Tewrat 28-qisim
«Hoshiya»
(Hoshiya peyghemberning kitabi)
Kirish söz
Peyghember toghrisida
Biz Hoshiya peyghemberning atisining «Beeri» ikenlikini bilginimizdin sirt, uning arqa körünüshi toghruluq héchqandaq melumatqa ige emesmiz. U Israilning («shimaliy padishahliq» yaki «Efraim» depmu atilidu) shimaliy padishahliqida bésharet bergen. Uning bergen bezi bésharetliri Yehuda (jenubiy padishahliq) toghruluqtur.
Yézilghan waqit
Hoshiya Yehudaning töt padishahini we Israilning bir padishahini tilgha alidu, u mushu padishahlarning dewride bésharetlerni bergen. Hoshiyaning birinchi oghli tughulghanda, u Israildiki «Yehu sulalisi»ning axirlishishi, yeni «Yereboam (II)»ning ölümi toghruluq bésharet bergen. Shunga bilimizki, uning bésharetliri shu padishahning ölümidin az dégende bir yil ilgiri, yeni miladiyedin ilgiriki 754-yili bashlanghan. U az dégendimu yene 40 yilghiche, yeni miladiyedin ilgiriki 715-yilighiche dawamliq bésharet bergen. Uning peyghemberlik xizmiti Israilning shimaliy qebililirining Asuriye impériyesi teripidin sürgün qilinishi, démek Israilning eng axirqi alte padishahliqining qalaymiqan dewrigiche yetken. Biraq u padishahliqning bu alte padishahidin héchqaysisining ismini tilgha alghuchiliqi yoq dep qarighan bolsa kérek. U Amos, Mikah hem Yeshaya peyghember bilen zamandash idi; Amosqa oxshash uning bésharetlirimu shimaliy padishahliqqa qaritilghan. Hoshiya peyghember Amosning bezi sözlirini neqil keltüridu.
Téma
Bala waqtimizda chonglarning dunyasi bizge bek ghelite we sirliq tuyulatti. Hemmide ular belgilimilerni békitetti — bu némidégen zor küch-hoquq-he! Ularning yene pul-dunyasi bar (ularda choqum pul bar dep oylayttuq) — «Bu némidégen zor erkinlik-he! Ular némishqa bu pulni oynashqa xejlimeydighandu?!» dep oylattuq. Eger bizde shunche küch-hoquq, shunche keng erkinlik bolghan bolsa, biz balilar néme ishlarni qilattuqkin tang!
Biz chong bolghandin kéyin, ishlarning hazir özimizning balilirimizgha körüngendek unche addiy bolmaydighanliqini bilimiz. «Küch-hoquq» séhirlik bir enggüshter emes. Biraq bizning Xuda toghruluq bolghan oy-pikrimiz balilarche addiy bolushi mumkin — «Xuda shunche zor küch-hoquqqa ige, uningda xalighanche ishliteleydighan shunche bayliq-erkinlik barghu,... eger Xuda derweqe «Hemmige Qadir», shuningdek «Hemmidin méhriban» bolsa, u némishqa rezillikni dunyadin biraqla élip tashlimaydu? Némishqa hemme ademni biraqla «durus» qiliwetmeydu...?».
Hoshiya peyghember bizge bu mesilining yene bir teripini — yeni, Xudaning teripini — bizge échip béridu. Xuda Hoshiya arqiliq bizge bextsiz bir ailini tonushturidu. Bu aile peqet bextsiz bolupla qalmay, belki éghir mesilige duch kelgen bir aile — Xudaning Öz ailisidur. Xuda Özini mushu mesililik ailidiki héchkim sürüshtürüshke pétinalmaydighan mustebitke, yaki özini intayin söyidighan bala-chaqiliri bar bir atigha emes, belki ayali tashlap ketken bir erge, öz öyide turup yattek bolup qalghan, baliliri tézla halaketke mangidighan bir atigha oxshitidu.
Emdi mushundaq ehwalda Xudaning «Hemmige qadir» bolushining we uning qaltis tedbirlirining néme roli bolsun? Bundaq ailidiki mesilige «passip chidash» toghra amal emes, buningdin héch netije chiqmaydu, elwette. Biraq zor küch-hoquqini körsitidighan «zorluq» taktikilarmu toghra amal emes. Mushundaq qorqutushning netijisi ayalning «dédektek» titrishi, balilarning dehshet-qorqunchtin béshini ichige tiqiwélishi bolidu, xalas. Mundaq qorqunch ichide turghan nikah we aile tolimu muhebbetsiz we ehmiyetsizdur. Er-ayalliq we ata-baliliq munasiwetler mushundaq buzulghan bolsa uni tézla eslige keltürüshke amal yoqtur — hetta «Hemmige qadir» üchünmu shundaqtur. Oylimighan yerdin, Hoshiyadek éghir-bésiq bir peyghemberge Xuda tosattin mundaq deydu: «Barghin, pahishe ayalni öz emringge alghin» — chünki (qisqartip élindi) «Men özüm siler Israil bilen wediliship ehdileshkinimde, Menmu del shuninggha oxshash bir ishni qilghan». Shuning bilen Xudaning bu derd-elemlik ishliri Hoshiyada eynen réalliqqa aylandurulidu (1-bab, 2-ayet).
Biz oylaymizki, Hoshiyaning könglide bu bichare ala köngül ayal Gomerge nisbeten alliqachan birxil muhebbet peyda bolghan bolsa kérek (muhebbet yolliri intayin sirliqtur) biraq Xuda bashtin bashlap uninggha Gomerning qandaq ikenlikini körsetkenidi — shunga Hoshiya choqum deslepte bu nikahgha nisbeten: «Nikahimiz ongushluq bolmaydu» dep oylighanidi. Gomer suyuq, alaköngül bir ayal, u he dégendila Hoshiyani tashlap kétishi mumkin idi. Ular aile qurushqa bashlidi; u Hoshiyadin bir oghul tughdi. Kéyin yene ikki bala tughuldi — ular Hoshiyaning emes idi. Gomer derweqe uni tashlap ketti, Hoshiyani reswa qildi — biraq uzun ötmey Gomer özinimu reswa qildi; chünki uning ashnisi özige oxshash erzimes we insapsiz bir kishi bolup chiqti. Uzun ötmey Gomer uning burnidin yétilep mangidighan bir quli we mehbusi bolup qaldi. Gomer öyge qaytishnimu oylimaytti; qaytish imkaniyitinimu qet’iy yoq, dep oylighan bolushi mumkin idi. Kéyin uni izdep barghini yenila uning éri Hoshiya boldi; Hoshiya uning könglini élip uni öyge qaytishqa ishendürüshi kérek bolupla qalmay, u yene Gomerni qulluqtin sétiwélishi kérek idi. Bu uning üchün asan emes idi; u heqning bir qismini pulda, bir qismini tawarda tölidi. Bu peqet bir «qayturuwélish sodisi» emes idi; chünki Xuda uninggha: «Barghin, yene ashnisi teripidin söyülgen we zinaxor bir ayalni söygin; Men Perwerdigarning Israilgha (gerche ular yat ilahlar teripige ötüp ketken bolsimu) körsetken söygüsidek uni söygin» (3:1)
Bundaq «üch bulungluq muhebbet»ni hel qilishta biz «küch-hoquq»ning yaki zorluqning az ishlitilgenlikini körimiz; chünki «küch-hoquq»ning özi yalghuz héchnimini hel qilalmaydu. Buning ornida azab-oqubet, iza-ahanet, sewr-taqetlik kütüsh, yüz turane sözlishish, yélinip-yalwurushla axirida bir-birige qaytidin baghlinishni élip kélidu. Xuda insangha erkinlik we tallash yolini teqdim qilghandin kéyin U Özimu mushu erkinlikni héchqachan depsende qilip baqqan emes.
Munasiwetlerni eslige keltürüshkimu bedel tölesh kérek; eng éghir bedel pul emes, belki ret qilishqa yaki «kona ziddiyetke tégish»tin chiqqan xapiliqqa tewekkul qilish, uqushmasliqlarni asta-asta yoqitish, munasiwetning dawamlishishigha we téximu güllinishige axirghiche bel baghlashtin ibarettur. «Men uni Özümge bend qilimen ...Men uning könglige sözleymen...» — deydu Xuda, we: «Men séni ebedil’ebed Özümge baghlaymen» (2:14, 19). Hoshiya ayaligha özining bashqilar bilen bille bolmaydighanliqini, Gomerningmu bashqilar bilen bolmasliqini éytidu: — «Men uninggha «Sen men üchün uzun künler kütisen; sen pahishilik qilmaysen, sen bashqa erningki bolmaysen; menmu sen üchün oxshashla kütimen» — dédim» (3:2-3).
Mana bu aldinqi üch babning hékayisi we kitabning birinchi qismi. Ikkinchi qismi Hoshiya peyghemberning herqaysi yerde we sorunda yetküzgen bir qatar ayrim-ayrim xewer-bésharetliridin terkib tapqan bolushi mumkin (yene on bir bab). Mushu yerde dégümiz kéliduki, Hoshiyaning nikahidiki chongqur azab we derd-elemliri uning könglini Xudadin kelgen xewerlerni qobul qilishqa teyyarlighan. Shuning bilen u shu xewerlerdiki küchlük qizghinliq, ötünüsh, agahlandurush we chongqur derdlerni awwal chüshinishke, andin yetküzüshke layiq qoral bolup chiqti. Peyghemberler hergiz «kechlik xewer diktor»i yaki Xudaning «mikrofon»i emes. Xuda öz xelqige köyünidighan ademlerni ishlitidu; ular éytqan ular özlirining ish-heriqetliri ularning yetküzidighan Xudaning söz-kalamining köp tereplerde jismaniy bir ipadisi bolidu; démek, ular özliri shu söz-kalam bilen «bir bolidu».
Bu jehettin we bashqa köp jehetlerdin éytqanda, Xudaning Tewrattiki peyghemberlerning xizmetliri arqiliq körsetken axirqi, shundaqla eng ulugh meqsiti bolsa Mesih Eysaning dunyagha kélishige teyyarliq körüshtin ibaret idi. Mesih Eysaning Özi «Xudaning Sözi» «Kalam» dep atilidu. Démek, Uning Özi Xudaning bizge yetküzmekchi bolghan xush xewiridur. Injilda: «Kalam insan boldi hem arimizda makanlashti; we biz Uning shan-sheripige qariduq — u shan-sherep bolsa, Atining yénidin kelgen, méhir-shepqet we heqiqetke tolghan birdinbir yégane Oghliningkidur» — dep xatirilengen.
«Hoshiya peyghember» kitabigha qaytip kelsek, biz uning bésharetliridin shuni chüshinip yétimizki, Xuda, Xudaning Öz xelqi Israil we Israilning könglini azdurmaqchi bolghan «Xudaning reqibliri» (yeni herxil butlar) arisidiki munasiwet addiy bir «üch burjeklik» munasiwet emes, belki «köp tereplik» munasiwettur; Israilning köngli köp terepke tartidu: —
(1) Herxil butlargha, bolupmu «Baal»largha choqunush; (bu choqunush Xudagha wapasizliq bolup, rohiy jehette pahishilik hésablinidu);
(2) Chiriklik; kahinlarning öz imtiyazlirini öz menpeetige ishlitishi;
(3) Xudagha tayanmay, bashqa butperes eller bilen ittipaqlishish;
(4) Herxil zulum-zorawanliq we zinaxorluq;
Buninggha qarita Xudaning inkasi: «Meyli, ular qurup ketsun» dégen bolsa adil bolatti. Biraq U Israil bilen Musa arqiliq ehde tüzgenidi; er öz ayaligha ehde tüzgendek, U ulargha nisbeten herdaim ehdiside turghuchi Xudadur. U ötünidu, ökünidu, agahlanduridu, ularning ishlirigha zor küchi bilen qol salidu, Öz hökümlirini körsitidu; biz köp qétimlap jaza élip kélidighan axirqi söz hazir éytilip boldi, dep oylaymiz, andin Xuda yenila ulargha rehim-shepqet, towa qilish pursitini tutup turidu.
Öz jemiyitimizde körülgen qalaymiqanchiliqqa qarita tedbir qollinishta mundaq üch xil pikir éqimi bar: Biri: — «Temkin bolayli» «Biz arilashmisaqchu, bu unsurlar öz béshini yeydu, öz paltisi bilen öz putini chapidu». Yene biri: «Qattiq qolluq bolmisaq bolmaydu — téximu ching tüzüm, téximu küchlük terbiye, téximu qattiq jazalar kérek» — deydu. Üchinchi bir éqim: «Rehimdil bolayli — biz yoldin chiqqanlargha mulayimliq, rehimdilliq körsitishimiz kérek. Xeqlerning wijdanigha söz qilishimiz kérek» — deydu. Bu tedbirlerdin biri yekke-yégane ishlitilse, hergizmu kupaye qilmaydu, shuningdek anarxizm-hökümetsizlikke, ichki urushqa yaki mushtumzorluqqa chong bir yochuqni qalduridu. Qarighanda bu üch yaki uningdinmu köp tedbirdin bolghan bir yughurulmini ishqa sélish kérek; bu murekkep bir mesile üchün murekkep bir xil amal hésablinidu.
Xuda Hoshiya arqiliq Özini «temkin» körsitidu: «U Özini tartip ulardin yiraqlashti» (5:6), «Efraim butlargha chaplashti; uning bilen héchkimning kari bolmisun!» (4:17), «Ular shamal térighan, emdi qara quyunni oridu» (8:7); U yene Özini «qattiq qolluq» körsitidu: «Men Efraimgha shirdek bolimen», «U ular (Israil)ning qebihliklirini ésige keltüridu, ularning gunahlirini jazalaydu» (5:14, 9:9); shuningdek bolupmu Özining «mulayim, rehimdil»liqini ipadileydu: — «Men qandaqmu séni tashlap qoyimen, i Efraim?», «Men ularni «arqigha chékinishliridin» saqaytimen» (8:11, 14:4). Démek, Xudaning rehimdil méhri-shepqetlirini körsitish jehette peyghemberler arisidin Hoshiyaning aldida turidighini yoq. Hoshiya we Gomerning axirqi ehwali qandaq boldi? U bu hékayining ayighini éytmaydu; Hoshiyaning köngül bölidighini özi toghruluq emes, belki Xuda toghruluq xewerni bizge yetküzüshtin ibaret. Biraq Xudaning Israil bilen bolghan munasiwiti axir bérip (axirqi babta) Israilning chin dilidin towa qilip Öz yénigha qaytishi bilen axirlashqandek, Hoshiyaning Gomer bilen bolghan munasiwiti oxshashla bextlik axirlashqan dep ümid qilishqa pétinalaymiz. Biz «qoshumche söz»imizde yene Israilning kélechiki üstide azraq toxtilimiz.
Israillar Xudani we Uning ötünüshlirini özidin néri qilish üchün téximu köp «diniy» paaliyetlirini awutqan. U daim: «Biz téximu köp qurbanliqlarni élip kélimiz» dep oylaydu. Xuda ular toghrisida: «Ular qurbanliqlargha amraq» — deydu. «Ular qoy padiliri we kala padilirini élip Perwerdigarni izdeshke baridu» — biraq Uni izdep tépish yoli u emes. Bular peqet nersilerla, xalas — Xuda ademlerni xalaydu — yeni chin könglidin towa qilghan, özlirini Xudagha béghishlighan, pütünley we menggü Öziningki bolghan ademlerni xalaydu. Kitabdiki barliq qattiq tenqidler, kinayilik teswirleshler, qorqunchluq bésharetler we jiddiy ötünüshler del mushu meqsetni közde tutidu. Kitab bu derd-elemlerning eng axirqi méwisi bilen axirlishidu; Xudaning Israil bilen bolghan bu bextsiz nikahi, Hoshiyaningkidek jiddiychilik we asiyliq bilen emes, belki aramxudaliq, xatirjemlik, xushalliq bilen tolghan bir nikah bolidu. Xudaning Israil bilen nikah munasiwetidiki «zimistan qish» ötüp, güller berq urup chéchekligen bahar pesli haman yétip kélidu. Xudaning Özige sadiq bolghan ayali Israil axirda Öz yénida turidu!
«Baal»lar toghruluq
«Baal» toghruluq azraq chüshendürüp öteyli. «Baal», «er» (érim) we «xojayin» dégen menide bolup, eslide Xudani teswirleshke ishlitilidighan söz idi. Qedimki waqitlarda Israillardin isimliri «Baal» dégen sözni öz ichige élip qoyulghan isimlar bar idi. Shu chaghda bu söz toghra menide ishlitilgenidi. Biraq Israilning etrapidiki ellerning köpinchisi bu sözni öz butlirini teswirlesh üchün ishletken. Shunga Israil butpereslikke aldinip ketkende: «Mana, «Baal», yeni Xudayimiz» dégen. Yat eller üchün «Baal» mol hosulgha we mallirining yaxshi nesillendürülüshige kapaletchi bolghan. Uni bu ishlargha obdan sélish üchün ular uning qurbangahining yénida mexsus «Baal»gha atighan pahishe ayallar bilen yatatti; «Baal» bu ishlarni körgende «öz wezipisini ésige élish kérek idi». Uning üstige «Baal» «telep qilghan qurbanliqlar» peqet qoy-kalila emes, yene insanlar bolatti. «Baal» adette mozay yaki buqa sheklide yasilatti.
Terjimimizde biz Tewratshunaslarning tetqiqatliridin, bolupmu Yehudi alim «Doktor Arnold Fruxténbaum», amérikilik alim «Proféssor Dawut Xubbard» we engilyeliq alim «Dérik Kidnér»larning eserliridin paydilanduq. Mezkur «kirish söz»de biz Kidnér ependimning «kirish söz»idin köp sözlerni neqil keltürduq.
Mezmun: —
1-3-bablar: |
Mesililerge tolghan bir aile |
4-14-bablar: |
Hoshiya peyghember Israilgha yetküzgen birnechche xewer-bésharetler. |
••••••••
Qoshumche söz
Emdi Hoshiya peyghember bügün bizge némilerni deydu? U héch bolmighanda bizge töwendikilerni uqturidu: —
(1) Xuda beziler tesewwur qilghandek bizdin tolimu yiraq bolghan bir séhirger emes. Shundaqla U Özi bizge békitken erkinlikke yaki tallash imkaniyetlirimizge dexli qilip bizni «mashina ademler» qatarida kontrol qilidighan Xuda emestur. Eger biz erkinliklirimizni xata yaki qalaymiqan ishletsek, undaq ixlassizliq bir ademni, nikahni, ailini yaki elni halaketke élip baridu.
(2) Xuda méhir-muhebbetni körsitishte U héch bilgüchilerni, héch söyülmigenlerni, söyümlük bolmighanlarni, erzimeslerni söyidu; qisqisi, pütkül dunyadikilerni söyidu; ularni qutquzush üchün herqandaq bedel töleshke teyyar turidu.
(3) U hergizmu «üch burjeklik muhebbet»ning bir burjiki bolushqa yaki «töt künlük nikah»qa razi bolmaydu. Uning üchün nikah yaki bashqa munasiwet bolsun, toluq, sadiq, menggülük muhebbettin bolushi kérekki, uningdin azraqmu kem bolsa hergiz razi bolmaydu.
Hoshiyaning bésharetliri, Israilning kélechiki
(1:11) «Israil baliliri we Yehuda baliliri birge yighilidu, özlirige birla bashni tikleydu we turghan zémindin chiqidu; chünki «Yizreelning küni» ulughdur!»
Bu söz we bashqa bésharetlerge qarighanda, «Israil» we «Yehuda» axirqi zamanda yene birleshken birla xelq — «bir bashliq» xelq, «Qutquzghuchi-Mesih»ning yétekchilikide bolghan bir xelq bolidu. Emeliyette «Israil» yaki «Efraim»ning Yehuda bilen birleshtürülüshi alliqachan bashlanghan. Bizningche buningda az dégendimu töt basquch bar: —
(1) Asuriye impériyesi tajawuz qilghinida bezi Israillar Yehudadin panah izdishi mumkin idi («2Tar.» 15:8-15, 30-31 bab, 33:1-9)
(2) Yehuda Babil impériyesige tarqitilip sürgün qilinghinida, shübhisizki, (70 yil ilgiri Asuriyege sürgün qilinghan) Israil qebililiridikiler bilen uchrashqan we birleshtürülgen. Buninggha ispat, Yehudiylar sürgünlüktin Pelestinge qaytip kelgendin kéyin, özlirini köp qétim «Israil» we «on ikki qebile» dep atighan (mesilen, Tewrat «1Tar.» 9:1-3, «Ezra» 1-2-bab, 8:35, «Neh.» 1:6, 7:7, 11:3 qatarliqlar).
(3) Bizningche 1-bab, 10-ayettiki bésharet (töwendiki ayetlerni körüng) kelgüsidiki «jismamiy Israil»ning emelge ashurulushi bolidu. «Jismaniy Israil» déginimiz, Xuda ulargha miras qilghan Qanaan zéminida kelgüside turidighan Israil xelqini körsitidu. Israilning qebililiridin yoqap ketken köp kishilerning zadi kim we qeyerde ikenlikini héchkim bilmigini bilen bir Xuda obdan bilidu.
(1:10) «Biraq Israilning balilirining sani déngizdiki ölchigili yaki sanighili bolmaydighan qumdek köp bolidu; «Siler Méning xelqim emessiler» déyilgen jayda shu emelge ashuruliduki, ulargha: «Siler tirik Tengrining oghulliri!» — déyilidu».
Rosul Pawlus bu sözning Mesihke ishengen «yat eller (Yehudiy emesler) bolghan bizler»ni körsitidighanliqinimu Injilda éytidu: —
«Shuning bilen Özining rehim-shepqitining nishani qilghan, Özi shan-sheripige muyesser bolushqa aldin’ala teyyarlighan «qachilar»da, yeni Özi Yehudiylar arisidinla emes, belki eller arisidinmu chaqirghan bizlerde shan-sheripining cheksizlikini namayan qilish üchün shundaq qilishni xalighan bolsa, buninggha néme bolatti?
Bu xuddi Xudaning Hoshiya peyghember arqiliq éytqinidek: —
«Esli xelqim hésablanmighan xelqni xelqim,
Esli söymigenlerni söygenlirim deymen»;
We yene: — «burun ulargha: «Siler Méning xelqim emessiler» déyilgen jayda,
Kelgüside del shu jayda ulargha «Tirik Xudaning oghulliri!» dégen nam bérilidu».
(Injil, «Rimliqlargha, 9-bab, 23-26 ayet)
Shunga «Kim dana bolup, bu ishlarni chüshiner? Chéchen bolup, bularni biler»...
«Özünglar bilen bille sözlerni épkélinglar, Perwerdigarning yénigha qaytinglar;
Uninggha: «Barliq qebihlikni kechürgeysen,
Shapaet bilen bizni qobul qilghaysen,...
Chünki Sendinla yétim-yésirler rehim-shepqet tapidu» — désun!
Shuningdek Xuda bizge: —
«Men ularni «arqigha chékinishliri»din saqaytimen, Men ularni chin könglümdin xalap söyimen; chünki Méning ghezipim uningdin yandi. Men Israilgha shebnemdek bolimen;
U niluperdek berq uridu, yiltizliri Liwan kédir derixidek yiltiz tartidu; uning bixliri shaxlap yéyilidu, uning güzelliki zeytun derixidek, puriqi Liwan kédiriningkidek bolidu» — deydu! (14:9, 2-6).