Tewrat 11- we 12-qisim


«Padishahlar «1» we «2» »



Kirish söz


(«1- we 2-qisim»gha)

Kitabning meqsiti — Xudaning ehdiside mutleq turidighanliqini 

ayan qilish

Ushbu kitabning betliride Xudaning Öz xelqige bolghan sadiqliqi, ehdidiki barliq wediliride mutleq turidighanliqi roshen ayan qilinidu. Bu sadiqliqi töwendiki jehetlerde körünidu: — 


(a) Uning ular Özige itaet qilghanda, ularni mol beriketlishi bilen; 

(e) Özidin yüz örigende, ularning béshigha qedemmuqedem terbiye jazalirini chüshürüshi bilen;

(p) Ular towa qilghanda, rehim-shepqetni körsitishi we gunahlirini kechürüm qilishi bilen.

«Padishahlar»ni pütün Muqeddes Kitab (Tewrat-injil)ning bashqa qisimliri bilen birleshtürüp oqughinimizda yuqiriqi bu üch jehettin yene bir jehet körünidu: — 

(b) Xudaning toluq nijati bolmisa, insanning tüp tarixi exlaq we rohiy jehettiki meghlubiyetke (gerche ular hetta Xudaning Öz qanuni we peyghemberlerning yolyoruqlirigha muyesser bolsimu), exlaq we rohiy jehettiki gunahlargha peydinpey chöküp kétidighan yönilishke mangidu. Bundaq tarixlar, shundaqla pütkül insaniyetning Nijatkargha bolghan mutleq mohtajliqimu «Padishahlar» dégen qisimda roshen körünidu.


«Padishahlar» dégen kitab «Samuil»ning dawamidur. Yuqirida déginimizdek, «Padishahlar» dégen kitab «Samuil» dégen tarixqa oxsash, Xudaning pütkül insaniyetke qaratqan nijatliq pilanini ilgiri sürüsh jeryanining qismen xatirisidin ibarettur. Bu jeryan Qutquzghuchi Mesihning dunyagha kélishini menzil qilghan.


Bu tarixlar xatiriligen mezgil texminen miladiyedin ilgiriki 975-660-yillardin ibaret. Muhim weqeler Dawut padishahning alemdin ötüshi, Sulayman padishahning seltenitining ulugh bashlinishi we kéyinki chüshkünlishishi, Israilning ikki padishahliqqa, yeni «Yehuda» (jenubiy padishahliq, ikki qebile) we «Israil» (shimaliy padishahliq, on qebile)ge bölünüshi, andin ikki padishahliqlarning ayrim tarixliri xatirilinidu; tarix axir bérip Israilning Asuriye impériyesige sürgün bolushi we Yehudaning Babil impériyesige sürgün bolushi bilen tügeydu. Bu weqeler yüz bergen mezgil 400 yil bolghachqa, ularni xatiriligen katiplar birnechche bolghan bolsa kérek (tarixiy jedwelnimu körüng).


Bu tarixlarni yazghan namsiz jür’etlik katiplar némishqa ularni pütken? Xuda Israil arqiliq Özining cheksiz bext-berikiti, bolupmu Dawut peyghemberning ewladi bolghan Mesih arqiliq nijatning shapaiti pütkül dunyagha kélidu, dégen wedilerni qilghanidi. Bizde héchqandaq guman yoqki, bu katiplar Xudaning bu wedilirini ching tutqan kishiler idi. Shunga ular Israilda yüz bergen weqelerning hemmisini, hetta selbiy jehettiki weqelergimu weziyetni alemshumul nijatqa qarap ilgirilitiwatidu dep ishinip, ulargha daim zor qiziqish bilen nezer salatti. Ular bu weqelerni shu ishenchte xatirileydu; gerche ular özliri ushbu weqelerde Xudaning nijat muddia-meqsetlirining qandaq yol bilen algha basturulghanliqini körelmigen bolsimu, kéyinki dewrler buni köreleydu, dégen ishench bilen tarixlarni toplighan («Mat.» 13:17ni körüng). Shuningdek ular Xudaning Musa peyghember arqiliq Israil bilen tüzgen ehdisining tolimu sadiqliq bilen emelge ashurulghinini éniq körgüchiler idi. Ehde boyiche Israil körgen ghelibiler, meghlubiyetler, duch kelgen sinaqlar we qiyinchiliqlar del ularning Xudagha bolghan wapaliqi yaki wapasizliqini eks ettürgen. Bu katiplar bu ishlarni obdan chüshendi we Xudaning Rohining wehiyi we körsetmisi bilen bizge medet-ilham bolsun dep, ushbu tarixlarni yazghan. «Qoshumche söz»imizde biz bu «Xudaning ehdisi we Israilning tarixi» dégen téma üstide yene azraq toxtilimiz.


Némishqa yuqirida bu ademlerni «jür’etlik» déduq? Oqurmenler özi oqughan bashqa «dölet tarixliri» toghruluq oylisila, andin bu nuqtini chüshinidu. Biz soraymizki, bundaq xatiriler mezkur dölettiki «selbiy tarix» (hökümdarlarning exlaqsizliqi, jengde bolghan meghlubiyetler, chiriklishish mesililiri, el-yurtning öz gunahliri)ni öz ichige alamdu? Ular derweqe bir xil — «Xelqimizning shan-shereplik tarixnamiliri» dégendek ghelibiler, muweppeqiyet we peziletlik baturluq bilen toldurulghan emesmu? Ularning yazghini heqiqetmu? Barliq eqil igisi bu heqiqet emes, dep bilidu. Insanning tebiiti birinchidin, öz el-yurtidiki muweppeqiyetsizliklerni we gunahlarni yépish, ikkinchidin, herbir dewrdiki herbir türküm hökümdarlar özining «ordisidiki tarixchilar»din peqet xushamet-yalaqchiliqni telep qilidu; köp waqitlarda azghine tenqid sözining körülüshi bilen tarixni yazghuchilarning kallisi kétidu. Lékin Muqeddes Kitabtiki tarixchilar pütünley buning eksidur. Derweqe ularning öz el-yurti we el-yurtning padishah-hökümranliri toghruluq xatiriligenlirining köp qismini «selbiy tarix» dégili bolidu. Bu pakit Muqeddes Kitabning Xudaning ilhami we wehiyi bilen yézilghan dunyada birdinbir kitab ikenlikige addiy emma küchlük ispattur.


Emdi bu katiplar kimler? Ular namsiz tarixchilardur. Halbuki, ularning bizge özimizningki bolghan «nijat tarixi»ning mushu xatirisini sadiqliq bilen heqiqiy xatirilep teminligini üchün ulargha menggülük qerzdarmiz. Xudagha ming teshekkür!


Gerche köp «Muqeddes Kitab» nusxilirida «Padishahlar» daim ikki kitab qilip («Padishahlar (1)» we «Padishahlar (2)») neshir qilinsimu, emeliyette «Padishahlar» eslide ibraniy tilida birla kitab idi. Lékin biz ularni yenila «Padishahlar (birinchi qisim)» we «Padishahlar (ikkinchi qisim)» dep atiduq. Ixcham bolsun üchün «Padishahlar (1)» we «padishahlar (2)» dep ataymiz. Bu kirish söz «Padishahlar (1)» we «Padishahlar (2)»ge ortaqtur.



Mezmun: —


«Padishahlar — birinchi qismi»


1-2 bab — Dawutning ölümi 

3-10 bab — Sulaymanning ulugh selteniti

11-bab — Sulaymanning chüshkünlishishi 

12-14 bab — Rehoboam we Yeroboam — Israil ikki padishahliqqa bölünidu 

15-16 bab — Yehudada Abiya we Ssa, Israilda Baasha we Omri padishah bolidu 

17-19 bab — Iliyas peyghemberning tarixi — uning asmandin ot chüshürüshi 

20-22 bab — Ahabning muweppeqiyiti, rezilliki, ölümi


«Padishahlar — Ikkinchi qismi»


1-2 bab — Iliyas peyghemberning asmangha kötürülüshi 

3-7 bab — Élisha peyghember yaratqan nurghun möjiziler 

8-10 bab — Hazael we Yehuning Israilni jazalash üchün mesih qilinishi 

11-16 bab — Israil we Yehudaning birnechche padishahliri

17-bab — Israildiki on qebile sürgün bolushi 

18-20 bab — Hezekiyaning ulugh selteniti 

21-23 bab — Manassehning rezil selteniti, Yosiyaning adil selteniti

24-25 bab — Yérusalémning weyran qilinishi, Yehudaning Babilongha sürgün bolushi


••••••••



Qoshumche söz (1- we 2-qismigha)


Mushu yerde biz peqet bu xatirilerdiki köp qiziq weqeler we shexsiy tarixlardin birnechchini tallap qisqiche toxtilimiz.


Sulaymanning ghelibiliri we meghlubiyetliri

Dawut Xuda üchün bir ibadetxana qurmaqchi bolghanda Xuda uninggha: «Sen men üchün bir öy yasimaqchimusen? — ....Yaq, Men sen üchün öy qurup bérimen... lékin séning oghlung bolsa... Men üchün öy quridu» — dégenidi. Xudaning dégenliri töwendikidek xatirilengen: —


«Men hazir sanga hemme düshmenliringdin aram bérimen; emdi Menki Perwerdigar sanga shuni deymenki, Perwerdigar sanga bir öy qurup béridu» — deydu». 

Künliring toshup, ata-bowiliring bilen ölümde uxlighiningda Men öz pushtingdin bolghan neslingni séning ornungda turghuzup, padishahliqini mezmut qilimen. Méning namim üchün bir öyni yasighuchi u bolidu, we Men uning padishahliq textini ebedgiche mustehkem qilimen. Men uninggha Ata bolimen, u Manga oghul bolidu. Eger u gunah qilsa insanlarning tayiqi bilen we adem balilirining sawaq-dumbalashliri bilen terbiye bérimen. Emma Men séning aldingda örüwetken Sauldin méhir-shepqitimni juda qilghinimdek, uningdin méhir-shepqitimni juda qilmaymen. Shuning bilen séning öyüng we séning padishahliqing aldingda hemishe mezmut qilinidu; texting ebedgiche mezmut turghuzulidu» («2Sam.» 7:11-16).


Mushu yerde Xuda Dawutqa asasen «Séning oghlungning texti menggü mustehkem turidu... we u Méning öyümni quridu» dégendin kéyin, Dawutning oghlining gunah qilish mumkinchiliki, shundaqla terbiye jazasi bérilish kérekliki tilgha élinidu. Emma text «ebedgiche» bolidu. Bu wede Zebur 72-küyde qaytilinidu. Israildiki «Rabbilar» (ustazlar)ning hemmisi dewrdin-dewrgiche bu sözlerni, Dawutning Sulaymandin téximu ulugh bolidighan bir ewladi, yeni Qutquzghuchi-Mesih dunyagha kélidu, dep chüshendürüp kelgen. Ular: «menggü turidighan text» Uningkidur, we U Sulayman qurghan ibadetxanidin téximu ulugh menggü bir ibadetxanini qurghuchi bolidu, dep qaraytti. Biz ularning bu sherhini toghra, shundaqla Nasaretlik Eysada emelge ashuruldi, dep qaraymiz.


Shunga biz Sulaymanning ghelibiliri we awatliqini kelgüside Mesihning cheksiz ulugh ghelibiliri we awatliqini aldin’ala körsetken bir xil bésharet, dep ishinimiz. Sulayman qurghan «Xudaning öyi»mu derweqe Mesih kelgüside quridighan «Xudaning tirik öyi» bolghan jamaetni aldin’ala körsitidu («Mat.» 16:18, «Ros.» 7:44-50, «Ef.» 2:19-22, «1Pét.» 2:4-10ni, shundaqla «Hagay»diki «qoshumche söz»diki «Xudaning öyi» toghruluq izahatlarnimu körüng).


Sulaymanning ghelibiliri we awatliqi axir bérip chüshkünlishishi bilen tügeydu. Shunga xéli roshenki, Natan peyghember Dawutqa yetküzgen bésharetni (yuqirida neqil keltürgen «2Sam.» 7:11-16) emelge ashurghuchi peqet Mesihdur. Héchkim ümidlirini Mesihdin bashqa birsige baghlimisun!Sulaymanning chüshkünleshkenliki üstide yene «Hékmet toplighuchi»tiki «qoshumche söz»de we «Küylerning küyi»ning sherhide toxtalduq.


Muqeddes ibadetxana we Sulaymanning ordisi toghruluq némishqa shunche köp tepsilatlar bizge teminlinidu?


Eger déginimizdek mezkur kitab «nijatning tarixi»ning bir qismi bolsa, awwal muqeddes ibadetxanidiki shunche köp tepsilatlar, andin Sulaymanning öz ordisidiki tepsilatlarning nijat bilen zadi néme alaqisi bardu? 5-7-bablarning hemmisi dégüdek bu ikki öyning inchike tepsilatliridin terkib tapqan. Kitabning axirida oqurmen nurghun emgeklerning netijisi bolghan bularning hemmisining weyran qilinghanliqini köridu. Awwal ibadetxana hem Sulaymanning ordisining heywetlik perdazliri we qimmetlik buyumliri Misirning padishahi Shishak Pirewn teripidin bulap kétilidu («1Pad.» 14:26). Gerche Yehudaning kéyinki padishahliri bularning köp qismini eslige keltürgen bolsimu, mushu bézekler uzun ötmeyla Suriye padishahigha para bérish üchün qaytidin qirip éliwétilidu («2Pad.» 12:18), andin yene Israil padishahi Yoash teripidin bulap kétilidu («2Pad.» 14:14). Kéyin yene ikki qétim Asuriye padishahigha para bérish üchün qirilidu (16:816, 18:16). Axir bérip Babil padishahi kélip ularni qaytidin yalingachlaydu («2Pad.» 24:13); andin Xuda Babil padishahini Yehudaning hem Özige hem insangha bolghan wapasizliqini jazalash qorali qilip, uning wasitisi arqiliq Yérusalémning köp qismini, jümlidin ibadetxanini köydürüwétidu («2Pad.» 25:8-18).


Bu toghruluq «toluq chüshenchige igimiz» déyelmeymiz, emma pikrimizni otturigha qoyimiz. Bizningche, bu tepsilatlar Israil we Yehudiyege chüshürülken külpet-pajieni tekitlesh, shundaqla téximu roshen qilish üchün körsitilidu. Xudaning neziride binalar yaki chirayliq buyumlarning qanche qimmetlik bolushidin qet’iynezer, insanlar haman ularning herqandiqidin köp qimmetliktur, elwette. Shunga bu ikki binaning chirayliq bézek-buyumlirining yoqitilishi birxil temsildur, dep qaraymiz. Qanchilik eqil-paraset, qanchilik sediqe-töhpiler, qanchilik waqit we ejir-emgek Xudaning ibadetxanisi we Sulaymanning ordisigha singdürülgen-he! Yette yil qoshulghan on üch yil waqit serp qilinip yasalghan bu imaretler netijide qandaq boldi?! Shuninggha oxshash, Xuda Israil xelqini terbiye körgen, manga guwahliq béridighan, danaliqni körsitidighan bir xelq bolsun dep, ulargha qanchilik ejir singdürgendu? — Lékin axir bérip hemmisi ularning exmeqliki bilen uchurulup ketkenidi. Hem yene shuninggha oxshash, Xudaning qanchilik muhebbiti, qanchilik danaliqi we ghemxorluqi herbir insan balisini yaritish üchün singdürülgendu? («Zebur» 139:1-18ni körüng). Mushundaq bibaha desmayini etiwarlaymizmu? Yaki bizning Yaratquchimizgha qulaq salmasliqimiz tüpeylidin bularning hemmisimu pajielik halda pütünley israp bolup yoqqa chiqamdu?


Xudaning Israil bilen tüzgen ehdisi — «Xudaning jaza-terbiyisining besh basquchi»

Xuda Israil bilen tüzgen ehdidiki «jaza-terbiyining besh basquchi»ning tepsilatliri Musa peyghember arqiliq bérilgen, «Law.» 14:26-26 we «Qan.» 28-babta tépilidu).


Qisqiche qilip éytqanda, Xuda Israilgha, Özümge itaetmen bolsanglar, silerge méhir-shepqet körsetküchi we qoghdighuchi bolimen, dep köp yerlerde éniq wede qilghan. Biraq ular eksiche itaetmen bolmighan bolsa, uning jaza-terbiyisi tedrijiy béshigha chüshidu. Bu jaza-terbiyining besh basquchini töwendikidek yighinchaqlashqa bolidu. Itaetsizliki éghirlashqanséri jaza-terbiyimu éghirliship baridu: —


(1) Waba-qizitmining chüshüshi, düshmenlerning «ishik aldida» turushi, düshmenler aldida asanla meghlup bolushi («Law.» 26:14-17).


(2) Yamghur az, hosulning nachar bolushi («Law.» 26:18-20).


(3) Yawayi yirtquch haywanlarning köpiyishi, ularning insanlargha we mallargha hujum qilishi (buning köchme menisi belkim dölet ichidiki muqimsizliq, tertipsizlik we qanunsizliqnimu körsitidu) («Law.» 26:21-24).


(4) Sheherlerning muhasirige élinishi, qehetchilik, ularning düshmenler we Yaq. yurtluqlarning aldida boysundurulushi we shularning qattiq bashqurush tüzümi astida yashishi («Law.» 26:25-27).


(5) Düshmenlerning öch élishi, qaytidin sheherlerni qorshiwélishi, sheherler we yer-zéminning weyran bolushi, sürgün bolushi, sürgün bolghinida wehime astida yashishi («Law.» 26:27-39).


«Padishahlar»diki xatirilerdin oqurmenlerning özi Israilgha we Yehudagha bu tedrijiy jazalar arqiliq körsitilgen agah-bésharetlerni bayqiyalaydu. Oqurmen yene belkim bu agah-bésharetlerning peyghemberlerning sözliri bilen herdaim tekitlengenlikini körüshi mumkin. Lékin axir bérip hemmisi bikar bolidu. «Padishahlar» dégen tarix mushu «jaza-terbiyining beshinchi basquchi», yeni pütkül xelqning sürgün bolushi bilen axirlishidu.


Xudaning padishahliqqa bolghan muddia-meqsetliri; padishahliqning kemchilikliri

Mushu yerde biz yene «Samuil»diki «qoshumche söz»din töwendiki sözlerni alimiz: — 


«Yaqup peyghember ömrining axirida oghullirigha Xuda Israilgha Yehuda qebilisi ichidin padishah békitip tikleydu, hemde uning padishahliqi Mesih bilen axirlishidu, dep bésharet béridu: —  


«Shahane hasa Yehudadin kétip qalmaydu,

Yehudaning pushtidin qanun chiqarghuchi öksümeydu,

Taki shu hoquq Igisi kelgüche kütidu;kelgende,

Jahan xelqliri Uninggha itaet qilidu» («Yar.» 49:10).


Tewrattiki «Qanun sherhi» dégen kitabta Musa peyghembermu shuninggha bésharet qiliduki, Israilning kelgüside choqum bir padishahi bolidu (17:14-20) we padishah Yehudadin chiqidu (33:7). Emdi Israil padishah telep qilghanda Xuda naraziliqini bildürgen tursa, undaqta Uning padishahliq toghrisidiki esliy wedilirining néme meqsiti bar idi?».


Xuda «batur hakimlar»ning dewride peyghember-hakimlar arqiliq Israilgha «arqida turup wasitilik yétekchilik» qilghanidi. Shundaq yétekchiliki astida Uning ular bilen tüzgen ehdisi boyiche peqet ular Özige itaetmen bolsila, U ulargha yétekchi, qoghdighuchi we daim beriketligüchi bolushqa kapalet bergenidi. Emdi U ularning Özining shundaq yétekchilikige ishenmeydighanliqini aldin’ala obdan bilgechke, eslidila ulargha bir padishah teyinleshni irade qilghanidi, dep ishinimiz. Biraq Israil hetta Uning shu pilanida békitilgen waqitni kütmeyla, Uninggha téximu ishenmigen halda aldirap «Padishah bergeysen!» dep telep qildi. «1Sam.» 8:4-8de mundaq xatire bar: —


«U waqitta Israilning hemme aqsaqalliri Ramahda jem bolup Samuilning qéshigha kélip uninggha: — Mana sen qériding, oghulliring bolsa séning yolliringda yürmeydu. Bashqa ellerde bolghandek üstimizge höküm süridighan bir padishah békitkin, dédi.

Ularning «Üstimizge höküm süridighan bir padishah békitkin» dégini Samuilning könglige éghir keldi. Samuil Perwerdigargha dua qiliwidi, Perwerdigar Samuilgha: — Xelq sanga hernéme éytsa ulargha qulaq salghin; chünki ular séni emes, belki üstimizge padishah bolmisun dep Méni tashlidi. Men ularni Misirdin chiqarghan kündin tartip bügünki küngiche ular shundaq ishlarni qilip, Méni tashlap bashqa ilahlargha ibadet qilip kelgen. Emdi ular sanga hem shundaq qilidu».


Bir qétim Eysa Mesih Xudaning xelqi arisida talaq bermeslik kérek, dep telim bergende, perisiyler Uninggha mundaq bir soalni qoyidu: —«Undaqta, Musa peyghember néme üchün Tewrat qanunida er kishi öz ayaligha talaq xétini bersila andin uni qoyuwétishke bolidu, dep buyrughan?»


U ulargha mundaq jawab berdi: — «Tash yüreklikinglardin Musa peyghember ayalliringlarni talaq qilishqa ruxset qilghan; lékin alemning bashlimida bundaq emes idi» («Mat.» 19:7-8).


Biz mushu yerde oxshash yolda «Némishqa Xuda esli shundaq qilishni xalimisa, Samuil arqiliq Israilgha padishah teyinlidi?» dep sorighan bolsaq, u belkim oxshashla «Tash yüreklikinglar tüpeylidin Samuil peyghember silerge bir padishah teyinlidi» dep jawab bérishi mumkin bolatti.


Biz héchqachan «Mana, bu ishlarni toluq chüshinimiz» déyelmeymiz. Lékin bizde shuninggha qilche guman yoqki, Xudaning tüp meqset-pilani axirida ulargha birdinbir heqiqiy padishahni, yeni Öz Söz-Kalami bolghan Eysa Mesihni padishah süpitide teyinleshtin ibaret idi. We gahi waqitlarda Xuda bezi padishahlarda kelgüsidiki heqiqiy menggü padishahni körsitidighan «bésharetlik tarix» yaki «bésharetlik qiyapetler»ni bizge qaldurghan. Mesilen Dawut: —


(1) 

Beyt-Lehemde tughuldi.

(2) 

Kembeghel, orni töwen ailide chong boldi.

(3) 

U padichi idi.

(4) 

U peyghember idi.

(5) 

Gerche u «padishah» dep mesih qilinghan bolsimu, u öz xelqi, jümlidin hökümdar teripidin chetke qéqildi. Lékin chetke qéqilghan waqitlarda Xuda uninggha köp «muxlislar»ni bergen. Shu chaghdimu u «yat eller» teripidin izzet-hörmetke sazawer boldi.

(6) 

Azab-oqubetler arqiliq andin öz xelqining meghlubiyetliri bilen u «padishah», «Israilning pada baqquchisi» dep étirap qilinghan, shan-sherepke érishken.


Sulayman danaliqida we rawaj tapqinida we Hezekiya padishah iman-étiqadi arqiliq Israilning düshmini Asuriyening üstidin ghelibe qazanghinidimu bizge Mesihni körsitidighan «bésharetlik obraz»larni qaldurghan. Oqurmen xatirilerni oqughanda özi bashqa shundaq obrazlarni köreleydu, dep ishinimiz.


Yolidin yanghan peyghember («1Pad.» 13-bab)


Xudaning mundaq namsiz xizmetkarigha tapshurghan sirliq emrige belkim heyran qélishimiz mumkin: — «Chünki Perwerdigar Öz sözini yetküzüp manga buyrup: Sen ya nan yéme ya su ichme, barghan yolung bilen qaytip kelme, — dégen, dédi».


Emrining birinchi qismini rosul Pawlusning sözliri arqiliq chüshinishimiz belki toghridur: — «Étiqadsizlar bilen bir boyunturuqqa chétilip tengsizlikte bolmanglar; chünki heqqaniyliq we qebihlik otturisida qandaqmu ortaqliq bolsun? Yoruqluqning qarangghuluq bilen qandaq hemrahliqi bolsun?» («2Kor.» 6:14). Beyt-Elde néme yoruqluq bolatti? — chünki Xuda némishqa ularning butpereslikining üstige Öz hökümini jakarlashqa bashqa bir yurttiki ademni ewetishi kérek?


Emrning ikkinchi qismi sirliqraqtur — «Barghan yolung bilen qaytip kelme» dégenning néme ehmiyiti bar? Mushu soalgha toluq jawab bérimiz déyelmeymiz; peqet shuni bayqaymizki, Israilning «chöl-bayawanda kézish» waqitlirida Xuda ularni yétekliginide bir qétimmu keynige mangdurghini yoq. We biz bolsaq «Muqeddes Rohta méngish»imizda (mesilen «Gal.» 5:16) rohiy jehettin héchqachan «kelgen yol bilen yénip mangghinimiz» yoq. Chünki Xudaning yollirida herbir ish herdaim yépyéngidur («2Kor.» 5:17ni körüng). Héch bolmighanda, Xuda bizge néme körsetme tapshursa chüshensekmu, chüshenmisekmu ada qilishimiz lazim.


Beyt-Eldiki «qéri peyghember» héliqi namsiz peyghemberni chaqirip: «Men hem sendek bir peyghemberdurmen; we bir perishte Perwerdigarning sözini manga yetküzüp: — uninggha nan yégürüp, su ichküzgili özüng bilen öyüngge yandurup kel, dédi» dep uninggha yalghan gep qilghini Xudaning adimining gumanini derhal qozghishi kérek idi. Beyt-elde turghan bu «qéri peyghember»ning rohiy ehwali qandaq idi? Némishqa u Beyt-Elde shunche uzun turupmu shu yerdiki butpereslik toghruluq héchqandaq eyiblik bésharet yetküzmigendu?! Undaq ademge ishinishning néme hajiti? Xudaning emrliri bir-birige zit bolamdu?


Emdi u némishqa uning bilen qaytip ketti? Yalghuzluqtinmu? Birsi uni heqiqiy peyghember dep bilip hörmitini qilghini üchünmu? Yaki peqet achliq yaki ussuzluqtinmu? (u shu küni belkim az dégende 25 kilométr yol mangghanidi).


U shu «qéri peyghember» bilen qaytqanda özige tapshghurulghan emrning ikki qismigha xilapliq qildi. U hem «yep-ichti» hem «kelgen yol bilen qaytti».


Bu «qéri peyghember»ge néme türtke bolghanliqi üstide toxtilishning anche hajiti yoq. Bu türtkilerning néme bolushidin qet’iynezer ular hesetxorluq we qayghu-hesretni (némishqa Xuda bu bésharetni yetküzüshke méni ishletmigen, dégendek) öz ichige alghan bolsa kérek. We axir bérip Xuda derweqe uni ishlitidu — uning béshariti özini we méhmanni uyatqa qalduridu.


Bu ishlarda bizge nisbeten addiy lékin éghir sawaqlar bardur: — 


(1) Xudaning yollirida yaki emrliride héchqandaq zitliq bolmaydu we héchqachan bolmaydu. U herdaim her ehwalda oxshash; Uning yolliri herdaim birxildur. Uning alliqachan roshen ayan qilghan wehiylirige maslashmaydighan herqandaq «bésharet», telim yaki muzakirini derhal chetke qéqish kérek. Hemmidin üstün turidighan wehiyi bolsa muqeddes yazmilar, elwette.

(2) Xuda bizge melum bésharet yaki shexsiy wezipini ayan qilghan bolsa (mushu namsiz bendige ayan qilghandek), birinchidin bu bésharet Uningdin kelgenlikini jezmleshtürüshimiz zörür (muqeddes yazmilarning yoruqluqi bilen sürüshtürüp); ikkinchi, jezmleshtürgendin kéyin uni ada qilghuche herqandaq adem yaki herqandaq ish sewebidin uni qoldin bérip qoymasliqimiz, uningdin ongghimu, solghimu qéyip ketmeslikimiz kérek.

Bu weqe toghruluq belkim yene axirqi bir soal bolushi mumkin. Peqet bir waxliq tamaq üchünla, Xudaning jazasi némishqa shunche éghir bolidu? Shübhisizki, jawab Xuda bizge éghir mes’uliyetni, mesilen, shu yerdikidek Öz söz-kalamini melum bir padishahqa we shundaqla pütkül bir elge yetküzüshni tapshurghan bolsa, lékin xewerchining Uning emrini anglimighan birer yéri bolsa, U köp waqitlarda uni roshen jazalimisa bolmaydu. Shundaq qilmisa, U yetküzgen xewer anglighuchilarning neziride suslashqan bolidu.  


Iliyas peyghemberning Horeb téghigha bolghan sepiri («1Pad.» 19-bab)

Iliyas peyghember némishqa Horeb téghigha («Xudaning téghi)gha uzun seper qildi? Shu yerde yüz bergen ishlarni qandaq chüshendüreleymiz?


Buni chüshinish üchün Iliyas peyghemberning Horeb téghigha qilghan sepiridin burunqi ishlarni eslep öteyli. Iliyas peyghember Israilni towigha oyghitiwétilsun dep, iman-ishenchlik dua qilishi bilen Xuda üch yérim yil asmanni yamghur bérishtin toxtitip qoyghanidi. Andin Xudaning oti asmandin chüshkende, xelq körünüshte towa qilip Baal (ular esli choqunghan but)ning «peyghember»lirini öltürüwétidu (18-bab). Emma xanish Yizebel yene Iliyasqa, séning kallangni almisam, dep xewer ewetip tehdit salidu. Shübhisizki, Iliyas Ahab padishah towa qilghandu, dep oylighan yaki héch bolmighanda, xelq Yizebelning mushundaq tehditige qarshiliq körsitip, uninggha yol qoymas, dep ümid qilatti. Xudaning küch-qudriti shunche roshen ayan qilinghan turuqluq, xelq qandaqmu yenila shunche passip, yenila shunche nomussiz qorqunchaq bolidu? Uni dehshetlik birxil yalghuzluq bésiwaldi. U zadi néme dep bu xelq üchün japa tartip, nechche yil dua-tilawet qilip kelgen? U xelqni towagha keltürüshke dawamliq intilse néme payda?!


Uning küchlük iradisi sunduruldi. Gerche u eslide nechche yil Yizebel xanish algha sürüwatqan butpereslikke qorqmay iman-ishenchi bilen qarshiliq körseten bolsimu, u hazir zor achchiq rohiy azabta bolup, uningdin özini qachurdi. Uning sepirining menzili Horeb, yeni Sinay téghi idi (19:7-8). Shu yerde Xuda Musa peyghemberge ayan bolup uninggha Tewrat qanunini tapshurup Israil bilen ehdisini tüzgenidi. Iliyasning meqsetliri toghruluq peqet perez qilalaymiz; lékin Xudaning uning bu uzun sepirige yol qoyghanliqini, shundaqla seper üchün möjize bilen uni quwwetlendürgenlikini körimiz (19:8). Emdi pikrimiz shuki, Iliyasning tüp meqsetliri Israilning Xudaning xelqi bolushqa «tughulghan» jaygha, yeni Xuda Musa arqiliq eslide ular bilen ehde tüzüp ularni «Méning xelqim» dep béketken jaygha qaytmaqchi idi. U tolimu tenglikte, Xudadin Öz xelqining chüshkünleshkenliki toghruluq «Xelqingning bu nechche yüz yilliq tarixining zadi néme méwisi bar?» dep sorimaqchi bolidu. «Bu xelqning qebihlikige qara! Muddia-meqsetliring meghlup bolmidimu? Hemmimiz ümid qilip kelgen shereplik menzil qéni? Sen: — «Hayatim bilen qesem qilimenki, pütkül yer yüzi Méning shan-sheripim bilen qaplinidu!» dep wede qilghanidingghu! («Chöl.» 14:21). Qéni, bu shan-sherep qeyerde?!...».


Iliyasning peyghemberlik xizmitidiki türtkilirini uning Xudaning soaligha bolghan jawabida körimiz (14-ayet): «Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Xuda Perwerdigar üchün zor otluq muhebbet bilen heset qildim. Chünki Israillar Séning ehdengni tashlap qurbangahliringni yiqitip, Séning peyghemberliringni qilich bilen öltürdi. Men, yalghuz menla qaldim we ular méning jénimni alghili qestlewatidu». Bir insanning Xuda üchün qizghin bolushi ulugh ishtur. Buningda otluq muhebbet hem birxil heset bar — démek, insanlarning Xudadin bashqa ilahlargha ibadet qilishigha chidimay, shen-sherepni Uningdin bashqa herqandaq shexske birishke bolghan körelmesliktur. Xuda Özining jamaitige shundaq bir rohta bolghan ademlerni bergey! Shundaq türtkiler ademni köydüridu: — «Séning öyüngge bolghan otluq muhebbitim özümni chulghiwaldi» («Yuh.» 2:17). Lékin Xudaning shan-sheripi üchün köygen kishi bashqilargha nisbeten köprek sinaqlargha uchrishi mumkin — uning qizghinliqi peqet öz ishini bilgen kishi bilen sélishturghanda özige köprek soallarni qoyushqa heydeydu. Peqet u Xudaning danaliqi hem ishenchlikige mutleq ishenmise, belkim özini shübhe we tenglikke chöktürüp qoyushi mumkin. Iliyas peyghember we Chömüldürgüchi Yehyaning nurghun oxshaydighan yerlirining bolushi ejeb ishtur. Ikkisining axirda shübhige chömüp kétishi bu oxshash yerliridin biridur («Mat.» 17:10-13, «Luqa» 1:17, «Mal.» 4:5, 6ni körüng).


Emeliyette Iliyas uzundin buyan hérip-charchighinidin Perwerdigargha (14-ayette) semimiy jawab bermeydu «Men, yalghuz menla qaldim we ular méning jénimni alghili qestlewatidu». Emeliyette Iliyasning az dégendimu Xudagha sadiq bolghan yene yüz bir kishi toghruluq xewiri bar idi («1Pad.» 17:4ni körüng — shu yerde Obadiya Perwerdigarning peyghemberliridin yüzini élip padishahdin yoshurup qoyghanliqi tilgha élinidu (bu yüz peyghember Özige oxshash jasaretlik bilen Xudaning xewirini jakarlighan bolmisimu, ular Baal dégen butqa choqunup tizlanmighanlar idi). Xuda bir’azdin kéyin Iliyasning xata közqarishini téximu tüzütüp qoyidu.


Biz birinchidin bayqaymizki, Iliyas Horebke yetkende «ghargha kirdi». «Ghar» ibraniy tilida «ashu ghar» déyilidu. Démek, u ghar tonush bir jay idi. Yehudiy ölimilar («rabbi»lar) bu gharni Xuda Musa peyghemberning aldidin ötüp kétiwétip, shan-sheripining bir qismini uninggha ayan qilish üchün Musani yoshurup qoyghan jay idi, dep qaraytti («Mis.» 33:21-22ni körüng). Biz bu qarashqa orunluq dep qayilmiz.


Lékin Xudaning Iliyasqa dégini we körsetkenliri Musa peyghemberge körsetkenlirige oxshash emes idi. Xuda Iliyasni gharning aghzigha chiqishqa buyrup: «Men ötüp kétimen» dédi. Musaning Sinay téghida turghan waqtidikige oxshash, Iliyastimu birnechche heywetlik ishlar yüz berdi — dehshetlik shamal, yer tewresh we ot Iliyasning köz aldidin ötti. Lékin Xudaning huzuri bu üch hadisining héchqaysisida emes idi. Andin «boshqina, mulayim bir awaz anglandi» we Iliyas Perwerdigarning bu awazida hazir bolushini bildi.


Xuda Iliyastin «Bu yerde néme qilisen?» dep soraydu. U dad-peryadlirini töküp béridu. Biz yuqirida éytqinimizdek, uning dad-peryadliri toghrisida éytqanliri toluq toghra bolup ketmisimu, lékin Xuda uni eyiblimeydu, belki uninggha qaytip bérip xizmitini dawam qilishqa orun basarlarni belgileshke buyruydu. Iliyasning Xudaning jazalirini élip bérish xizmitige Yehu we Hazaelni, peyghemberlik xizmitige Élishani orun basarlar, dep békitip «mesih qilish»i kérek bolidu. Andin Xuda uninggha, emeliyette sen yalghuz emes, Israil ichide Manga sadiq bolghan yene yette ming adem bar, deydu.


Iliyas eslide Xudadin «ölsem» dep tilidi. Xuda bizning dua-tileklirimizni daim del sorighinimizdek ijabet qilmasliqi emeliyette bextimizdur. Axirida Xuda Iliyas peyghemberni Özige tirik halda élip ketti!


Emdi shamal, yer tewresh, ot we «boshqina, mulayim bir awaz» we Xudaning jawabi toghruluq néme deymiz? Shübhisizki, ular Iliyasqa (we bizge) az dégendimu üch muhim sawaqni ögitish üchün bérilidu: — 


(a) Bizning izdiginimiz bashqa birsiningkige oxshash bolghan kechürmish (Iliyas Musa peyghemberning kechürmishige oxshash bolghan kechürmishni izdigendek) emes, belki Xudaning Özi bolushi kérek. Iliyas eslide Israilni towigha keltürüsh üchün iman-ishench arqiliq asmandin ot chüshürgenidi. Israil téxiche towa qilmighanidi. Emdi Iliyas ularning heqiqiy halda towa qilishi üchün Xuda Öz küch-qudritini téximu heywetlik we dehshetlik halda körsetmise bolmaydu, dep oylighanliqigha ishinimiz. Lékin Xuda Özining tinch, shiwirlapmu, hetta yoshurun halda ishliyeleydighanliqinimu körsetti. Bu ishlar ichide Xuda Iliyastin sorighan yoshurun bir soal bar: «Méning yollirimdin razimusen? Manga heqiqiy ishenemsen?»


(e) Gahi waqitlarda özimizni pütkül dunyada yalghuz (héchkim manga oxshash derdlik emes; héchkim méning halimgha yételmeydu yaki méni chüshenmeydu) dep hés qilishimiz mumkin. Emeliyet undaq emes. Halbuki, Xuda gahi waqitlarda étiqadimizni tawlash üchün bu xewerni bizge éniq körsetmeydu yaki bizge oxshash derddashlar bilen uchrashturmaydu.


(b) Xuda heywetlik yaki karamet ishlarda bolushi natayin. Biraq bu künlerde köp ademler shundaq oylaydu. Buning bilen ular atalmish «peyghemberler», «rosullar» yaki «möjize yaratquchilar» teripidin asanla aldinip kétidu. We biz öz dewrimizdikilerni oyghitish üchün kérek bolghini karamet ishlar we möjizilerdur, dep oylisaq xatalashqan bolushimiz mumkin; Xudaning bashqa yolliri bar, mesilen Hazael we Yehu arqiliq asta yürgüzülgen «oyghitish jazaliri» bilen yaki «boshqina, mulayim bir awaz» bilen ishlishimu mumkin.


«Peyghemberni urush» («1Pad.» 20-bab)

Bu babta bir peyghemberning xewerni asiyliq qilghan Ahab padishahqa yetküzüsh üchün, ghelite bir tedbirni ishletkenliki xatirilinidu. Biz bu yerde xewerning özi üstide emes (oqurmen uning mezmunini özi chüshineleydu), belki ademning béshini qaturushi mumkin bolghan xewerni yetküzüsh tedbiri üstide toxtilimiz. Mesilide ikki soal bar: — 


(a) Xewer némishqa shundaq qan éqitish usuli bilen yetküzülüshi kérek? Yeni, xewer yetküzgen peyghember némishqa bashqa peyghember teripidin urulushi kérek?


(e) Némishqa uni urushni ret qilghan peyghember shunche éghir jazagha uchrighan? Munasiwetlik ayetler (35-38) töwendikidek: —

«Peyghemberlerning shagirtlirining biri Perwerdigarning buyruqi bilen yene birige: Sendin ötünimen, méni urghin, dédi. Lékin u adem uni urghili unimidi. Shuning bilen u uninggha: — Sen Perwerdigarning sözini anglimighining üchün mana bu yerdin ketkiningde bir shir séni boghup öltüridu, — dédi. U uning yénidin chiqqanda, uninggha bir shir uchrap uni öltürdi.

Andin kéyin u yene bir ademni tépip uninggha: Sendin ötünimen, méni urghin, dédi. U adem uni qattiq urup zexmilendürdi. Andin peyghember bérip öz qiyapitini özgertip, közlirini téngiq bilen téngip yol boyida padishahni kütüp turdi» (35-38). 



(a) Xewer yetküzgen peyghember némishqa bashqa peyghember teripidin urulushi kérek?

Birinchidin, Ahab padishahdek jahil we kaj ademning diqqitini tartish üchün, tolimu alahide bir usul kérek idi. Kéyin, Reb Eysa oxshash sewebtin kaj Israillarni oyghitish we oylandurush üchün köp heqiqetlerni temsil bilen ögitetti. Biraq Xudaning shundaq yolda Öz xelqini biwasite azablaydighan ishni buyrushi intayin az uchraydighan ishtur. Derweqe, Tewratta Xuda Musa peyghember arqiliq xelqige özige gül chektürüsh yaki matem bildürüsh üchün özini késishni men’i qilghan («Law.» 19:28). Bu yerde yetküzülgen xewerning tolimu éghir ikenlikini tekitlesh üchün, uni yetküzüsh yolida bir adem yarilinishi kérek idi.

Addiy qilip éytqanda, bu peyghemberning yarilinishining özi Ahab padishahqa «Séning itaetsizliking tüpeylidin köp Israillar oxshashla yaridar bolup, ziyan tartidu» dégendek xewernimu yetküzdi.


(e) Yetküzgen peyghember némishqa bashqa peyghember teripidin urulushi kérek? we (b) némishqa uni urushni ret qilghan peyghember shunche éghir jazagha uchrighan?


Herqandaq adem öz-özini urushi intayin tes ish, elwette. Eger peyghember addiy bir puqradin «Méni ur» dep telep qilghan bolsa, u («kona ehde» dewride) bundaq ghelite buyruqning heqiqeten Xudaning iradisi ikenlikini qandaq biletti? Lékin bashqa bir peyghember bolsa bu ishning Xudaning iradisi ikenlikini köreleydighan bolushi kérek idi. Birinchi ademning ret qilishining netijisi shirning uni yirtip öltürüshi yene bu xewerning tori barliqini tekitleydu. Melum bir elning hayat-mamat ishliri birsining kalamgha itaet qilishqa zich baghlanghan ehwalda, Xudaning bendiliri Xudaning söz-kalamigha itaet qilishni öz ixtiyaridiki bir ish dep qarisa qet’iy bolmaydu. Mushu yerde Ahab padishahning Ben-Hadad dégen bu rezil ademni qoyuwétishi del mushundaq bir ehwal idi; bu Israilning qismiti bilen zich baghlinishliq. Shu mezgilde Xudaning jazaliri shunche roshen qilinghan waqitlarda, Uning muddia-meqsetlirini tosush intayin éghir xeterlik bir ishtur. Bolupmu Uning höküm-jazaliri yer yüzide ashkarilinidighan künlerde, Uning söz-kalamini obdan bilish we Uninggha itaet qilish insanning birdinbir bixeter bashpanahi bolidu.


«U ata-bowiliri arisida uxlidi» (1:21, 2:10, 11:21, 11:43 we bashqa yerlerde)

  «Tebirler»ni körüng.