Tewrat 27-qisim


«Daniyal»


(Daniyal peyghemberning kitabi)



Qisqiche mezmuni


«Daniyal» dégen bu kitab Tewratning bir qismi bolup, Tewrat dewridiki eng ulugh peyghemberlerning, yeni Yeshaya, Yeremiya, Ezakiyal hem Zekeriyagha oxshash peyghemberlerning kitabliridin biridur. Shübhisizki, peyghember Daniyal özi bu kitabni yazghan.

Xudasiz kishiler bu kitabtiki telimlerge herdaim qet’iy nepretlinip we qarshi turup kelgen. Chünki ushbu kitabtiki bésharetlerning shunche top-toghra emelge ashurulghanliqi herqaysi eqli bar kishige Perwerdigarning küch-qudritini éniq ispatlaydu.  

Arqa körünüshi 

Yehudiylar Perwerdigardin yüz örüp butlargha choqunushi tüpeylidin, Perwerdigar ularning yat impériyelerge esirge tutulup, sürgün bolushi dégen jazagha yol qoyghan. Bergen jazasi shundaq bolghan bolsimu, «Perwerdigarning jaza qorali» bolghan Babilliqlar Xudaning belgiligen jaza dairisidin zor derijide éship, Yehudiylargha qattiq zorawanliq qilghanidi. Babil (Babilon) impériyesi nurghun Yehudiylarni özining qulliri qilish üchün esirge alghan. Daniyalmu ularning arisida bar idi. Shu chaghda u on besh-on alte yashlarda idi (miladiyedin ilgiri 605-yili).

Xuda muellipning béshidin ötközgen kechürmishliri we uninggha ewetken ghayibane alametler arqiliq shu zaman xelqini righbetlendürgen. Daniyalgha bérilgen bésharetler Öz xelqige ikki ish toghruluq xewer yetküzidu. Birinchidin, Xuda tarixning pütün jeryanini idare qilidu; ikkinchidin, Xuda shundaqla barliq ishlarni Öz padishahliqining berpa qilinishigha nishanlaydu.

Mezkur kitab ikki qisimgha bölünidu: birinchi, Daniyal we uning bilen bille sürgün bolghan hemrahlirining kechürmishliri, yeni ularning qandaq qilip Xudagha bolghan ishenchisi we itaetchanliqi bilen düshmenliridin ghalib kelgenliki. Bu weqeler Babil we Pars padishahliqi dewrini arqa körünüsh qilidu. Ikkinchi qismida bolsa, Daniyal körgen bir qatar ghayibane alametler bolup, simwolluq ishlar arqiliq Babil, Pars we ulardin bashqa birqanche impériyening güllinishi we xarablishishi bayan qilinidu. Bu bayanlar ularning weyran qilinishi we Xudaning padishahliqining berpa qilinishi, Mesih (Qutquzghuchi)ke alemdiki barliq hoquq bérilishidin ibaret üch ish teng birla waqitta bolidighanliqini sherhleydu.


Mezmun: —

Daniyal we uning buraderliri  (1:1-6:28)

Daniyal körgen ghayibane alametler  (7:1-11:45)

(1) 

Töt mexluq    (7-bab)

(2)  

Qochqar bilen téke   (8-bab)

(3) 

«Yetmish «yette»»   (9-bab)

(4) 

Ottura sherq toghruluq bésharetler  (10-11-bab)

(5) 

Xatime    (12-bab)

••••••••



Qoshumche söz 


Bezi muhim sawaqlar we bésharetler

Bu qoshumche sözde arqa körünüshlirini, bezi ulugh bésharetlirini we bu bésharetlerning tarixta emelge ashqanliqini oqurmenlerge tonushturushqa yardimi bolar dégen ümidte yézilghan. 


Mezmunlar:

(1) Kitabning tarixi we ehmiyiti toghrisida

(2) Qandaq qilip sap dil, sap wijdanliq bolush we uningda ching turush

(3) (2-bab) Chong heykel

(4) (5-bab) Babil sheherning ghulitilishi toghruluq

(5) (7-bab) Yawayiy zor mexluq

(6) (8-bab) Qochqar we öchke

(7) (9-bab) 70 hesse yette waqit

(8) (12-10-bab) Axirqi bésharetler.


(1) Kitabning tarixi we ehmiyiti toghrisida

Xudasiz kishiler tarixtin buyan bu kitabning telimlirige jan-jehli bilen öchmenlik qilghan we qarshi turup kelgen. Mubada Tewrat yaki Injilda «Daniyal» qismidin bashqa bésharet bergen qisimlar bolmighan ehwaldimu, peqet «Daniyal» qismining özila heqiqetke teshna bolghan herbir kishige: «Ershte chongqur sirlarni ashkarilaydighan bir Xudaning barliqi»gha qarita yéterlik ispatlarni teminleytti (2-bab, 28-ayet). Shuningdek, «Daniyal» qismi yene ezeldin buyan hemme ishni we shundaqla bizni obdan bilidighan bir Xuda bar dep éniq ispat béridu. «Daniyal» qismidiki bezi bésharetler nahayiti éniq, shunche toghra emelge ashurulghanki, bu pakitlar aldida xudasizlargha öz gunahini tonup: «Xuda bar» dep towa qilishtin yaki bolmisa, «Uningda déyilgen weqeler yüz bergendin kéyin yézilghan bir oydurma» déyishtin bashqa yol yoq idi. Bezi xudasizlar bolsa buni déyishke pétindi. Biraq ulugh Dawut peyghember dégendek: «Chünki hetta insanlarning (rezil) qehrimu Sen Perwerdigargha shöhret keltüridu». Xuda u xudasizlarning Muqeddes Kitabqa qaratqan hujumliridin «Daniyal» qismigha nisbeten téximu chongqur tekshürüshler élip barghuzulghan. Netijide, uning mezmunlirining heqiqetliki téximu üzül-késil ispatlanghan.


Yehudiy xelqi özlirige nazil qilinghan muqeddes Tewrat we Zeburgha qol tiqmaqchi bolghanlardin intayin qattiq qoghdap kelgen. Miladiyedin ilgirila, Yehudiylarda «Muqeddes Kitablar qisimlirining tizimliki» bar idi. Ularning yéngi «peyghember kitabi»ni bu tizimlikke kirgüzüshi tepsiliy tekshürüp-éniqlash, bolupmu kitab (öz zamani toghruluq) bergen bésharetler «emelge ashqanmu-yoq?» dep qattiq tekshürüshtin ötküzülgendin kéyinla bolatti. Xudasizlar: ««Daniyal qismi» bésharet qilghan ishlar yüz bergendin kéyin yézilghan bir yalghan kitab» dewalidu. Biraq xudasizlar dégendek ««Daniyal qismi» miladiyedin ilgiriki 200-yilliri etirapida yézilghan (emeliyette «Daniyal» miladiyedin ilgiriki 550-yilliri etirapida yézlighan) saxta bésharetlik kitab» bolsa, undaq tuyuqsiz peyda bolghan, ata-bowiliri shunche yillardin béri héchqandaq xewer tapmighan kitabni shu chaghdiki Yehudiylar tizimlikke kirgüzüshi qet’iy mumkin emes idi!

Tewrat we Zeburdiki bashqa qisimlargha oxshash, «Daniyal»ning hazirqi bar bolghan eng awwalqi köchürülmisi miladiyedin burunqi 200-yili etirapida köchürülgen. Shu dewrde yézilghan kitablar «Daniyal»ni tilgha alghanliqi, uning xéli uzun waqitlardin béri mewjut bolup kelgenlikige ispat béridu. «Daniyal» qismi dangliq «Séptuagint» ichidin tépilidu. («Séptuagint» Yehudiylarning Tewrat we Zeburni yunan tili (grék tili)gha qilghan terjime nusxisi. U bezide qisqartilip «LXX» dep élinghan). «Séptuagint» dégen terjime miladiyedin ilgiriki 250-yili etirapida orunlanghan. Bu waqit «Daniyal»da aldin éytilghan bezi weqeler yüz bérishtin xéli ilgiri idi. Xudasizlar «Daniyal»ni bir «oydurma kitab» déyishte téxiche ching turiwerse, undaqta ular töwendiki soallargha jawab bérishi kérek: — 


(a) Hazirqi dewrdiki arxéologiyelik tekshürüshler bu kitabta xatirilengen tarixiy tepsilatlarning peqet öz közi bilen körgen kishi teripidinla yézilghanliqigha mol ispatlarni körsitip kelmekte. Démek, yazghuchi (xudasizlar dégendek) kéyinki dewrde yashighan bolsa, bu tepsilatlarni bilmigen bolatti. «Daniyal»ning yazghuchisi birnechche yüz yil ilgiri yoqalghan medeniyetler toghrisidiki hem Pelestindin intayin yiraq jaylarda yüz bergen weqeler toghrisidiki tepsiliy hem top-toghra tarixiy uchurlarni qandaqmu alalisun?


(e) Kitabning yazghuchisi téxi yüz bermigen ishlarni (eger u heqiqiy peyghember bolmisa) ademni heyran qalduridighan toptoghriliqi bilen qandaq aldin bésharet bérelisun?


(b) Bu bésharetlerning nadirlirini, bolupmu «Daniyal» qismi 9-babtiki «Qutquzghuchi-Mesih»ning dunyagha kélishi, Yérusalémning miladiye 70-yildiki qorqunchluq aqiwiti hem uningdin kéyinki Yehudiy xelqining béshigha chüshkenlirini (Daniyal heqiqiy peyghember bolmighan bolsa) qandaqmu chüshengili bolsun?! Héchkim bu «9-bab»ni «weqe yüz bergendin kéyin yazghan» déyelmaydu. Hetta tarixtin azraq sawati bar kichik balining bilimimu bundaq bolmighur nezeriyeni ret qilishqa yétidu.

Shunglashqa «Daniyal» qismining uningdiki weqeler teswirlengen eyni yillarda, yeni miladiyedin ilgiriki 605-536-yillarda Daniyal yaki uning bir pütükchisi teripidin yézilghanliqidin gumanlinishning qilche asasi yoq.

Mesih Eysaning Özi birnechche qétim «Daniyal» qismidiki sözlerni wasitilik yaki biwasite neqil keltürgen (mesilen, «Injil, «Mar.» 13:14).


(2) Qandaq qilip sap dil, sap wijdanliq bolush we uningda ching turush 

(1- we 3-babni körüng)

Daniyal we uning üch dosti peqetla 15-16-yashlardiki ösmürler bolup Néboqadnesar teripidin miladiyedin ilgiriki 605-yili esirge élinghan. Néboqadnesar bolsa yéngi bir impériyening yeni, Babil (Babilon)ning tunji padishahi idi. Bu yash ösmürler ata-aniliridin ayrilip, biraqla pütünley yat bir muhitqa keltürülgenidi. Bu yéngi muhit hem butpereslikke hem xurapiyliqqa tolghan. Daniyallarning ibadet qilghan Xudasi Perwerdigar ashu muhitta hem külkilik hem ajiz bir ilah dep qaralghan. Qedimki zamanlarda pütün dunyadiki kishiler Yehudiylarni bek ghelite dep qaraytti. Chünki, kimmu közge körünmeydighan bir Xudagha ibadet qilsun? «Perwerdigar» dégen körgili bolidighan bir mebud bolmisa, kishiler qandaqmu undaq bir Xudagha ishensun?


Emma Babilliqlar (ularning qarishi boyiche): «Yehudiylarning «Perwerdigar»i bolghan Xudasi mewjut bolghan bolsa, néme üchün U Öz xelqi bolghan Yehudiylarni qattiqchiliqqa qoyidu? U ularning Xudasi bolsa, némishqa ularni Babilliqlarning hujumidin qoghdimaydu? Bizning ilahlirimiz Yehudiylarning Xudasidin choqum küchlüktür» dep oylatti. Emeliyette (birnechche yüz yil ilgiri) Xuda Musa peyghember arqiliq Öz xelqi bolghan Yehudiylargha muqeddes qanun-permanlirini chüshürginide, «Bu qanun-permanlirimgha itaet qilsanglar silerni obdan qoghdaymen we silerge bext ata qilimen» dégen wedilernimu bergen. Yehudiylar buni obdan bilgen, biraq Babilliqlar we bashqa yat eller buni bilmigen, elwette. Hezriti Musa Tewratta, Yehudiylargha Xudagha (muqeddes qanun körsetken yolda) ibadet qilmisanglar, uninggha minnetdar bolmisanglar, butlargha choqunsanglar, özara adil we méhriban muamilide bolmisanglar Xuda silerning düshmininglargha yol qoyidu dep bésharet bérip ularni agahlandurghan. Düshmenlirining tajawuz qilip ularni esirge élip öz yurtigha élip kétidighanliqidin bésharet bergen. Hazir bolsa, Daniyalning ata-bowilirining we qérindashlirining Xudaning permanlirigha bolghan itaetsizliki tüpeylidin, del bu ish yüz bergenidi. Daniyal we üch dosti shundaq butpereslik qilghanmu? Yaq, biraq ata-bowilirining we öz dewrdiki bashqilarning gunahliri tüpeylidin ular chétilip qélip azab chekken. Bizning gunahlirimiz haman özimizdin bashqilarghimu (bashqilar gunahsiz bolsimu) yamanliq yetküzidu.


Padishahning ordisidiki xizmette bolush üchün, Daniyal we uning üch dosti yéngi bir tilni, yéngi örp-adetlerni we hetta Babilliqlarning xurapiy we gheyriy eqidiliri toghrisida öginishi kérek idi. Birinchi qétim Babil shehirining heywetlik derwazisidin kirip, sheherning 110 métr égizliktiki sépillirini, sépilning üstidiki 80 métr égizliktiki munarlarni körüshi bilen töt yash ösmürde qandaq héssiyatlar bolghandu? Chong butxanilar, butlirigha béghishlighan nahayiti chong tam resimliri we pütükler hemmila yerde bar idi. Her terepte bipayan baghlar, baghchilar we ordilar köründi. Ular birinchi qétim padishahning heywetlik ordisigha epkélingen waqit, ularning étiqadigha choqum éghir sinaq boldi. Pütün alemning hoquq merkizi mushu yoghan ordimidu, yaki bu töt dost körmigen Xudaning textimidu? Bu Babilliqlarning shunche zor küchi, shunche yuqiri hüniri we bilimi bolghandin kéyin, ularning Xuda toghrisidiki köz-qarishi toghrimidu?


Bügünki dewrde yashawatqan bizler üchün bu soalgha jawab bérish asandek turidu. Babil impériyesi yoqalghili uzun boldi; Babil dégen ulugh sheher xarabliqqa aylanghanidi. Arxéologlar buningdin 150 yil ilgiri uni tapqan. Daniyal, Yerimiya we bashqa Yehudiy peyghemberler aldin étqandek, uning heywisi, shan-sheripi pütünley yoqilip ketti. Lékin Daniyalning kitabi, jümlidin uning Xuda toghruluq dégenliri bizge qalduruldi.


— Biraq biz hezriti Daniyal bizge qaldurghan sawaqlarni rast ögenduqmu-yoq? Tarixta impériyeler, impératorlar meydangha kélidu, bezide bu millet, bezide u millet hoquqqa érishidu, lékin yene yoqilidu. Ular hoquq tutqan waqitlarda, xeqler ulargha ilah dep choqunidu, hetta ularni tümen ming yil yashar, dep exmiqane jöylüydu. Biraq ölüm bolsa ulardin ulugh we küchlük bir impératordur; dunya tarixida ölüm üstidin ghelibe qilip tirilgen hem asmangha qaytqan peqet bir adem bolghan. Bu ademning ölümi bolsa «Daniyal» qismida bésharet qilinghan. Uning tirilishimu wasitilik halda bésharet qilinghan, chünki uning dunyani sot qilishini, pütün alemni toluq idare qilish hoquqini qobul qilishini 7-babta körgili bolidu.

Daniyal, Hananiya, Mishaél we Azariyalar Xudadin yüz örütidighan shundaq bésimgha qandaq berdashlik bergendu? Ular qandaq qilip Xudagha bolghan sadiqliqida ching turghandu?


Bu soalgha bérilidighan jawab belkim köptur, biraq ulardin töwendikiler muhim amil bolushi kérek: —


(a) Ular Xudaning heqiqeten Hemmige Qadir ikenlikige, ersh-zéminni heqiqeten Uning yaratqanliqigha ishengen (2-bab, 20-22-ayetni, yeni Daniyalning duasini körüng).

(e) Ular Xudaning pütünley sap, pak-muqeddes we heqqaniy ikenlikige ishengen. Shunglashqa Xudaning permanlirigha boysunush, uning muqeddes namigha dagh keltürmeslikni özlirining hayatidin muhim dep qaraytti. Buni, üch dostining Néboqadnesargha qilghan sözliridin körgili bolidu (3-bab, 17-, 18-ayet). Hetta öz jénidin ayrilish xewpi astida, ular bir mebudqa choqunushni ret qilghan. 1-babtin bilimizki, yémeklik mesilisidin ibaret addiy bir ishtimu ular hetta mebudqa choqunush qiyapitide körünüp qélishnimu xalimighan (1-ban, 8-ayet, hem izahatini körüng). Padishahning ene shundaq ésil tamiqini yéyish Xudaning Musa peyghember arqiliq bergen Tewrat-qanunigha xilap bolghachqa, ular peqet köktat-umachnila ozuq qilishqa teyyar idi.

(b) Daniyal, Hananiya, Mishaél we Azariyalar Musa peyghember arqiliq bérilgen muqeddes qanundiki telimler we wedilerni hem ilgiriki peyghemberlerning söz-telimlirini özlirige chongqur singdürgenidi. Buni, Daniyalning Yerimiya peyghember qismini tetqiq qilghanliqidin (9-bab, 2-ayet) körimiz. Buni yene 9-bab, 9-19-ayette xatirilengen, Musa we Sulayman hezretliri arqiliq bérilgen Xudaning söz-wedilirini neqil keltürgen hezriti Daniyalning duasidin körimiz.

(p) Daniyal we uning üch dosti butperes Babilliqlargha semimiy we kichik péilliq pozitsiyini tutqan. Daniyallar ularni Xudani tonumighanliqidin kemsitmigen, eksiche Babilliqlarning heqiqetni chüshinishining tes ikenlikini tonup yétip, ularni yenila «Xudaning süritide yaritilghan insan baliliri» dep hörmetlidi («Yar.» 1:26ni körüng).

Bu pakitni biz aldi bilen «orda ghojidari»ning Daniyalni yaqturup qalghanliqidin körimiz (1-bab, 9-ayetni körüng). Eger Daniyal tekebburluq, chongchiliq qilghan bolsa, eger u özini bu yat yurtqa mejburiy élip kelgen bu Babilliqlargha öchmenlik saqlighan bolsa, eger u Babil ordisi özige belgiligen oqushlargha estaydilliq bilen bérilmigen bolsa, undaqta u hergizmu bu chong emeldarning hörmitige we muhebbitige érishelmigen bolatti. Shübhisizki, Daniyal Babilliqlarni Xudaning Öz xelqige sawaq-terbiye béridighan bir wasitichisi qilghanliqini, shundaqla ulargha öchmenlik saqlimasliq kéreklikini tonup yetken. Uning üstige, waqitning ötüshi bilen bu töt dost yene bir muhim nuqtini tonup yétishi mumkin idi: — Xuda ular we Babil impériyeside tarqilip ketken bashqa ixlasmen Yehudiylar arqiliq xudasiz butperes Babilliqlargha Özini tonutmaqchi idi. 4-babta biz Néboqadnesarning Xudaning uninggha néme dégenliki, uni meghrurluqtin qandaq qutquzup, kichik péilliqqa aylandurghanliqi heqqidiki guwahliqini körimiz. Bu guwahliq pütün impériye boyiche élan qilinip, tesiri nahayiti küchlük bolghan bolushi mumkin. Xuda bu dunyadiki her bir xelq-milletni söyidu we ularning towa qilishini hem Özining rehim-shepqitini tonup yétishini xalaydu.

Daniyalning her bir kishige bolghan hörmitini 1-bab, 12-, 13-ayette xatirilengen uning Arioqqa bergen jawabidin körimiz. Hetta Belshazardek bir exlaqsiz ademge tenbih bergen waqtidimu, sözliride adepsizlikning qilche puriqi yoq (5-bab, 17-22-ayet).

Daniyalning bashqilargha, hetta xurapiy Babilliq palchilargha bolghan rehimdil muamilisini 2-bab, 24-ayettin körimiz (palchiliq, remmalchiliq qatarliqlar Tewratqa xilap). Shu chaghda u padishahdin üch dosti we öz jéni üchünla emes, belki ölüm jazasigha mehkum bolghan barliq palchi, pir-ustaz we munejjimlar üchünmu iltimas qilghan. Özingiz oylap béqing. Eger Daniyal pursetperes bolghan bolsa, shu chagh uning üchün nahayiti yaxshi peyt bolatti. Chünki peqet Daniyalla padishahning chüshige tebir béreleytti. Shunglashqa u birla söz bilen barliq «reqibliri»ni ölüm yoligha ewetip, padishahning birdinbir meslihetchisi bolup chiqishi mumkin idi. Emma Daniyal pursetperes emes, belki rehimdil insanperwer idi.

(t) Axirqi nuqta: — Daniyal we üch dosti özlirining Xudagha itaet qilishi bilen Xudaning Öz dualirini heqiqiy anglighanliqigha ishengen. Ularning Xudaning küch-qudritining heqiqet ikenlikige, Öz bendilirige yardem körsitishke teyyar turidighanliqigha bolghan ishenchi toluq idi. Buni biz 1-bab, 12-, 13-ayettin körimiz. Daniyal orda ghojidaridin özi we dostlirining peqet umach-köktatnila istémal qilip salametlik siniqidin ötüshni iltija qildi. Adette kishiler undaq ghörigil tamaqlar bilen ozuqlansa, nahayiti asanla oruqlap kétidu, biraq Xuda ulargha beriket qildi. Ular saghlam, quwwetlik bolupla qalmay, belki padishahning ésil taamlirini yégen yigitlerdin téximu saghlam köründi. Biz Xudani xursen qilip Uning aldida sap dil yashashni xalisaq, U bu dunyaning köp sinaqliri, japa-musheqqetliri, chiriklikliki, aldamchiliqliri we bésimliri arisidin bizge tüz-durus mangidighan yolni yasap béridu. Orda ghojidaridek kishiler Perwerdigarning biz bilen bille bolghanliqini körüp, bizni orun bilen teminlep, bizning halal tirikchilik qilishimizgha yol béridu.


Xuda bizge, Uning yolida mangsaq U bizdin xewer alidighanliqigha ishench bergey! 


(3) Néboqadnesarning chüshi — chong heykel (2-bab)

Dunyaning pütkül tarixining bir babtila bésharet qilinghanliqi

Hakimiyet sistémiliri toghrisida 

Néboqadnesarning qorqunchluq chüshi u bir küni kechte, kelgüside dunyada néme ishlar bolar dégen oyda bolup uxlap qalghinida ayan boldi. Shu chaghda u intayin chong bir impériyening béshi idi. U qaysi yerge qoshunlirini ewetse, shu yurtlar uninggha tiz püketti. Bundaq ehwal cheksiz kétiwérermu? Uning impériyesining kelgüsi qandaq bolidu?


Xeqler belkim daim zongtonglargha, mensepdarlargha hewes qilishi mumkin. Biraq ularning turmushi belkim herqandaq kishilerdin muqimsiz, ghem-ghussilik bolushi mumkin. Bezide ularning etirapidiki herbir kishi ular üchün qorqunch, xewp körünüp, herdaim özlirining ornini qoghdash koyida yüridu. Ular özige heqiqiy sadiq kishilerni qandaq tépish endishiside yüridu. Sabiq Sowét Ittipaqining rehbiri Stalin buninggha tipik bir misal. U «toluq hoquqqa ige» bolghan bir «mustebit» bolsimu, uning axirqi yilliri rehimsiz qorqunch bilen tolghan. Shuning bilen u özining eng yéqin, eng söyümlük ademlernimu öltürgen.


Roshenki, Néboqadnesar ordisidiki «pir-ustazlar»ning özining qorqunchluq chüshige tebir bérish qabiliyitidin gumanlanghan. Uning ordisida shunche köp «palchi, pir-ustaz, jaduger we kaldiy munejjimler» bolghandin kéyin, kishiler bu padishahni belkim ulargha ishinidu dep oylishi mumkin. Lékin u ulargha ishenmigen. Uning Daniyal, Hananiya, Mishaél we Azariya bilen bolghan munasiwiti uninggha yéngi ölchemlerni yetküzgenmu néme? (1:19-20) Ishqilip u bu «pir-ustazlar»gha: «Chüshümni manga tekrarlap dep bérelisenglar andin tebir béreleydighanliqinglargha ishinimen» dégen sinaqni qoydi. Emeliyette herqandaq bir kishi perez bilen melum bir chüshke tebir béreleydu — eger emelge chiqsa, kishiler sizni maxtap kétidu, eger emelge chiqmisa, «Téxi waqti kelmigendu» dep chüshendürüshingiz mumkin. Yuqirida déginimizdek, herqandaq palchiliq Tewratqa xilap; Xuda Öz xelqi bolghan Yehudiylargha héchqandaq jadugerlik, palchiliq, remmalliq yaki tiltumarlargha yolighuchi bolmanglar, dep qet’iy agahlandurghan. Chünki Xudaning Öz xelqi üchün Özining ulargha chüshürgen yazma sözliri, permanliri we peyghemberlirining bésharetlik sözliri kupaye bolushi kérektur.

Daniyal we dostliri dua qilghandin kéyin, Daniyal ikkinchi kéchisi belkim Néboqadnesarningkige oxshash chüshni kördi. Biraq u bolsa Perwerdigarning wehiysi bilen bu chüshning menisini tonidi. Chüsh 2-bab 31-35-ayette, tebiri 37-45-ayette bayan qilinidu. Néboqadnesar ghayet zor égizlitiki beheywet bir heykelni kördi. Heykelning béshi altundin, kökrek we qolliri kümüshtin, bel we saghiriliri mistin, yuta-pachiqi tömürdin, puti tömür bilen layning arilashmisidin yasalghan. Bu heykelni körgendin kéyin Néboqadnesar «adem qoli bilen qézilmighan bir tash» kélip heykelning tömür bilen layning arilashmisidin yasalghan putini urup chéqiwetkenlikini kördi. Shuning bilen pütün heykel qiyma-chiyma qiliwétilip, hemmisi shamal teripidin uchurulup ketti. Biraq heykelni urghan tash bolsa ghayet zor bir taghqa aylinip pütün dunyani qaplidi.


Chüshning tebiri 37-45-ayette éniq we chüshinishlik halda bérilgen. Néboqadnesar we uning impériyesi altun bashning özi bolup, bu impériye miladiyedin ilgiriki 539-yilighiche dawamlashti. Shu yili u Pars millitidin bolghan Qoresh teripidin aghduruldi. Ikkinchi impériye emdi «Médialiqlar we Parsliqlar»ning, yeni ikki millet ittipaqining impériyesi idi. Bu ikki milletning ittipaqi belkim heykelning ikki béliki bilen körsitilgen. Bu impériye miladiyedin ilgiriki 334-yilighiche dawamliship, shu chaghdiki «büyük Iskender»ning qol astidiki Yunan (Grék) impériyesi teripidin aghduruldi. Xuddi kümüsh altungha yetmeydighandek, ikkinchi impériye «Babil impériyesige yetmeydu» déyilgen (39-ayet). Bu, belkim impériyelerning hakimiyet sistémisigha qaritilghan. Babilda bolsa padishahning mutleq hoquqi bar idi — uning herbir sözi qanun dep hésablinatti. Pars impériyeside bolsa padishahning hoquqi buningdin töwen idi. Padishah özidin ilgiriki padishahlarning emr-permanlirigha boysunushi kérek idi. Hetta özi chüshürgen permannimu kéyin uning özgirtish hoquqi yoq idi (mesilen, 6-bab, 12-17-ayetni körüng).


Pars impériyesi aghdurulushi bilen Grék impériyesi miladiyedin ilgiriki 63-yilighiche dawamlashti. Shu yili u Rim impériyesi teripidin aghduruldi. Grék impériyesi xuddi «mis kümüshke yetmeydighandek» yenila «Pars impérisiyige yetmeydu» dep körsitilidu. Bu nuqta yene belkim «hakimiyet sistémisi» bilen munasiwetlik. Iskender peqet qol astidiki serdarlirining hemkarlishishi bilen uning cheksiz padishahliqini idare qilalaytti. Uning hetta padishahliqini öz perzentlirige qaldurush hoquqimu yoq idi. Uning ölümidin kéyin uning impériyesi herbir böliki Iskenderning bir serdari teripidin bashqurulidighan töt bölekke bölündi.


Shunglashqa tötinchi basquch, yeni heykelning putliri, Rim impériyesi bilen bashlinishi kérek. Bu qismi bizge «tömürdin yasalghan» dep ayan qilindi. Tömür bolsa qimmiti jehettin «miske yetmeydu» lékin qattiqliqi we küchi jehette uningdin üstün turidu. Rim impériyesi derweqe idare qilghan xelq-milletlirige nahayiti rehimsiz, ilgiriki impériyeler bilen sélishturghanda qattiq qolraq idi. Uning «qattiq tüzüm»i bir xil din dégüdek bolup qalghanidi. Emma yene bir tereptin, Rim padishahining hoquqi ilgiriki padishahliqlarning padishahliri bilen sélishturghanda töwen turatti. Padishah aqsöngeklerdin terkib tapqan «meslihetchiler kéngishi»ning hemkarlishishi bilen impériyesini idare qilatti. Rim padishahliqi tarixining melum bir qismi impériye emes, belki «jümhüriyet» dep atalghanidi. Impérator (padishah)ning textini perzentlirige miras qaldurush (Babil yaki Pars padishahliriningkidek) hoquqi yoq idi. «En’eniwi sulale tüzümi» yoq idi.


Miladiye 364-yili (Waléntinus impérator bolghan waqtida) impériye ikki bölükke, yeni sherqiy we gherbiy qismigha parchilinip ketti. Shu chaghdin bashlap bügünge qeder gherb we sherqiy döletler otturisida heykelning «ikki yuta-pachiqi»gha oxshaydighan bir «küch tengpungluqi» bolup kelgen. 5-esirdin bashlap özara reqib bolghan ikki «Rim impériyesi» peyda bolghan. Sherqiy impériye bolsa «Konstantinopil» (hazirqi Istambul) shehirini, gherbiy qismi Rim shehirini merkez qilghan. Miladiye 800-yili, Fransiyening Sharlimang isimlik padishahi özini «Muqeddes Rim impériyesining Impératori» dep jakarlidi. 862-yili Gérmaniye padishahi Otto fransiyiliklerni meghlup qilip bu namni özige élip özini «Muqeddes Rim impériyesining (gérmaniyini merkez qilghan) Impératori» dep jakarlidi. U yene Rim impératorning mexsus unwani «Qeyser»ni özige nam qilip qoydi. Kéyinki 1000 yilliq tarixta Gérmaniyening padishahliri bu unwan bilen tonulup kelgen.


Emdi sherqiy qismida néme ishlar yüz berdi? 1453-yili Türkler «sherqiy Rim impériyesi»ge bésip kirip «Konstantinopil» shehirini élip, ismini Istambulgha özgertti. Impériyening beg-emeldarliri we alimlarning hemmisi Rusiyege qéchip barghan we Rusiyeni «rimlashturghan». Shu chaghdin bashlap Rusiye padishahi «Tsar» (yaki «Char») dep atilip kelgenidi. Bu bolsa «Qeyser» dégen unwanning yene bir sheklidur.

Shunga biz hazir mundaq bir muhim soalgha kélimiz. Biz dunyaning tarixidiki qaysi basquchta turuwatimiz?


Jawab shuki, bizning hazirqi dewrimiz «heykelning puti (ayaghliri)»dur. Néboqadnesar körgen heykelning putliri tömürdin emes, belki «tömür bilen séghiz layning arilashmisidin yasalghan». Bu nuqtining tebiri bolsa: «Bu u padishahliqning hökümdarlirining puqraliri bilen ittipaqlashmaqchi bolghanliqini körsitidu. Lékin tömür lay bilen arilashmighandek, bir bolalmaydu» dégenliktur.


Bu nuqta yuqirida sözliginimizdek, «heykelning téni töwenlep mangghanséri, matériyali nacharlishidu» dégen prinsipqa uyghun kélidu. «Tömür bilen layning arilashmisi»ning qimmiti hemme matériyaldin töwen bolidu. «U padishahliqning hökümdarliri puqraliri bilen ittipaqlashmaqchi bolghanliqi» dégen sözler yéqinqi zamanlardiki «mutleq hoquqning ajizlighanliqi»din ibaret weziyet sheklining del oxshitilishidur. Démokratiye, yeni «xelqning küchi» hazirqi zamanda gherbiy döletlerde we bügünki Rusiyede dégüdek «mutleq hoquqluq hakimiyet»ning ornigha dessidi.


«Démokratiyede bolsa, xelq özige mas kélidighan hökümetke érishidu» dégenni nahayiti jayida dep qaraymiz. Démek, eger bir démokratik memliketning xelqi exlaqliq bolsa, hökümiti oxshashla exlaqliq bolidu. Eger xelqi chirikliship ketken bolsa, hökümitimu chirikliship ketken bolidu. Bashqiche éytqanda, melum bir döletning «démokratiyisi»ning küchlükliki, peqet dölet xelqining exlaqining küchlüklikigila barawerdur. Shuning bilen bu dewrge qaritilghan bu bésharetning: «U padishahliqning bir qismi küchiyip, bir qismi ajizlaydu» dégenliki heyran qalarliq ish emes. Italiyeni (burunqi Rim impériyesining merkizi) misalgha alsaq, Ikkinchi Dunya Urushidin kéyin, uning démokratiye tüzümi ottura hésab bilen her ikki yilda yéngi bir hökümetni meydangha keltürgen. Bu muqimliq emes! Sewebi bolsa döletning xelqi chirikliship ketken («Mafia» yeni «Qara qol jemiyiti» küchlük tesir yetküzgen), shunglashqa ajiz hökümet meydangha kelgen.


Chüshinishimiz kérek bolghan mundaq intayin muhim bir nuqta bar. Néboqadnesarning körgen chüshi dunyaning pütkül tarixining, yeni öz waqtidin bashlap axir zamandiki dunyaning höküm qilinishi we Xudaning seltenitining peyda bolishighiche hemmisini öz ichige alidu.

Shunga mundaq xulasige kélimizki, biz heykelning «put barmaqliri» dégen basquchqa téxiche kelmiduq. Bu barmaqliri toghrisida: «Ular hökümdarlar textte olturghan mezgilde, ershtiki Xuda yimirilmes bir padishahliq berpa qilidu» dep yézilghan. «Daniyal» 7-babigha kelginimizde, éniqraq körüliduki, dunyaning tarixining eng axirqi basquchi awwal shalang munasiwetlik on padishahliq astida, andin kéyin peqet bir ademning, yeni «dejjal» (Mesihning reqibi)ning asariti astida bolidu (démek, bu «on barmaq» kelgüside pütün dunyani bashquridighan on hökümetni körsitidu). Biraq bizge ayan qilinghanki, bu basquch kelgende, Xuda Özining padishahliqini berpa qilidu. Ademning meghrurluqi zawalliqqa yüz tutidu — chünki «adem qoli bilen qézilmighan bir tash» peyda bolup, bu heykelni putidin urup, uning hemmisini weyran qiliwétip özi «Ghayet zor, pütün dunyani qaplighan bir tagh»qa aylinidu.


Emdi «adem qoli bilen qézilmighan bir tash» zadi némini körsitidu?

Bu shübhisizki, eslidiki kélip chiqishi insandin emes, belki yeni biwasite Xudaning Özidin kelgen bir ademni körsitidu. Bu kishini biz «insanoghli»ning süpitide «Daniyal»diki 7-babta téximu éniq körimiz. Uning padishahliqi «pütün dunyani qaplaydu». Bu kishi kim?


Muqeddes Kitabning bashqa qisimliri bu toghruluq bizni gumanda qaldurmaydu. «Daniyal» qisimda uning ismi bizge dep bérilmigini bilen, bu Reb Eysa Mesihdin bashqa héchkishi emes. Injildiki «Yuhanna» qisimda, U «Xudaning söz-kalami», yeni insandin kelmigen, Xudaning Özidin chiqqan süpette bizge tonushturulidu. Injildiki nurghun yerlerde Uning bu dunyagha qaytip kélidighanliqi, shuningdek bu dunyani sot qilidighanliqi andin jahangha hökümranliq qilidighanliqi ayan qilinidu.


Néboqadnesarning körgen chüshide dunyaning pütkül tarixi, yeni eyni waqittin taki Xudaning padishahliqighiche biraqla wehiy qilinghan. Bu nuqtidin Néboqadnesar kichik péilliqni öginishi kérek idi. U nahayiti heywisi bar padishah bolghini bilen, uning padishahliqi haman bir küni tügep, uning ornini bashqa padishahliq basidu. Axirida hemme padishahliq, memliketler zawal tapidu. Herqandaq kishi öz memlikiti yaki millitidin maxtinishini toxtitishi kérek. Bu dunyadiki barliq padishahlik-memliketler bolsa waqitliq bir bulut-tütek, xalas. Peqet Xudaning padishahliqi «menggü bir padishahliq»tur.


(4) 5-bab — Babil shehirining örüwétilishi toghruluq

 Bu Téma üstide «Yeremiya»diki «qoshumche söz»de bayan qilinghan, «Babil shehirining örüwétilishi toghruluq bésharetler» toghruluq izahatlirimiznimu körüng.


 Miladiyedin ilgiriki 539-yili Babilning ishghal qilinghanliqi tarixta eng ejeblinerlik hékayilerdin biridur. Babil shehiri Ninewe shehiridin téximu «örülmes» idi. «Qosh sépil»ning aylanmisi 30 kilométr, sirtqi sépilning égizliki 110 métr we qélinliqi 4 métr idi, ichki sépilning qélinliqi 7 métr idi. Sirtqi sépil üstide yene 80 métr égizlikte munar-poteyler jaylashqanidi; shu yerdin yiraqta turghan düshmenge oq, ot we tashlarni atqili bolatti. Ichidiki mémarchiliq we yoghan imaretler shu dewrde «jahanda bir» dep atalghan. Yeshaya, Ezakiyal we Yeremiya peyghemberler Babilning halakiti toghruluq bergen bésharetler shübhisizki, shu dewrdikilerge «ademning eqlige sighmaydighan, hergiz mumkin emes» dep körünetti. Ademni ejeblendüridighan ish shuki, Babil oq étilmay dégüdek ishghal qilinghan. Dunyagha kélishini Yeshaya peyghember aldin’ala éytqan, Pars imératori Qoresh qoshunini yéteklep sheherge yéqinlishidu. Kaldiyler qoshuni peqet sheher ichige chékinidu. Sheherde nechche yilliq qorshawgha taqabil turghudek ozuq-tülük saqlanghan bolup, yoghan Efrat deryasi sheherning otturisidin éqip ötkechke üzülmes su menbesimu bar idi.

Sheherni muhasirige élishning ornigha, Qoresh «aldin yürgüchi qisim»ni sheherge yéqin ewetip, qoshunning köpinchisini deryaning yuqiri éqini boyida birnechche kilométr yiraqliqqa jaylashturdi. Shu yerde uning mutexessisliri dadil bir pilanni tüzdi; ular derya éqinining yönilishini deryagha yéqin bir oymanliqqa özgertmekchi boldi. Ular shundaq qilip sheherdin ötidighan derya éqinini töwenlitip öz küchlirining deryaning kirish we chiqish éghizidin, yeni ikki tereptin sheherge kirgüzüsh pursitini yaratmaqchi boldi. Deryaning sépil astidin kiridighan we chiqidighan ikki teripide ikki chong «ikki qanatliq» derwaza békitilgenidi; lékin bu derwazilar deryaning tégige yetmeytti, elwette.


Shuning bilen Qoreshning leshkerliri derya bilen oymanliq ariliqigha chongqur lékin qisqa bir östeng chapti. Östengdin chépilghan tash-topilarni Efrat deryasining ikki yénigha döwilep, deryani tosushqa teyyarlidi. Békitken küni kechqurun ular östengning eng axirqi qismini chépip éghiz échip, deryaning sulirini oymanliq terepke bashlidi. Shuning bilen bir waqitta deryaning qéshigha döwilep qoyghan tash-topilarni deryaning ichige ittirip chüshürüp deryaning yönilishini tosuwaldi. Mutexessislerning könglide soqqan chotliri toghra chiqti; derya pesiyip, sheherge yéqin turghan qoshun üchün deryadin méngip sheherge kirgüdek purset yaritip berdi.


Del shu küni kechte, padishah emirliri bilen chong bir bayramni ötküzmekte idi. Qedimki zamandiki grék tarixshunasliri Ksénofon we Héroditusning bizge xewerlendurushiche, Babilliqlar uchigha chiqqan haraqkeshler idi («Daniyal» bu 5-babta ordida yüz bergen ishlar xatirilengendek).


Padishah emirliri, wezir-wuzraliri bilen katta ziyapette olturup mest bolghanda bir perishtining qoli körünip, tamgha herplerni yézip padishahqa, bügün kéche padishahliqing sendin bashqa birsige tapshurulidu, dep élan qildi. Ordining sirtidimu puqralar bayramni tebriklimekte idi. Ularning özlirining bixeterlikige bolghan ishenchisi shunche kamil idiki, hetta sépilda közetchilik qilidighan jésekchilermu yoq déyerlik idi. Ikki grék tarixshunasning déyishiche, sheher otturisidiki puqralar héchnémini bilmey turupla sheher asasen ishghal qilinip bolghan.


(5)  7-bab

«Töt zor mexluq»

Bu babta Daniyalning özining bir chüshidiki ghayibane alametler bizge bayan qilinghan. Uning Néboqadnesarning 2-babtiki chüshige zich munasiwiti bar, shuning bilen uningmu dunyaning pütkül tarixini ayan qilghan bir bésharet ikenlikini köreleymiz. Shundaq bolsimu, padishahqa heywetlik bir heykel süpitide körüngen ish, Daniyalgha bir qatar haywanlar süpitide körüngen. Shübhisizki, Daniyal bir peyghember süpitide bu ishlarni körginide, ularning heqiqiy mahayitini bir qeder chongqur körgen. Démek, bu dunyagha mensup (Néboqadnesardek) bolghan kishilerge bir heywetlik heykelning körünüshide körüngen nersiler, Perwerdigarning Öz bendilirige bolsa yawuz haywanlarning süpitide körünidu. Qanchimiz buninggha oxshap kétimiz-he! Körünüshte kélishken, chirayliq kiyim-kécheklerge oruniwalghan bizdek nochilar, emeliyette wehshi haywanlargha oxshaymiz. Biz qehrlik éyiq, tolghinip mangghan yilan, yaki heyyar tülkimiz.

Bu töt mexluqning déngizdin chiqqanliqi köründi. Muqeddes Kitabta, déngiz haman dunyadiki özara jeng boluwatqan, urushta qalghan her milletlerge simwol qilinidu. Chüshtiki déngiz «Büyük déngiz», yeni «Ottura déngiz»dur. Körgen haywanlar, yeni töt xil impériyening hemmisi  Ottura déngiz etrapidiki jenglerdin textige chiqti.

Birinchi ayette, Daniyal bizge: «Chüshide körgenlirini mundaq yekünlep xatiriliwaldim» — deydu. Démek, u bizge körgen barliq nersini démigendur. 


(a) Birinchi mexluq — «bürküt qaniti bar shir»

«Bürküt qaniti bar shir» emeliyette eyni waqitta Babil impériyesining özige simwol qilinghan. 20-esirde yer astidin tépilghan qedimiy Babil shehirining chong derwazi üstide birnechche ene shundaq «bürküt qaniti bar shir» chékilgen neqishlik resimler bayqalghan. Shir bolsa «haywanlarning padishahi», bürküt bolsa «qushlarning padishahi», shunglashqa Daniyalgha chüshte wehiy qilinghan bu töt haywan arisida bu mexluq «eng shahane» hésablinidu. Bu nusxa Néboqadnesar körgen heykelning «altun béshi»ning tengdishi bolidu. Démek, bu birinchi mexluq Babil impériyesini körsitidu.


Kéyin bu haywanning «qanatliri sunup, özi ademge oxshap qaldi. U yölep turghuzulup, ikki puti yerge dessitip qoyuldi, shuning bilen uninggha ademningkidek qelb bérildi». Bu ish 3-babta xatirilengen Néboqadnesarning kechürmishlirini ésimizge keltüridu. Shu chaghda uning tekebburluqi tüpeylidin, bir perishte uning padishahliq hoquqlirini hem insaniy eqlini uningdin mehrum qilish bilen, u yette yil kala-qoydek sirtta yürüp ot-chöp yégenidi. Netijide uning qelbi kichik péil qilinip u Xudagha ibadet qilishni ögendi. Shübhisizki, Babil impériyesi «insanlashturulghan» idi. Muqeddes Kitabtin bashqa, tarixiy xatirinamiler mol matériyallar bilen ispatlayduki, Néboqadnesarning hökümranliqining axirqi basquchlirida burunqidek bashqa döletlerge qaritilghan «tajawuzchiliq urushlar» yoq idi; buning ornida, u küch-bayliqlirini yéngi qurulushlargha merkezleshtürgen. Daniyal chüshtiki bu ghayibane körünüshni körgende, uning qéri dosti Néboqadnesar ölgili toqquz yil bolghanidi. Néboqadnesarning newrisi Belshazar textte olturuwatatti, lékin uning hökümdarliqi uzun bolmaytti, sewebi belkim öz bowisi qobul qilghan «insaniy qelb»ni u qobul qilghan emes.


(e) Ikkinchi mexluq — «bir teripi ikkinchi bir teripidin égizlitilgen bir éyiq» (5-ayet)

Daniyal bu chüshidiki ikkinchi we üchinchi mexluqning menisini sorimidi. Sewebi belkim u bu ikki mexluqning Néboqadnesar körgen heykelning ikkinchi hem üchinchi qismigha oxshashliqini körgen bolushi mumkin idi. Éyiq bolsa bashqa haywanlarni özining zor éghirliqi we küchi bilen meghlup qilidu. Shuningdek Babil impériyesining yiqilishi bilen Pars impériyesi üstünlükke chiqqan. Ularning üstünlüki ewjige chiqqan waqtida, «Kserksis» isimlik padishahning bashchiliqida ular Grétsiyege tajawuz qildi. Uning qoshunida 2 milyon 500 ming esker bar idi. Heqiqeten bu bir «éyiqtek» impériye idi.


Némishqa bu éyiqning «bir teripi ikkinchi bir teripidin égiz»? Pars impériyesi emeliyette ikki bölektin terkib tapqan, birinchi böliki Médialarning, ikkinchi böliki Parslarning idi. Awwal Médialar böliki küchlük, andin Parslar böliki küchlük boldi. Shunga Daniyal bu éyiqning «bir teripi ikkinchi bir teripidin égiz»likini kördi (Médialar bolsa hazir Türkiye, Iran we Iraqta yashawatqan «Kurd» millitidur).

Emdi «üch qowurgha»ning menisi néme? Pars impériyesining rawaj tépishi uning üch chong padishahliqini, yeni Lidya, Babil we Misirni gumran qilishi bilen bashlandi. Bu üch padishahliq del Daniyal körgen héliqi «éyiq chishligen üch qowurgha»dur.

Lékin «Bir awaz uninggha: — Ornungdin tur, göshni yéyishingche yewal! — dédi». U bu üch padishahliqni gumran qilghandin kéyin, Pars impériyesi bashqa nurghun yurtlargha bésip kirip ishghal qildi.


(b) Üchinchi mexluq — «Dümbiside qushningkidek töt qaniti bar yilpiz» (6-ayet)

Bu mexluqningmu töt béshi bar idi, «uninggha hakimliq hoquqi bérildi». Shübhisizki, bu «büyük Iskender» bashqurghan Grétsiye (Yunan) impériyesini körsitidu. Iskenderning qoshunliri yilpizdek chaqmaqtek süret bilen her jaylarni bésiwaldi. Peqet 10 yil ichide (miladiyedin ilgiri 334-323-yillarda) ular Grétsiyedin Misirghiche, Ottura Asiyadin ötüp Hindistanghiche, Jonggüning chégralirigha sozulghan zéminni ishghal qildi. Derweqe 6-ayette déyilgen «uninggha hakimliq hoquqi bérildi» dégini emelge ashurulghan. Ottura Asiyadiki kishiler bügünge qeder bu ademning 2300 yil iligiriki tesiridin bezide oghligha «Iskender» dep at qoyidu.

Bu mexluqning töt qaniti, töt béshi bar idi. Iskender ölgendin kéyin uning töt serdari özara soqushup impériyeni töt bölekke parchiliwetken


(p) Tötinchi mexluq — «Intayin qorqunchluq, dehshetlik we ajayib küchlük bir mexluq» (7-ayet)

Bu mexluqni ayrim bir ghayibane alamette körgen bolushi mumkin. Bu haywanni Daniyal tonuydighan héchqandaq haywangha oxshatqili bolmaytti. U «intayin qorqunchluq, dehshetlik we ajayib küchlük» we «u yoghan tömür chishliri bilen owni chaynap ézip yutup, qalduqini putliri bilen dessep-cheyleytti. U aldinqi barliq mexluqqa oxshimaytti. Uning on münggüzi bar idi».


Miladiyedin ilgiriki 63-yili Rim impériyesi Grétsiye impériyesidin üstünlükke chiqishqa bashlidi, uzun ötmey Yawropada we Ottura Sherq zéminlirida höküm sürdi. Rim impériyesining özidin ilgiriki impériyelerdin chong bir perqi bar idi. Bashqa impériyeler ishghal qilghan yurt-zéminlarni shu yerlik begler we aqsaqallar arqiliq bashqurghanidi. Emma rimliqlar bolsa öz millet-yurtidin bolghanlarni her yerdiki hökümdarliqqa orunlashturdi. Bu hökümdarlar yerlikning ehwalini, örp-adetlirini chüshenmigechke, netijide nahayiti dehshetlik, rehimsiz hökümranliq yürgüzgenidi. Rimning qanuni hem jazaliri dehshet rehimsiz idi. Insangha tonush bolghan eng wehshiy ölüm jazaliridin birini, yeni «kréstke mixlash»ni ijad qilghanlar del rimliqlar idi.


24-ayette, mexluqning on münggüzi, kelgüsidiki on padishahliqqa wekillik qilidu, dep chüshendürülidu. Bularning menisi heykel putining on barmiqining menisige oxshashtur.


Emma mushu yerde yéngi bir xewerni körimiz: — münggüzlerning arisidin «Yene bir kichik münggüz ösüp chiqti. Bu kichik münggüz eslide bar bolghan üch münggüzni yuliwetti. Bu kichik münggüzning ademningkidek közi we chong gep qilidighan aghzi bar idi».


8-, 9- hem 11-babtin biz bu adem toghruluq köp nersilerni öginimiz. U bolsa «Mesihning reqibi», yeni axir zamanda Xudagha qarshi chiqidighan dejjaldur. Injilda bolsa u toghruluq yene bir xewer bizge bérilgenki, u adem özini Xuda dep jakarlap pütün dunyaning uninggha ibadet qilishini telep qilidu. Undaq bir kishi téxi meydangha kelmidi, déyishning hajiti yoq. Yene kélip biz dégen axir zamandiki «on padishahliq» téxi peyda bolmidi. Lékin ular meydangha kelginide, Xudaning Öz bendiliri teyyar bolushi kérek, chünki bu kishi: —


(1) awwal «üch padishahni aghdurup tashlaydu» (24-ayet), andin: —

(2) «U Hemmidin Aliy Bolghuchi Xudagha qarshi kupurluq sözlerni qilidu» (25-ayet).

(3) «U Xudaning muqeddes bendilirini halsizlanduridu» — belkim iqtisadiy bésim we ziyankeshlik bilen.

(4) «U kaléndarni we héyt-ayemlerni we muqeddes qanunlarni özgertiwétishni qestleydu» — Tewrattin bilimizki, yer sharining kaléndar-pesilliri insaniyetning menpeeti üchün Xuda teripidin békitilgen. Belkim u kishi pesillerni hem hazir ishlitidighan kaléndarimizni yaki belgiligen waqit-saetni özgertmekchi bolushi mumkin. Uningdin sirt, u «héyt-ayemlerni we muqeddes qanunlarni»mu özgertmekchi bolidu. «Héyt-ayemler» mushu yerde belkim Yehudiylargha Tewrat békitken muqeddes héytlarni körsitishi mumkin.

(5) «Xudaning muqeddes bendiliri «üch yérim waqit» (bir waqit, ikki waqit, qoshumche yérim waqit) uning hökümranliqigha tapshurulidu» (25:7). 1260 kün dawamida Xudaning bendiliri uning teripidin zor ziyankeshlikke uchraydu.

Diqqet qilishimiz kérekki, bu axirqi padishahliq «pütkül dunyani yutup, uni ayagh asti qilip, kukum-talqan qilidu», «U bashqa herqandaq padishahliqlargha oxshimaydu». U pütün dunyani bashquridighan bir hakimiyet bolidu.


Bu axirqi padishahliq toghruluq alghan xewirimizni yekünlisek: —


(1) U Grétsiye impériyesining ornini basidu;

(2) U heykelning «ikki yuta-pachiqi»dek, ikki qisimgha bölünidu;

(3) U kéyinki dewrlerde parche-parche bolup kétidu, yeni padishahlar hem xelqler 

arisidiki démokratiyedek bir xil «hoquq üleshtürülüsh» bilen bashqurulidu;

(4) Bir «on padishahliq» basquchi kélidu. Bu asasen pütün dunyani bashquridu;

(5) Bu on padishahliqtin üchini «kichik münggüz» («Mesihning reqibi», dejjal) aghduridu;

(6) Dejjal pütün dunyaning hakimiyitini öz qoligha kirgüzüp, barliq ademning uninggha 

sejde qilishini qattiq telep qilidu. Shuning bilen uninggha sejde qilmaydighan Xudaning Öz  bendilirige qattiq ziyankeshlik qilidu. Lékin: —

(7) Daniyal axirida «goya Insan Oghligha oxshash bir zatning asmandiki bulutlar bilen kelginini» kördi. Bu zat Xudagha yéqinliship uningdin alemni bashquridighan padishahliqni qobul qilidu. Shuning bilen «Her xil tilda sözlishidighan qowmlar uning xizmitide bolsun dep, seltenet, shöhret we padishahliq hoquqi uninggha bérildi» (13-14-ayet). «Uning seltiniti menggü solashmas seltenettur, uning padishahliqi menggü halak qilinmas».


Bizde qilche guman yoqki, bu zat Injil bizge tonushturghan Eysa Mesihdin bashqa kishi emestur. Mesih Eysa Öz Özini pat-pat «Insan’oghli» dep atighan. Mesilen, Injil «Luqa» 5:24, 6:5, 7:12, 9:22, 9:26, 9:38, 9:44, 9:56, 11:30, 12:8, 17:22-17:30, 18:8, 19:10, 21:27, 21:36, 22:22, 24:27, «Yuh.» 1:51 qatarliqlarni körüng.


Yeni bir sir bar. 22-ayette, «Insan oghli» dégen zat «waqti kélip, Xudaning muqeddes bendiliri» bilen birliki éniq körünidu. Bu heqiqetni Injildin obdan chüshineleymiz. Mesih Eysaning «Özige xas bendiliri» bilen «bir roh» ikenliki, shundaqla «Özige xas bolghan bendilirining jamaiti», «Mesihning téni» ikenliki mushu yerde bésharet qilinidu, kéyin Injilda éniq ashkarilinidu.


(6)   8-bab

Qochqar bilen téke körünüshi


Bu ghayibane alamet bolsa 7-babtikidin ikki yil kéyin körsitilgen. Alametni körgen yer «Shushan qel’esi» öz waqtida Daniyalgha nisbeten natonush bolup, Babilda anche muhim jay emes idi. Lékin alamette wehiy qilinghan bu ikki impériye textke chiqqan waqitlirida, Shushan qel’esi intayin muhim bir merkez bolghan.

Daniyal awwal «ikki münggüzi bar bir qochqar»ni kördi. Uning özi buning némini bildürgenlikidin jezmen guman qilmaytti. Parslar özlirining «qoghdighuchi erwah»ining bir qochqarning sheklide ikenlikige ishendi. Pars padishahi bolsa béshida qochqar münggüzlük tajni kiyetti.


Pars impériyesi bolsa ikki milletning hemkarlishishi idi. Qochqarning ikki münggüzi shularni bildüridu. «Ikki münggüzi bar bir qochqarning chong östeng aldida turghanliqini kördüm. Uning Münggüzi égiz bolup, bir münggüz yene biridin égiz idi; égizrek bolghan münggüz yene birsidin kéyinrek ösüp chiqqanidi». Bu némini bildüridu? Yuqirida déginimizdek, Médialiqlar awwal küchlükrek millet idi. Kéyin Parslar ulardin üstün turghan. Kéyinki impériyening padishahlirining hemmisi Pars millitidin idi.


Qochqar bolsa «münggüzliri bilen gherb, shimal we jenub tereplerge ösüwatqan idi». Pars impériyesi bu üch terepke kéngeygen. Ularning barliq urushliri ghelibilik idi. «Héchqandaq haywan uninggha teng kélelmeytti we héchkim héchkimni uning changgilidin qutquzalmaytti». Lékin sherqiy terepte héchqandaq urushlarni qilmidi. U «barghanséri heywetlik bolup kétiwatatti».


Muweppeqiyetler arisida qochqar tuyuqsiz bir chong awarichilikke uchraydu. Tuyuqsiz gherb tereptin bir «közge körünerlik chong bir münggüzlük» bir téke uninggha hujum qilidu. Uning chong münggüzi Daniyalning diqqitini tartti. Kéyin Daniyalgha (21-ayette) bu tékining Grétsiyeni bildürgenliki uqturuldi. Daniyalning dewride Grétsiye Ottura Déngiz boyidiki köp «beglik» bolghan ehmiyetsiz nahayiti kichik bir dölet idi. Daniyal uning Pars impériyesige hujum qilghanliqigha qarap choqum bek heyran qalghan bolushi mumkin.


Daniyal körgen bu ishlar ghayibane alamettin 180 yil kéyin yüz bergen. Granikus dégen derya boyida (bu körünüsh bir derya boyida bérilgen), 21 yashliq yigit «Büyük Iskender» intayin téz yürüsh qilidighan 35 ming kishilik qoshunni yéteklep, zor (birnechche yüz ming kishilik) bir Pars qoshunini meghlup qildi. Bu ghelibidin kéyin u Pars impériyesining heywisini pütünley bitchit qildi. Üchinchi basquch, eyni waqittiki Pars impériyesini baza qilghan yéngi impériye Misir, Éfiopiye, Hindistan hem hazirqi Özbekistanghiche sozulatti. Lékin u köp haraq ichkenliktin 33 yéshidila ölüp ketti. Uning impériyesige ige bolush üchün serdarliridin töt kishi özara jeng qildi. Netijide, töt serdarning herbiri öz aldigha impériyening bir bölikini idare qildi.

Ulardin biri «Silyuqus» Suriye hem hazirqi Türkiyeni idare qildi. Uning ewladliridin Xudagha qarita rezil kupurluq sözleydighan, Xudaning mömin bendilirige öch bolghan bir padishah chiqti. Uning ismi «Antioqus Épifanis» idi. Uning textte olturghan waqti miladiyedin ilgiriki 175-164-yillar idi. U özini Xuda dep jakarlidi we xeqlerning uninggha choqunushini telep qildi. U Xudaning Yérusalémdiki muqeddes ibadetxanisida qilinip turghan qurbanliqlarni emeldin qaldurup, ularning ornida qurbangah üstide bir choshqini qurbanliq qildi. Musa arqiliq bérilgen muqeddes qanunning köchürülmisini saqlighan kishilerni öltürüwetti. Uning wehimisi astida bezi Yehudiylar étiqadidin ténip yoldin ézip yiqildi. Shunga bu bésharet uning toghruluq: «Bu töt münggüzning ichidiki biridin yene bir münggüz ösüp chiqti. U kichik münggüz ösüp intayin heywetlik boldi, jenub, sherq tereplerge we «güzel zémin»gha (yeni Pelestinge) qarap tesir küchini kéngeytti. U intayin heywetlik bolup, hetta samawiy qoshundikilerge hujum qilghudek derijige yetti, samawiy qoshundikilerdin we yultuzlardin bir munchisini yerge tashlap, ularning üstige dessidi» (9-10-ayet).


11-ayet bolsa: — «U tolimu meghrurlinip, hetta samawiy qoshunning Serdari bilen teng bolmaqchi bolup, ibadetxanida Serdargha atap kündilik qurbanliq sunushni emeldin qaldurdi, hemde Serdarning ibadetxanisidiki «muqeddes jay»ni weyran qiliwetti».

«Samawiy qoshunning Serdari» dégen zatning kim ikenliki biwasite déyilmigen. Biraq Xudagha atap «kündilik qurbanliq»ning Uningghimu atap sunilidighanliqi éytilidu. Bizde yene qilche guman yoqki, «samawiy qoshunning Serdari» dégen zat del «Xudaning Söz-Kalami» bolghan Mesih Özidur.


Muqeddes ibadetxanining buzulushining we bu ziyankeshlikning «gunah tüpeylidin» ikenliki bizge déyilidu (12-ayet). Démek, belkim Öz xelqining gunah qilghanliqliridin Xuda bu yaman ishlargha yol qoyidu.

Daniyal öz xelqi we muqeddes ibadetxanining bu ziyankeshlikler we buzulushlar astida qanche uzun turidighanliqini sorighinida, uninggha jawaben: «ikki ming üch yüz kéche-kündüz dawamlishidu» (texminen 6 yil 4 ay) dep jawab bérilgen.


«Antioqus Épifanis»ning Yehudiylarni xarlighanliqining miladiyedin ilgiriki 171-yili bashlanghanliqini bilimiz, emma ashu yildiki qaysi künde ikenlikini toptoghra bilmeymiz. Emma biz qurbangah üstige qoyulghan, Xudani haqaret qilghan shu choshqining möminler teripidin élip tashlanghan künining Xudaning muqeddes ibadetxanisining qaytidin paklanghan küni ikenlikini, yeni del miladiyedin ilgiriki 165-yili 25-Dékabr ikenlikini bilimiz. Bu künning aldidiki künlerni 2300 kün hésablisaq, miladiyedin ilgiriki 171-yil 9-Séntebrge toghra kélidu. Undaqta bu kün ziyankeshliklerning del bashlinish küni bolghan bolidu. Shunga bu qorqunchluq we yirginchlik ishlarning haman tügeydighanliqi hemde tügeydighan waqti aldin éytilghan bu ajayib bésharet shu azabliq künlerde Xudaning Öz bendilirige neqeder righbet we neqeder teselli bolghan bolushi kérek!


21-25-ayetlerde, bu bésharetler Daniyalgha chüshendürüp bérildi. Bulardin bezi tepsilatlarni biz yuqirida muzakire qilduq. Lékin 19-ayette ishlitilgen ibare tolimu alahididur: —

 «Men hazir sanga Xudaning ghezipi kelgen mezgilde kéyinki ishlarning qandaq bolidighanliqini körsitip bérey».

«Xudaning ghezipi kelgen mezgil» bolsa Daniyal obdan bilgendek, Xudaning ghezipi yer yüzidikilerge tökülidighan, axir zamandiki künlerni körsitidu. Shunga perishte Daniyalgha yene: «... Bu ghayibane alamet köp künler kéyinki kelgüsi toghrisididur» dep béridu.

23-ayet: «Bu padishahliqlarning axirqi mezgili» belkim Pars hem Grétsiyeningla emes, belki ilgiri tilgha élinghan, Daniyal körgen («yat eller»din bolghan, Yehudiylarning bolmighan) «töt padishahliq»ning axirqi mezgilini körsitidu. Chünki (2- hem 7-babtin körginimizdek) bu töt padishahliqning zawal tépishi bilen axirqi zamangha kélimiz. Shu chaghdila, «asiyliq qilghuchilarning gunahi toshidu» (23-ayet) dégili bolidu.


Yuqirida tilgha élinghan «Antioqus Épifanis» del özi kélidighan dejjalning bir xil sayisi yaki «obraz-örniki» idi. 23-25-ayette: — (toluq bérimiz)

«... Tolimu nomussiz, chigish mesililerni bir terep qilalaydighan bir padishah meydangha chiqidu. Uning küchi xéli zor bolidu, lékin emeliyette bu küch özlükidin chiqmaydu; u misli körülmigen weyranchiliqni keltürüp chiqiridu. Uning ishliri jezmen ongushluq bolup, némini xalisa shuni qilalaydu. U küchlüklerni we Xudaning muqeddes mömin xelqini yoqitidu. Öz ustatliqi bilen uning nazariti astida herqandaq hiyle-mikirlik xéli ronaq tapidu. U könglide tekebburliship özini chong tutidu; bashqilarning özlirini bixeter hés qilghan waqtidin paydilinip tuyuqsiz zerb qilip nurghun kishilerni halak qilidu; u hetta ochuqtin ochuq «Emirlerning Emiri»ge qarshi chiqidu. Lékin u axirda insanlarning qolisiz halak qilinidu».


Bu ishlar peqet «asiyliq qilghuchilarning gunahi toshqan» (23-ayet) waqtida yüz béridu. Bu ibare némini körstidu? Muqeddes Kitabning toluq telimlirige asasen bilimizki, Xuda insangha intayin sewr-taqetliktur. U herbir insanni towa qilish, shundaqla uning kechürümige ige bolushtiki barliq pursetke érishsun dep taqetlik bilen saqlaydu. Biraq dunya tarixida ademler shu derijige yétiduki, ular gunahliri tüpeylidin köngli qattiq bolup ularda towa qilishqimu imkaniyet bolmaydu. Ularning köngli qattiqliship: Xudagha «méhir-shepqitingni xalimaymen» deydu. Bu bolsa «asiyliq qilghuchilarning gunahi toshqan» waqtidur, yeni «Xudaning ghezipi kelgen mezgilde kéyinki ishlar»ning waqti bolidu. Shu chagh «Emirning Emiri» (25-ayet), yeni Mesih Eysa bu dunyagha qaytip kelgen waqit bolidu. Dejjal uninggha qarshi tursimu, u «insanlarning qolisiz (démek, biwasite Xuda teripidin) halak qilinidu».


(7)  9-bab

«Yetmish hesse yette»

Mushu yerde biz «Daniyal» qismining eng jewhirige hem belkim pütün Muqeddes Kitabning eng ulugh bésharetliridin birige kélimiz. Chünki peqet töt ayet ichidila Yehudiy xelqighe nisbeten axir zamanlarghiche dunyaning pütün tarixi éytip bérilidu. Eng muhimi, Xuda bu dunyagha ewetmekchi bolghan Qutquzghuchisi hem kelgüside alemning Padishahi bolidighan Mesihning «meydangha chiqish» waqtini aldin éytidu, shuning bilen bizni jezmen uning kim ikenlikini bilish pursiti bilen teminleydu.


Daniyal Tewrattiki «Yeremiya peyghember» qismidin töwendiki yerlerni oquwatqanidi: — «Bu pütün yer-zémin (Pelestin) xarablishidu hem xeqlerni qattiq chöchütidu we heyranchiliqta qalduridu; bu (Pelestin etrapidiki) eller Babil padishahigha yetmish yil qul bolidu» («Yer.» 25:11)

«Perwerdigar mundaq deydu: Yetmish yildin kéyin Men silerni yoqlap, eslide silerge bergen beriket wedemge emel qilip, silerni bu yurtunglargha qayturimen». («Yer.» 29:10)

Daniyal miladiyedin ilgiriki 605-yili Babil teripidin esirge élinghan. Aridin 67 yil ötüp, Parsliq impérator Qoresh Babil impériyesini aghdurup, Darius isimlik birsini Babilning textige olturghuzup padishah qildi. Emdi «yetmish yil»ning toshushighimu az qaldi. Yeremiya hem Yeshaya peyghemberler bésharet qilghandek, Israillar öz dölitige qaytishi bilen, Xuda Öz padishahliqini ularning arisida berpa qilamdu-yoq? Hezriti Ibrahimning ewladliri bolghan Yehudiylargha Xuda bergen nurghunlighan güzel wediler emelge ashurularmu? Rast, alamette körüngen (Xudaning padishahliqidin ilgiri bolidighan) Grétsiyening padishahliqi hem tötinchi sirliq padishahliq téxi peyda bolmidi. Lékin Daniyal pütün qelbi bilen Xudaning padishahliqigha teshna idi. U Xudagha dua bilen izdinishke bashlidi.

Daniyal bolsa bir «réalist». Démek, u öz özini aldaydighan kishilerdin emestur. Öz xelqi 70 yil Babilgha sürgün qilinghan bolsimu, ular téxiche özlirining Babil impériyesige esir qilinishidiki sewebni tonup yetmigenidi. Esli gunahliridin téxiche ayrilmighanliqini Daniyal iqrar qilmay qalmaydu. Emma Xuda dégen Xuda, Uning bilen herqandaq ishning mumkinchiliki bar, shunga u dua qilishqa, özining qérindashlirining, shundaqla ata-bowilirining gunahlirini iqrar qilishqa bashlidi. U Xudadin, ularning köp gunahlirigha qarimay Özining rehim-shepqitidin ularni kechürüm qilishini yélindi. U belkim kün boyi dua qilghan bolsa kérek, chünki u bizge (21-ayet) uning charchap ketkenlikini uqturidu.


Jebrail — Xudaning ulugh xewerchisi uninggha ewetildi. U Daniyal dua qilishni bashlishi bilenla özining Xudaning buyruqini anglighanliqini dep berdi. Emma buyruq bérilish waqti bilen Daniyalgha yétish waqti ariliqida bir mezgil bar idi. Jebrailning yolini jin-sheytanning tosuwélishi bilen u kéchiktimu-qandaq? Biz bilmeymiz. Ishqilip dua qilish muhim, Xudaning duayimizni anglighanliqini bilip yetküche dua qiliwérish nahayiti muhim.

Jebrail epkelgen xewer belkim Daniyal eslide ümid bilen kütken jawabning tetürisidur. U Xudaning padishahliqining baldur körünüshini, az dégendimu bu «70 yil»ning axirida peyda bolushini xalaytti. Buning ornida uninggha: «Xuda teripidin «yetmish hesse «yette waqit»» séning xelqing bilen muqeddes shehiring üstige békitilgen» dep xewerlendürüldi.


Emma «yetmish hesse yette» dégen néme («waqit» dégen söz eslidiki ibraniy tékistte yoq idi)? Elwette waqit bolush kérek, lékin qanche waqit? Eslide bu babta Daniyal Yerimiya peyghember dégen «yetmish yil» toghruluq oylanghanidi. Shunga tebiiy halda bu «waqit» yilni kösitishi kérek. Undaqta Daniyalning Xudaning padishahliqigha teshna bolghan duasigha érishken jawab, «yetmish yil» emes, belkim «yetmish hesse yette» yil idi. Xudaning qérip qalghan bu mömin bendisi (belkim 83-85 yashta) üchün némidigen dehshetlik bir jawab-he! Uning üstige, bu «70 hesse yette» téxi bashlanmighan idi!


Babilliqlar hem Parsliqlar ishlitidighan «waqit» yaki yil 365/366 künlük emes idi, belki 360 künlük idi, yeni bir yil 12 ay, bir ay 30 kün idi. Ular herbir nechche yildin kéyin bir 13-ay (kebise ay)ni qoshup, «quyash yil»igha toghrilaytti. Ularning «waqti» yaki «yili»ning özi 360 kün idi (oxshash waqit sistémisini «Yar.» 7:11, 8:3-4, «Dan.» 7:25, 12:7, «Weh.» 11:2-3, 12:6, 14, 13:5tin körgili bolidu).


«Xuda teripidin «yetmish hesse «yette waqit»» séning xelqing bilen muqeddes shehiring üstige békitilgen».


Bu jümlide, «békitilgen» dégen söz, eslide «késim qilinghan» dep élinghan. Buni chüshinish üchün 2-bab hem 7-babta déyilgen «Yehudiylardin bolmighan töt impériye» toghruluq oylishimiz kérek. Shu bablardiki bésharetlerde dunyaning pütün tarixi axir zamanghiche «Yehudiy emesler»ning nuqtisidin dep bérilgenidi. Bu pütün mezgil Injilda «yat ellerning waqti» dep atilidu («Luqa» 21:24 we «Luqa»diki «qoshumche söz»nimu körüng). Emdi bu waqitlardin «Yehudiylarning tarixi» üchün melum bir mezgil, yeni «yetmish hesse yette waqit»ni Xuda «késim qilghan». Bu mezgil ichide alte ish emelge keltürülidu: — (24-ayet)


(1) 

«itaetsizliklerni tizginlesh»

(2) 

«gunahlarni tügitish» (iskenjige élish, esir qilish)

(3) 

«qebihlik üchün kafaret keltürüsh (kechürüm qurbanliq qilish)»

(4) 

«menggülük heqqaniyliqni üstün orungha qoyush» — Heqqaniyliqqa tolghan yéngi bir dewr meydangha kélish.

(5)

«bu ghayibane alamet bilen barliq peyghemberlerning sözlirini emelge ashurush»

(6)

«muqeddes ibadetxanidiki «eng muqeddes jay» yéngibashtin mesihlinish (muqeddes qilinish)».


Tékistning izahatida déyilgendek, «muqeddes qilinish», Musa peyghemberge bérilgen muqeddes qanungha asasen, «puraqliq muqeddes may» sürülüsh bilen qilinidu. Ibraniy tilida bu söz eslide ««mesih» qilinish» dep atilatti.

Bu «muqeddes ibadetxana» Daniyalning waqtida mewjut bolmighan bir ibadetxanini körsitidu. U Yérusalémda sélinidighan, Ezakiyal peyghember bésharet qilghan hem shundaqla Daniyalning xewiri bar bolghan, bügünge qeder téxi qurulmighan bir ibadetxanini körsitidu. 


«Shuni bilishing we chüshinishing kérekki, Yérusalémni yéngibashtin eslige keltürüp bina qilish buyruqi jakarlanghandin tartip, Mesih dégen emir meydangha chiqquche yette hesse «yette waqit» qoshulghan atmish ikki hesse «yette waqit» ötidu. Yérusalém shehiri yéngibashtin bina qilinip, meydan-kochilar we sépil-istihkam barliqqa keltürülidu, emma bu biseremjan künlerde bolidu» (25-ayet).


Pars impératorliri Yérusalém toghrisida jemiy bolup töt yarliq chiqardi. Ular: — 


(1) Qoreshning yarliqi. Miladiyedin ilgiriki 539-yili, «muqeddes ibadetxana» qaytidin qurulush üchün (Tewrat, «Ezra» 1-bab, 1-4-ayet, «2Tar.» 26:22-23ni körüng.

(2) Qoreshning yarliqining tekrarlinishi, «ibadetxanini qaytidin qurush» üchün — (Tewrat, «Ezra» 6-bab, 1-12-ayetni körüng).

(3) Hezriti Ezragha chiqirilghan yarliq — bu muqeddes ibadetxanigha bérilidighan teminatlar, jümlidin qurbanliq kala-qoy, qurbanliq qilghuchi «kahin»largha bérilidighan daramet, téximu köp kishilerning Pelestinge qaytishigha yol qoyushni békitken yarliq idi (Tewrat, «Ezra» 7-bab, 11-26-ayetni körüng).

(4) «Neh.» 2:7- we 8-ayette xatirilengen Pars padishahi «Atarkserksis»ning hezriti Nehemiyagha bergen yarliqi. «Yérusalém shehirini qaytidin qurush»ni ichige alghan yarliq peqet mushu birla yarliqtur. Oqurmenlerning özi bu yarliq Jebrail bésharet qilghan yarliq ikenlikini töwendiki tepsilatliridin köreleydu: —


«Men (Nehemiya) padishahqa: —

«Eger padishahimning könglige muwapiq körünse, qulliri özlirining aldida iltipatqa érishken bolsa, méni Yehudiyege ewetken bolsila, ata-bowilirimning qebriliri jaylashqan sheherge bérip, uni yéngiwashtin qurup chiqsam» — dédim.

Padishah (shu chaghda xanish padishahning yénida olturatti) mendin: «Sepiringge qanchilik waqit kétidu? Qachan qaytip kélisen?» — dep soridi. Shuning bilen padishah méni ewetishni muwapiq kördi; menmu uninggha qaytip kélidighan bir waqitni békittim. Men yene padishahtin: «Aliylirigha muwapiq körünse, manga deryaning u qétidiki waliylargha méni taki Yehudiyege barghuche ötkili qoyush toghruluq yarliq xetlirini pütüp bergen bolsila; we yene padishahliq ormanliqigha qaraydighan Asafqa muqeddes öyge tewe bolghan qel’ening derwaziliri, shuningdek sheherning sépili we özüm turidighan öyge kétidighan limlarni yasashqa kéreklik yaghachlarni manga bérish toghruluqmu bir yarliqni pütüp bergen bolsila» ــ dédim. Xudayimning shepqetlik qoli üstümde bolghachqa, padishah iltipat qilip bularning hemmisini manga berdi». («Neh.» 2:5-8)

Bu yarliq bolsa «Artakserksisning 20-yili, «Nisan» ayda» chüshürüldi. «Nisan» ay, adette 3-ay etrapida bolidu. Padishah Artakserksis miladiyedin ilgiriki 464-yili 2-ayda textke chiqqan. Shunga uning «20-yili, «Nisan» ay» (uning birinchi «toluq yil»ini 1-yili dep hésablighanda) miladiyedin ilgiriki 444-yili 3-ayning 4-küni bashlanghan. Bu kün bolsa bésharetni «hésablashning bashlinish nuqtisi»dur.


Xuda békitken waqit némishqa «yette hesse «yette waqit» qoshulghan atmish ikki hesse «yette waqit»» (eng axirqi «yette» kéyin tilgha élinghan) dep bölüngen? Birinchi mezgil, yene «yette hesse yette» némini bildüridu? Bu mezgil, yeni 360sh7sh7 = 17640 kün, («quyash yili boyiche texminen 48 yil) Yérusalém yéngibashtin qurulidighan, chong awarichilik bolidighan mezgil bolidu. Bésharette déyilginidek: «Yérusalém shehiri yéngibashtin bina qilinip, meydan-kochilar we sépil-istihkam barliqqa keltürülidu, emma bu biseremjan künlerde bolidu» (Nehemiyagha bergen yarliqta, «sheherning sépili» alahide körsitilgen). Bashqa bir jehettin éytqanda, bu «7 yette» mezgil, Tewrattiki eng axirqi «Malaki peyghember» dégen qismi bilen tügeydu. Emma békitken «(62+7) yette waqit» mezgili üzlüksiz dawamlishidu.

Eger déginimizdek «bir waqit» 360 kün bolsa, «(62+7) yette waqit» 360sh69sh7 = 173880 kün bolidu.


Miladiyedin ilgiriki 444-yili 3-ayning 4-künidin bashlisaq, bu mezgil bizni miladiyedin kéyinki 33-yil 3-ayning 29-künige keltüridu. Bu künde néme ish yüz berdi? Töwende jawab bérimiz.


Biz awwal Injil «Luqa» 3-bab, 1-3-ayetni körsek: «Rim impératori Tibériyus Qeyserning seltenitining on beshinchi yili... Xudaning söz-kalami chölde yashawatqan Zekeriyaning oghli Yehya peyghemberge keldi».

«Rim padishahi Tibériyusning... 15-yili» shübhisizki, miladiyedin kéyinki 28-yili 8-ayning 19-künidin 29-yili 8-ayning 19-künigiche bolidu. Herbir tarixshunas bu nuqtigha qoshulidu. Shunga «Yehya peyghember», yeni «Yehya chömüldürgüchi» bu mezgil ichide özining Mesih Eysani tonushturidighan alahide xizmitini bashlidi. Injilning birnechche yéridin bilimizki, Mesih Eysaning ochuq-ashkara xizmiti üch yérim yil idi hem bu mezgil uning Yehya teripidin chömüldürülüshi bilen bashlandi. 


Mesihning «xizmet mezgili»ni qandaq üch yérim yil dep bilimiz? — Uning xizmet mezgilide töt qétim «pasxa héyt»i (ötüp kétish héyti) ötközüldi (Injil «Yuhanna, 2:12, 4:45, 6:4 hem 12:1). Bu héyt her yili 3- yaki 4-ayda ötküzülidu. Bu töt héytning eng axirqi qétimqisida, Mesih Eysa kréstke mixlinip öltürüldi. Mesih Eysa Yehya peyghember bilen uchrishishtin ilgiri, Yehya peyghember chölde melum waqitni telim bérish bilen ötküzüshi kérek idi. Mushu hem bashqa birnechche sewebtin, Mesih Eysaning Yehya teripidin chömüldürülüshi, shundaqla qilidighan xizmiti üchün Muqeddes Rohning küch-qudritini qobul qilishi, miladiyedin kéyinki 29-yili küz peslide bolghanidi, dep qaraymiz.

Buninggha üch yérim yil qoshulsa miladiyedin kéyinki 33-yilidiki «pasxa héyti»gha toghra kélidu. Emdi miladiyedin kéyinki 33-yili 3-ayning 29-küni zadi néme ish yüz berdi?


Shu küni töwendiki weqe yüz berdi: —


(«Yuh.» 12:12-15)

«Etisi, «ötüp kétish héyti» (pasxa héyt)ni ötküzüshke kelgen zor bir top xalayiq Eysaning Yérusalémgha kéliwatqanliqini anglap, qollirigha xorma shaxlirini tutushqan halda uni qarshi alghili chiqishti we: «Shükür-hosanna! Perwerdigarning namida Kelgüchi, Israilning Padishahigha mubarek bolghay!» dep warqirashti.

Eysa bir texeyni tépip, uninggha mindi; xuddi muqeddes yazmilarda mundaq pütülgendek: —«Qorqma, i Zion qizi! Mana, Padishahing éshek texiyige minip kéliwatidu!»


Yene Injil, «Luqa», 19-bab, 28-44-ayetni körüng. Töwende biz bu axirqi ayetlerdin neqil keltürimiz: —

«Emdi Eysa Zeytun téghidin chüshüsh yoligha yéqinlashqinida, pütkül muxlislar jamaiti shadlinip, öz közi bilen körgen qudretlik möjiziler üchün awazini kötürüp: «Perwerdigarning namida kelgen padishah mubarektur! Asmanlarda tinch-inaqliq tiklengey, ershielada shan-sherep ayan bolghay!» dep towliship Xudagha medhiye oqushqa bashlidi.

Lékin topning ichide bezi perisiyler uninggha: Ey ustaz, muxlisliringgha mushu gepliri üchün tenbih ber! — déyishti...

— Biraq u ulagha jawaben: Silerge shuni éytayki, bolar jim turghan bolsa, hetta bu tashlarmu chuqan sélishqan bolatti, — dédi.

Emdi u sheherge yéqinliship uni körüp, uning üchün yighlap mundaq dédi:

— I Yérusalém! Sen bügün shu kününgde, tinch-amanliqingni élip kelgen ishlarni bilseng idi! Kashki, bu ishlar hazir közliringdin yoshurundur. Chünki shundaq künler béshinggha kéliduki, düshmenliring etrapingni qasha-istihkam bilen qorshap, séni qamap töt tereptin qistaydu. Ular séni we sépilingning ichingdiki baliliringni yer bilen yeksen qilip, hetta tashni tashning üstidimu qaldurmaydu; chünki Xudaning séni yoqlighan peytini bilip yetmiding».


Shunga del bu küni, yeni Nehemiyaning dua qilishi bilen Artakserksis permanni chüshürgen del 173 ming 880 kündin kéyinki künde, Eysa Israilgha ularning we shundaqla dunyaning «Qutquzghuchi-Mesih»i hem Israilning padishahi dep jakarlandi. Bu bolsa Jebrail Daniyal peyghemberge bergen bésharettiki xewer idi: 


«Shuni bilishing we chüshinishing kérekki, Yérusalémni yéngibashtin eslige keltürüp bina qilish buyruqi jakarlanghandin tartip, Mesih dégen emir meydangha chiqquche yette hesse «yette waqit» qoshulghan atmish ikki hesse «yette waqit» ötidu».


Shu küni Mesih Eysa «texeyge minip» Yérusalémgha kirip yene bir bésharetni, yeni del Zekeriya peyghember bergen bésharetni emelge ashurdi. Shunga Mesih Eysaning kim ikenliki toghruluq héchkimning kallisida guman bolmisa kérek. U bolsa Xuda bu dunyagha ewetken Qutquzghuchi-Mesih. Uningsiz gunahlarning héchqandaq kechürüm qilinishi yoq. Yehudiylar shu küni uni toluq qobul qilghan bolsa, némidégen yaxshi bolar idi-he! Lékin ular qobul qilmidi. Mesih Eysaning ulargha dégenlirige yene diqqet qiling: —«Sen bügün shu kününgde, tinch-amanliqingni élip kelgen ishlarni bilseng idi! Kashki, bu ishlar hazir közliringdin yoshurundur!». Ghayet zor bir top ademler Uni qarshi alghini bilen, «perisiyler» dégen diniy mezhepdikiler hem emirler axirida Uni chetke qaqti. Kishiler bügünmu Uni chetke qaqmaqta — némidégen pajielik, chünki ular Uning özlirige qandaq aman-xatirjemlik béreleydighanliqini zadi bilmeydu. U Yérusalém üchün yighlighandek, bu kishiler üchünmu yighlighan bolatti. Qedirlik oqurmen dostum, U siz üchün yighlimisun!


Kéyin yene néme ishlar kélidu? Bésharet dawamlishidu: — (26-ayet) 

«Bu atmish ikki «yette waqit» mezgili ötkendin kéyin Mesih üzüp tashlinidu (öltürülidu), Uningda héchnerse qalmaydu».


Qutquzghuchi-Mesih öltürülidu! Bu tolimu pajielik ishtek körünmemdu?! Xuda qutquzush meqsitide ewetken kishi öltürüldi! Biraq yighlima, qedirlik kitabxan, bu weqening özi Hemmige Qadir Xuda teripidin pilanlanghanidi. Mesih Eysaning kréstke mixlinishi, tasadipiyliqtin emes, belki Xudaning ulugh pilanidindur! Del bu dehshetlik ish arqiliq Mesih Eysa pütün insaniyetning Qutquzghuchisi bolup chiqti. Chünki U gunahsiz bolup, pütün insaniyetning gunahlirini öz üstige alghan. Shundaq qilip U sizge we manga gunah tüpeylidin tégishlik bolghan jazani, herbir étiqad qilghan kishige nijat, menggülük hayat bolsun dep, U özi qobul qilghan. Daniyalgha bérilgen bésharette déyilgendek, siz we men üchün «menggülük heqqaniyliq üstün orungha qoyulghan» bolidu — Mesihning ölümi barliqqa keltürgen «menggülük heqqaniyliq»qa érisheleymiz. Bu heqiqeten xush xewerdur!


Bésharetning mushu yéride, «70 hesse yette waqit»ning ichidiki «69 (tekistte 7+62) hesse yette waqit» bilen «axirqi yette waqit»ning ariliqidiki bir mezgil waqit körsitilidu. Mesih Eysa shu «62 «yette»»din 5 kün ötkendin kéyin kréstke mixlandi (bezi alimlar bu mezgillerning bashlinishini sel aldigha sürüp hésablighini bilen, beribir «62 «yette»din kéyin Mesih «üzüp tashlinidu»). Hazir bésharettiki yene birnechche weqening waqti Mesihning ölümige egishidu, hem axirqi «yette waqit» kélidu: —

(yene 26-ayet) «Kelgüside bolidighan emirning xelqi bu sheher bilen muqeddes ibadetxanini gumran qilidu».


Mesih Eysa «Luqa» qismida, 19-bab 43-44-ayette agahlandurghandek, rimliqlar kélip Yérusalém shehirini muhasire qildi. Bu miladiyedin kéyinki 66-yili idi. Bu muhasire üch yérim yil dawamliship, intayin dehshetlik qirghinchiliq hem weyranchiliq bilen ayaghlashti. Mesih Eysa «Luqa» 21-bab, 6-ayette dégendek, ibadetxanida «Shu künler kéliduki, hetta bir tal tashmu tash üstide qaldurulmay, hemmisi gumran qilinidu». Daniyalgha bérilgen bésharettiki «Emirning xelqi bu sheher bilen muqeddes ibadetxanini gumran qilidu» dégen sözige yene diqqet qiling. Gumran qilidighan «kélidighan emir» emes, belki uning xelqi. Lékin ular derweqe oxshash millettin, yeni rimliqlardindur. Miladiyedin kéyinki 70-yili, rimliqlar Yérusalémgha bésip kirishi bilen, serdar Titus muqeddes ibadetxanigha (chirayliqliqi üchün) hem bashqa bezi chirayliq imaretlerge tegmenglar dégen qattiq buyruqni eskerlirige chüshürgenidi. Biraq eskerlerning qehri shunche qaynap ketkenki, u ularni tizginliyelmidi. Ular yalqunluq mesh’ellerni ibadetxanigha atti, netijide ibadetxana yerge teng derijide köyüp ketti. Tamlirigha qaplighan altun érip tamning tash arachlirigha éqip kirip ketti. Ot öchkendin kéyin eskerler xarabqa kirip altungha qol sélish üchün ibadetxanidiki «bir tal tashmu tash üstide qaldurulmay» herbir tashni örüwetti. Mesih Eysaning sözliri, Jebrailning Daniyalgha dégenlirimu sözmusöz emelge ashuruldi.


«69 yette» waqit hem axirqi «bir yette» waqitta éniq bir ariliq bar. Chünki awwal «Yérusalém yéngibashtin qurulidu» andin gumran qilinidu. Andin yene bir qétim qurulidu, chünki axirqi «yette»de Yérusalém, shundaqla ibadetxana yenila mewjut bolidu.


«Kelgüside bolidighan emir» — Mesih emes, belki bir rimliq yaki 2- we 7-babta déyilgen «tötinchi padishahliq»qa tewe bolghan bir kishidur. U bolsa 7-bab 8-, 25-ayette déyilgen kishi hem 8-bab, 23-25-ayettiki kishidur.

«Bu aqiwet kelkündek bésip kélidu».

Muqeddes Kitabta, «kelkün» izchil halda qoshunlarning bésip kirishige simwol qilip ishlitilidu. Yérusalémning miladiyedin kéyinki 70-yildiki gumran qilinishidin kéyin yene bir gumran qilinishi bolidu. Yérusalém qaytidin qurulup, bügünge qeder bu aqiwetke teyyar turidu.


«Axirighiche jengler dawamlishidu» 

Xudaning bu dunyagha jazalarni töküsh künigiche Pelestinde urush-jengler dawamliship kélidu. Yérusalém dunyadiki barliq sheher arisida «eng köp qétim muhasire qilinghan» sheherdur. Miladiyedin kéyinki 70-yildin bashlap hazirghiche 30 qétimdin köprek muhasirige élinghan!


«U yerde bolidighan weyranchiliqlar békitilgendur» — bu jengler tüpeylidin Pelestin uzun waqitlar ichide «weyranchiliq»ta, yeni xarabliqta, méwisiz halette turup kelgen. Yehudiylar Israilgha 1948-yili qaytip kelgendin kéyin ehwali burunqidin yaxshiraq boldi. Biraq az dégendimu uninggha yene bir eng axirqi «weyranchiliq» qalidu.


Eng axirqi «bir yette» (27-ayet) 

«U emir Xudaning xelqining köp qismi bilen axirqi bir «yette waqit»ta bir dostluq ehdinamini testiqlaydu»


«Kelgüside kélidighan emir», yeni dejjal Yehudiy xelqi bilen bir ehdiname tüzidu yaki alliqachan tüzülgen testiqlaydu. Shübhisizki, u Yehudiylargha özige boysunush sherti bilen tinch-amanliqni wede qilidu. Xelqning «köp qismi» uning bilen ehdiname tüzidu. Démek, «az bir qismi» uning hiyle-mikirlirini körüp chiqip, ret qilidu. Bu ehdinamining möhliti «yette waqit», yeni yette yil (2520 kün) bolidu. Belkim dejjal Yehudiylargha yéngi ibadetxana bina qilishqa ruxset qilidu. Miladiyedin kéyinki 70-yildin béri, Yehudiylarning héchqandaq ibadetxanisi yoq idi. Bu 27-ayetning kéyinki qismini emelge ashurush üchün bir ibadetxana bolushi kérek.


«Lékin bu «yette waqit»ning yérimigha kelgende, u ibadetxanidiki qurbanliq we ashliq hediyelerni sunushni emeldin qalduridu».

Üch yérim yildin kéyin, dejjalning eptibeshirisi ashkarlinidu. U özini Xudaning ornigha qoyushni közleydu. Yehudiylar tötinchi qétim ularning «qurbanliq tüzümi»din mehrum qilinidu. Bu «Antioqus Épifanis» miladiyedin ilgiri 168-yili qilghandek bolidu. Bu pakit bizge uqturiduki, Yehudiylarning qurbanliq tüzümi we bir ibadetxanisi bolushi kérek (Injil «Weh.» 11:2ni körüng).


«U chaghda weyran qilghuchi «yirginchlik nomussizliq» muqeddes ibadetxanining eng égiz jayigha qoyulidu».

Dejjal bir nersini (u nersining del néme ikenliki bizge uqturulmighan) ibadetxanining üstige qoyidu. Meyli qandaq nerse bolsun, Xudaning hem Xudaning Öz bendilirining neziride u «yirginchlik nomussizliq» bolidu. Dejjalning meqsiti shübhisizki, pütün dunyani bu muqeddes jaygha qoyghan «yirginchlik nomussizliq»qa choqundurushtin ibaret. Ibraniy tilida «eng égiz jay» dégen ikki bisliq söz bolup, yene «tesir tarqatquchi» dégen meninimu bildüridu, belkim bu yerdin «yirginchlik nomussizliq»ning tesiri pütün jahangha tarqilishi mumkin. Bu «yirginchlik nomussizliq» «weyran qilghuchi» dep süpetlinidu. 8-bab 25-ayette ayan qilinghandek, dejjal zor aldamchiliqlar bilen nurghun kishini weyran qilidu. Eng yaman weyranchiliq bolsa Xudadin ayrilish we étiqadni yoqitish bolidu. Dejjal Sheytanning süritide bolup uning wekili süpitide kishilerni aldap özige choqundurush yoli bilen ularni Xudadin ayriwétip, bu eng dehshetlik weyranchiliqni élip baridu.

Belkim mushu yerde déyishimizge toghra kéliduki, peyghemberler kelgüside yéngi bir ibadetxana qurulup, qurbanliqlar tüzümi qaytidin ornitilidu, dep aldin éytqan bolsimu, bu ibadetxanini Yehudiylar Mesih Eysagha ishenmey, uning pütün insanning gunahliri üchün qilghan ulugh qurbanliqidin xewersiz halette quridu. Injilda ayan qiliniduki, Mesih Eysa gunahlar üchün chong qurbanliq bolghandin kéyin, herqandaq haywan qurbanliqi hazir pütünley hajetsiz. Ibadetxanining özimu hajetsiz, chünki Injilgha asasen, Xudaning Mesihini qobul qilghan Öz bendiliri Uning ulugh muqeddes ibadetxanisi boldi. Shundaq bolghini bilen, kelgüside Yehudiylar qurghan ashu ibadetxana nurghun (toluq chüshenmigen) kishilerning neziride «muqeddes bir jay» dep qarilishi mumkin. Shunga dejjalning uni bulghishi, bashqiche ishlitishi Xudaning neziride nahayiti éghir bir gunah hésablinidu. Biraq bu «yirginchlik nomussizliq» peqet Xuda alliburun békitken waqitqichila dawamlishalaydu: —


«Taki balayi’apet, yeni Xuda békitken külpet weyran qilghuchining béshigha yaghdurulghuche («yirginchlik nomussizliq») shu yerde turidu».

Bu ishlarni Xuda alliburun békitken. Xuda ulargha yol qoyghan axirqi «yette waqit»ning ikkinchi yérimi (1260 kün)diki azabliq mezgildin halqip ketmeydu. Dejjal aghdurulup gumran qilinidu.


24-ayette déyilginidek, «yette waqit»ning ayaghlishishi bilen, peyghemberlerning hemme bésharetliri emelge ashurulidu. Eysa Mesih alemning textige olturidu, uninggha herbir mexluq tiz püküp Uni Reb dep étirap qilidu. Gunahlirining kechürüm qilinishi peqet Uningdin tépilidu. Qedirlik kitabxanim, siz Uni özingizning Qutquzghuchingiz dep tonamsiz? Xudagha béqinip towa qilip Uning Eysa Mesih arqiliq bolghan kechürümni qobul qiling. Muqeddes Rohning qelbingizde turushi bilenla bolalaydighan «menggülük heqqaniyliq» bolghan sowghatni Uningdin dua qilip sorang.


(8) 11-12-bab 

Axirqi ghayibane körünüsh we bésharetler

Jebrail Daniyalgha yetküzgen bésharetning uninggha bolghan tesiri qanche chongqur ikenlikini bizning tesewwur qilalishimiz tes. Daniyal teshna bolghan Xudaning padishahliqini derhal kélidu déyishning ornida, Jebrail uninggha padishahliqning kélishi nahayiti yiraq dep uqturdi. Uning kélishi az dégende 490 yil, belkim uningdinmu uzundur. Uning: «Némishqa waqit shunche uzun?» dégen jiddiy soali bar bolush mumkin idi. U yenila dua qilip Xudani izdinishke bashlidi. Pars padishahi Qoreshning birinchi yilida, Qoresh Yehudiylarni xalisa öz yurtigha qaytip, ibadetxanisini yéngibashtin qurushigha alliqachan ruxset béridighan perman chüshürgenidi.

Öz qérindashlirining bu ruxsetnamige bolghan inkasi choqum Daniyalni ümidsizlendürdi. Chünki peqet az bir qisim qérindashliri Pelestinge qaytti. Köp sandikiliri Babildiki turmushini nisbeten rahetlik dep hésablidi. Ular soda qilishqa kirishti. Ular hezriti Ibrahimgha Xuda wede qilghan öz yurtigha qaytip déhqanchiliq qilishni xalimidi. Buningdin Daniyal ümidsizlenmey qalmaydu. Uning yéshi 90din artuq bolghachqa, u qaytalmaytti. U qaytqan qérindashliri hem köprek kishilerning ulargha qoshulushi üchün dua qiliwatqan bolsa kérek. Ularning kelgüsi qandaq bolar? Ularning kelgüsining Jebrail uninggha bergen ghayibane alamet bilen qandaq munasiwiti bar? Ularning ibadetxanini hem Yérusalém shehirini yéngibashtin qurush meqsitini u biletti, lékin bu wezipe bek éghir bolatti. Yehudiylarni yaman köridighanlar yaki ulargha ala köngüllük qilidighanlar (bügünki kündimu oxshash) az emes idi. Etraptiki milletlerdin bu ishqa qarshi chiqidighanlar choqum köp bolidu.

Daniyalgha wehiy qilinghan eng axirqi ghayibane alamet, shübhisizki, uning bu oyliri we dualirigha jawab süpitide boldi. Bu alamet yene bir qétim uning pütün wujudini zilzilige keltürdi. U alamette kéyinki nechche yüz yillarning azab-oqubetlirini, andin bu ishlardin kéyin Jebrail alliqachan uninggha körsetken eng axirqi, shundaqla bek wehimilik «yette yil»diki rehimsiz ziyankeshlikler hem yirginchlik kupurluqlarni éniqraq, tepsiliyraq halda köreleydighan boldi.


Biz hazir bu bésharetlerni tepsiliy halda körimiz we ularning emelge ashurulushliri toghruluq söz qilmaqchimiz. Shübhisizki, bu bésharetlerning menisi asta-asta ashkarilinip, tepsiliy halda emelge ashurulushi ashu chaghdiki öz qérindashlirigha chongqur righbetlendürüsh bolghan bolsa kérek. Ular bashqilar teripidin qattiq ézilgen we xarlanghan bolsimu, ular bu bésharetlerge qarap özlirining Xudaning pütün dunyagha qaratqan shu ulugh pilanining bir qismi ikenlikini bilgen bolsa kérek. Jemiy bolup bu yerde 135 bésharet bar. Ularning köpinchisi Daniyal we Mesih dunyagha kélishning ariliqidiki nechche yüz yilliq mezgilde emelge ashqan.

Biz 11-bab, 2-ayet bilen bashlaymiz.


Perishte (mushu ayette perishte Jebrail emes) uninggha uqturdiki: — «Parsqa yene üch padishah hökümranliqqa chiqidu».

Bu üch padishah: —

1. «Büyük Qoresh» (miladiyedin ilgiriki 539-530 yillarda textke olturghan)

2. Kambisis — Qoreshning oghli (miladiyedin ilgiriki 530-522). (Kambisistin kéyin bir mezgil textni tallishish körishi boldi) («Ezra» 4:6)

3. Darius Xistaspis (I) (miladiyedin ilgiriki 522-486)(«Ezra» 4:24)

4.  «Kéyin tötinchi padishah chiqip, bashqa padishahlardinmu köptin köp mal-dunyani toplaydu; u mal-dunyaliridin qudret tépip, hemme yurtlarni Grétsiyege jeng qilishqa qozghaydu»

Bu padishah bolsa Ksérksis (bezide «Axasuérus» depmu atilidu — miladiyedin ilgiriki 486-464/465). U éghir baj tüzümi arqiliq ghayet zor bayliqlarni toplidi. Esterni öz emrige alghan padishax belkim mushu padishah idi.

Kéyin u töt yil ichide nahayiti chong, yeni ikki yérim milyon kishilik bir qoshunni toplap meshq qildurdi. Miladiyedin ilgiri 480-yili u «Térmopilay» dégen yerde Grétsiyege qattiq zerbe berdi. Lékin uning hujumi meghlubiyet bilen ayaghlashti. Andin u öz qol astidikiler teripiridin öltürüldi.

Shu chaghdin bashlap Pars impériyesi zawalliqqa yüzlendi. Mushuning bilen perishte Daniyalgha körsetken Pars padishahliri tügeydu.


(3-ayet) «Uningdin kéyin yene bir küchlük padishah meydangha chiqidu. U zor padishahliqni idare qilip, némini xalisa shuni qilidu».

Bu Grétsiye impériyesining birinchi padishahi «Büyük Iskender» (yene Aléksandér depmu atilidu) (miladiyedin ilgiriki 331-323-yili).

«U meydangha chiqidu» — démek, hoquq hem herbiy küchi bilen üstünlükke chiqidu. «U zor padishahliqni idare qilip, némini xalisa shuni qilidu» — Iskender gherbte Misirghiche, sherqte Hindistanghiche yürüsh qilidu, héchnéme uni tosiyalmaydu, biraq: —


(4-ayet) «Lékin u hoquq yürgüzüwatqinida, padishahliqi parchilinip asmanning töt shamal teripige bölünüp kétidu. Uning textige ewladliri warisliq qilalmaydu, kéyinki padishahliq u höküm sürgen waqtidikidek küchlük bolmaydu; chünki uning padishahliqi aghdurulup, bashqilargha bölünidu».

Miladiyedin ilgiriki 323-yili Iskender qattiq mest bolup öldi. Uning padishahliqi ikki oghligha qaldurulmay, töt serdari arisida bölündi. Uning ikki oghli hem ögey inisi öltürüldi. Emma uning töt serdarining héchbirining alghan yer-zémini uning alghinigha yetmidi. Töt serdari Trasiye, Makédoniye-Grétsiye, Misir we Suriyedin ibaret töt rayonni bashqurdi. Daniyalgha bérilgen bésharetler peqet Misir hem Suriye ikki rayonning padishahliqi toghruluqtur. Sewebi bu ikki padishahliq bashqa ikkisidin chong bolupla qalmastin, belki bu ikki padishahliqning ariliqida bolghan «muqeddes zémin», yeni Xudaning Öz bendiliri turghan yurt Pelestin ularning kéyinki 150 yilliq özara jengliridin qattiq azab chekken hem nurghun tesirlerni qobul qilghan.


(5-ayet) «Uningdiki serdarlarning ichidin biri «jenubiy padishah» bolup küchiyidu».

Töwende, bésharetlerdiki «jenubiy padishah» bolsa, Iskender impériyesining töt bölikining «jenubiy qismi»ning padishahi, yeni Misirning padishahini körsitidu. «Shimaliy padishah» bolsa töt bölikining shimaliy qismining, yeni Suriye-Türkiye qismining padishahini körsitidu. Pelestindin qarighandimu bu ikki bölekni «jenubiy» hem «shimaliy» dégili bolidu.

Tunji «jenubiy padishah» «Pitolimi sotér» boldi, u Iskenderning serdaridin Lagus isimlik birining oghli idi. Lagus andin uning oghli Pitolimi miladiyedin ilgiriki 323-285-yillarda Misirgha höküm sürgen.

«Lékin yene bir serdar uningdinmu küchlük bolidu we özining téximu chong padishahliqini soraydu».

Bu kishi «Sélyuqus I» (Sélyuqus Nikanor) idi. U eslide Pitolimining serdari idi, Pitolimi Sélyuqus bilen birlikte Suriyege (miladiyedin ilgiriki 312-yili) jeng qildi. Ular ghelibe qildi. Miladiyedin ilgiriki 306-yili Silyuqus özini «Suriyening padishahi» dep jakarlap, Pitolimige qarshi chiqti. U miladiyedin ilgiriki 312-280-yillarda höküm sürdi. Kéyinki yillarda u Pitolimidin küchlük boldi. Uning padishahliqi Türkiyedin Hindistanghiche sozuldi.

(6-ayet) «Birnechche yil ötkendin kéyin, jenubiy padishah shimaliy padishah bilen ittipaq tüzidu».

5-ayet we 6-ayet ariliqida 50-60 yil bar. Bu mezgilde shimal we jenub arisida intayin qattiq jeng boldi. Bu bésharette körsitilgen ittipaq miladiyedin ilgiriki 252-yili tüzülgen. Jenubiy padishah bolsa «Pitolimi II» (Pitolimi Filadelfus), shimaliy padishah «Antioqus II»  (Antioqus Téos) idi.


«Jenubiy padishahning qizi shu ittipaqni mustehkemlesh üchün shimaliy padishahning yénigha baridu».

Pitolomining qizi Berenisning Antioqusqa yatliq bolushi ittipaqning asasi idi. Pitolimi Antioqusni eslidiki ayali Laodistin ajrishishqa mejbur qilip Berenisni uninggha yatliq qildi. Uning meqsiti, Berenis arqiliq (bolupmu oghulluq bolsa) shimaliy padishahliqni idare qilmaqchi idi, elwette; u: «Newre oghlum shimaliy textke oltursa manga bek paydiliq» dep oylatti.

Eslide Laodis Antioqusqa ikki oghul tughup bergenidi. Pitolimi Antioqusqa bu ikki oghlini warisliqtin qaldurghuzup, Berenis oghul tughsa uni textke olturghuzush kérek dégen shert astida uning bilen ehde tüzgen. Shundaq qilip Pitolimi: «Men «jenub-shimal» otturisidiki öch-adaewetni tügettim» dep oylighan bolushi mumkin. Biraq: —

«Lékin kéyin bu qiz érishken hoquqidin mehrum bolidu». Toydin 4 yil kéyin Pitolimi öldi, Antioqus Berenisni talaq qildi.

«Shimaliy padishah özimu hoquqini qolida tutalmay, mezmut turalmaydu» — Antioqus qaytidin Laodis bilen toy qildi. Biraq Laodis uningdin gumanlinidu hem nepretlinidu. Özining ikki oghli qaytidin «shahzade» dep jakarlanghandin kéyin u Antioqusni zeherlep öltürdi. U öz oghli «Silyuqus Kalliniqus» (Silyuqus II)ni padishah dep élan qildi.

«Bu qiz we uni élip kelgenler, uning balisi hem shu waqitlarda uni qollighuchilarning hemmisige satqunluq qilinidu» — Berenisning ehwali nahayiti échinishlik boldi. Laodis uni we uning yéngidin tughulghan oghlini hem uninggha hemrah bolush üchün Suriyege kelgen Misir ordisidiki xizmetkarlirining hemmisini öltürgüziwetti. «Öz atisi» Pitolimi bolsa, baldur ölüp ketken. Shundaq qilip tüzgen ittipaq tézla yoqqa chiqti


(7-ayet) «Halbuki, uning ata jemet tughqinidin biri qoshunning hoquqini qoligha élip padishah bolup, shimaliy padishahning qorghanigha bésip kirip, ulargha qarshi hujum qilip chong ghelibe qilidu». 

Bu «ata jemet tughqinidin biri» Berenisning inisi «Pitolimi III» (Pitolimi iyugirtis) idi. U Misirning qoshunini özige qayil qilghandin kéyin Misirning padishahi boldi. U achisi Berenisni qutquzush üchün Suriyege bésip kirdi. Emma kéchikkenidi. Uning achisi alliburun öltürülgen. U Suriyediki Tijle deryasighiche bolghan nurghun qorghanlargha bésip kirip weyranchiliq qilip Laodisnimu esirge élip öltürdi.


(8-ayet) «U ularning ilah-butliri, quyma mebudliri we butxaniliridiki altun-kümüshtin yasalghan jam-qachilarni Misirgha élip kétidu. U birnechche yil shimaliy padishahdin özini néri qilidu» — u nahayiti köp oljini, jümlidin Suriyening butlirini qolgha chüshürüp Misirgha élip ketti. U alghan olja shunche köp idiki, Misirliqlar uni «Iyugirtis» (töhpikar) dep atidi. U Suriyege qayta hujum qilmidi.  Biraq: —


(9-ayet) «Shimaliy padishah jenubiy padishahning zéminigha bésip kiridu, lékin axiri öz yurtigha chékinidu» — Silyuqus II qisas élip oljini qayturuwalmaqchi bolup Misirgha bésip kirdi. Lékin u meghlup bolup qaytti.


(10-ayet) «Shimaliy padishahning shahzadiliri qozghilip, zor qoshun teshkilleydu. Shahzadilerdin biri kelkündek kélip jenubqa bésip kiridu. Kéyin u yene jeng qilip, düshmen qorghanighichimu bésip kiridu» — uning ikki oghli zor qoshunni toplidi. Birinchi oghli Silyuqus III (Silyuqus Kiryunus) baldurla «kichik Asiya» (hazirqi Türkiye)da jengde öldi. Ikkinchi oghli «Büyük Antioqus» (18 yashta) bir zor qoshunni élip Misirgha birnechche qétim hujum qildi. Shundaq qilip u Suriyening zéminini Gaza shehirigiche kéngeytti. Yene ikki qétimliq netijisiz jengdin kéyin, miladiyedin ilgiriki 217-yili yene hujum qilip, Misirning Rafiya shehiridiki eng chong qorghanni ishghal qildi. Shuning bilen u Pelestinni asasen idare qilghan boldi.


(11-ayet) «Jenubiy padishah qattiq ghezepte qoshun tartip jengge atlinip, shimaliy padishahqa hujum qilidu. Shimaliy padishah zor bir qoshunni jengge salidu, lékin uning shu zor qoshuni meghlup bolup esirge élinidu» — shu chaghdiki «jenubiy padishah» «Pitolimi IV» (Pitolimi Filopatér) idi. U eslide keyp-sapagha bérilip ketkenidi, lékin Antioqusning hujumlirigha ghezeplinip, u qayturma hujum qildi. Antioqusning armiyisi qudretlik idi (62000 piyade esker, 6000 atliq esker, 100 pili bar idi). Lékin ular meghlup bolup köpinchisi esirge élindi.


(12-ayet) «Shu zor qoshunning esirge élinishi bilen jenubiy padishah intayin meghrurlinidu. U tümenligen ademlerni yoqitidu, biraq uning ghelibisi uzun dawamlashmaydu» — bu chong ghalibiyet tüpeylidin «Filopatér» bek tekebburliship ketti. U bir tümendin köp eskerni öltürdi, töt tümen eskerni esirge aldi. Biraq u qalghan shimaliy qoshunni qoghlashqa érinip, qaytip keldi. U ayali bilen sirliq halda öldi, belkim zeherlengen bolushi mumkin.


(13-ayet) «Chünki shimaliy padishah yurtigha qaytip, burunqidinmu köp we küchlük qoshun teshkilleydu. Békitilgen yillar toshqandin kéyin u zor qudretlik qoshunni köp teminatlar bilen qoshup bashlap kélidu» — «Büyük Antioqus»  (Antioqus III) bashqidin qoshunni toplidi. Miladiyedin ilgiriki 212- we 204-yili mezgilide u jengni Hindistanghiche hem Kaspiy déngizghiche kéngeytip zor küchke ige boldi. 201-yili u Misirgha ikkinchi qétim hujum qilishqa bashlidi. 14 yildin kéyinki üchinchi hujumida eslidiki armiyisidin zor bolghan, yaxshi qorallanghan, mol tejribilik armiyisi bilen Misirgha bésip kirdi.


(14-ayet) «U chaghda nurghun kishiler jenubiy padishahqa qarshi turup uninggha qarshi qozghilang kötüridu. I Daniyal —- séning xelqing ichidiki zorawanlar mushu ghayibane alamettiki bésharetni emelge ashurmaqchi bolup, yoghanchiliq qilidu, lékin ular meghlup bolidu» — bésharette déyilginidek, Misir padishahi (hazir «Pitolimi V» (Pitolimi Épifanis»)ni qestleydighanlar köp idi. U textke chiqqanda nahayiti bir töt yashliq bala idi. Makédon padishahi bilen Antioqus yoshurun pilan tüzüp Pitolimigha hujum qildi. Pelestindiki Yehudiylarmu «Musteqil bolush pursitimiz keldi, Xudaning padishahliqini biz hazir özimiz qurimiz» dep, Tobias isimlik bir kishining bashchiliqida Antioqus bilen yoshurun pilan tüzüp Misirgha isyan kötürdi. Ular Yérusalémda turushluq Misirdiki qoshunlargha hujum qilip ghelibe qildi. Lékin ular «musteqil Pelestin» muddiasigha yételmey, peqetla Antioqusning hökümdarliqigha ötti, xalas. Miladiyedin ilgiriki 199-yili Pelestin pütünley Antioqusning asariti astida boldi.


(15-ayet) «Shimaliy padishah potey sélip mustehkem sheherni muhasire hujumi qilip bésiwalidu. Jenubdiki küchler, hetta eng xil qoshunlarmu berdashliq bérelmeydu, ularning qarshiliq qilghudek küchi qalmaydu» — 198-yili Antioqusning qoshunliri Misirning «Skopus» isimlik bir serdari teripidin chékindürüldi (Pitolimi (V) qoshunigha bashchiliq qilishqa téxi bek kichiklik qilatti). Skopus Suriyege hujum qildi, lékin meghlup bolup «Zidon» dégen intayin mustehkem bir sheherge bashpanah izdep keldi. Antioqus Zidonni muhasire qildi, Skopus ten berdi, Zidon ishghal qilindi. Misir Skopusqa yardem bérish üchün xil qoshunlirini ewetti, lékin ularning hemmisi meghlup boldi. Misir halsizlinip, pütünley yéngildi.

(16-ayet) «Shimaldiki tajawuzchi bolsa özi xalighanche ish qilidu, uninggha héchkim qarshiliq qilalmaydu. U «güzel zémin»ni ishghal qilidu; uning qolida uni weyran qilghuchi küch bolidu» — Antioqus Misirda xalighanche ish qildi, Misirni pütünley boysundurdi. Shu chaghdin bashlap Rim impériyesi tiklengiche, Pelestin «shimaliy padishahliq»ning ayagh astida qaldi. Antioqusqa yardem qilghan Yehudiylar qattiq pushayman-hesrette qaldi. Antioqus Israilni idare qilip, üch yildin kéyin ulardin baj élishqa bashlidi.


(17-ayet) «Shimaliy padishah bel baghlap padishahliqidiki barliq küchlerni  seperwer qilip Misirgha yol alidu; u Misir bilen ehde tüzidu, özi ehdide turghandek qilidu. Biraq Misirning hakimiyitini aghdrurush üchün ayallirining bir qizini Misir padishahigha béridu. Lékin qizi atisi terepte turmaydu, uni qollimaydu» — Antioqus barghanche küchiyiwatqan Rim impériyesining tehditini sézip, «Misir bilen ittipaq tüzsem mustehkemrek bolimen» dep, Misirgha bardi, u özige béqinghan Misirning padishahi (yenila Pitolimi V, yeni Pitolimi Filopatér idi) bilen kélishim tüzmekchi boldi. Filopatérni qorqitish üchün u pütün qoshunini élip kelgenidi. Kélishimning shertlirini adil körsitish hem Filopatérni özige qayil qilish üchün, Antioqus özining bu shertlirige riaye qilishqa teyyar ikenlikini bildürdi. Biraq Misirning ehwalini toluq igilesh üchün hem biwasite idare qilish üchün özining Kléopatra isimlik qizini Pitolimigha yatliq qildi. Oylimighan yerdin Kléopatra uning teripide turmidi, belki érige sadiq bolup chiqti. Suriye Rimgha qarshi jeng bashlighinida, Rim Misirdin yardemge érishti.


(18-ayet) «Kéyin u déngiz boyidiki yurtlargha hujum qilip, nurghun ademlerni esirge alidu. Lékin yat bir serdar uning kishilerni xar qilishlirini chekleydu we eksiche, uning bu xarlashlirini özige yanduridu» — Antioqus 197-yili Misirni boysundurghandin kéyin, u Rim impériyesi idare qilghan «kichik Asiya» (hazirqi Türkiye)ning zéminlirigha hujumgha kirishti. Miladiyedin ilgiriki 197-yili u kichik Asiyani, miladiyedin ilgiriki 196-yili Tratsiyeni hem Grétsiyening bir qismini («déngiz boyidiki yurtlar»)ni ishghal qilip, Rim qoshunlirini chékinishke mejbur qildi. Biraq Rimning Skipio isimlik bir serdari Térmopilay (Antioqusning öz bazisi)da miladiyedin ilgiriki 191-yili uning üstidin ghelibe qildi. Miladiyedin ilgiriki 190-yili Skipio uni yene meghlup qildi.

Ilgiri Antioqus Rim ewetken elchilerni bek xarlighan idi, ularni «kichik Asiya bilen karinglar bolmisun» dep mazaq qilghanidi. Emdi ehwal uning eksiche bolup chiqip, miladiyedin ilgiriki 188-yili Rim elchiliri uni xarlidi. U ularning qoyghan sülh shertlirini qobul qilishqa, kichik Asiyani ulargha tapshurushqa mejbur boldi.


(19-ayet) «U öz yurtidiki qorghanlargha chékinip kélidu. Lékin axirida u putlinip yoqilip kétidu» — Rimgha béqinish bir meghlubiyet bolup, u Suriyege qaytti. Bu ish Rimning Pelestinni ishghal qilishigha teyyarliq rol oynidi. Antioqus Rimgha tapshurush kérek bolghan bajlarni yighish üchün bezi dangliq butxanilarni bulashqa kirishti. Shundaq qilghanliqidin u belkim ghezeplengen bir rahib teripidin miladiyedin ilgiriki 187-yili öltürülgen bolushi mumkin.


(20-ayet) «Kéyin uning ornigha yene bir padishah textke olturidu; u padishahliqning eng shan-shereplik jayigha bir zalim alwangbégini ewetidu. Lékin u uzun ötmeyla, malimanchiliqmu bolmay, jengmu bolmay öltürülidu» — Bu ayettiki «eng shan-shereplik jay» belkim muqeddes ibadetxanini körsitishi mumkin. Antioqusning ornigha olturghini «Silyuqus IV» (Silyuqus Filopatér) idi. U «Xéliodorus» isimlik nahayiti zalim kishini Rimgha tégishlik bolghan bajlarni yighishqa ewetti. Xéliodorus muqeddes ibadetxanigha alwan élish üchün keldi. U Yehudiylardin her yil 1000 talant (45 tonna) kümüsh telep qildi. Bu nahayiti éghir séliq idi. Bu bajni tapshurush wezipisi ibadetxanidikilerge qalduruldi.

Biraq Silyuqusning yilliri atisiningkige yetmidi. U peqet 11 yil textte olturdi. U özining zalim alwanchisi Xéliodorus teripidin zeherlep öltürüldi.


«Antioqus IV »  (Antioqus Épifanis), yeni Silyuqus IVning inisi, shimaliy padishah boldi. U nahayiti zalim hem meghrur padishah idi. Kéyinki ayetlerde, yeni 21-34-ayetlerde bu padishahning ishliri aldin éytilidu. 8-bab, 9-14 ayetlermu bu kishi toghruluq bésharet béridu.


(21-ayet) «Shuningdin kéyin pes bir adem uning ornigha chiqip shimaliy padishahliqni alidu; emma padishahliqning hörmet-shöhriti uninggha héch tewe bolmaydu, dep qarilidu; belki u xelqning asayishliq peytidin paydilinip, yalaqchiliq wasitiliri bilen hakimiyetni tartiwalidu».

«Pes bir adem» — «Antioqus IV »  (Antioqus Épifanis)ning textige warisliq arqiliq emes, belki pes yol bilen érishkenlikini tekitleydu. Textke warisliq qilishqa tégishlik bolghan kishi eslide «Antioqus» yaki «Démétrius Sotér» idi. Ular ikkisila Silyuqus IVning oghli idi. Miladiyedin ilgiri 175-yili, Antioqus akisi Silyuqusning öltürülgenlikini anglap shimaliy padishahliqning paytexti antioqqa keldi. Silyuqusning ikki oghlidin birining textke warisliq qilishigha toghra kéletti. Lékin Antioqus özini akamning balisining himayichisimen, dewaldi. U Pergamumning padishahigha xushamet qilip, uni özige qayil qilip uning bilen textke érishish suyiqestini tüzüp chiqti. U kichik Antioqusni Androniqus isimlik adem arqiliq öltürguzdi. Andin u «izini yoqitish üchün» Androniqusni öltürguzdi


(22-ayet) «Zéminigha kelkündek bésip kirgen küchlerni u hem kelkündek hujum qilip yoqitidu, shuningdek u hettaki «Xudaning ehdiside békitilgen emir»nimu yoqitidu» — Antioqus IV Xéliodorus yighqan qoshunni meghlup qildi hem shuning bilen bir waqitta bu qalaymiqanchiliqtin paydilinip Pelestinge bésip kirgen Misirning qoshunining hujumigha qattiq qayturma zerbe bérip ularnimu meghlup qildi.

Bu ayettiki «Xudaning ehdiside békitilgen emir» shübhisizki, muqeddes ibadetxanidiki «bash kahin»ni (kahin dégen qurbanliq qilghuchi xadim) körsitidu. Oniyas isimlik kishi bash kahin, shundaqla bek heqqaniy kishi idi. Antioqus özining adimini bash kayin qilish üchün uni öltürguzdi.


(23-ayet) «Shertname tüzüsh arqiliq u bashqa yurtlarni aldaydu; ademliri kichik bir qoshun bolsimu, lékin uning küchi awup-awup, qudret tapidu» — Misirda Pitolimining ikki oghli Pitolimi VI (yeni Pitolimi Filomatér) hem Pitolimi Iyurgétis arisida jédel peyda boldi. Antioqus Filomatérni öz menpeetini közlep qollidi. Uning achisi Kléopatra «Misir padishahining anisi» idi, lékin u uni qollimidi.

Atisi Antioqus III ölüshi bilen shimaliy padishahliqning bashqurghan zémini hem qoshuni aziyip ketti. Shunga bésharette «kichik bir qoshun» déyilidu.


(24-ayet) «U xalayiqning asayishliq peytidin paydilinip, eng bay ölkilerge tajawuz qilip kirip, atiliri yaki atilirining atiliri zadi qilip baqmighan ishlarni qilidu, yeni u oljini, ghenimetlerni we nurghun bayliqlarni qol astidikilirige üleshtürüp béridu; melum bir mezgilgiche qorghanlarghimu hujum qilish qestide bolidu» — U Suriyening bay ölkiliridin hiyle-mikir yolliri bilen éghir baj-alwanni aldi. Biraq alghan pulni özining eysh-ishretlik turmushi üchün ishletmidi, belki özige ittipaqdashlarni, qollighuchilarni toplash üchün ulargha üleshtürüp berdi. Shundaq qilip u Misirning qorghanlirigha hujum qilishni pilanlidi. «Melum bir mezgil» — Xudaning uning höküm sürüshige yol qoyghan 12 yil waqtini körsitidu. Hazir bésharetler uning Misirgha qarshi bolghan birinchi urushigha keldi.

(25-ayet) «U öz küchini ishqa sélip chong gheyret bilen qozghilip, zor qoshunni bashlap, jenubiy padishahqa hujum qilidu. Jenubiy padishahmu nahayiti zor qudretlik bir qoshun bilen jengge atlinidu. Lékin jenubiy padishahi xainlarning yoshurun suyiqestige uchrap, muweppeqiyet qazinalmaydu» — Antioqus Misirgha qarshi jengge mangdi. Misir padishahi Pitolimi VI (yeni Pitolimi Filomatér, Antioqusning newre inisi) uninggha qayturma hujum qildi. Uning awwalqi meqsiti, Pelestinning zéminini Misirning qoligha qayturuwélish idi. Biraq Filomatér öz qoshunining ichidiki xainlarning yüz örüshi bilen meghlup bolup esirge élindi (miladiyedin ilgiriki 170-yil).


(26-ayet) «Chünki uning nazu-németlirini yégenler uni yiqitidu. Uning qoshuni hemme yerge tarqilidu; nurghunliri öltürülidu» — özining meslihetchiliri özige yüz öridi. Uning qoshuni intayin küchlük bolghini bilen, üzül-késil tarmar qilindi.


(27-ayet) «Kéyin, bu ikki padishah bir-birini qestliship, yaman niyet bilen bir dastixanda tamaq yéyiship, bir-birige yalghan gep qilishidu; lékin bu ishlar héchkimge payda yetküzmeydu, chünki bu ishlarning axiri peqet belgilengen waqittila bolidu» 

Pitolimi VI (Pitolimi Filomatér) esirge chüshkendin kéyin, uning inisi «Iyurgétis» Misir puqraliri teripidin padishah qilinip «Pitolimi VII» boldi. Antioqus Épifanis bolsa esirge alghan akisi Filopatérge yalghandin dostluq bildürüp, séni qaytidin Misir textige olturghuzimen dep uning bilen hemdastixan bolup bir kélishim tüzdi. Emeliyette Filopatér uning yalghan wedilirige ishenmisimu, ishengenge saldi. Ularning atalmish «ittipaqi» muweppeqiyetlik bolmidi. Antioqus uni Misirdiki chong sheher «Memfis»ning padishahi qilghini bilen, kéyinki jenglerde Antioqusning qoshuni chékinishke mejbur boldi. Antioqus Misirdin chiqqandin kéyin, aka-uka ittipaq bolup bir «jüp hökümran» padishahliqta boldi.

Bésharette déyilgendek, «bu ishlarning axiri peqet belgilengen waqittila bolidu» — démek, «shimaliy padishah»ning «jenubiy padishahliq» üstidin pütünley ghelibe qilip idare qilishi peqet axirqi zamanda bolidu.


(28-ayet) «Shimaliy padishah nurghun mal-mülüklerni élip öz yurtigha qaytidu. U könglide (Xudaning xelqi bilen tüzgen) muqeddes ehdige qarshi turidu; shuning bilen u ehdige qarshi heriketlerni qilip, andin öz yurtigha qaytidu»

Antioqus Misirni pütünley ishghal qilmighini bilen, u köp oljini qoligha chüshürdi. U Suriyege qaytti. Misirgha qaratqan pilani ünümsiz bolghandin kéyin, u diqqitini Pelestinge we Yehudiylargha qaratti. U Israilning özige, shundaqla ularning Musa peyghember arqiliq qobul qilghan muqeddes qanunlirigha hem ehdisige intayin öch bolup chiqti. Antioqus barghanséri özini Xuda dep ishendi, shunglashqa u herbir kishidin özige choqunushni qattiq telep qildi. Jason isimlik bir Yehudiy (Antioqus qestlep öltürgen bash kahinning inisi) Antioqusqa hem u békitken bash kahingha qarshi qozghilang kötürdi. Biraq Antioqus bu isyanni rehimsizlik bilen basturup, muqeddes ibadetxanidin nurghun qimmetlik buyumlarni bulap Suriyege qaytti.


(29-ayet) «Belgilengen waqitta shimaliy padishah yenila jenubqa tajawuz qilidu» — Miladiyedin ilgiriki 168-yili Antioqus Misirdiki Pitolimi aka-ukilarning ittipaq tüzgenlikini anglap Filomatérning özige yüz örügenlikini bildi. U üchinchi qétim teyyarliq qilip Misirgha jeng qilish üchün yolgha chiqti.

«Lékin bu qétimqi ehwal ilgirikige we yene kélip eng axirqi qétimqisidiki bilenmu oxshimaydu» — perishte bu qétimqi hujum ötkenki (yeni «yérim muweppeqetlik» oljighila érishken, axirida chékindürülgen hujum)gha oxshimaydu we axirqi qétimqi (dejjalning axirqi zamandiki hujumi, pütünley ghelibe qilidighan bir hujum)ghimu oxshimaydu dep Daniyalgha uqturdi.


(30-ayet) «Chünki «Kittim» arilidin chiqqan kémiler hujum qilip kélidu. Shunga u derd-elem bilen chékinidu we (Xudaning Öz xelqi bilen tüzgen) muqeddes ehdisige qarap intayin ghezeplinidu, uninggha qarshi xalighinini qilidu; shundaqla chékinip yanghanda muqeddes ehdige asiyliq qilghuchilarni etiwarlaydu».

«Kittim» hazirqi «Séprus», ottura déngizdiki aral, lékin bezide bu isim Israilning gherbidiki döletlerning omumiy namini körsitidu. Rim impériyesining kémiliri Kittim arilidin chiqip Antioqusqa (Misirgha tajawuz qilghan waqtida) hujum qildi. Rim elchisi Antioqusning yolini tosup, uni derhal Misirdin chékin, bolmisa Rim sanga qattiq hujum qilidu dep buyrudi. Antioqus ghezipini aranla bésip chékindi. U achchiqini Yehudiylardin chiqarmaqchi bolup, Pelestinde u yer-bu yerni xalighanche bulap-talap buzghunchiliq qildi. U özi ornatqan «bash kahin» Menelaus isimlik kishi hem uni qollighan bir mezhep bilen ittipaqlashti. Bu mezhep «Grétsiyeleshtürgüchiler» dep atalghan — chünki u (Musa peyghember arqiliq bérilgen) muqeddes qanun we ehdini tashlap, Grétsiyening örp-adetliri, jümlidin butpereslikni Yehudiy qérindashlargha özünglarningki qilinglar dep dewet qilmaqta idi.

(31-ayet) «Uning teripide turghan birnechche küchler qorghan bolghan muqeddes ibadetxanini bulghaydu, «her kündilik qurbanliq»ni emeldin qalduridu we «weyran qilghuchi yirginchlik nomussizliq»ni uning ornigha qoyidu» — Antioqus «Grétsiyeleshtürgüchiler» bilen hemkarliship ibadetxanidiki «shabat künide» (shenbe küni, yeni Yehudiylarning muqeddes küni)de qurbangah üstige bir choshqini qurbanliq süpitide sundi. U Muqeddes Kitabni (Tewrat, Zebur) oqushni yaki uninggha ige bolushni men’i qildi (kim shundaq qilsa öltürületti). U ibadetxanining «muqeddes jayi»gha yoghan bir mebudni qoyup, Yehudiylarni uninggha choqunushqa buyrudi. U ularning shenbe künide dem élishini men’i qildi. Grék eskerliri muqeddes ibadetxanida pahishe ayallar bilen bille boldi. Bésharettiki bu ishlarni bayan qilidighan ibare «weyran qilghuchi yirginchlik nomussizliq», dejjalning muqeddes ibadetxanida qilidighan ishini bayan qilghan 9-bab 27-ayettiki ibarige oxshashtur. Shundaq bolghanda, bizge dejjal kelgüside muqeddes ibadetxanigha qoyidighan «yirginchlik nomussizliq» dégen ishning qandaq ikenlikini bir yip uchi bilen teminleydu. 8-babtiki we 9-babtiki dejjal toghruluq bésharetlerge asasen axir zamanda dejjal qilidighan ishlar «Antioqus Épifanis» qilghan ishlargha bek oxshap kétishi mumkin.


(32-ayet) «U muqeddes ehdige xainliq qilghuchilarni xushamet-hiyligerlik bilen chirikleshtüridu; lékin öz Xudasini dost tutquchi xelq bolsa qeyserlik bilen heriket qilidu» — Antioqus butpereslik yolini tutqan Yehudiylarni qollap östürdi hem shundaq qilip Yehudiylar arisigha herxil arazlarni tughdurdi.

Shundaqtimu «Makkabiylar» dégen bir jemet baturluq bilen «tuxumni tashqa urghan»dek isyan kötürdi. Oylimighan yerdin ular Antioqusning ularni basturmaqchi bolghan herbir qoshunini üzül-késil meghlup qildi.


(33-ayet) «Xelq ichidiki aqillar nurghun qérindashlirigha telim yetküzidu; lékin birnechche künler ularning beziliri qilichta yiqilidu, otta köydürülüp öltürülidu, zindangha chüshidu yaki bulang-talanggha uchraydu» — xelq arisidiki bir türküm Xudadin eymengen kishiler (ular «Xasidimlar» dep atalghan) Antioqusning tehditlirige qarimay yoshurun «Muqeddes Kitablarni oqush kursliri»ni achti. Bu «Xasidim»lar étiqadi tüpeylidin zor qistangda qaldi. Beziliri öltürüldi. Mesilen, Éliyézar isimlik birsi choshqa göshini yéyishni ret qilghanliqi üchün öltürüldi; yene, bir ixlasmen tul xotunning yette oghli herxil qiyin-qistaqqa élindi, jümlidin otqa tashlap öltürüldi, andin u xotunmu öltürüldi.


(34-ayet) «Yiqilghan waqitlirida, Xudaning xelqi azghine yardemge ige bolidu. Emma nurghun kishler ularning qatirigha xushamet-hiyligerlik bilen soqunup kiridu» — bezi Xasidimlar bu qattiq bésim astida «yiqildi». Démek, étiqadidin ayrildi. Biraq «Makkabiylar» axirida ulargha yardem qolini sundi. Yardem gerche «azghine» bolsimu, shübhisizki, ulargha nahayiti zor ilham boldi. Bezi «Grétsiyeleshtürgüchiler» yalghandin «Makkabiylar»ning ichige soqunup kiriwaldi. Ularning meqsiti bu heriketni rohiy jehettin ajizlashturush idi. Netijide, Makkabiylar jemetidiki oghullar hem newre oghullarning héchqaysisi ata-bowilirining izini basmidi. Ularning hemmisi «Grétsiyeleshtürgüchiler» bolup chiqti.


(35-ayet) «Bezi aqillar yiqilidu. Lékin ularning yiqilishi özlirining sinilishi, tawlinish-tazilinishi, qiyamet künigiche paklinishi üchündur. Chünki axiret Xuda belgiligen waqittila kélidu» — mushu yerde, biz Xudaning ziyankeshlikke bezide yol qoyushtiki melum meqsitini köreleymiz. Sinaqlar, shundaqla azdurushqa uchraydighan ehwallar bizge özimizning ajizliqimizni, gunahlirimizni éniq körsitip béridu. Shundaq qilip ular bizge towa qilip, Xudadin kechürüm izdesh pursiti bilen teminlep, bizni Xudaning aldida sap dilliq turmush ötküzüshke yétekleydu.

«Antioqus Épifanis» bu bésharetlerni 35-ayetkiche emelge ashurdi. Biraq «axiret Xuda belgiligen waqittila kélidu» dégen bésharet axir zamandiki «shimaliy padishah», yeni dejjalni körsitidu. Shunga, bésharetler mushu yerde miladiyedin ilgiriki 2-esirdin biwasite axir zamangha atlap ötidu. Emise dejjal choqum Suriye yaki shu etraptiki yurtlarning birini öz bazisi qilishi kérek.

Dejjal Antioqusning kupurluq izini bésip, shuningdek özini «Xuda» dep atap, ibadetxanida bir «yirginchlik nomussizliq» berpa qilip, xeqlerni özige choqunushni qattiq telep qilidu.


(36-ayet) «Shimaliy padishah öz meyliche qiliwéridu; u tekebburliship, özini herqandaq ilahlardinmu ulughlap üstün qoyup, hetta hemme Ilahlarning ilahi bolghuchigha ajayib kupurluq söz qilidu; taki Xudaning ghezipi toluq tökülgen künigiche u dawamliq zor ronaq tapidu. Chünki Xudaning békitkini emelge ashmay qalmaydu» — bu padishah (dejjal) özini Xuda dep jakarlaydu (Injil, «Tésalonikiliqlargha (2)» 2-bab, «Wehiy» 13-babni körüng). U Xudagha qarshi kupurluq söz qilidu («Dan.» 7:25ni körüng). Uning ronaq tépishi peqetla Xuda uninggha békitken waqitqiche, yeni axirqi «yette waqit»ning axirqi yérimidiki 1260-künigiche bolidu. Ashu 1260 kün «Xudaning ghezipi toluq tökülgen» künler bolidu (Xudaning ghezipi 1260-künige yéqinlashqanséri örleydu).


(37-ayet) «Bu padishah ata-bowiliri choqunghan ilahlarghimu pisent qilmaydu, ayallarghimu héchqandaq hewes qilmaydu. Emeliyette u herqandaq ilahni hörmetlimeydu, chünki u özini herqandaq ilahtin ulugh dep qaraydu» — Dejjal yéngi bir butperes tüzümni ornitidu. «Ayallarghimu héchqandaq hewes qilmaydu» — u «insandek» we lékin «insan emestek» turidu. U özini hemmidin üstün qoyidu.

Bezi alimlar bu sözge qarap dejjal bechchiwaz bolidu, dep qaraydu.


(38-ayet) «Bularning ornida u «küchler ilahi»ni hörmetleydu; uning ata-bowilirimu ezeldin choqunmighan bu ilahni bolsa u altun, kümüsh, yaqut we bashqa qimmetlik sowghatlarni teqdim qilip hörmetleydu» — u «küchke choqunidu». Choqunidighan «küchler ilahi» choqum Sheytanning özidur. Uning tutidighan prinsipi shübhisizki, «hoquq heqtur» bolidu.


(39-ayet) «U eng mustehkem qorghanlarni shundaq bir gheyriy ilahqa tayinip igileydu. Kimki uning hökümranliqigha béqinsa, u shulargha shereplik mensep béridu, ularni köpchilikni bashquridighan qilidu we in’am süpitide yer-zéminni teqsim qilip béridu» — Dejjal Sheytanning küchige tayinip «tebiettin tashqiri» möjizilerni yaritip nurghun ademlerni aldap zor küchke ige bolidu. Uningdin sirt u hoquq-menpeetlerni üleshtürüp kishilerning közini torlashturup qoyidu.

Hazir dejjalning urushlirigha kelduq. Muqeddes Kitab bizge uqturiduki, axir zamandiki «yette waqit» ichide az dégendimu üch chong urush bolidu, shu jenglerdin ikkisi dunya boyiche bolidu.


(40-ayet) «Axir zaman kelgende, jenubiy padishah esker chiqirip uninggha hujum qilidu. Shimaliy padishah jeng harwiliri, atliq eskerler we nurghun kémiler bilen quyundek uninggha qayturma zerbe béridu. U barliq yurtlargha tajawuz qilip, kelkündek téship keng yer-zéminlarni basidu»

«Axir zaman kelgende» dégen sözler yenila bizge eskertiduki, 36-ayettin bashlap bésharetler axir zamanni körsitidu. Bu 29-ayettiki sözler bilen baghliq. 29-ayet Antioqusning Misirgha eng axirqi hujumi toghruluqtur. Bu 40-ayet bolsa dejjalning Misirgha hujum qilishi, yeni 29-ayettiki «eng axirqi» hujum toghruluqtur. 40-ayet belkim dejjalning dunyawiy hoquqqa chiqishning bashlinishini chüshendürüp béridu. Uning asasiy qarargahi (bazisi) Suriye yaki Suriye etrapida bolidu, shunga uni «shimaliy padishah» déyishke bolidu. Shu chaghda Misirdimu bir küchlük hökümranliq berpa qilinishi mumkin, bolmisa «jenubiy padishah» mewjut bolmay qalidu. Dejjalning Misir üstidin qilidighan ghelibisi u yerdin pütün dunyagha kéngiydu. U herbir yurtni dégüdek bésip, «dunyaning hakimmutleq padishahi» bolidu.

Ayettiki «jeng harwiliri, atliq jengchiler» hazirqi zamandiki ayrupilanlar, tankilarni körsitishi mumkin, biraq bu ayettiki ibariler yene axir zamangha kelgende, kona urush usulliri qaytidin ishlitilidighanliqini körsitishimu mumkin. Bir qétimliq «üchinchi dunya urushi» yaki tebiiy balayi’apet asanla dunyaning barliq néfit zawutliri hem radio-téléfon sistémilirini biraqla yoqitalaydu. Yer sharining atmosférisida özgirish yüz berse radio alaqisi ünümsiz bolup qalidu.


(41-ayet) «U hetta «güzel zémin»gha bésip kiridu; nurghun eller azdurulup yiqitilidu. Lékin bular, yeni Édomlar, Moablar we Ammonlarning chongliri uning qolidin qutulup qalidu». U Israil (Pelestin)gha tajawuz qilip uni ishghal qilidu. Bu «yette yil»ning otturisi bolushi kérek. U Yehudiylar bilen héliqi «yette yilliq bir ehde» tüzgendin kéyin, ular aldam xaltigha chüshken bolidu. U bu waqitta ularni ashu «yirginchlik nomusizliq»ni qobul qilishqa mejbur qilidu (Injil, «Weh.» 11:1-2-ayette bu waqit «yette yilning otturisi» déyilgen. Shuni körüng).


Pütün dunya uning asariti astigha chüshidu. Bu ayet boyiche, peqet «Édomlar, Moablar we Ammonning chongliri» bixeter qalidu. Bu üch millet hazirqi ehwal boyiche bolghanda Iordaniye dégen döletning teweside bolidu. Iordaniyege qachidighan kishiler belkim bixeter qalidu.


 (42-ayet) «Shimaliy padishah barliq döletlerge qolini sozidu, Misir zéminimu qéchip qutulalmaydu» «Daniyal» 7-babta, Dejjal «on padishahliq»ni öz qoligha alidu, déyilidu. Bu jeryan uning ulardin üch padishahliqni basturushi bilen bashlinidu, depmu uqturulidu. Töwendiki 42- hem 43-ayetlerde, üch padishahliq — yeni Misir, Liwiye we Éfiopiye tilgha élinidu. Bular «awwalqi üch padishahliq»mu?


(43-ayet) «U Misirning altun-kümüsh bayliqliri we bashqa qimmet bahaliq buyumlirini talan-taraj qilidu. Liwiyelikler we Éfiopiyiliqlar uninggha boysunup egishidu» — qarighanda Afriqa dejjalgha awwal egishidu.


(44-ayet) «Kéyin sherq we shimaldin kelgen shepiler uni alaqzade qilidu. U téximu derghezep bolup nurghun kishini qirghinchiliq qilip öltürimen dep jeng qozghaydu» — bu «sherq we shimaldin» kélidighan tehditler Jonggu we Rusiyedin kélemdu? Ishqilip nedin kélishidin qet’iynezer, u dehshetlik qirghinchiliq bilen ularni yoqitip ghelibe qilidu.

(45-ayet) «We déngizlarning otturisida, körkem muqeddes tagh teripige orda chédirlirini tikidu. Lékin uning ejili shu yerde toshidu we héchkim uni qutquzmaydu» — qarighanda u Yérusalémni uning chong qarargahi (bazisi) qilidu. «Körkem muqeddes tagh» Yérusalém qurulghan «Zion téghi»ni körsitidu. «Déngizlarning otturisida» belkim «Ölük Déngiz» we «Ottura Déngiz» otturisini körsitidu. Injil, «Weh.» 11:1-2-ayetke asasen, dejjal ibadetxanining sirtqi hoylisini ishghal qilidu. Biz yuqirida dégendek, bu uchur dejjal otturigha chiqishtin ilgiri Yérusalémda choqum yéngi bir ibadetxanining qurulidighanliqini bildüridu. Israilning bügün mundaq pilani barliqi nurghun kishilerge ayan.

«Lékin uning ejili shu yerde toshidu we héchkim uni qutquzmaydu» — Dejjal weyran qilinidu. Muqeddes Kitabni tetqiq qilidighan nurghun oqurmenlerning közqarishiche, bu ayet dejjalning «yette yil»ning otturisida («yette yil»ning axirida emes) öltürülidighanliqini körsitidu. Shundaq bolsimu, Injil «Weh.» 11:3-, 12- hem 14-ayetning déyishiche, u Sheytan teripidin ölümdin tirilidu. Qandaq bolushidin qet’iynezer, u axirida Mesih Eysa teripidin öltürülüp dozaqqa tashlinidu.


12-bab 

(1-ayet) «U chaghda, qérindashliringni «qoghdighuchi ulugh emir» Mikail meydangha chiqidu».

«U chaghda» dégini, dejjalning Yérusalémni we shundaqla ibadetxanini ishghal qilidighan waqtni bildüridu, yeni «yette yil»ning otturisida. Mushu ayettiki Mikail dégen «emir» Muqeddes Kitabning Daniyal qismidin bashqa jayliridiki chüshenche boyiche «bash perishte»ni körsitidu. Undaqta Mikail néme üchün «meydangha chiqidu»? Ibraniy tilida bu söz yene «ornidin turidu» dégennimu ipadileydu. Mushu yerde bu ibare choqum uning Israilni qoghdash mes’uliyitini ada qilip xizmet körsitishini körsetse kérek. Bu qoghdash xizmitining köpinchisi shübhisizki, Israilni Sheytanning hiyle-neyrengliridin qoghdashtiki körünmes jengdur.

«Bir azabliq mezgil bolidu; yurt-dölet barliqqa kelgendin buyan, shundaq chong balayi’apetlik mezgil bolup baqmighan. Biraq shu chaghda xelqing qutquzulidu; ularning ichidiki nami hayatliq deptirige pütülgenlerning hemmisi nijatliqqa érishidu».

Tewrattiki nurghun peyghemberler hem Injilning nurghun yerliri bu «azabliq mezgil» (Injilda «dehshetlik azab-oqubet» depmu atilidu) toghruluq söz qilidu. U yenila ashu «üch yérim yil» («yette yil»ning ikkinchi yérimi), yeni 1260 kün bolidu. Tewrattiki peyghember Zekeriyaning sözige asasen, shu azabliq mezgilde nurghun Yehudiylar Mesihke étiqad baghlaydu («Zek.» 12-bab).


(2-ayet) «Tupraqta yatqan ölüklerdin nurghunliri tirilidu. Ular menggülük hayattin behrimen bolidu; qalghanliri nomusta hem menggülük reswachiliqqa tirilidu» — bu ayet axir zamanda ikki qétimliq tirildürülüshning bolidighanliqidin ibaret xewerni bizge yetküzidu. Birinchi tirilish — heqqaniylarning menggülük hayatqa érishishi üchündur; ikkinchi tirilish bolsa Xudaning méhri-shepqitige ishenmey uni qobul qilmighanlarning sotqa yüzlinishi üchündur. Biz mushu yerde yene deymizki, heqqaniyliq hem shundaqla menggülük hayat peqet Xuda ewetken Qutquzghuchi Mesih Eysa arqiliqla érishilidu.


(3-ayet) «Aqillar asmandiki gümbüzdek parlaq julalinidu; nurghun kishilerni heqqaniyliq yoligha bashlap kirgenler yultuzlargha oxshash ebedil’ebed parlap turidu» — bizning hayatimiz qandaq ötküzülimekte? 9-babta déyilgendek, Mesih keltüridighan «menggülük heqqaniyliq» yolini bilemduq? Eger özimiz bilmisek, qandaqmu bashqilarni u yolni tépishqa yétekliyeleymiz?

(4-ayet) «I Daniyal, sen emdi bu sözlerni toxtat (yaki «yoshurup qoy»); mezkur kitabning taki dunyaning axirqi künlirigiche shu péti turushi üchün uni pichetlep möhürliwetkin. Nurghun kishiler uyan-buyan yüridu we bilim ashidu» — bu bir «betlik» kitab emes, belki bir «oram yazma» idi. Mundaq bir «oram yazma»ni möhürleshning netijisi, bu péchetlerni buzmay turup héchkim uni körelmeydu. Buning menisi, (1) kitabtiki nurghun nerslerni Xuda ashkarilimighuche héchkim bésharetlerning menisini chüshinelmeydu. (2) bésharet qilghan ishlar yüz bérishi bilenla bésharetlerning némini körsitidighanliqini chüshengili bolidu. Injil «Wehiy» qismi, 4-, 5-babtin körimizki, bu bésharetlerning we hemme bashqa bésharetlerning péchetlirini achidighan kishi ölümdin tirilip ershke qaytqan Mesih Eysadur.

«Nurghun kishiler uyan-buyan yüridu we bilim ashidu» — bu kishiler «uyan-buyan yüridu», bu belkim «Daniyal»ni chüshinish üchündur, ular shundaq qilip «bilimini ashuridu». Biraq éhtimalgha téximu yéqinki, bu bésharet bu hazirqi zamandiki qatnash qorallirining süritining éshishi bilen nurghun kishilerning «jahan kézish»liri we «bilim partlishi», yeni bilimning ghayet zor ashurulushi (ilim-pen, tibabetchilik, tarixiy bilim, qatarliq)ni körsitishimu mumkin. Bu ishlar bizning axir zamangha yéqinlashqanliqimizni ispatlaydu.

Bu bésharet yene «Amos» 9:11-12 bilen munasiwetlik bolushi mumkin.

 

5-we 6-ayette, Daniyal su üstide turghan perishtidin bu ishlar (qorqunchluq ziyankeshlik we «yirginchliq nomussizliq»)gha qanchilik waqit kétidu, dep soraydu. Perishte ikki qolini asmangha kötürüp (qesem bildürüsh üchün) uninggha: — «bir waqit, ikki waqit, qoshumche yérim waqit kétidu» (yeni üch yérim yil, 1260 kün), dep jawab béridu we: — «Xudaning muqeddes xelqi uchrawatqan xorluq axirlashqanda, bu ishlar tügeydu» — deydu. Bu mezgil bolsa Yehudiy xelqni tawlash üchün, ularni özining hem dunyaning Qutquzghuchi-Mesihige étiqadqa keltürüsh üchündur. Daniyal téxi chüshenmeydu. U sewr-taqet hem izdinishte bolushi kérek, chünki bu bésharetler axirghiche péchetlik turidu. Daniyalgha mundaq déyilidu: —


(9-ayet) «Ey Daniyal, yolunggha mang, chünki bu sözler axir zamanghiche mexpiy tutulup yépiqliq turidu».


(10-ayet) «Nurghun kishiler tazilinidu, paklinidu we tawlinidu. Reziller bolsa, dawamliq rezillik qiliwéridu; ulardin héchkim buni chüshinelmeydu, biraq aqillar chüshinidu» — barliq insaniyet ikki yönilishtin biride mangidu — yaki tawlinip paklinishqa hem aqilane bolushqa mangidu yaki yaman-rezillik yoligha mangidu. Qedirlik kitabxan, siz qaysi terepke mangisiz?


(11-ayet) «Kündilik qurbanliq sunushni emeldin qaldurghan kündin tartip, yeni «weyran qilghuchi yirginchlik nomussizliq» qoyulghan waqittin bashlap, bir ming ikki yüz toqsan kün ötidu».


(12-ayet) «Axirghiche sadiq bolup, bir ming üch yüz ottuz besh künni kütüp ötküzgenler némidégen bextlik-he!» — bu 1260 künge qoshulidighan qoshumche 30 kün, andin yene qoshumche 45 künde we ularning ichide néme ishlar yüz béridu? Bu bügünge qeder chong bir sir bolup keldi. Sewr-taqet, ishenchte bolghanlar bir küni buni bilidu!


(13-ayet) «Emma sen bolsang, axirghiche yolungda méngiwergin. Sen aram tapisen, we künlerning axirida nésiwengge muyesser bolushqa qayta tirilisen».

Daniyal nege baridighanliqini, hem özini aram-tinchliq we in’amlarning kütiwatqanliqini obdan biletti. Bular towa qilip Xuda ewetken Mesihke tayanghan barliq kishinimu kütiwatidu! Qedirlik kitabxan, Xuda sizge méhri-shepqet körsetkey, hayatliq yoligha közüngizni achqay!

Amin!