hetta ölümdin kéyinmu hayat barmu? dep soraydu. Biz bunimu Xuda peyghemberlerge tapshurghan wehiyler bilen sélishtursaq bolidu: —
Dawut peyghember, «Zebur» 17:13-15: —
«Ornungdin turghaysen, i Perwerdigar,
Uning yolini tosup, yerge yeksan qilghaysen,
Jénimni rezil ademdin qutquzghin, qiliching bilen;
Méni qolung bilen kishilerdin,
Yeni mushu dewrdiki kishilerdin qutquzghin;
Ularning nésiwisi bolsa mushu dunyadiladur;
Sen ularning qarnini németliring bilen toldurisen;
Ularning köngli perzentliri bilen qandi,
Balilirigha bayliqlirini qalduridu.
Men bolsam, heqqaniyliqta yüzüngge qarighuchi bolimen;
Oyghanghinimda (qiyamet künide), Séning didaringdin söyünimen!»
Rosul Pawlus, Injilda «2Kor.» 4:18: «Shunga biz köz bilen körgili bolidighan ishlargha emes, belki körülmes ishlargha köz tikimiz; chünki körülgen ishlar waqitliq, emma körölmes ishlar menggülüktur» — deydu.
Biz terjime dawamida, «Hékmet toplighuchi»ni tetqiq qilghan menbeler ichidin, engliyelik alim we ibraniyshunas Dérik Kidnérning «Hékmet toplighuchi» («Ékklésiastis») dégen kitabidin köp paydilanduq.
Biz kitabtiki herxil mezmunlarni töwendikidek tizip chiqtuq, buningdin oqurmenler «Hékmet toplighuchi»ning oylighan témilirini chüshinip yételeydu.
1:1-2 Kirish söz: mutleq bimenilik.
1:3-11 Tebietning bimenilikining süpetlinishi.
1:12-15 Muweppeqiyetning özi bimeniliktur.
1:16-18 Bilimni ashurushning özi bimeniliktur
2:1-3 Lezzetni izdeshning bimenilikliki
2:4-11 Bay bolushning bimenilikliki
2:12-17 Danaliq exmiqaniliktin ewzel
2:18-23 Ishleshke jan pida qilishning bimenilikliki
2:12-26 Öz emgikidin huzur élish
3:1-11 Hayatningmu özige chushluq pesli bar
3:12-15 Bezi xulasiler
3:16-4:3 Adaletsizlik, jebir-zulum mesilisi
4:4-8 Riqabet we achküzlükning bimenilikliki
4:9-12 Emgek méwisidin ortaq behriman bolush paydiliqtur
4:13-16 Abruyning bimenilikliki
5:1-7 Yéniklik bilen ichken qesemler
5:8-9 Hökümetning chiriklishishi
5:10-12 Achközlük
5:13-17 «Bay bolay» dégüchi hayatliqtin huzur alalmaydu
5:18-20 Emgek méwisidin huzur élish
6:1-9 Hemme adem hayatliqtin huzur alalmaydu
6:10-12 Hayattiki tasadipiyliqtin chiqqan bimenilikliri
7:1-4 Hayat qisqa, ölümdin qachqili bolmaydu.
7:5-12 Danaliq we exmiqanilik toghruluq bezi hékmetler
7:13-14 Dana kishi Xudaning békitkenlirige boysunidu.
7:15-18 Xudaning adilliqi bezi ishlarda körünmeydu (1)
7:19-29 Héchkim heqqaniy bolmighachqa, danaliq zörürdur.
8:1-9 Insanlar hakimiyet sürgende, danaliqning cheklikliki körünidu
8:10-14 Xudaning adilliqi bezi ishlarda körünmeydu (2)
8:15-17 Bezi xulasiler
9:1-6 Adem hamini ölidu
9:7-10 Hayat qisqa, uning huzurini etiwarlash kérek
9:11-12 Peyt we tasadipiyliq
10:9-13 Danaliq we exmiqanilik toghruluq bashqa bezi hékmetler
10:2-7 Hökümranlarning exmiqaniliki ularning danaliqini yoqqa chiqiridu
10:8-15 Danaliq we exmiqanilik toghruluq bashqa bezi hékmetler
10:16-20 Exmeq hökümranlar mesilisi
11:1-6 Kélechekni bilmigechke, bügün tirishchanliq körsitishke toghra kélidu
11:7-10 Hayatliqtin huzur élish — Xudadin qorqush-eyminish ichide bolushi kérek
12:1-7 Qériliq we ölüm téz kélidighan bolghachqa, Xudadin qorq!
12:8-11 Xulase: «Hékmet toplighuchi»ning nesihiti danadur.
12:12-14 Axirqi xulase: «Xudadin eyminip-qorqup uning emrlirige emel qil!»
••••••••
Qoshumche söz
Sulaymanning «exlaqiy chüshkünlük»i
Mezkur kitabning guwahliqi boyiche (2:8) Sulayman u kitabni yazghan chaghda köp ayal-kénizeklerni öz emrige alghanidi. Uning shundaq qilghini Tewrattiki «Qan.» 17-babta padishahlar toghruluq pütülgen permanlargha mutleq xilap idi. Biz munasiwetlik ayetlerni neqil keltürimiz: —
«Sen Perwerdigar Xudaying sanga teqdim qilidighan zémingha kirip uni igiligende, shundaqla uningda turghanda: «Men etrapimdiki ellerningkidek özümge bir padishah tiklimekchimen» déseng, shu chaghda sen özüngge peqet Perwerdigar Xudaying tallaydighinini tikleysen; üstüngge qérindash bolmighan chetellikni békitmesliking kérek. Padishah bolsa özi üchün atlarni köpeytmesliki yaki atlarni köpeytimen dep xelqni Misirgha qayturmasliqi kérek; chünki Perwerdigar silerge: «Siler shu yol bilen hergiz qaytmasliqinglar kérek» dégenidi.
Padishah köp ayallarni öz emrige almasliqi kérek; bolmisa uning köngli ézip kétishi mumkin. U özi üchün altun-kümüshni köpeytmesliki kérek.
Padishahliq textige oltughinida u özi üchün Lawiy kahinlarning aldida mushu qanunni bir depterge köchürüp pütüshi kérek. Shu depter uning yénida daim bolushi we uni ömrining barliq künliride oqushi kérek; shundaq qilsa u Perwerdigar Xudasidin qorqup, mushu qanunning sözliri we belgilimilirini tutup ulargha emel qilishni öginidu. Shundaqla uning köngli qérindashliri aldida hakawurliship ketmeydu, bu emrlerdin ong ya solgha chetnep ketmeydu we shuningdek Israil arisida uning we oghullirining padishahliq künliri köp bolidu».
Biz bu ajayib emrlerni Tewrattiki «1Pad.» 10-11-bablarda xatirilengen Sulaymanning hayatidiki bezi terepliri bilen sélishtursaqmu bolidu. Astigha sizilghan sözlerge diqqet qilip yuqiridiki sözler bilen sélishturghaysiler.
«Sulaymangha her yili keltürülgen altunning özi 666 Talant (22 Tonna) idi... Sulayman padishah 200 chong siparni soqturdi we her sipargha 600 shekel altun ketti; shundaqla 300 qalqanni yapilaqlanghan altundin yasidi; herbir qalqanni yasashqa üch mina altun ishlitildi; padishah ularni «Liwan ormini sariyi»gha ésip qoydi.
Padishah pil chishliridin chong bir textni yasap, uni tawlanghan altun bilen qaplatti...
Sulayman padishahning barliq jam-piyaliliri altundin yasalghan; «Liwan Ormini Sarayi»diki barliq qacha-quchilar tawlanghan altundin yasalghan; ularning héchqaysisi kümüshtin yasalmighan; Sulaymanning künliride kümüsh héchnémige erzimeytti. Chünki padishahqa qarashliq déngizda yüridighan, Hiramning kémilirige qoshulup «Tarshish kéme» etritimu bar idi; «Tarshish kéme» etriti üch yilda bir qétim kélip altun-kümüsh, pil chishliri, maymunlar we tozlarni ekéletti.
Sulayman padishah yer yüzidiki barliq padishahlardin bayliqta we danaliqta üstün idi. Xuda Sulaymanning könglige salghan danaliqni anglash üchün yer yüzidikiler hemmisi uning bilen didarlishish arzusi bilen kéletti. Kelgenlerning hemmisi öz sowghitini élip kéletti; ular kümüsh qacha-quchilar, altun qacha-quchilar, kiyim-kéchekler, dubulgha-sawutlar, tétitqular, atlar we qéchirlarni élip kéletti. Ular her yili belgilik miqdarda shundaq qilatti.
We Sulayman jeng harwiliri we atliq eskerlerni yighdi; uning 1400 jeng harwisi, 12000 atliq eskiri bar idi; u ularni «jeng harwisi sheherliri»ge we özi turidighan Yérusalémgha orunlashturdi.
Padishah Yérusalémda kümüshni tashtek köp qildi...
Sulayman alghan atlar Misirdin we Kuwedin idi; padishahning tijaretchiliri ularni kuwedin békitilgen bahada alatti. Misirdin élip kelgen bir jeng harwisining bahasi 600 kümüsh tengge, her at bolsa 150 tengge idi; we ular yene Hittiylarning padishahliri hem Suriye padishahliri üchünmu oxshash bahada élip chiqti....
(Töwendiki ayetlerde xatirilengen hemme ishlar «Qanun sherhi»diki emrlerge xilap)
(11-bab) «Lékin Sulayman padishahning köngli Pirewnning qizidin bashqa köp chetellik ayallargha, jümlidin Moabiy, Ammoniy, Édomiy, Zidoniy, Hittiy ayallirigha chüshkenidi. Perwerdigar eslide mushu eller toghruluq Israillargha: «Ularning qizlirini izdep barmanglar, we ularni silerningkilerge kirgüzmenglar; chünki ular choqum köngülliringlarni öz mebudlirigha azduridu» dep agahlandurghan. Biraq Sulaymanning köngli del shulargha baghlandi. Uning yette yüz ayali, yeni xanishi we üch yüz kéniziki bar idi; uning ayalliri uning könglini azdurup buriwetkenidi.
Shundaq boldiki, Sulayman yashanghanda, uning ayalliri uning könglini bashqa ilahlargha azdurup buruwetti; shuning üchün uning köngli atisi Dawutningkidek Perwerdigar Xudasigha mutleq sadiq bolmidi.
Shunga Sulayman Zidoniylarning mebudi Ashtarotni, Ammoniylarning yirginchlik mebudi Milkomni izdidi; shuning bilen Sulayman Perwerdigarning neziride rezillik qildi; u atisi Dawuttek Perwerdigargha izchilliq bilen egeshmidi.
Andin Sulayman Yérusalém aldidiki édirliqta Moabiylarning yirginchlik mebudi Kémosh hem Ammoniylarning yirginchlik mebudi Milkom üchün bir «yuqiri jay»ni yasidi; shuningdek özining mebudlirigha xushbuy yaqidighan we qurbanliq qilidighan herbir yat ellik ayali üchünmu u shundaq qildi. Shunga Perwerdigar Sulaymandin renjidi; gerche U uninggha ikki qétim körüngen bolsimu, we uninggha del mushu ish toghruluq, yeni bashqa ilahlarni izdimeslikini tapilighan bolsimu, uning köngli Israilning Xudasi Perwerdigardin aynip ketti; u Perwerdigarning tapilighinigha emel qilmidi...».
Sulaymanning bu «téyilip kétishi» ademni heqiqiy ejeblendüridighan bir hadise we hemmimiz uningdin chongqur sawaq-agah élishimizgha toghra kélidu. Tewrattiki «Pend-nesihetler» (muellipi Sulayman, elwette) dégen ulugh yazmisida bizge del «Perwerdigardin qorqush danaliqning bashlinishidur» dep éytqan kishi özi Perwerdigardin qorqushtin tezdi. Bu ish hemmimizge Yeremiya peyghemberning «Qelb hemmidin aldamchi we uning dawasi yoqtur. Kimmu uni chüshinelisun?!» dégen ötkür sözlirini qaytidin eslitidu. Yer yüzidiki eng dana kishi Xudadin qorqushtin tezgen bolsa, u shu haman éniq közqarashliridin hemde Xudaning wehiylirige bolghan chüshinishliridin mehrum bolidu, dep qaraymiz. Uninggha esli nahayiti éniq bolghan ishlar emdi müjmel we xire körünidu; esli uni üzlüksiz shad-xuram qilidighan wehiyler emdi uninggha chüshiniksiz bolidu. Derweqe adem Xudaning yénidin ézip ketse, exmiqanilik kallisigha kirishke bashlaydu, dégen prinsip bar. Sulayman mezkur kitabni téyilip ketkenning deslepki mezgilide yazghan dep qaraymiz; uning üstige, uning téyilip kétishide eng ejellik amil uning butlargha choqunghan yat ayallargha we kénizeklerge baghlinishidin ibaret dep ishinimiz (2:8 we 7:25-28ni körüng). Sulayman exlaqiy chüshkünlükke chongqur pétip ketken künliride bolsa, ademlerni Xudadin qorqushqa dewet qilidighan bundaq kitabni yazalmighan bolatti.
Hemmimizni Sulaymanningkidek chüshkünlüktin saqlaydighan addiy bir tedbir — herküni Xudaning sözini, yeni Muqeddes Kitabtin bir qisimni (öz tilida, elwette) oqup uning üstide azraq oylinish (yuqirida, «Qan.» 17:19ni körüng).
«Hékmet toplighuchi» dégen kitabning samawiy wehiylirige we uningdiki ebedil’ebedge baghliq telimlerdin emes, belki yazghuchining tejribilirige asaslinip, «quyash astida» «insanning hayat künliride» bolghan ishlirigha asasen yézilghanliqining heyran qalarliqi yoq. Biraq tekrarlaymizki, kitab bizge paydiliq bolsun üchün Xudaning iradisi boyiche yézilghan, shunglashqa kéyinki peyghemberlerning wehiyliri bilen bille Muqeddes Kitabning yazmiliri qatarigha kirgüzülgen, dep ishinimiz (bu heqte, Sulaymanning muhebbet toghruluq yazghan «Küylerning küyi» dégen kitab toghrisidiki «qoshumche söz»imiznmu körüng).
Kitabtiki bezi bayanlar we «yérim soallar»ni («Kim bilidu...?» dégendek soallar) Tewrattiki peyghemberlerning qisimlirida yaki Injil qisimlirida tépilghan jawablar bilen yandash qilip sélishturushimiz paydiliq bolidu. Biz shuni yene éytimizki, bu bayanlarning bezi jawabliri Muqeddes Kitabning bashqa yerliridin teminlensun dep qesten qilinghanidi, dep qaraymiz.
Misallarning köpinchiside, oqurmenlerning sélishturushi üchün, «Hékmet toplighuchi»diki ayetlerni bashqa ayetlerge töwendikidek yandash qilimiz: —
(1) «Top.» 1:3 «Bir dewr ötidu, yene bir dewr kélidu; biraq yer-zémin menggüge dawam qilidu».
Injil, «Weh.» 20:11 «Uningdin kéyin, chong bir aq text we uningda olturghuchini kördüm. Asman bilen zémin uning yüzidin qéchip,... ghayib boldi».
«Weh.» 21:1 «Andin, yéngi asman we yéngi zéminni kördüm, chünki burunqi asman we zémin ghayib bolghanidi».
(2) «Top.» 1:7, 8 «Barliq deryalar déngizgha qarap aqidu, biraq déngiz tolmaydu;
Deryalar qaysi jaygha aqqan bolsa,
Ular yene shu yerge qaytidu.barliq ishlar japagha tolghandur;
Uni éytip tügetküchi adem yoqtur;
Köz körüshtin,
Qulaq anglashtin hergiz toymaydu».
Bu ayetlerge qarighanda, bu dunyada yaki u dunyadimu héchqandaq heqiqiy, daimliq shadliq yoqtur. Lékin: —
Dawut «Zebur» 16:11de: «Sen manga hayat yolini körsitisen;
Huzurungda tolup tashqan shad-xuramliq bardur;
Ong qolungda menggülük behre-lezzetlermu bardur» deydu.
Injil «Yuh.» 15:11, 16:22: «Méning xushalliqim silerde bolsun we shuningdek xushalliqinglar tolup tashsun dep, men bularni silerge éyttim... Men siler bilen qayta körüshimen, qelbinglar shadlinidu we shadliqinglarni héchkim silerdin tartiwalalmaydu».
«Yesh.» 64:4 we oxshashla Injil, «1Kor.» 2:9) «Özini söygenlerge Xudaning teyyarlighanliri —
Del héchqandaq köz körmigen,
Héchqandaq qulaq anglimighan,
Héchqandaq köngül oylap baqmighan nersilerdur».
(3) «Top.» 1:9, 10 «Bolghan ishlar yene bolidighan ishlardur;
Qilghan ishlar yene qilinidu;quyash astida héchqandaq yéngiliq yoqtur.
«Mana, bu yéngi ish» dégili bolidighan ish barmu?
U beribir bizdin burunqi dewrlerde alliqachan bolghandur».
«Yesh.» 43:19 «Chünki mana Men yéngi bir ish qilimen;
U hazirla barliqqa kélidu;siler uni körmey qalamsiler?!
Men hetta dalalardimu yol achimen,
Chöl-bayawanda deryalarni barliqqa keltürimen!»
«Yer.» 31:22 «Perwerdigar yer yüzide yéngi bir ish yaritidu; ayal kishi baturning etrapida yépiship xewer alidu» (belkim Mesihning pak qiz Meryemde hamile bolushi toghrisidiki bésharet bolushi mumkin).
Injil, «2Kor.» 17:5 «Shuning bilen birsi Mesihde bolsa, u yéngi bir yaritilghuchidur! Kona ishlar ötüp, mana, hemme ish yéngi boldi!».
(4) «Top.» 1:11 «Burunqi ishlar hazir héch eslenmeydu;
We kelgüside bolidighan ishlarmu ulardin kéyin yashaydighanlarning ésige héch kelmeydu».
Injil, «2Kor.» 5:1) «Chünki bu zémingha tewe öyimiz, yeni bu chédirimiz bolghan ten yoqitilsa, Xuda teripidin bolghan, insan qoli bilen yasalmighan bir öy, yeni asmanlarda ebediy bir makanimiz bardur dep bilimiz».
«2Kor.» 5:10: — «Chünki tende qilghan emellirimizni, yaxshiliq bolsun, yamanliq bolsun, herbirimizge (ishengüchilerge) qayturulushi üchün Mesihning soraq texti aldida (kelgüside) hazir bolushimiz lazim».
(5) «Top.» 1:15 «Egrini tüz qilghili bolmas;
Kemni toluq dep sanighili bolmas».
«Yesh.» 40:4 «Barliq jilghilar kötürülidu,
Barliq tagh-döngler pes qilinidu;
Egri-toqaylar tüzlinidu,
Ongghul-dongghul yerler tekshilinidu».
«Yesh.» 16:42nimu körüng.
Injil, «1Kor.» 6:9-11) «Heqqaniysiz kishilerning Xudaning padishahliqigha warisliq qilalmaydighanliqini bilmemsiler? Aldinip ketmenglar! Buzuqluq qilghuchilar, butperesler, zina qilghuchilar, bechchiwazlar, bashqa erler bilen buzuqluq qilghuchilar, oghrilar, nepsaniyetchiler, haraqkeshler, töhmetxorlar yaki aldamchi-kazzaplar Xudaning padishahliqigha warisliq qilalmaydu; bezinglar bolsanglar shundaq bolghansiler; emma siler Reb Eysa Mesihning namida we Xudayimizning Rohi bilen yuyuldunglar, pak-muqeddes qilindinglar, heqqaniy qilindinglar».
Dawut «Zebur» 23:1 «Perwerdigar méni baqquchi padichimdur,
Mohtaj emesmen héchnersige!» deydu.
(6) «Top.» 2:12 «Andin zéhnimni yighip uni danaliqqa, telwilik we exmiqanilikke qarashqa qoydum; chünki padishahtin kéyin turidighan adem néme qilalaydu — qilsimu alliqachan qilinghan ishlardin ibaret bolidu, xalas!»
Injil, «Yuh.», 14:12 (Mesihning sözi) «Berheq, berheq, Men silerge shuni éytip qoyayki, Manga ishengen kishi Méning qiliwatqan emellirimni qilalaydu; we bulardinmu téximu ulugh emellerni qilidu, chünki Men Atining yénigha qaytip kétimen».
Injil, «Weh.», 21:5 «Bu chaghda, textte Olturghuchi: «Mana, hemmini yéngi qilimen!» — dédi»
(7) «Top.» 17:2 «Men hayatqa öch boldum; chünki quyash astida qilinghan ishlar manga éghir kéletti; hemmisi bimenilik we shamalni qoghlighandek ishtur».
Zebur, 63:3 «Özgermes muhebbiting hayattinmu ezizdur;
Lewlirim Séni medhiyileydu!»
Injil, «Yuh.», 10:10 (Eysa dédi) «Men bolsam ularni hayatliqqa érishsun we u hayatliqi mol bolsun dep keldim».
(8) «Top.» 3:19-21 «Chünki insan balilirining béshigha kélidighini haywanlarghimu kélidu, ularning köridighini oxshash bolidu. Ulardin aldinqisi qandaq ölgen bolsa, kéyinkisimu shundaq ölidu, ularda oxshashla birla nepes bardur. Insanning haywanlardin héch artuqchiliqi yoq; chünki hemme ish bimeniliktur. Ularning hemmisi bir jaygha baridu; hemmisi topa-changdin chiqqan, hemmisi topa-changgha qaytidu.
Kim adem balilirining rohini bilidu? U yuqirigha chiqamdu, buni kim bilidu? Haywanlarning rohi, u yer tégige chüshemdu, kim bilidu?».
Injil «2Kor.» 5:8 «Biz yureklik bolup, shuningdek tendin néri bolup Reb bilen bille bir makanda (u dunyada) bolushqa téximu xursenmiz».
«Ibr.» 9:27 «Hemme ademning bir qétim ölüshi we ölgendin kéyin soraqqa tartilishi békitilgen...»
(9) «Top.» 12:6 «Chünki insanning ömride, yeni uning sayidek tézla ötidighan menisiz ömridiki barliq künliride uninggha némining paydiliq ikenlikini kim bilsun? Chünki insangha u ketkendin kéyin quyash astida néme ishning bolidighanliqini kim dep bérelisun?»
Tewrat «Mik.» 6:8 «I insan, U sanga néme ishning yaxshi ikenlikini körsetken, berheq, Perwerdigar sendin néme telep qilghanliqini körsetken —
Adaletni yürgüzüsh,
Méhribanliqni söyüsh,
Séning Xudaying bilen bille kemterlik bilen méngishtin bashqa yene néme ishing bolsun?»
Injil «Luqa» 6:23 «Shu küni (silerning Xudaning yolida heqiqeten mangghanliqinglar ispatlanghanda) shadlinip tentene qilip sekrenglar. Chünki mana, ershte bolghan in’aminglar zordur...!»
(10) «Top.» 7:16, 17 «Özüngni dep heddidin ziyade heqqaniy bolma; we özüngni dep heddidin ziyade dana bolma; öz-özüngni alaqzade qilmaqchimusen? Özüngni dep heddidin ziyade rezil bolma, yaki exmeq bolma; öz ejiling toshmay turup ölmekchimusen?» (buninggha qoyulghan izahatimizni körüng hem töwendiki ayetler bilenmu sélishturung).
Injil «Yuh.» 8:34 «Eysa ulargha jawab bérip: — Berheq, berheq, Men silerge shuni éytip qoyayki, gunah sadir qilghan kishi gunahning qulidur».
Injil «Mat.» 5:20 «Chünki Men silerge shuni éytip qoyayki, heqqaniyliqinglar Tewrat ustazliri we perisiylerningkidin ashmisa, ersh padishahliqigha héchqachan kirelmeysiler».
Injil, «Rim.» 14:17 «Chünki Xudaning padishahliqi yémek-ichmekte emes, belki Muqeddes Rohta bolghan heqqaniyliq, inaqliq-xatirjemlik we shadliqtidur».
(11) «Top.» 7:20 «Berheq, yer yüzide daim méhribanliq yürgüzidighan, gunah sadir qilmaydighan heqqaniy adem yoqtur».
«Yesh.» 53:9-11 (Mesih toghruluq bésharet) «Kishiler Uni reziller bilen ortaq bir görge békitken bolsimu,
Lékin U ölümide bir bay bilen bille boldi,
Chünki U héchqachan zorawanliq qilip baqmighan,
Uning aghzidin birer éghizmu hiyle-mikirlik söz tépilmas.
Biraq Uni ézishni layiq körgen Perwerdigardur;
U Uni azabqa chömüldürgüzdi.
Gerche U Öz jénini gunahni yuyidighan qurbanliq qilghan bolsimu,
Lékin U Özining uruq-ewladlirini choqum körüp turidu,
Shundaqla Uning köridighan künliri uzartilidu;
We Perwerdigarning köngüldikiliri Uning qolida bolup rawaj tépip emelge ashurulidu.
U Özi tartqan japaning méwisini körüp memnun bolidu;
Heqqaniy Bolghuchi Méning qulum Özining bilimliri bilen nurghun kishilerge heqqaniyliqni yetküzidu.
Chünki U ularning qebihliklirini Özige yükliwalidu...»
Injil, «Ibr.» 4:15 «Chünki bizge teyinlengen Bash Kahinimiz ajizliqlirimizgha hésdashliq qilmighuchi emes, belki bizge oxshash herxil azdurush-sinaqlargha duch kelgen, lékin gunah sadir qilip baqmighuchidur».
(12) «Top.» 28:7 «(Méning qelbim buni yenila izdimekte, biraq téxi tapalmidim!) — ming kishi arisida bir durus erkekni taptim — biraq shu ming kishi arisidin birmu durus ayalni tapalmidim».
Sulayman özige: «Méni könglüngge möhürdek,
Bilikingge möhürdek békitkeysen;
Chünki muhebbet ölümdek küchlüktur;
Muhebbetning qizghinishi tehtisaradek rehimsizdur;
Uningdin chiqqan ot uchqunliri,
— Yahning dehshetlik bir yalqunidur» dégen söyümlüki «Shulamit»ni untup qalghan oxshaydu («Küy» 8:6).
Injil, «Luqa», 1:26-28 «... Perishte Jebrail Xuda teripidin Galiliye ölkisidiki Nasaret dégen bir sheherge, pak qiz Meryemning qéshigha ewetildi...
Jebrail uning aldigha kirip uninggha:
— Salam sanga, ey shepqetge muyesser bolghan qiz! Perwerdigar sanga yardur! — dédi».
«Luqa», 8:2-3 «Uning bilen bille barghanlardin yene yaman rohlardin we aghriq-silaqlardin saqaytilghan bezi ayallarmu bar idi; ularning arisida özidin yette jin heydep chiqirilghan Meryem (Magdalliq dep atalghan), Hérod xanning saray ghojidari Xuzaning ayali Yoanna, Suzanna we bashqa nurghun ayallarmu bar idi. Bular öz mal-mülükliri bilen Eysa we uning muxlislirining hajetliridin chiqatti».
(13) «Top.» 8:8 «Héchkim öz rohigha ige bolalmas, yeni héchkimning öz rohini özide qaldurush hoquqi yoqtur; héchkimning ölüsh künini öz qolida tutush hoquqi yoqtur; shu jengdin qéchishqa ruxset yoqtur; rezillik rezillikke bérilgüchilerni qutquzmas».
Injil «Yuh.» 10:17-18, (Eysa Mesih deydu) «Ata Méni shu sewebtin söyiduki, Men jénimni qayturuwélishim üchün uni pida qilimen. Jénimni héchkim Mendin alalmaydu, Men uni Öz ixtiyarim bilen pida qilimen. Men uni pida qilishqa hoquqluqmen we shundaqla uni qayturuwélishqimu hoquqluqmen; bu emrni Atamdin tapshuruwalghanmen».
«Mat.» 27:50 «Eysa qattiq awaz bilen yene bir warqiridi-de, rohini qoyuwetti».
«Luqa», 23:46 «Eysa qattiq awaz bilen nida qilghandin kéyin: — I Ata! Rohimni qolunggha tapshurdum, — dédi-de, tiniqi toxtap, jan üzdi».
(14) «Top.» 5:9, 10 «Tirikler bolsa özlirining ölidighanliqini bilidu; biraq ölgenler bolsa héchnémini bilmeydu; ularning héch in’ami yene bolmaydu; ular hetta ademning ésidin kötürülüp kétip qayta kelmeydu ...qolung tutqanni barliq Küchüng bilen qilghin; chünki sen baridighan tehtisarada héch xizmet, meqset-pilan, bilim yaki hékmet bolmaydu».
Dawut, Zebur, 16:9-11 «Shunga méning qelbim xushallandi,
Méning rohim téximu kötürülidu,
Méning ténim aman-ésenlikke turidu;
Chünki jénimni tehtisarada qaldurmaysen,
Shundaqla Séning Muqeddes Bolghuchinggha (Séning Mesihingge, démekchi) chiriklishishlerni körgüzmeysen.
Sen manga hayat yolini körsitisen;
Huzurungda tolup tashqan shad-xuramliq bardur;
Ong qolungda menggülük behre-lezzetlermu bardur»
Injil «Yuh.» 5:28-29 «Buninggha teejjüp qilmanglar; chünki barliq görde yatqanlar Uning awazini anglaydighan waqit kélidu we ular shuan yerlikliridin chiqishidu, yaxshiliq qilghanlar bolsa hayatqa tirilidu, yamanliq qilghanlar soraqqa tartilishqa tirilidu».
(15) «Top.» 12:9 «Berheq, insanmu öz waqti-saitini bilmeydu!».
Injil «Yuh.» 17:1 «Eysa bu sözlerni qilghandin kéyin, közlirini ershke tikip, mundaq dua qildi:
— I Ata, waqit-saet yétip keldi; Sen Oghlunggha shan-sherep keltürgeysen; buning bilen Oghlungmu Sanga shan-sherep keltüridu».
(16) «Top.» 19:10 «Pul hemme ishni hel qilar!» (hejwiy, kinayilik gep, elwette).
Injil «Mat.» 28:6-33 «Daladiki néluperlerning qandaq ösidighanliqigha qarap béqinglar! Ular emgekmu qilmaydu, chaq égirmeydu; lékin silerge shuni éytayki, hetta Sulayman toluq shan-sherepte turghandimu uning kiyinishi niluperlerning bir gülichilikmu yoq idi...
Shunga «néme yeymiz», «néme ichimiz», «néme kiyimiz?» dep ghem qilmanglar. Chünki yat eldikiler mana shundaq hemme nersige intilidu, emma ershtiki Atanglar silerning bu hemme nersilerge mohtajliqinglarni bilidu; shundaq iken, hemmidin awwal Xudaning padishahliqi we heqqaniyliqigha intilinglar. U chaghda, bularning hemmisi silerge qoshulup nésip bolidu».
Injil «1Tim.» 6:17 «Bu zamanda bay bolghanlargha meghrurlanmasliqni, tayanghusiz ötkünchi bayliqqa emes, belki biz behrimen bolushqa hemmini bizge séxiyliq bilen tolup tashqan halda teminligüchi Xudagha tayinip ümid baghlashni tapilighin».
Bezi achquchluq bayanlar
Töwende biz achquchluq bezi bayanlar üstide qisqiche toxtilimiz. Oqurmenler bu bayanlarni özige mas kélidighan toluq xulasilirige keltürse, ular uningdin köp heqiqetlerni achalaydighan bolidu. Biraq muellip (gerche u «Hékmet Toplighuchi» bolsimu) özi shu bayanlirini shu xulasilirige keltürmeydu. U oqurmenlerni «hawada leylitip», chongqur oylandurush üchün belkim qesten shundaq qilghan bolushi mumkin.
(1-bayan) 3:11 «U herbir ishning waqti kelgende güzel bolidighanliqini békitken; U yene menggülükni insanlarning könglige salghanidi; shunga, insan Xudaning öz hayatigha bashtin axirghiche némini békitkenlikini bilip yetmestur». Bu intayin ötkür bir söz. Insanning öz mewjudiyitidin hés qilghan qanaetsizliki we etrapidiki dunyani chüshinishige bolghan chekler emeliyette Xudadin kelgen; Uning bu ishtiki meqsiti bolsa, insan Özini izdishi üchündur. 1600 yil ilgiri, Mesihiy tepekkurchi Awghustin bu heqiqetni «I Xuda, Sen bizni özüng üchün yaratqansen; shunga könglimiz Sende aram tapmighuche héch aram tapmaydu» dep ipadiligen. Xuddi Injilda «Rim.» 8:19-21de, Sulaymanning munu sözlirini rosul Pawlus neqil keltürgendek: «Chünki pütkül kainat Xudaning perzentlirining ayan qilinishini intizarliq bilen kütmekte. Chünki yaritilghan kainat Xudaning leniti astida qélip, bimenilikke chöktürüldi. Bu, kainatning öz ixtiyari bilen emes, belki uni Chöktürgüchining iradisi bilen boldi we shundaq ümidi bilen boldiki, kainat özimu chirishtin bolghan qulluqidin qutquzulup, Xudaning perzentlirige béghishlinidighan shan-sherepke tewe bolghan hörlükke érishtürülüshtin ibaret idi».
(2-bayan) 3:14-15 «Xudaning qilghanlirining hemmisi bolsa, menggülük bolidu, dep bilimen; uninggha héchnersini qoshushqa we uningdin héchnersini éliwétishke bolmaydu; Xudaning ularni qilghanlirining sewebi insanni Özidin eymindürüshtur. Hazir bolghanliri ötkendimu bolghandur; kelgüside bolidighan ish alliqachan bolghandur; Xuda ötken ishlarni soraydu».
Adem menggülük ehmiyetni izdigen bolsa, hemde héchqandaq ehmiyet «quyash astida» tépilmighan bolsa, undaqta 14-ayettiki heqiqetke qarap, shundaq ademning ehwalini chüshensek, shundaq ademning könglide «Xuda qilghan» bir ish bar, dep chüshinishimiz kérek. Bundaq oy-xulase ademni nijat yoligha kirgüzeleydu: 15-ayet bolsa, Xudaning soraqqa tartidighanliqini körsitidu. Gerche ademler «ötken ishlar»ni untusimu, Xuda «ötken ishlarni soraydu». Meyli u Xudani étirap qilsun, qilmisun, bu soraq her ademning wijdanigha bérip taqilidu; chünki herbir ademning wijdani, bolupmu öz gunahi aldida, uning «özidin yuqiri bir Zat»qa heqiqiy jawabkarliqining mewjut ikenlikini sözsiz körsitidu. Shuningdek eger ölümdin kéyin soal-soraq bolidighan bolsa, undaqta adem peqet «tehtisaradiki bir kölenggü»la bolmaydu; insanning qiyamet künide tirildürülüshi muqerrer. Mushundaq xulasige kelgen bir oqurmen Muqeddes Kitabtiki bashqa qisimlardin özining qalghan soallirigha jawab tapalaydu, elwette.
(3-bayan) axirqi xulase: 12:13-14 «Biz pütün ishqa diqqet qilayli; Xudadin qorqqin we uning emr-permanlirigha emel qilghin; chünki bu insanning toluq mejburiyitidur; chünki adem qilghan herbir ish, jümlidin barliq mexpiy ishlar, yaxshi bolsun yaman bolsun, Xuda ularning soriqini qilidu».
Bu bayan «Hékmet Toplighuchi»ning oqurmenni oylandurush üchün qesten bezi heqiqetlerni otturigha qoymighanliqini körsetse kérek. Bu ayetlerni derweqe «hazirqi zaman kishiliri» üchün xush xewer déyishke bolidu; gerche «Hékmet toplighuchi» «Hemme ish bimeniliktur» dégen bolsimu, mezkur ayetler eksiche hemme ishning ehmiyiti bar dep körsitidu. Chünki herbir ishning (mexpiy, yoshurun yaki ochuq, yaxshi yaki yaman bolsun), Xudagha bolghan muhimliqi bar — bolmisa U némishqa «adem qilghan herbir ishning soriqini» qilsun? Hayatning ehmiyiti bardur — biraq uni peqet tirik Xudaning dostluqida bolush bilen tapqili bolidu.