Tewrat - 5-qisim
«Qanun sherhi»
(Muqeddes Qanun — Tewrat Qanunining Shehri)
Kirish söz
Arqa körünüsh
Bezi terjimilerde mezkur kitab «Qanunning (qaytidin) jakarlinishi» (mesilen, xenzuche terjimilerde), «Ikkinchi qanun» (grék tili terjimiside) yaki «Qanun sherhi» dep atilidu. Mezkur kitabta Musa eslide Sinay téghida chüshürülgen muqeddes qanunning bezi muhim nuqtilirini xelq üchün ikkinchi qétim qayta jakarlaydu.
Eslide Musa peyghemberning wasitisi bilen nazil qilinghan Tewrattiki «Misirdin chiqish» we «Kahin-lawiylarning desturi» dégen qisimlarda éniq xatirilengen qanun-emrler némishqa yene Musa teripidin bundaq qayta jakarlinidu?
Emeliyette bu muqeddes qanun ottuz toqquz yil ilgiri chüshürülgenidi. Eslide Xuda xelqqe qanun-emrlirini tapshurghandin kéyin, u ularni Qanaan zéminining chégrisigha jaylashqan Qadesh-Barnéagha bashlap kélip, shu yerde ulargha: «Men silerge miras qilidighan zémingha kirip uni igileydighan waqtinglar keldi» dégen xush xewerni yetküzgenidi. Eslide bundaq xewerdin xushal bolushqa toghra kéletti. Xelq on ikki ademni u zémindiki ehwalni bilip kélishke ewetti. Ulardin on adem qaytip kélip: «Bu zémin derweqe süt bilen hesel éqip turidighan munbet zémin iken; halbuki, uningda turuwatqanlar gigant ademler iken, ularning neziride biz chéketkidek ikenmiz, xalas!» dep xelqning könglini parakende qildi. Qalghan ikki charlighuchi, yeni Yeshua we Kaleb bolsa: «Derweqe zéminda gigant ademler bolghini bilen, bizni Misir zéminidin herxil möjize-karametler bilen qutquzup chiqqan, chöl-bayawanda yürginimizde barliq hajitimizdin toluq chiqqan Xuda bizni shu zémingha kirgüzüp, uni igilitidu we bu gigant ademlerni bizge ozuq qilip béridu!» dep xelqni righbetlendürdi. Lékin échinishliqi shuki, asiy xelq imansiz on ademning xewirini qobul qilip, iman-ishenchlik Yeshua bilen Kalebningkini ret qildi. Ular Musa we Harungha naraziliq bildürdi, hetta axir bérip Yeshua bilen Kalebni chalma-kések qilmaqchi boldi.
Tebiiyki, Özige bihörmetlik hésablinidighan bundaq ishenchsizlik Xudaning ghezipini qozghidi. Shuning bilen: «Manga ishinishni ret qilip: «Gigant ademler balilirimizni yep kétidu» dégen chonglardin héchqaysisi bextlik zémingha kirelmeydu; baliliri bolsa, ular zémingha kirip uni igileydu» dégen hökümni anglatti.
Mushu pajielik ish Tewrattiki «Chöl-bayawandiki seper» dégen qisimda xatirilengen. Shundaq boldiki, Israillar miras qilip bérilgen zémingha kirishning ornigha, Xudaning jazasi bilen yene bir dewrni (qiriq yil) chöl-bayawanda sergerdan bolup yürüshke mehkum qilindi. Ottuz sekkiz yil ötkende, Xuda del ulargha jakarlighandek, Xudagha asiyliq qilghan yigirme yashtin yuqiri bolghan herbir adem ölüp tügidi. Peqet Yeshua bilen Kaleb tirik qaldi. Ular bilen u zémingha teng kirishke teyyar turghan yéngi bir dewr ademliri shu zéminning chégrisi aldida turuwatatti. Bundaq ehwal astida bu yéngi dewr üchün Musa peyghemberning: (a) Xudaning qandaq qilip ata-bowilirini Misirdiki qulluqtin chiqirip möjize-karametler bilen qutquzghanliqini, shundaqla chöl-bayawandin ötüshke yétekligen tarixni bayan qilishi; (e) Ata-bowilirigha alliburun tapshurulghan qanun-emrlerning muhim tepsilatliri hem jewhiri, shuningdek zémingha kirgendin kéyinki yéngi ehwallargha baghlanghan yéngi qanun-emrlerni jakarlishi; (b) Ularning kélechiki toghruluq bésharet bérishi tolimu zörür idi.
«Muqeddes qanun sherhi» dégen kitabning del bu üch qisimgha bölüngenlikini bayqaymiz, ular töwendikidek: —
(a) |
Ötmüsh; Xudaning xelqke körsetken möjize-karametliri (1:1-4:43) |
(e) |
Hazirqi ehwal; kona emrlerning qaytidin jakarlinishi, yéngi emrlerning qoshulushi (4:44-26:19) |
(b) |
Kelgüsi zamanlar; bésharetler we agahlar (27:1-34:12) |
Xuda alliqachan Musagha öz ölümi toghruluq agahlandurup qoyghanidi. Mezkur kitabning axirqi babida shu ish (belkim Yeshua peyghember teripidin) xatirilengen. Musa peyghember del bu qanun-emrler we jékileshlirini xelqqe tapshurghandin kéyin «taghqa chiqip,... Perwerdigarning aldida öldi».
Shuning bilen «muqeddes qanun sherhi» dégen kitabni atining öz balilirigha tapshurghan axirqi sözliri yaki wesiyiti déyishke bolidu. Kitab yene qedimki waqitlardiki padishahlar öz xelqi bilen kéliship tüzgen bir «ehdiname» sheklididur — démek, Xuda mezkur kitabta Özining Israil bilen bolghan ehdisini qaytidin bayan qilidu. Shunga kitabni oqughan herbir Israil xelqi derhal: «Xuda derweqe bizning Padishahimizdur, bizmu Uninggha xas xelqmiz» dep bilip yétidu.
Elwette, biz «qoshumche söz»imizde oqurmenlerning diqqitini kitabning alahide qiziq nuqtilirigha yaki chüshinishke tesrek bolidighan bezi yerlirige tartimiz. Biraq buningdin awwal oqurmenlerge töt ish toghruluq sel toxtalghimiz kélidu: —
(a) Mezkur kitabta bérilgen köp emrler Qanaan zéminida turuwatqan ellerning ish-emellirining del eksini körsitidu. Mesilen, Xuda ulargha butpereslikning barliq shekil-türlirige, palchiliq we jinkeshlik qilish (yeni jinlargha qarash)qa, insanlarni soyup qurbanliq qilishqa, herxil jinsiy buzuqluq, jümlidin gheyriy heweslerning keynige kirip bechchiwazliq we yéqin tughqanliri bilen zinaxorluq qilishqa, méyiplargha rehimsizlik qilishqa, qérilargha bihörmetlik qilishqa qet’iy qarshi turunglar dep agahlanduridu. Bularning hemmisi del eyni waqittiki Qanaanliqlar arisida keng tarqalghan adetler bolghanidi. Mesilen, Israillargha qaritilghan «Sen oghlaqni anisining sütide qaynitip pishursang bolmaydu» dégen bir emrmu bayan qilinidu (21:14). Bundaq emrning exlaqiy ehmiyiti barmu-yoq? — dégen soal kallimizni qaymaqturushi mumkin. Emeliyette Qanaaniylar arisida: «Oghlaqni anisining sütide pishursaq, uni öz anisi bilen chétishturghangha barawer bolidu, shundaq qilsaq yer-zéminning munbetlikini ashurimiz» dégendek birxil xurapiy közqarash bar idi. Melum bir Israiliy shundaq ishni qilip qalsa, bundaq xurapiy muddia uningda bolushi natayin. Lékin Israillarning butpereslik terepke ézip kétishining aldini élish üchün Xuda ulargha uni qet’iy men’i qilishni buyrughan. Chünki bashqilarning shu ishigha qarap «Bizlermu shundaq qilsaq bolidu» dep putliship kétishi mumkin idi.
Qanaaniylarning yuqirida tilgha élinghan köp rezil adetliri tüpeylidin Perwerdigar ularni yoqutushni buyrughan. Mushu ish toghruluq «Misirdin chiqish»tiki «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.
(e) Kitabta, Pelestin (Qanaan) zémini toghruluq: «Bu zémin Perwerdigar Xudayinglar silerge béridighan zémin» dégen bayanni daim uchritimiz. Bu bayan bizge we ulargha shuni tekitleyduki, gerche Xuda zéminni Yehudiy xelqige bergini bilen, ular emeliyette Xudaning méhmanliridur, shuningdek ular zémindin paydilanghanda Xuda aldida mes’ul idi. Zéminda muqim turushi ularning itaetmenliki bilen zich baghliqtur. Ular Xudagha itaetsizlik qilghan bolsa, zéminda makan tutush imtiyazidin mehrum bolatti; bu ish tarixta alliqachan üch qétim yüz bergen.
(b) Mezkur kitabta «Perwerdigar Xudayinglar heset qilghuchi bir Xudadur» dégen sözni uchritimiz. Bu söz belkim oqurmenlerning béshini sel qaymaqturushi mumkin. Hemmige ige bolghan Xuda qandaqmu «heset» qilsun?
Öz ayalini mutleq, sap, shexsiyetsiz we tolimu mukemmel muhebbet bilen söyidighan bir er kishi bar deyluq. Mubada shu kishining ayali bashqa birsi bilen wapasizliq ötküzüshke azdurulup ketken bolsa, undaqta shu kishining inkasi bolmay qalmaydu: —
(1) «Némishqa ayalim uninggha körsetken méhir-muhebbitimdin razi bolmidi?» dep, arzulirining yerde qalghanliqidin azablinidu. Adaletlik bir ademning buninggha ghezipi kélemdu-yoq? Kélidu, elwette.
(2) Öz ayaligha bolghan köyümi bilen uninggha eng yaxshini bergüsi bolghachqa, uni azdurghuchi kishining azdurushidin we aldishidin azad qilip özige qayturushni xalaydu. Chünki héliqi ikkinchi bir adem uninggha heqiqiy köngül bölmeydu, peqet öz heweslirini qandurushnila xalaydu, xalas.
(3) Undaq er kishide Xudaning xaraktéri bar bolsa, u (hem özini hem ayalini dep) ayalining wapasizliqini tonup yétip, towa qilishini xalaydu. U towa qilghan bolsa uni kechüridu we özige qaytidin qobul qilidu. Peqet u heqiqeten towa qilghan bolsa, elwette.
Bu üch ishni Xudaning Öz xelqige bolghan «heset»ining asasiy amili désekmu bolidu. U Öz xelqining butpereslikning aldam xaltisigha chüshüp, ziyan tartishigha yol qoyalmaydu. U Özige bolghan undaq wapasizliqtin azab tartidu, elwette, lékin yene ularning hemme butpereslik we xurapiyliq élip kélidighan ziyan-talapetke uchrishining aldini élishni xalaydu. Chünki barliq butpereslik we xurapiyliq jin-sheytanlar bilen dostlashqangha barawerdur.
(p) Musa peyghember birinchi qétim Xudaning wehiysi bilen muqeddes qanun-belgilimilirini («Misirdin chiqish», «Kaxin-lawiylarning desturi») qobul qilghandin kéyin qiriq yil Xuda bilen bille mangghachqa, jezmen téximu chongqur derijide bu muqeddes qanunning hökümlirini chüshinip yetken bolsa kérek, dep oylaymiz. Shunga bu «Qanun sherhi»ning köp qisimlirida u anglighuchilargha Xudaning emrlirining tüp muddia-meqsetlirini échip béridu. Bu ish uning 32:2-ayette, yeni: —
«Telimim bolsa yamghurdek yaghidu, sözlirim shebnemdek tamidu,yumran ot-chöp üstige chüshken sim-sim yamghurdek, kökzarliqning üstige chüshken xasiyetlik yamghurdek bolidu» dégen sözliride ayan bolidu. Shunga mezkur kitabning «qanun jewhiri» dep atilishimu muwapiq bolushi mumkin.
Mezmunlar: —
(a) |
Kirish söz (1:1-5) |
(e) |
Tarixiy mulahize (1:6-4:49) |
(b) |
Iman-ishenchning asasiy mentiq-prinsipliri (5-11-bab) |
(p) |
Tepsiliy qanun belgilimiler (12-26-bab) |
(t) |
Xudaning jaza-terbiyiliri toghruluq agahlandurushliri (27-30-bab) |
(j) |
Guwahchilarni chaqirish (kona ehdinamilerde padishahlar öz «ilahliri»ni guwahliq bérishke chaqiratti, lékin mezkur «ehdiname»de Xuda «asman-zémin», jümlidin barliq perishtilerni Özining guwahchiliri bolushqa chaqiridu) (30:19 , 31:19, 32-bab) |
(ch) |
Xudaning Öz xelqining kélechiki üchün orunlashturushliri (31-bab, 33-34-bablar) |
••••••••
Qoshumche söz
Kembegheller toghruluq
«Halbuki, aranglarda hajetmenler bolmaydu» (15:4)
Xudaning Israilgha bergen shu ajayib wedisi ularning Xudagha bolghan itaetmenliki bilen baghliq, elwette (5-ayet).
«Peqet siler Perwerdigar Xudayinglarning awazigha qulaq sélip, Men silerge bügün tapilighan bu pütün emrge emel qilishqa köngül bölsenglar shundaq bolidu».
11-ayette Xuda ulargha «Emeliyette, siler Manga itaetmen bolmaysiler» dep aldin éytidu; shunga, ular arisida herdaim bashqilarning yardimige mohtaj bolidighan hajetmen xelqler mewjut bolidu.
Qisas toghruluq: «Közige köz, chishqa chish» dégen qanun belgilime (19:21)
Oqurmenler Tewratta hem Injilda Xudaning: «Sen intiqam almighin we öz xelqingning neslige héch adawetmu saqlimighin, belki qoshnangni özüngni söygendek söygin. Men Perwerdigardurmen» («Law.» 19:18, «Rim.» 12:19), «Intiqam Méningkidur» («Qan.» 32:35) dégen bayanlirini oqughandin kéyin biz yenila: «Közge köz, chishqa chish, qolgha qol, putqa put, köyükke köyük, zeximge zexim, kökke kök tölensun» («Mis.» 21:24, «Law.» 24:20, «Qan.» 19:12) dégen emrni oqughinimizda sel heyran qélishimiz mumkin. Halbuki, oqurmenler mushu ayetlerni tespiliyrek oqush arqiliq özi üchün jezmenleshtüreleyduki, «közge köz, chishqa chish» dégen belgilime ziyan tartqan kishining qisas alidighanliqigha baghliq ish emes, belki jemiyette toluq adalet bolsun dep ijra qilish telep qilinghan ishtur. Emeliyette, bu Musagha chüshürülgen muqeddes qanungha ait prinsip bolup, ademler yaki pütkül aililer, qebililerning arisida bir-biridin toxtawsiz qisas alidighan, uzun waqit sozulidighan, barghanséri edep kétidighan shu xil dehshetlik jédel-adawetning otturigha chiqishining aldini élishtiki yoldur.
Injil dewride, Rebbimiz bu ish toghruluq telim bergende, muqeddes qanunning adil telepliridin halqip, Özige egeshkenlerge: Hemmila ademlerge muhebbet körsitinglar, hetta düshmenliringlarnimu kechürüm qilip, ular üchün dua-tilawet qilinglar dep ögitidu («Mat.» 5:38-48).
«Qanaaniylarni yoqitinglar» dégen emr toghruluq
Bu muhim téma üstide «Misirdin chiqish»tiki «qoshumche söz»imizni körüng.
«Qan.» 7:8 toghruluq
«Perwerdigarning silerni söygini sewebidin we ata-bowiliringlar aldida bergen qesimige sadiq bolghanliqi üchün Perwerdigar silerni küchlük qol bilen qutquzup, hörlük bedili tölep «qulluq makani»din, yeni Misir padishahi Pirewnning qolidin chiqarghan»
Oqurmenler Tewratni oqughinida «Xuda bedel tölep öz bendilirini sétiwaldi», «Xuda hörlük bedili tölep xelqini qutquzdi» «Xuda Öz xelqi üchün bedel tölep ularni azad qildi» dégendek ibariler köp uchraydu. Bular Muqeddes Kitabning mushu yéride tunji qétim körülidu. Ibraniy tilida mushu ibare «padah» dégen söz bilen ipadilinidu. Adette bu söz «qul baziridin sétiwélish» «görü tölep azad qilish» «renige qoyghan nersini qayturuwélish» dégendek menilerde ishlitilidu. Emdi yuqiriqi ayette Xuda xelqini Misirdin qutquzush üchün «hörlük bedili» töligen bolsa, «bu bedel» yaki «bu tölem» kimge tölengen? — dégen soal derhal kallimizgha kélidu. Xuda Israilni Misirdin qutquzghanda Pirewnge héch tölem tölimidi; emeliyette Israillar nechche yüz yil qulluqta bolghini üchün Pirewn Israilgha tölem berdi! Beziler ghelite oyda bolup, Xuda xelqini qutquzushqa Iblisqa némidur bir tölem tölidi, dep qaraydu, lékin hazir töwende köridighinimizdek, bu közqarash pütünley xatadur.
Ghelite ish shuki, «Tölem kimge tölengen?» dégen soalgha bolghan jawab Tewrattin, «Yeshaya» 53-bab we «Zebur» 40-küydin bashqa héch yéride biwasite körülmeydu. Soalning toluq jawabi Injilda teminlinidu. Emeliyette Xudaning Tewrattiki peyghemberler arqiliq «padah» («bedel tölep qutquzush») dégen sözni ishletkinining Özi kelgüsi ishlarni körsetken birxil bésharet idi. Buni chüshinish üchün töwendiki ishlar toghruluq oylinishimiz kérek: —
(a) Xuda mutleq heqqaniy bolghachqa, héchqachan gunahni jazalimay qoymaydu. U Özining pak-muqeddes mahiyitige namuwapiq héchqandaq ish qilmaydu. Buni süretlesh üchün, öz padishahliqi üchün etrapliq türlük adil qanun-belgilimilerni chiqarghan heqqaniy bir padishah toghruluq oylinayluq. Belgilimiler arisida, birsi omumning mal-mülkige ziyan yetküzse, ziyanni töligendin sirt, jerimane tölesh kérek, dégen bir qanun maddisi bar deyli. Bir küni padishah özi soraq üstide olturghinida, qedinas bir dostining özining aldigha keltürülginini körüp chöchüp kétidu. Shu qedinas dosti del shu gunah bilen eyiblinidu! Uning üstige uning dosti shu gunahni öz üstige alidu. Emma dosti qoli qisqiliqidin tölem we jerimanini tapshuralmaydu. Shundaq ehwalda qanunning telipi shuki, gunahkar zindangha solinip emgek bilen tölemni we jerimanini tölishi kérek. Dosti keltürüp chiqarghan ziyan intayin éghirki, uni tümen yil ishlisimu, uni töliyelishi mumkin emes idi. Shuning bilen u zindanda ömürwayet yatidu we shu yerde ölidu, ailisidikiler yar-yöleksiz qalidu. Padishah qandaq qilar? Uning hoquqi hemmidin üstün bolghachqa, adaletni qoyup qoyup, öz adil qanun-belgilimilirige qarimay, dostini kechürüm qilalaydu, elwette. Undaqta, uning puqraliri uning «adaliti» toghruluq néme déyishidu? «derweqe, arqa tiriki barlar üchün bir qanun, bashqilar üchün bir qanun!» déyishidu, elwette. Bundaq ehwal hemmimizge intayin tonush. Eger padishah adil bolup dosti üstidin adil höküm chiqirip, shu éghir tölem-jerimanini qoyghan bolsichu? Shübhisizki, köpchilik padishahning hetta öz dostighimu adilliqni yürgüzginini körüp, soraqxanini intayin sürlük bir jimjitliq basidu. Shübhisizki, uning dosti yüzi tatirip, titrigen halda turidu, lékin héchnéme déyelmeydu; chünki uning üstidin chiqirilghan höküm tolimu adildur. Halbuki, padishah shuan: «Men özüm bu tölem we jerimanini öz xezinemdin chiqirip tölep bérimen» dep élan qilidu. Héchkim qarshi chiqalmaydu; démek, padishah adil jazani öz üstige élish bilen héliqi kishige rehimini körsetti; biz buni «bedel tölep dostini qutquzdi» désekmu bolidu. Buning bilen hem adalet hem rehim-shepqet qanaetlendürüldi. Buni Zeburdiki töwendiki sözler bilen xulasilisek tolimu muwapiq bolidu: —
«Özgermes muhebbet we heqiqet özara körüshti;
Heqqaniyet we aman-xatirjemlik bir-birini söyüshti» («Zeb.» 85:10).
(e) Mesih kréstke mixlanghinida del mushu ishni qildi. Xuda Özi Mesihde insanlarning barliq gunahlirini kechürüm qilishqa bedel töleydu, shundaqla Uning insanlargha körsitidighan barliq méhir-shepqiti üchün ul salidu. Qaytilaymizki, Xuda hergiz gunahtin ötüp «héch weqesi yoq» déyelmeydu. Uning tölimini tölesh kérek, we Mesih Özi del shu meqset bilen dunyagha keldi: —
«Chünki Insan’oghlimu derweqe shu yolda köpchilik xizmitimde bolsun démey, belki köpchilikning xizmitide bolay we jénimni pida qilish bedilige nurghun ademlerni hörlükke chiqiray dep keldi» («Mar.» 10:45)
Bashqa bir yerdiki bir bayanni neqil keltürsek: —«Bu «kalam» — yeni Mesih, gunahkar ademlerning ornida eyiblinish üchün, Özini kréstke (dargha) mixlitip ölüshke tutup bergen. U gunahsiz, mukemmel adem bolup, cheklik waqit ichide burunqi we kéyinki hemme ademlerning barliq gunahlirini üstige alghan, u bizning ornimizda Xudaning gunah üstige tökmekchi bolghan ghezeplik jazalirini qobul qilghan. Gunahning jazasi — Xudadin ayrilishtur; shunglashqa Uning rohi Xudadin üch saetlik ayrilghan. Shu üch saetning eng axirqi minutlirida: —
«Eysa yuqiri awaz bilen warqirap: «Elohiy, Elohiy! Leme shewaqtani?» — dédi. (menisi: Xudayim, Xudayim! Némishqa Méni tashliwetting?)» («Mat.» 27:46, «Mar.», 15:24)
Démek U, dunyadiki milyonlighan ademlerning menggülük dozax azablirini (dozax — Xudadin ayriwétishtur) cheklik waqit ichidila béshidin ötküzgen, barliq bedelni töliwetken. Xuda mana mushu wasitisi bilen birla waqitta, hem özining adilliqini qanaetlendürgen hem herbir ademni özining rehimdillikige menggülük érisheleydighan qilghan. Xuda öz kalami bolghan Mesihning mukemmel qurbanliqini qobul qilghan.töwendiki ayetlerdimu bu heqiqet körsitilidu: —
«Xuda Uni (Mesihni) gunahlarning jazasini kötürgüchi kafaret qurbanliqi süpitide teyinlidi; insanlarning Uning qurbanliq qénigha ishench baghlishi bilen qurbanliq inawetliktur. Xuda bu arqiliq burunqi zamandikilerning sadir qilghan gunahlirigha sewr-taqetlik bolup, jazalimay ötküzüwétishining adilliq ikenlikini körsetti. Buninggha oxshash bu qurbanliq arqiliq u hazirqi zamanda bolghan heqqaniyliqinimu körsetken. Shundaq qilip U Özining hem heqqaniy ikenlikini hem Eysaning étiqadida bolghuchini heqqaniy Qilghuchi ikenlikini namayan qildi» (Rim.» 3:25-26).
«Gunahlirimizni iqrar qilsaq, (Xuda) bizning gunahlirimizni kechürüm qilip, bizni barliq heqqaniysizliqtin pak qilishqa ishenchlik hem adildur» («1Yuh.» 1:9)
Shuning bilen Xuda herqandaq ademge rehim-shepqet körsetkinide, Özining «bedel töligini» herdaim köz aldida turidu. Ibrahimning nesli Israilni Öz xelqi bolushqa charqirghandin kéyin U bu heqiqetni ulargha tonushturushqa bashlaydu; chünki U ularni Misirdin qutquzghinida: «Men silerni bedel tölep qutquzghanidim» deydu. Shuningdek bu heqiqetni ulargha singdürüp ögitish üchün her qétim «ötüp kétish héyti»da Israillar Xudaning qutquzushi (uning ularni jazalimay üstidin «ötüp kétish»i)ni eslep tebrikliginide herbir aile özi üchün bir qozini qurbanliq qilip éstimal qilishi kéreklikini békitken. Hemmimizge ayanki, bu qoza Mesihning qurbanliqini körsitdighan bir bésharetlik simwol yaki sürettur («Yuh.» 1:29, «1Kor.» 5:7ni körüng).
Terjimimizde, oqurmenlerning bu heqiqet üstide oylinishi üchün Tewrattiki köp yerlerde «padah» dégen shu sözni «bedel tölep qutquzush» dep terjime qilduq.
«Ondin biri» bolghan öshre — üch xil öshre
Oqurmen mezkur kitabni we shundaqla Tewrattiki «muqeddes qanun»ning bashqa qisimlirini oqup bolghandin kéyin belkim shuni bayqayduki, Xudagha tapshurushi kérek bolghan «öshre» (ondin biri)din üch xili bardur. Bularni tewendikidek yighinchaqliyalaymiz: —
(a) «Omumiy öshre» — her yilliq barliq hosullardin we (igisidin öshre élinghan waqitta qol ilkide bolghan) barliq mallardin ondin biri («Law.» 27:30-33, «Chöl.» 18:21-32, «Qan.» 12:5-11). Bu Lawyilargha tapshurilidu, Lawiylarmu uningdin yene «ondin biri»ni kahinlargha béghishlaydu.
(e) Her yilliq ashliq we herxil danlardin ondin biri. Uni «Xuda Öz namini qoyghan jay»gha élip bérip shu yerde özliri we Lawiylarning yep-ichip, héytlarni tebriklishige ishlitidu. Bu öshridin yerlik Lawiylargha bérishkimu bolatti we shu öshrilerdinmu belkim muqeddes öyge kérek bolghan köp qurbanliqlar teminlengen bolushi mumkin idi («Qan.» 14:22-27).
(b) Her üch yilda yuqiriqi «ondin biri» («e»)ni ayrip, yerlik Lawiylar, kembegheller we méyiplarning behrimen bolushigha öz yurt-sheherliri ichide toplaytti («Qan.» 14:28-29).
Bezi alimlar bu üchinchi xildiki (her üchinchi yilda élinidighan) öshrini birinchi we ikkinchi öshridin ayrim bir öshre, dep qaraydu; biz shundaq qarimaymiz; üchinchi öshrini peqet ikkinchi xil öshrining özi shu, dep qaraymiz; bu ikkinchi xildiki öshre birinchi we ikkinchi yili ibadet yolida ishlitilidu, lékin üchinchi yilgha kelgende, kembegheller we méyiplarning behrimen bolushi üchün ishlitilidu, dep qaraymiz.
Hazirqi zamandiki nurghun «telim bergüchiler» jamaettikilerge «Kiriminglardin «ondin biri (öshre)»ni «Xudaning ademlirige» atishinglar kérek» dep békitip, Tewrattiki öshre tüzümini hazirqi dewrge sürep kélidu. Hemmige ayan bolushi kérekki, Injil dewrige kelgende, Injilda «öshre» toghruluq telim zadi yoq. Uning ornida biz belkim bu heqiqetlerni bayqaymizki: —
(a) Barliq pulimiz we teelluqatlirimiz (jümlidin waqit, qabiliyetler we talantlirimiz) emeliyette bizningki emes, belki Xudaning bizge mes’uliyetchan ghojidar süpitide ishlitishimizge tapshurghini, dep tonup yétishimiz kérek;
(e) Shunga biz Xuda bizge tapshurghan bu barliq bayliqimizni, jümlidin pulimizni qandaq ishlitishimiz kérekliki toghrisidiki alahide yolyoruqini Xudaning Özidin izdishimiz lazimdur.
(b) Barliq xeyr-saxawet we Xudagha béghishlash ishliri toluq shad-xuramliq ichide ötküzülüshi kérek: «Xer adem héch qiynilip qalmay yaki mejburen emes, belki öz könglide pükkiniche bersun; chünki Xuda xushalliq bilen bergüchini yaxshi köridu» («2Kor.» 9:7). «Qiynilip bergen»din bermigen yaxshi, chünki uni Xuda qobul qilmaydu!
18-bab (15-19-ayet) kelgüsidiki ulugh peyghember
«Perwerdigar Xudaying siler üchün aranglardin, qérindashliringlar arisidin manga oxshaydighan bir peyghember turghuzidu; siler uninggha qulaq sélinglar. Bu siler Horeb téghida yighilghan künde Perwerdigar Xudayinglardin: «Perwerdigar Xudayimning awazini yene anglimayli, bu dehshetlik otni körmeyli, bolmisa ölüp kétimiz» dep telep qilghininglargha pütünley mas kélidu. Shu chaghda Perwerdigar manga: «Ularning Manga dégen sözi yaxshi boldi. Men ulargha qérindashliri arisidin sanga oxshaydighan bir peyghemberni turghuzimen, Men Öz sözlirimni uning aghzigha salimen we u Men uninggha barliq tapilighinimni ulargha sözleydu. We shundaq boliduki, u Méning namimda deydighan sözlirimge qulaq salmaydighan herqandaq kishi bolsa, Men uningdin hésab alimen».
Bu «ulugh peyghember» toghrisidiki bésharettin shu ishni éniq ispatlaydighan birnechche nuqtilarni bayqaymiz, «kelgüsidiki peyghember» Mesihdin bashqa héchkim bolmaydu: —
(a) Peyghember «Aranglardin, qérindashliring arisidin» bolidu — démek, u özi Ibraniylar arisida tughulushi we özi ibraniy bolushi muqerrer.
(b) Kélidighan shu peyghemberning özi xelqning: «Perwerdigar Xudayimning awazini yene anglimayli, bu dehshetlik otni körmeyli, bolmisa ölüp kétimiz!» dégen telipige del Xudadin kelgen jawabi bolidu. Xudaning shan-sheripining ichi napak insanlar arisida toluq ayan qilinishi qet’iy mumkin emes; uni körüshning netijisi ölümdin ibaret bolidu. Undaqta Xuda qandaq yol bilen Özining «Insanlar méni tonusun, toluq bilsun» dégen ulugh muddia-meqsitini emelge ashuridu? Birdinbir yol awwal Özini «insanlar yéqinlashqudek qiyapette» ayan qilsa andin mumkin bolatti (andin yene insanning qelbini paklaydighan nijatliq bilen teminlishi bilen bolatti, elwette!). Mana del shu ish Mesihning Özide emelge ashurulghan: —
«Kalam insan boldi hem arimizda makanlashti we biz Uning shan-sheripige qariduq; u shan-sherep bolsa, Atining yénidin kelgen, méhir-shepqet we heqiqetke tolghan birdinbir yégane Oghliningkidur... chünki Tewrat qanuni Musa peyghember arqiliq yetküzülgenidi; lékin méhir-shepqet we heqiqet Eysa Mesih arqiliq yetküzüldi. Xudani héchkim körüp baqqan emes; biraq Atining quchiqida turghuchi, yeni Uning birdinbir Oghli Uni ayan qildi» («Yuh.» 1:14-17; yene mesilen, «Yuh.» 2:11, 14:6-11ni körüng).
(b) Xuda Musa peyghemberge: «Sanga oxshaydighan bir peyghemberni turghuzimen» deydu. Bu «oxshashliq» az dégende üch jehette körülidu, dep qaraymiz: —
Birinchidin, Musaning peyghemberlik xizmitining Tewrat dewri ichidiki alahide teripi «Xuda uning bilen yüz turane sözleshken»liki idi («Chöl.» 12:6-8, «Qan.» 34:19). Shunga kelgüsi «peyghember» bolsa Musagha oxshash Xuda bilen shundaq yéqin alaqide bolushi kérek.
Ikkinchidin, Xuda Musa arqiliq körsetken möjiziler, alamet-karametlerning sani Xuda Tewrattiki herqandaq bashqa peyghemberler arqiliq körsetkinidin köptin köp idi. Halbuki, Injilni herbir oqughuchigha shu ayan boliduki, Mesihni Musa bilen sélishturghanda, Musa körsetkinidin téximu köp, téximu ulugh möjiziler, jümlidin ölgenlerni tirildürüshni körsetti («Yuh.» 21:25).
Üchinchidin, Tewrat dewride Musa Xudaning «kona ehde»ni tüzüsh wasitichisi bolup, Sinay téghida Israilni Xuda bilen birge ehdilik munasiwetke kirgüzgüchi «achquchluq peyghember» idi. Mesih bolsa Israilnila emes, belki barliq étiqadchilarni Xuda bilen birge yéngi munasiwette bolush üchün tengdashsiz ulugh «yéngi ehde»ge kirgüzidu. Bu yéngi ehde Musa peyghember arqiliq bérilginidin ölchigüsiz derijide ulughdur, bu nuqta «Yer.» 31:31-34, «2Kor.» 3:6-18, «Ibr.» 7:22, 8:6de körünerlik.
Biraq bir jehettin «kelgüsi peyghember» Musagha «op’oxshash» emes, belki uningdin köp üstün turidu: —
«Men Öz sözlirimni uning aghzigha salimen we u Men uninggha barliq tapilighinimni ulargha sözleydu».
Musa peyghember Xuda teripidin birinchi qétim chaqirilghanda, Xudaning sözige toluq kirmigen bolghachqa («Mis.» 4:10-17), we kéyin özi ghezeplengenliki sewebidin («Chöl.» 20:7-13, «Qan.» 3:23-26) Xudaning sözlirini herbir qétim xelqqe toptoghra, eyni péti yetküzgen emes. Lékin Mesih bolsa shundaq qilidu.
Mesih bilen Musa peyghemberning bashqa oxshaydighan ortaq yerliri toghrisida «Misirdin chiqish»tiki «qoshumche söz»imizni körüng.
Barliq oqurmenler Xudaning bu peyghember toghruluq Musa arqiliq éytqan axirqi sözlirige köngül bölsun: —
«We shundaq boliduki, u Méning namimda deydighan sözlirimge qulaq salmaydighan herqandaq kishi bolsa, Men uningdin hésab alimen».
24:1-4 toghruluq
«Eger birsi bir ayalni emrige alghandin kéyin uningda birer set ishni bilip uningdin söyünmise, undaqta u talaq xétini pütüp, uning qoligha bérishi kérek; andin uni öz öyidin chiqiriwetse bolidu. Ayal uning öyidin chiqqandin kéyin bashqa erge tegse bolidu. Bu ikkinchi ermu uni yaman körüp, talaq xétini yézip qoligha bérip uni öz öyidin chiqiriwetse, yaki uni alghan ikkinchi éri ölüp ketse, uni qoyup bergen awwalqi éri uni napak hésablap, ikkinchi qétim xotunluqqa almisun, chünki shundaq qilsa, Perwerdigarning aldida yirginchlik ish bolidu. Sen Perwerdigar Xudaying sanga miras qilip béridighan zéminning üstige gunah yüklimigin»
Qoyuwétilgen ayalni qayturuwélish némishqa «yirginchlik ish» bolidu? Bu ayetler toghrisidiki bezi bayqighinimizni töwende bérimiz: —
(1) Injil dewrige kelgende, Reb Eysa «talaq qilish» toghrisidiki mesile toghrisida yéngi telim bergen; U Özige étiqad qilip egeshkenlerge: Talaq qilish dégen ish (öz jörisining zina qilghan ehwaldin sirt) qet’iy bolmaydu, deydu. U bu ayetler toghruluq: «Tash yüreklikinglardin Musa peyghember ayalliringlarni talaq qilishqa ruxset qilghan» deydu. «Matta» we «Korintliqlargha (1)»diki (talaq qilish toghruluq) «qoshumche söz»lirimizni körüng.
(2) Ayalini qoyuwetmekchi bolghan er kishi awwal guwahliqi bolghan «talaq xéti»ni béjirishi kérek. Bu ish ayaligha özige tewe bolghan nersiler we kérek bolghan yük-taqlirini yighishturup, öydin chiqishqa teyyarlashqa bir muddet waqit béridu. Dunyadiki bezi qanun-tüzümler astida, er kishi peqet ayaligha üch qétim: «Sen talaq» déyishi bilenla andin ayal kishi héch teyyarliq qilmay derhal öydin chiqishi kérek.
(3) Mezkur ayetlerde birinchi xil talaq qilish sewebi: «Ayalida birer set ishni bilip uningdin söyünmeslik» dégenliktur. Bu «set ish» zinaxorluq yaki buzuqluq bolalmaydu, chünki zinaxorluq yaki buzuqluq sadir qilghan kishi er bolsun, ayal bolsun ölümge mehkum qilinishi kérek idi. Shunga sewebi belkim ayali bashqa er kishiler aldida naz-kereshme qilishi yaki bashqilargha heddidin ashqan yéqinchiliqni körsitishi mumkin. U ayalini eyibligen shu sharaitlar astida u uni qoyuwetkinide, ayali peqet toyluq we özige tewe bolghan nersilernila öydin élip kétishi kérek bolghan bolushi mumkin (démek, ayalning érining héchqandaq mal-mülkini élip chiqish hoquqi yoq). Ikkinchi xil «talaq qilish»ta alahide seweb éytilmaydu, peqet ayalini yaqturmighini üchün talaq qiliwétidu. Shu dewrdiki Qanaanning etrapidiki bashqa ellerning qanun-nizam doklatlirigha qarighanda bundaq sharaitlar astida ayal kishining ikkinchi érining öyidin chiqqinida uning mal-mülkidin melum bir ülüshini élip chiqish hoquqi bar idi.
(4) Tékistke qarighanda, ayal kishining ikkinchi éri ölgendin kéyin yaki uning éri özini qoyuwetkendin kéyin ayal kishi xalisa qaytidin bashqa birsi bilen toy qilishqa bolidu. Lékin birinchi érige nésbeten u «napak» hésablinidu. Birinchi éri uni qaytidin emrige alsa bu ish némishqa Xuda aldida «yirginchlik» déyilidu?
Insanlarning gunahliq tebiiyitige qarap, bizningche sewebi töwendiki ikki ishlardin biri bolushi mumkin: —
(a) Ayal kishining awwalqi éri emeliyette uningda héchqandaq «set ish» körmigenidi, belki köz qirini bashqa bir qiz yaki ayalgha tashlighan bolushi mumkinidi. Uning: Ayalimning «set ish»ini kördüm, dégini shu ikkinchi ayalni élishigha bir bahane idi, xalas. Lékin yuqiriqi qanun belgilime uninggha: «Hazirqi ayalingni qoyuwetseng uni qayta emringge alalmaysen» dep agah qilidu. Xuda ayal kishini er kishige tewe birxil mal-mülük bolushqa yaratqan emes; herqandaq insan melum bir mal yaki tamaqni zakas qilinghandek, birdem «alimen», birdem «almaymen» dégendek muamilige uchrisa bolmaydu. Bundaq muamile Xuda aldida heqiqiy «yirginchlik»tur. Shunga mezkur belgilime er kishining ayalini talaq qilishtin ilgiri ularning er-xotunning munasiwitining qimmiti toghruluq obdan oylinishqa türtke bolush üchün bérilgen, dep qaraymiz.
(e) Ikkinchi mumkinchiliki barki, er kishi heqiqeten ayalida melum «set ish» körgen bolup talaq qilghanidi. Halbuki, ayal kishi ikkinchi éri ölgendin kéyin yaki uning teripidin qoyuwétilgendin kéyin awwalqi éri uni mal-mülüklük dep bayqap, uning bilen qaytidin toy qilmaqchi. Lékin buning sewebi saxtipezliktin bashqa héch nerse emes. Toy qilish niyiti muhebbet emes, sap ach közlüktin ibarettur. Shungamu shundaq meqset bilen qaytidin toy qilish Xuda aldida «yirginchlik» dep békitilidu we bu er kishige nisbeten uning burunqi ayali «napak» déyilidu. Lékin, shu ayal bashqa er kishi bilen toy qilsa bolidu.