Tewrat 23-qisim


«Yeshaya»

(Yeshaya peyghemberning kitabi)


Kirish söz


Oqurmenlerning aldida peyghemberlik kitabliridin eng ulughlardin biri turidu — yeni Tewrat 23-qisim, Yeshaya peyghemberning kitabi («Yeshaya»).


Xatirilengen matériyalgha asasen Yeshayaning peyghemberlik xizmiti Yehuda padishahi Uzzia ölgen yil (miladiyedin ilgiriki 740-yili) bashlanghan, shundaqla padishahlar Yotam, Ahaz hem Hezekiyalar textte olturghan mezgillerde, miladiyedin ilgiriki 686-yilighiche ellik töt yil dawam qilghan. Uning peyghemberlik xizmiti belkim hem shu mezgildin ilgiri, yeni Uzzia textte olturushtin ilgiri (démek, miladiyedin ilgiriki 740-yilidin burun) hem rezil padishah Manassehning textte olturghan waqtidimu (démek, miladiyedin ilgiriki 686-yilidin kéyin) bolghan bolushimu mumkin. Biraq bu toghruluq yazma xatiriler mewjut emes.


Yeshaya bezide «peyghemberlerning peyghembiri» dep atilidu — u Xuda toghrisidiki xatirilenme süpitide hetta Tewrattiki bashqa ulugh qisimlar ichide téximu munewwer orunda turidu. Mesih dunyagha kelgüche, yeni Injil dewrigiche uning Xuda toghruluq bezi éytqanlirini héchqandaq bashqa peyghember éytip baqqan emes idi. Uning kitabidiki muhim témilarni töwendikidek yekünlisek bolidu: —


(1) Dunyagha bir Qutquzghuchi kélidu. Mushu Qutquzghuchining alahidiliki Yeshaya kitabida süpetlinidu. U bolsa: — 

(a) Dawut padishahning jemetidin chiqidighan bir padishah;

(e) dunyadiki barliq gunahlarni Öz üstige kötürüp qurbanliq bolghan, Xudaning quli; 

(b) axirqi zamanlarda dunyani soraq qilishqa asmandin chüshidighan, Xudagha wekil bolidighan padishah.

Yeshaya kitabining axirqi qismida mushu Qutquzghuchi bolsa, «Xudaning mesih qilghini» yaki «Mesih» dep atilidu; U qudretlik, karamet hem möjizilik ishlarni yaritishqa Xudaning Rohi wujudigha chüshken kishidur. «Mesih»ke boysunup, sözige itaet qilghan barliq kishiler hayatqa érishidu; Uninggha boysunmighanlar menggüge halak bolidu.


(2) «Xudaning shehiri» (yeni «Quddus», Yérusalém yaki «Zion») we «Xudagha yat sheher» (Babil, «mushu dunyadiki sheher»). Ziongha tewedikilerning parlaq kélechiki; «mushu dunyadiki sheher»dikilerning chong balayi’apetke yüzlinishi.


(3) Xudaning pak-muqeddesliki. Xuda muqeddesliki hem Özini Israilgha menggülük baghlighanliqi bilen: «Israildiki Muqeddes Bolghuchi» — déyilidu.


(4) Xuda dunyadiki barliq tarixni idare qilghuchi, shundaqla Öz xelqining bext-berikitini közlep barliq tarixni bashqurghuchidur. U kelgüsi ishlarni téxi yüz bermigen chaghlardimu bilgechke, Öz xelqini ishench-étiqadida hem Özige tayinishta ching turushqa righbetlendürüsh üchün, Özi muwapiq dep qarighanda ulargha bezi ishlarni (peyghemberler arqiliq) aldin’ala éytidu.

(5) Insanning öz-özige tayinishi Xudagha yirginchliktur; Xudagha tayanghanlar uning xursenliki bolidu; hetta mushu dunyadiki barliq japa-musheqqetler, derd-elemlik ishlar arisidimu u ulargha aram-xatirjemlik béridu.


Körünüshte Yeshaya peyghember padishah ailiside yaki aqsöngek bir ailide tughulghan; özining kitabidin hem Tewrattiki bashqa bezi qisimlardin körüniduki, u ordigha kirip-chiqishqa hoquqluq, shunglashqa ordidiki barliq ishlargha, jümlidin padishahning diplomatik munasiwetlirige (meyli mexpiy yaki mexpiy bolmisun) nahayiti tonush idi. Yene ochuq körüniduki, mushu «yuqiri munasiwet» uninggha nisbeten «héchnéme» hésablanmaytti. Uning ellik yilliq peyghemberlik xizmiti dawamida, u héch qorqmastin padishahlargha, chetellik elchilerge, kahinlar we herxil diniy erbablargha, sotchilargha hem her derijilik emeldarlargha qattiq tenbih hem agahlarni bérishtin bash tartmay kelgen. U yetküzgen bayan-xewerlerge xelq ishenmey mazaq qilip kemsitsimu, u yenila Xudaning söz-kalamini ulargha yetküzüp turatti.


Uning Xuda teripidin peyghember bolushqa «toluq chaqirilishi» mezkur kitabning 6-babida biz üchün xatirilengen. Bu chaqirilish némishqa birinchi babta emes, belki 1-babtin 5-babqiche xatirilengen xewerlerdin kéyin kélidu? Nahayiti éniq türüptuki, biz mushu awwalqi (1-5-babtiki) xewerlerdin uning bashqilarning gunahlirigha Xudaning tenbih bergüchi «qorali» bolghanliqini bilimiz; 6-babtiki chaqirilish arqiliq u özining gunahqa chömgenlikini hem gunahning chongqur yirginchlik ikenlikini sezgenlikini bizning chüshinishimizni ümid qilidu. Mushu aldinqi besh babta Israil hem puqralirigha besh qétim «Halinglargha way!» dep jakarlaydu, kéyin u Xudaning pak-muqeddeslikini, Uning ulughluqini körüp: «Özümge way!» dep qattiq azablinidu. Uni eng azablighan gunahliri özining orunsiz, napak gep-sözliri idi; bu jehette u özining öz dewridiki ademlerni bulghaydighan gunahlarning tesirini qobul qilghanliqini sézip: —


«Özümge way! Men tügeshtim! Chünki men lewliri napak ademmen hem napak lewlik bir xelq bilen ariliship turup, öz közüm bilen padishahqa, yeni samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigargha qaridim!» — dédi.


Uning nale-peryadini anglighan Reb perishtisini qurbangahdin bir choghni élip kélip uning aghzigha tegküzüshke buyrudi, shuning bilen uning gunahliri kechürüm qilinghanliqi jakarlandi (Yeshaya bu bir weqedin gunahlarning kechürüm qilinishining qurbangah bilen zich munasiwiti bar ikenlikini éniq chüshendi; kéyinrek mushu xewer Muqeddes Rohning wehiysi bilen téximu éniq bolidu). Xudaning: «Men kimni ewetimen we kim bizge wekil bolup baridu?» dégen awazini anglap, Yeshaya özini körsitip: «Mana men! Méni ewetkeysen» — dédi.


Xuda uninggha: «Gépingni anglashni ret qilidighan mushu xelqingge séni ewetimen; ular xewiringni anglighanséri baghrini téximu qattiq qilidu» — deydu. Bu bolsa kishiler anche yaqturmaydighan bir wezipidur! Shuning bilen uning köngli azablinip: «Emdi mushundaq ishlar qachanghiche dawamlishidu?» dep sorishi ejeblinerlik ish emes (6:11).


Yeshayagha Israillar ichide Xudagha sadiq bolghan, uning xewirini anglap ishinidighan bir «qaldisi», «qaldurulghan qisim» yaki «saqlanghan qisim»ning herqachan mewjutluqi ayan qilinidu. Yeshaya bolsa ularning xizmitide bolidu; «qaldilar» kéyinrek Yeshaya tapshuruwalidighan xewerlerni anglaydu, ching saqlaydu we bularni kéyinki dewrlerge yetküzidu, depmu éytilidu. Emeliyette mushu gepning heqiqet ikenliki tüpeylidin bügün Yeshayaning kitabini öz qolimizda tutush nésiwimiz bar bolghan; Xudagha sadiq bolghan mushu «qaldisi» uning hem bashqa peyghemberlerningmu yazghanlirini öz eyni köchürüp saqlighan.


Yehudiylarning «hedisliri»ge asasen, Yeshaya peyghember rezil padishah Manasseh teripidin here bilen heridilip, ikki parche qilip öltürülgen («Ibr.» 11:37-ayetni körüng), biraq u Xudaning sözige kirip yazmilirini özige egeshkenlerge tapshurghanliqi üchün, mushu yazmilar bügüngiche qolimizda saqlanghan.


Öz xelqi üchün ellik yil xizmet qilish dawamida, Yeshaya nurghun bésharetlerni bergen. Biraq «bésharet» déginimiz néme? Bésharet bolsa ötkenki, hazirqi yaki kelgüsidiki melum bir ish toghruluq Xudaning qarishi ayan qilish yaki Xudaning Özi toghruluq melumat bérish. Belkim köpinchimiz bésharet kelgüsi ishlarni aldin’ala éytishtin ibaret dep qaraymiz; emeliyette bésharetler yuqiriqi tereplerni öz ichige alidu, biraq bésharetning eng muhim amili kelgüsidiki (yaki ötkenki) bir ishning néme ikenliki emes, belki ishning némishqa bolghanliqidin ibarettur. Aldin’ala éytilghan melum bezi ishlarning yüz bergenliki bésharetning Xudadin kelgenlikini testiqlaydu hem Xudadin eymingüchilerni bésharetning qalghan qisimlirigha ishinip ching tutushqa righbetlendüridu. Biraq Xudaning peyghemberlirige bésharetlerni bérishtiki tüp meqsiti özimizge heqiqiy ehwalimizni ayan qilish hem bizni Özige yéqinlashturushtin ibarettur.


Yeshaya, shübhisizki, mushu kitabta xatirilengen bésharetlerdin sirt nurghun bésharetlerni bergen hem mushularni belkim xatiriligen. Biraq ishinimizki, u Xudaning Rohining yolyoruqi hem wehiysi bilen özi bergen nurghun bésharetlerdin birnechchisini tallap toplap, ularni hazir qolimizdiki bu «Yeshaya» kitabi qildi. U mushu bésharetlerni özi qobul qilghan tertip boyiche retligen emes; tertip köp waqitlarda anche muhim emes. Omumiy jehettin éytqanda, bésharetler bizge töwendiki nöwet boyiche herxil heqiqetlerni tekitleydu: — 


(a) 

Gunah we tekebburluq mesilisi hem aqiwetliri

(e) 

Xudaning gunah toghruluq agahlandurushliri

(b) 

Xuda ewetken Qutquzghuchisining qurbanliqi arqiliq bolghan nijat-qutquzulush

(p) 

Xudaning nijatini qobul qilishtin kélip chiqidighan bext-beriketler

(t) 

Xudaning Öz nijatini qobul qilmighanlargha chüshüridighan jazasi


«Yeshaya» kitabining üch qismi — qisqiche yekün

Xuda mushu dunyadiki herbir el-yurtqa birdin peyghember ewetken, dégen söz daim éytilidu. Biraq Tewrat, Zeburda déyilgenlerge asasen uninggha ishenmeymiz. Tewratqa asasen Xuda butpereslikke tolup ketken bu dunyadin birla ademni talliwélip uni Özige chaqirghan; mushu kishi bolsa öz butlirini tashlap Xudaning awazigha egeshken. Mushu adem bolsa hezriti Ibrahim idi. Xuda uninggha mundaq wede qilip: —


«Sen arqiliq yer yüzidiki barliq aile-qebililer bext-beriket tapidu...

 Méning awazimgha qulaq salghining üchün yer yüzidiki barliq el-yurtlar neslingning nami bilen özliri üchün bext-beriket tileydu» — dédi («Yaritilish» 12-bab hem 22-babni körüng).


 Ibrahimdin Ishaq hem Ismail törelgen; Ishaqtin Yaqup törelgen. Yaqup kéyin Xuda teripidin «Israil» dep atalghan. Yaqup (yeni Israil) bolsa «Israil» yaki «Yehudiylar» dep atalghan elning ejdadi idi. Xudaning hezriti Ibrahimgha déginige asasen, uning «ewladi», yeni Israil arqiliq «Yer yüzidiki barliq aile-qebile bext-beriket tapidu». Xuda Öz heqiqitini Israil arqiliq pütkül dunyagha ayan qilmaqchi idi. Shu munasiwet bilen «Yeshaya»diki 2-babta munularni körimiz: —

«Axiri zamanlarda Perwerdigarning ibadetxanisi jaylashqan tagh taghlarning béshi bolup békitilidu,

U hemme döng-égizlktin üstün qilip kötürülidu;

Barliq el-xelqler uninggha qarap éqip kélishidu.

Nurghun qowmlar bir-birige: —

«Kélinglar, Perwerdigarning téghigha,

Yeni Yaqupning Xudasining öyige chiqayli;

U Öz yollirini bizge ögitidu,

Biz uning teriqiliride mangimiz» — déyishidu».


Xuda Israilni Öz heqiqitini yetküzüshtiki wasite qilmaqchi idi; yuqirida oqughinimizdek, Israil axirqi zamanlarda shundaq rolda bolidu. Biraq bügünge qeder ular bu rolda Xudaning meqsitini héch emelge ashurghini yoq; Yeshaya peyghember bolghan dewrde, Israil dunyani öz Xudasigha ishinishke jelp qilghan emes; eksiche, ularning ishenchsizliki hem butpereslik qilmishi tüpeylidin barliq eller «Jimi alemni bashqurghuchi del Xudayimizdur» deydighan shu Israil xelqini «butperesler!» dep mazaq qilghan. Emma Hemmige Qadir ashundaq ehwalda Israilni néme qilmaqchi bolidu? «Yeshaya» kitabi del mushu soalgha jawab béridu. Xuda Israildin, Dawut peyghemberning ewladi bolghan pak bir qizdin tughulidighan, axirqi zamanda Israilni andin dunyani idare qilidighan karamet bir padishahni turghuzidu; uning hökümranliqi pütkül dunyagha aram-xatirjemlikni yetküzidu. Biraq (bésharet boyiche) bu padishah Israil yat bir elning impériyesining hökümranliqi astidiki ajayib qattiqchiliq bolghan bir ailide dunyagha kélidu. Bu «Yeshaya» kitabining birinchi qismining (1-37-bab) muhim bir témisidur; uni «Padishah qismi» dep atashqimu bolidu.


Biz «ikkinchi qisim» dep qarighan 38-55-bablarda, Israilning gunahliri tüpeylidin Xuda meqsitini emelge ashurmighanliqi yene tilgha élinidu. Butpereslikning qarangghuluqi basqan dunyada Israil «Xudaning guwahchisi» süpitide héch netije chiqiralmighan. Biraq Xudaning meqsetliri nishangha yetmey qélishi hergiz mumkin emes; chünki «Méning Qulum» dégen bir zat peyda bolidu. Israil qilalmaydighan ishni U qilip, Xudaning heqiqitini awwal Israilgha, andin dunyagha yetküzidu. Mushu wezipisi tüpeylidin Xuda quligha (Mesihge) kéyin yene «Israil» dégen namni qoyidu; U yene «Perwerdigarning biliki» yaki «Perwerdigarning bilek-qoli», yeni Xudaning Öz qudriti, dep ayan qilinidu. Biraq Xudaning xewer-heqiqitini yetküzüsh jeryanida, «qul» esheddiy qarshiliqqa uchraydu; U urulidu, ademler Uning yüzige tüküridu hem Uning dümbisini qamchilaydu. Biraq qul bolsa mushu muamilidin bash tartmaydu yaki qol yandurmaydu. Hetta Uni urush shundaq derijige yétiduki, Uning chirayi tonughusiz bolup kétidu. Uni «Xuda ewetken xewerchi» déyishning ornida, ular Uni insan arisidiki eng leniti hem jinayetchi dep hésablap, dehshetlik öltürüwétidu. Bu xewer «Yeshaya» kitabining merkizi hem méghizi. 


Bu pak-diyanetlik ademning ölümi bilen Xudaning qattiq qehr-ghezipi pütkül dunyagha yaghdurulmay qalmaydu dep oylishimiz mumkin. Emeliyette bu ishlar del Xudaning meqsetlik pilani idi; qulning rezil ademlerning qolida bolghan esheddiy ölümide, Xuda peqet Israilnila emes, belki barliq dunyani kechürümge érishsun dep, barliq gunahlirimizni qulning zimmisige yüklep bizning ornimizda jazalaydu. Qul bolsa Öz ixtiyari bilen shundaq yolni tallap, Özini «gunahni yuyidighan qurbanliq» süpitide otturigha chiqiridu. Bu jehette u qurbanliq bolushta tallash imkaniyiti yoq bolghan haywanlargha oxshimaytti, U Xudagha hem insangha bolghan muhebbitidin mushu yolni Öz ixtiyari bilen tallighan (53-bab).


Qul depne qilinidu; bésharettin körüniduki, U bir bay ademning qebrisige depne qilinidu. Biraq ademler téxi uni «Xuda lenet qilghan», «héch perzent körmey élip kétilgen» dep hésablighinida, qul eksiche menggülük tirilgen, köp perzentlik, alemning eng yuqiri jayigha kötürülgen, dep wehiy qilinidu. Uni tonush arqiliq «nurghun ademler» heqqaniy qilinidu. Mana buni «Yeshaya» kitabining ikkinchi qismi, «Qul qismi» dep atashqa bolidu.


Üchinchi, yeni axirqi qisim (56-66-bablar)ning deslipide biz emdi yene Yeshayaning öz dewrige kélimiz. Gunah hem meghlubiyetlerning mesililiri yenila aldimizda turidu; biraq birinchi qismi bilen sélishturghanda shu dewr téximu zulmet, téximu qarangghuluq ichide qalidu. Shundaq bolghini bilen Xudaning mömin bendiliri heqiqette ching turushqa righbetlendürülidu; Xuda Israilgha yaki dunyagha «nijat keltürgüdek héch adem»ni tapalmay, mushu ishni Özining «Özümning bilek-qolum» arqiliq qilidighanliqini élan qilidu. U «Xudaning Rohi wujudida turghan» «Hemjemet-Qutquzghuchi» derweqe Ziongha pat arida kélidu, dep jakarlaydu (59-bab, 16-21-ayetler). Biz ikkinchi qismidin «Perwerdigarning bilek-qoli»ning «Perwerdigarning quli»gha oxshash adem ikenlikini bilimiz. U «Perwerdigarning Rohi bilen «mesih qilinghan»», «nijatning kiyim-kéchiki kiydürülgen» dégen süpetlerde kélidu; Uning kélishi hem xizmiti arqiliq Israilning parlaq kélechiki bolidu. Ular Xudaning shan-sheripige tolghan yéngi asman, yéngi zéminning merkizi bolidu.


«Mesih qilinghan» dégen zat, yeni Xudaning «Mesih»i bolsa «mushu ishlarning hemmisi emelge ashurulmighuche aram almaymen, duadin toxtimaymen» dep wede qilidu; u yene mushu ish üchün dua qilishqa yene bashqa «közetchiler»ni teminleshke wede qilidu. Mushu «tarmaq qismi» Mesihning dunyani soraq qilishqa chüshidighanliqini körsitidighan ghayibane bir körünüsh bilen axirlishidu.


Mushu eng axirqi wehiyde bolsa Israilning shu chaghdiki (axirqi zamandiki) ehwali téximu xeterlik körsitilidu. Ular soraq qilinip pak-muqeddes bir Xudaning aldida teyyar turushtin yiraq bolidu. Ular buni éniq bilip, Xudaning Israilgha yene bir qétim nijatliq möjize yaritish üchün «könglimizni Özüngge burighaysen» dep qattiq we azabliq nale-peryadlarni kötüridu.


Xudaning bu dualargha ademni heyran qalduridighan jawabi bar. Deslepte, U «Méni izdimigen bir xelq»qe Özümni tapquzimen hem namim bilen héch munasiwetsiz bolghan bir «el»ge Özümni ayan qilimen, deydu (65:1). Dunya soraq qilinip Uning jazasigha chömüp kétidu. Israil halaket girdawigha chüshüp qalay dep qalghanda, ular arisidiki «qaldi» sewebidin qutquzulidu. Xudaning mushu «qaldisi» hem Özini «izdimey» tapqan bu «el», shundaqla ularning perzentlirige bolsa Xuda yéngi asman-zéminning merkizi bolghan, qaytidin yéngilandurulghan «Israil» dégen zéminni béridu. Bir kün ichidila «rohiy aile» süpitide yéngi bir «Israil» tughulidu. Xudaning sot-jazasidin tirik qalghan «yat eller» bolsa özlirige tarqilip kelgen Yehudiylerni «Perwerdigargha atighan hediye» süpitide Yérusalémgha qayturup apiridu. Pütkül dunya Rebke ibadet qilghuchi bir xelq bolidu.

Shuning bilen xulasilep éytqanda, mezkur kitabni üch qisimgha bölüshke bolidu. Ular töwendikiche: —


(1) Padishah qismi (1-37-bab) 

(1-5-bab) témilarni tonushturdighan bésharetler: — 

Israilning ikki yüzlük xaraktéri

Xudaning yéqinda bolidighan jazasi

Xudaning «qaldi»si

Xudaning kelgüsi parlaq selteniti

«Perwerdigarning küni»

Mushu bablarni bolsa kitabning kéyinki qismidiki herxil témilarda bayan qilinghan bésharetlerning uruqi déyishke bolidu.

 6-bab: Xudaning Yeshayani chaqirishi

7-11-bablar: Kelgüsi padishah hem uning xelqi toghruluq bésharetler 

Padishahning sirliq halda tughulushi (pak qizdin, yoqsul ehwalda)

Padishahning parlaq selteniti

Yehuda hem Israil «Xudaning arami»ni ret qilidu. 

12-bab: Kelgüsidiki ghelibilik naxsha

13-27-bablar: Yat yurtlar toghruluq bésharetler

Israil bilen ellerning otturisidiki munasiwet toghruluq bésharetler; dunya tarixini bashqurghuchi Xudadur. Eller toghruluq herbir bésharet bashqa-bashqa bolup, shübhisizki, Xuda hem uning tüpki meqsetliri toghruluq heqiqetlerge misal bolush süpitide tallanghan. Mushu bésharetler üch dewr boyiche, yeni 13-20, 21-23, 24-27-bablar boyiche bayan qilinidu. Üchinchi dewr bésharetler bolsa «dunyaning shehiri» bilen «Xudaning shehiri»ning aqiwetlirini sélishturidu. 

28-37-bablar: Israil we yat eller; Xudaning axirqi soti hem jazasi; Ziongha qaytish; Asuriye bilen axirqi élishish; Xudaning qutquzushi 


(2) «Qul» qismi (38-55-bablar)

38-bab: Hezekiyaning késili hem saqaytilishi

39-bab: Ejellik qarar

40-44:23  Dunyagha kélidighan zor teselli.

 Butpereslerning nadanliqi. 

Xuda tengdashsiz Yaratquchi.

«Perwerdigarning quli» tonushturulidu. 

Israilning kelgüsidiki bexti. 

44:24-48:22  «Zor qutquzush» Israilning Babildin qutquzulushi — «Qoresh» arqiliq wede qilinghan 

49-55-bablar:  «Téximu zor qutquzush» — Israil hem dunyaning gunahtin qutulup Xudaning seltenitige kirishi — «Mesih» arqiliq wede qilinghan


(3) «Ghelibe Qilghuchi Mesih» qismi (56-66-bablar)

56-59-bablar: Qarangghuluq künlerde heqqaniylargha bérilgen righbetler.

Xudaning zor rehimdilliqi, quruq dinning yirginchliki.

Reziller nijatsiz qalsa téximu rezil bolup kétidu.

«Hemjemet-qutquzghuchi»ning yéqin kélishi. 

60-62-bablar: Israilning «hemjemet-qutquzghuchi»si arqiliq bolghan parlaq kélechiki. 

Pütkül dunyagha Israil arqiliq bext ata qilinidu.

Yéngi asman, yéngi zémin

Hemme ish «Mesih qilinghan ghelibe qilghuchi», yeni «Mesih» arqiliq bolidu.

63-64-bab: «Mesih qilinghan Ghelibe Qilghuchi» sot qilip jazalighuchi rolida körünidu.

Israilni toghra yolgha burashqa, Xudaning yénigha qayturushqa Xudagha kötürülgen nale-peryadlar

65-bab: Xudaning jawabi. Israilni Özige qayturush üchün U awwal Yehudiy emeslerge Özini tonutup ayan qilidu. Andin Israilni özige sadiq bolghan «qaldi»lar arqiliq özining yénigha qayturidu.

66-bab: Xudaning qedirleydighini muqeddes ibadetxana emes, belki uningdin eyminidighan bendiliridur. Israilning kélechiki békitildi, Yehudiy emeslerge Israil arqiliq menggü bext ata qilinidu. Pütkül dunya Xudaning ibaditide bolidu. Reziller üstige jaza chüshidu.


 Téximu roshenki, ishletken söz-ibarilerdin qarighanda, Yeshaya intayin bilimlik adem idi. Kitabning köpinchisi ibraniy tilining «shéir shekli» yaki «chachma shéir shekli»de yézilghan. Bashqa kitabta déginimizdek, ibraniy shéiriyitide misralar parallél, bezide üch misraliq yézilidu. Bir kupléttiki herbir misraning oxshap kétidighan yaki sélishturma bolidighan témisi bar. Dunyaning bextige yarisha, nurghun tillargha terjime qilish mumkin bolmaydighan wezinlik yaki qapiyelik shéirdek bolmighan bu xil shéirni terjime qilghili bolidu. Biraq Yeshaya peyghember yene ibraniy tilida nurghun chaqchaqlarni hem sansiz söz oyunlirini qollinidu hem uningdin sirt bezi waqitlarda qapiyelik shéir uslubida yazidu. Bularni uyghur tiligha terjime qilghanda shéir sheklide ipadileshke qelimimiz ajizliq qilidu. Halbuki, oqurmenler bulardin azraq huzurlansun hem peyghemberning küchlük tilining puriqini purisun dep izahatlirimizda anche-munche misallarni körsitip berduq. Kitab yüzdin artuq «shéiriy bésharetler», shundaqla bezi nesriy qisimlardin terkib tapqandur.


Emeliyette köp yerlerde shéirning eng muhim heqiqiti, shéirning del otturisidiki misrada bolidu. Köp shéirlarning alahide bir «méhrab qurulmisi» bar. Bulardin «qoshumche söz»imizde birnechche misallarni körsitimiz.


Shunga Tewrattiki bésharetlik bezi kitablardin sirt, «Yeshaya» dégen kitabni bashqa kitablar bilen sélishturushqa bolmaydu. Oqurmenning téma, mezmun yaki sözligüchining özgirishidin bezide béshi aylinip qélishi mumkin. Biz oqurmenlerni peqetla oquwérishke dewet qilimiz. Kitabning nurghun sirliri kéyinki qismidila nurlinidu. Yeshaya peyghemberning kitabi Xudaning yolyoruqi hem wehiysi bilen kishini oqushqa teqezza qilidu. Yeshaya peyghember bezide ademni chöchitiwétidighan we qaymuqturuwétidighan bayanlarni qilidu, bezide tuyuqsiz yéngi-yéngi bir pérsonazhlarni bayan qilidu. Peqet oqurmen oquwersila sir éniqlinidu. Shunga Muqeddes Kitab toghruluq mundaq déyilgen: «Muqeddes Kitabning eng yaxshi chüshendürgüchisi kitabning özidur». Mushu heqiqet-hékmet «Yeshaya» kitabigha téximu mas kélidu. Yeshaya peyghemberning Xuda yaki insan toghruluq qilghan bezi bayanliri, shübhisizki, bizni qattiq oygha salidu. Kitabta Xudagha tayanghan eng gödek-saddilirimiz üchün köngülni yasaydighan hem teselli-righbet béridighan köp nersiler bar; hem bizni qattiq oylanduridighan hem chongqur oylishimizni telep qilidighan qisimlirimu bar —


Chünki: —

«Méning oylighanlirim silerning oylighanliringlar emes,

Méning yollirim bolsa silerning yolliringlar emestur;

Chünki asman yerdin qanche yuqiri bolghinidek,

Mana Öz yollirim silerning yolliringlardin,

Méning oylighanlirim silerning oylighanliringlardin shunche yuqiridur» (55-bab, 8-9-ayet). 

Shunga aldirimay chaynap yégüdek yaxshi göshmu bar, hemde bowaqlar üchünmu roh-qelbni quwwetleydighan, derhal istémal qilghili bolidighan sütmu bar.


Tola chaghlardimu, melum bésharetning top-toghra menisi peqet bésharetning emelge ashurulush waqtigha yetküche sirliq turidu. Andin toluq chüshengili bolidu. «Yeshaya» kitabining bügünge qeder téxi emelge ashurulmighan köp bésharetliri bar. Biraq uning «pak qizdin tughulidighan Padishah», «Perwerdigarning quli» hem «Qul heqqaniy qilghanlar» toghruluq ulugh bésharetlirining baldur emelge ashurulghanliqigha ishinimiz; bu bésharetlerning ishqa ashurulushining «mesih qilinghan Ghelibe Qilghuchi», yeni Eysa Mesihning wujudida qachan, qeyerde hem qandaq bolghanliqini muqeddes Injildin toluq körüwalghili bolidu. 


Oqurmenlerge yardem bolsun üchün, shundaqla hem kitabdin kélip chiqqan bextidin biz bilen birlikte ortaqlashsun üchün biz 700din artuq izahatni qoshup berduq. Beziler bularni bek köp dep qarishi mumkin; emeliyette biz azliq qilidu dep qaraymiz; bularning yene ikki hesse köp izahatlarni qoyushningmu heyran qalghuchiliki yoq. Qolimizda turuwatqan, «Yeshaya» kitabidiki tékistni birqeder toluqraq izahlighan, engliyelik alim «Motyér Doktor» yazghan «Yeshaya» dégen kitab bolsa 540 bettin artuq. Terjimimizde biz bu kitabtin köp paydilanduq. «Motyér Doktor» bügünge qeder «Yeshaya» kitabini tetqiq qiliwatqili qiriq yil boldi. Uning kitabini «Intér-Uniwérsitét Neshriyati» 1993-yili chiqardi (IVP). Biz yene Yehudiy Mesihiy alim Arnold Fruxtinbaumning eserliridin, 1920-yilliri Qeshqerde ishlengen uyghurche nusxisidin hem xenzuche (1911-yilidiki «xéxében») «Muqeddes Kitab» nusxisidin köp paydilanduq.


Terjime xizmitimizde, alimlarning «Yeshaya»ning tékistining menisi toghruluq pikirlirining bizningki bilen gewdilik perqlengen yerliri bolsa, ashu bashqa xil terjimisini izahlashqa tirishtuq. Eger bashqa xil muhim terjimisini étibarimizning sirtida qaldurghan bolsaq, oqurmenlerdin epu soraymiz. Biz yene qolimizdin kélishiche tékistimizde ibraniy tilidiki «parallél» (ikki misraliq) shéiriy sheklini we ibraniy tilidiki «turaqliq ibariler»ni eyni sheklide saqlashqa tirishtuq. Tékistte ibraniy tilidiki köp uchraydighan isim yaki péilni bolsa, izchil halda uyghur tilidiki oxshash bir söz bilen ipadileshkimu tirishtuq. Undaq qilghanda oqurmenler melum bir söz yaki ibare toghrisida özining tetqiqatini élip baralaydu. Mesilen, «Yeshaya»ning tékistide «Perwerdigarning bilek-qoli»ning alahide bir menisi bar; biraq oqurmen peqetla 53-babqiche oqusa andin mushu ibarining ademni heyran qalduridighan toluq küchi hem menisini tuyuqsizla éniq chüshineleydu.


Qisimlarning yaki bablarning béshigha qoyulghan mawzularni biz oqurmenlerge yardimi bolsun dep qoshumche qilduq. Bu mawzularning muqeddes tékistning özige tewe emeslikini tekitleymiz.



Ötken esirde bezi xudasiz alimlar «Yeshaya»ni nechche qisimgha bölüp, bezi qisimlarni «aldin’ala éytqan ishlardin kéyin yalghanchiliqtin yazghan» dep turuwalghan. Bizning mushundaq xudasiz pikirlerni muzakire qilish bilen oqurmenning waqtini israp qilghumiz yoq. Mushundaq bimene nezeriyiler Xudaning ademler (yeni peyghemberler) arqiliq bizge söz qilalaydighanliqigha peqet ishenmesliktin chiqqan, xalas. Bashqa herxil xudasiz nezeriyelerge oxshash, ularning köpinchisi öz-özidin halak bolghan, xalas; köp waqitlarda xudasiz yazghuchilar öz nezeriyilirini özining kéyinki bayanliri bilen bikar qiliwétidu. Mubada «Yeshaya» kitabi miladiyedin ilgiriki  7-, 6-, hetta 5-esirde yézilghan deyli, uningda yenila köp bésharetler shu waqitladin kéyinki yillarda emelge ashurulghan. Xudasizlarning bu kitabtin qorqqini heyran qalarliq ish emes; chünki uningda ularning jazalinidighanliqi jakarlinidu.

Oqurmenler oqughinida, Xudaning sözlirining terjimisi arqiliq könglini heqiqetke hem xatirjemlikke yéteklisun dep dua qilip oqurmenlirimizni Hemmige Qadirgha tapshurimiz. Axirqi künide Uning mushu kitabida bésharet bérilgen «Perwerdigarning quli»ning qurbanliq xizmiti arqiliq, Xudaning sheripining aldida Yeshaya peyghember bilen bille turayli! Amin!


Izahat: — Yene tekrarlaymizki, kirish söz, mawzu we izahatlar oqurmenlerge yardimi bolsun üchün terjiman teripidin bérildi. Ular Muqeddes Kitabning esliy tékist-ayetlirining bir qismi emes.



••••••••




Qoshumche söz 


Kitabtiki 730 izahat toghruluq 

«Yeshaya» dégen kitabtiki nahayiti ehmiyetlik, köp tereplimilik bésharetlerge qarita shuninggha layiq birqeder tepsiliy «qoshumche söz» yézishqa toghra kéletti. Ularni bir-birlep sherhlep, mukemmelrek «qoshumche söz» yazsaq, uning 800 bettin éship kétidighanliqini mölcherliduq. Shunga hazirche undingdin waz kechtuq. Uning ornigha, oqurmenlerning diqqitini bésharetlerdiki sirliq we ajayib tepsilatlirigha qaritish üchün, tékisttiki zörür dep qarighan mezmunlarni imkan bar tepsiliyraq izahlashqa tirishtuq.


«Yeshaya»diki shéir shekli toghruluq

«Yeshaya» kitabida köp muhim téma shéirning del otturisidiki misrada bolidu. Shunga bu xil shéirlar «yérim ay» shekillik qurulmigha ige bolidu.


Töwende bu «yérim ay» shekillik shéirdin ikkini körsitimiz (birinchi misal peqet birnechche ayettin, ikkinchi misal üch babtin terkib tapqan): —


1-misal: — 


img-lat-isaiah-graphic1.jpg


2-misal: —


img-lat-isaiah-graphic2.jpg


Shan-sherepke érishish üchün chidamliq étiqat kérek (24-27-bablar)

Bezide mundaq chong bir «shekil» yaki «nusxa» ichide yene kichikrek shekillermu bolidu. Mesilen yuqiriqi (t)(2) hem (p)(2)de yene bir nusxining terkibliri bolidu: —


3-misal: —


img-lat-isaiah-graphic3.jpg


«Yeshaya»da bashqa xil shéir shekillirimu uchraydu. Köpinche waqitlarda oqurmenler mushu shekillerge diqqet qilmaydu, biraq shu shekillerning mewjutliqini sézidu. Belkim köp oqush bilen ulargha tonush bolup qalidu. Bezide hetta bir ayettin tüzülgen shéirlardimu «yérim ay» shekillik uchraydu, shundaqla nahayiti nechche babtin tüzülgen chong «yérim ay» shekillik shéirlar bar; bu shéirlardimu muhim téma shu ayetlerning del otturisida bolidu. Bundaq chong «yérim ay» shékillik shéirlar tolimu pasahetlik bolidu. Sewebi, ular «Perwerdigarning güzellik-julaliqini ayan qilidighan» «Perwerdigarning quli»ni merkez qilghan bolushi mumkin  (49:3).


Yene «sélishturma» sheklide yézilghanlirimu bar. Bu xil shekilde yézilghanlirida «ikki qutquzush» nahayiti éniq sélishturulghan halda körülidu. «Birinchi qutquzush» bolsa jismaniy qutquzush, yeni Israil Babil impériyesidiki sürgünlüktin qutquzulidu. Yeshaya mushu qutquzulushning Pars impériyesidiki bir padishah arqiliq bolidighanliqini aldin éytidu; u hetta mushu padishahning ismini tughulushtin 150 yil ilgiri éytidu — u bolsimu «Qoresh». Bu bésharetning dawamida éniq bir pakit körünidu. «Jismaniy qutquzush» insanning asasiy mesilisini hel qilalmaydu. Xuda Israilni Babildin qutquzghini bilen ular beribir gunahning ilkide qéliwéridu. Bir memliket, bir el musteqil atalghini bilen, shexsiyetchilik ularning turmushlirini bashquridighan bolsa ularning ehwali beribir eslidikidek bichare bolidu. Shunga ademlerge gunahtin hem öz-özidin «téximu zor qutquzulush» kérek. Shundaqla Yeshaya peyghember «Babildin qutquzush»ni aldin’ala éytqandin kéyin, arqidinla ikkinchi «téximu zor qutquzush» toghruluq éytidu, hem mushu nijat peqet Israil üchünla emes, pütkül dunya üchün bolidu. U «Pars impériyesidiki bir padishah» arqiliq emes, belki «Perwerdigarning quli» arqiliq bolidu, deydu. Bu xil sélishturma shübhisizki, bizge Perwerdigarning qulining qilghan ish-xizmitining hemmidin üstünlüki hem ulughluqini körsitish üchün qilinghan.


4-misal: —


Birinchi (jismaniy) qutquzulush we ikkinchi (ulugh, rohiy) qutquzulush

48-babning alahide shekli

1-qismi

2-qismi

Xudaning ötmüshtiki sewr-taqiti (1-11)

Xudaning kelgüsisiki sewr-taqiti (12-22)

«Ilgiriki ishlar» (3-6e)

«Qoresh pilani»ni jezmleshtürüsh (12-15)

«Yéngi ishlar» (6b-7)

Perwerdigarning quli (16)

Perwerdigarning qilghanliri (8-11)

Perwerdigarning meqsetliri (17-22)

Grafigha qarighanda, 48-bab ikki qisimgha bölünidu. Birinchi qisimdiki «Ilgiriki ishlar» del «Qoresh pilani»gha barawer kélidu: 6-ayettiki «yéngi ishlar» bolsa, Perwerdigarning qulining ishlirini körsitiru. 

Mushu tehlil qilinish 42-babtikige oxshash.



Birinchi (jismaniy) qutquzulush

Ikkinchi (ulugh, rohiy) qutquzulush

Qoreshning xizmiti

Perwerdigarning qulining xizmiti

(44:24 - 48:22)

(49:1-53:12)

Wezipe teswirlendi 

Ada qilghuchining nami ayan qilindi

Wezipe teswirlendi

Ada qilghuchining nami ayan qilindi

(44:24 - 44:28)

(49:1 - 49:6)


Wezipe testiqlandi

Israil üchün, dunya üchün

Wezipe testiqlandi

Israil üchün, dunya üchün

(45:1 - 45:7)

(49:7 - 49:12) 


Inkas: dua

 Inkas: medhiye 

 (45:8) 

(49:13)


Israilning biaramliqi

Israilning naümidliki

(45:9:-45:25)

 (49:14-50:11)


Perwerdigarning meqsiti tekitlendi

Perwerdigarning muhebbiti tekitlendi 

(45:9-13)

(49:14-16) 


Israil hem Yehudiy emesler

Israil hem Yehudiy emesler

(45:14-22)

(49:17-26) 


Perwerdigargha tayinip heqqaniyliq hem küchke ige bolghanlar we Perwerdigargha qarshi turghanlar

Perwerdigarning Quli, Perwerdigargha tayinip küchge ige bolghanlarning nemunisi

(45:23-25)

(50:1-11)

Perwerdigarning Israilgha bashtin bashlap kélidighan nijatqa érishküche bolghan ghemxorluqi

Perwerdigarning Israilgha bashtin bashlap kélidighan nijatqa érishküche bolghan ghemxorluqi

(46:1-13)

(51:1-16)

Babil; texttin chüshüp topa-changgha yétishi

Israil; topa-changdin chiqip textke olturushi

(47:1-15)

(51:17 - 52:12) 

Babildin qutulush

Gunahtin qutulush

(48:1-22)

(52:13 - 53:12)


Uningdin bashqa, yene keng dairilik «sélishturma» shekil bolup, buningda «Yeshaya» kitabining ikkinchi qismidiki «Perwerdigarning quli» toghruluq töt ayrim shéir (bezide «töt naxsha» depmu atilidu) hem üchinchi qismidiki «Mesih qilinghan Ghelibe Qilghuchi» toghruluq töt ayrim shéir sélishturulidu. Bu xil sélishturulma shekil «Perwerdigarning güzellik-julaliqi»ning «Perwerdigarning quli» we «Mesih qilinghan Ghelibe Qilghuchi»ning üstige oxshashla möhürlengenlikini, shuningdek ularning eyni bir shexs ikenlikini tekitlesh üchün ishlitilidu.


 5-misal: —


(1) Perwerdigarning quli — «töt naxsha»

(42:1-4)

(49:1-6)

(50:4-9)

(52:12 - 53:13)

Terjimihali

Özi éytqan terjimihali

Özi éytqan terjimihali

Terjimihali

Qulning wezipisi

Qulning wezipisi

Qulning ching 

iradisi

Qulning wezipisini 

ada qilishi 

Uningda Xudaning 

Rohi hem sözi

Uningda Xudaning sözi

Uningda Xudaning sözi



Ongushsizliqqa uchraydu

Zulum-qiynaqqa uchraydu

Zulum-qiynaqqa uchraydu

Xatime

Xatime

Xatime

Xatime

(42:5-9)

(49:7-13)

(50:10-11)

(54-55)

(2) «Mesih qilinghan ghelibe qilghuchi»

(59:21)

(61:1-3)

(61:10-62:7)

(63:1-6)

Terjimihali

Özi éytqan terjimihali

Özi éytqan 

terjimihali

Özi éytqan terjimihali

Ghelibichining wezipisi

Ghelibichining wezipisi

Ghelibichining ching iradisi

Ghelibichining wezipisini ada qilishi

Uningda Xudaning 

Rohi hem sözi

Uningda Xudaning 

Rohi hem sözi

Uningda Xudaning sözi



Qisas hem nijatni 

ijra qilidu

Qisas hem nijatni

 ijra qilidu

Qisas hem nijatni 

ijra qilidu

Xatime

Xatime

Xatime

Xatime

(60:1-22)

(61:4-6)

(62:8-12)

(63:7 - 66:24)



«Yeshaya»da Mesih merkez qilinghan bésharetler ajayib shéiriy shekiller bilen bayan qilinghan bolup, bizge Mesihning Xudagha nisbeten cheksiz ezizliqini, shundaqla Uning Xudaning barliq mömin bendilirige nisbetenmu shunche eziz bolushi kéreklikini ayan qilidu.