Tewrat 18-qisim
«Ayup»
Kirish söz
Azab-oqubetke dair mesile hem sirlar
Xudaning aldidiki ixlasmen hem heqqaniy adem dep hésablinidighan Ayup tosattin azab-oqubet hem derd-elemge qalidu. Uning barliq teelluqati, jümlidin qoy, kala, mada éshek hem töge padiliri bir-birlep élip kétilidu; buninggha ulinipla hemmidin dehshetlik bolghan éghir külpet uning béshigha chüshidu — u intayin söyidighan ailisidin, yeni on balisidin ayrilip qalidu. Lékin shundaqtimu u Xudadin qilche aghrinmay, eksiche chongqur qayghu hem musibet ichide Xudagha sejde qilip, Uninggha ibadet qilishni dawamlashturidu.
Ayup Xudagha pütün ixlasi bilen séghiniwatqan ashu künlerde, u yene qattiq bir zerbige duchar bolidu. Tosattin ademni qaqshal qilip qoyidighan, dehshetlik bir merez késel uninggha chaplishidu. Uning pütün bedini hürrek-hürrek bolup kétidu. Uning ishtiyi tutulup, bir néme yégüsimu kelmeydighan bolup qalidu. Uning tiniqidin sésiq puraq kélidu; u tenlirining mujup aghrishliridin hem bedinining dehshetlik qichishishliridin aram alalmay, qattiq qiynilidu. Shuning bilen eslide uni hörmetlep uningdin eyminidighan yurtidiki bir qisim muttehemlermu uning oruqlap, bir tére bir ustixan bolup qalghan bichare halitini körüp, uni Xudaning lenitige uchrap ketti dep mazaq qilishidu. Hetta özige sadiq hem köyümchan bolghan, teselli bérishke tégishlik eng yéqini bolghan öz ayalimu uningdin yüz örüp, uning ixlasmenliki hem heqqaniyliqini mazaq qilidu. Ayali uninggha: «Séni tashliwetken Xudadin waz kech» dep nesihet béridu. Biraq hezriti Ayup ayalining bu sözlirige qulaq salmaydu, öz eqidiside bashtin axir ching turup Xudaning yaxshiliqini téximu küyleydu.
Uning béshigha chüshken balayi’apettin xewer tapqan Ayupning yéqin dostliridin ücheylen meslihetliship, uninggha teselli bérish üchün özliri turghan yiraq yurtlardin uni yoqlap kélidu. Ular kelgüche Ayup késel bolup ariliqta az dégende ikki-üch ay ötüp kétidu. Hezriti Ayup deslepte héch tewrenmey Xudagha ibadet qilghan bolsimu, lékin dehshetlik derd-elem bilen yürekliri pare-pare bolghanda hem késilining toxtawsiz azabi astida, kelgen dostliri aldida béshigha chüshken ishlarning menisi toghrisida gumanliq soallarni sorashqa bashlaydu. Belkim dehshetlik bir zerbe astida Xudagha ibadet qilishning özi bir ish, biraq uzungha sozulidighan sinaqlarda bundaq ibadetni hem Xudagha tayinishni qet’iy dawamlashturush bolsa belkim ademni sinaydighan bashqa bir ishtur. Ayupning bu üch dosti uning bu halgha chüshüp qélishini Xuda chüshürgen birxil terbiye yaki jaza dep qarighanliqtin, uni öz gunahliridin yénishqa dewet qilishqa bashlaydu. Ulargha ishlarni chongqur tehlil qilghan Élixu isimlik yash bir yigitmu qoshulidu; u bu ücheylenning sözlirige qoshulup öz pikrini bayan qilidu.
Biz tékisttiki bayanlar arqiliq bu üch dostning nesihiti hem qilghan tenqidlirining bésimi astida qalghan Ayuptin ibaret Xudaning bu mömin bendisining ichki dunyasini köreleymiz, shuningdek yene uning turmushtiki chong mesililerde qilghan wijdaniy küreshlirini hem uning turmushqa bolghan gumanlirinimu körüshke muyesser bolduq. Biz yene uning qandaq qilip semimiylik bilen mesililerge yüzlinishini, shuning bilen birge uning ishench-étiqadini, ilgiriki turmushidiki wijdaniy küreshlirini hem ghelibilirini köreleymiz. Mana bular uni, shübhisizki, Xudaning aldida heqqaniy adem qilip yétildürgenidi. Ayupning bu üch dosti asasen Xudani mutleq adil bolghachqa, gunahkarlarning hemmisini hayal ötküzmey jazalaydu, dep qaraydu; ular: «Ayupning balayi’apetke uchrishi u choqum melum bir jehette éghir bir gunahni sadir qilghanliqini ispatlaydu», dep höküm chiqiridu. Ayup bolsa Xudani «Hemmige Qadir» dep bilidu; lékin u özining béshigha chüshken külpet Xudaning jazasi bolsa, bu jazaning néme sewebtin ikenlikini bilelmeydu. U dostlirining oy-pikirlirini ret qilip, Xudaning özige körsetken muamilisidin gumanlinip, Xuda özgirishchanmidu? — U birdem ademlerning dosti, birdem ademlerning düshmini bolamdighandu? — dep soraydu.
Ayup yoluqqan bu mesile insaniyetning herqaysi tarixiy dewrliride Xudagha étiqad qilghuchilarning béshini qaturidighan mesile bolup kelmekte. Shunga kishilerning tesewwurida bundaq oy-pikirler mewjut bolup turidu: — Eger Xuda pütünley yaxshi bolsa, U zorawanliqning, késellikning mewjutluqigha héch yol qoymighan bolatti; shunga Uning bundaq ishlarni kontrol qilish jehettiki küch-qudritige nisbeten choqum melum bir chek bolushi mumkin; shunga U Hemmige Qadir emes. Bashqiche qilip éytqanda, Uning rastla hemme ishqa qudriti yétidighan bolsa, némishqa bu yaman ishlarni toxtitishta yaki tosushta «muweppeqiyetsiz» bolidu? Bu jehetlerde U herqandaq yamanliqqa yol qoyghan; shunga, U «pütünley yaxshi emes» dep qarilidu.
«Ayup» dégen bu kitab bu yuqiriqi mesililerge jawab bérish üchün yézilghan emes. U bir ademning öz azabliri ichide Xudani izdishi toghrisidiki bir tarix hem Xudaning uninggha bergen jawabliridur. Biraq Ayupning béshidin ötküzgen kechürmishliri arqiliq özimizning mesililiri üchün bezi jawablarni tépish pursitige érisheleymiz.
Ayup yashighan dewr nahayiti burunqi zamanlar bolushi mumkin. Kitabtiki birnechche terepler bizge mana shundaq xulasini delillep béridu. U Israilliq emes; u belkim hazirqi shimaliy Iordaniye yaki jenubiy Suriyede yashighan adem bolghan bolushi mumkin. Eyni tékistte ereb tilining zor tesiri mewjut. Yene bir ish, Ayup we uning dostliri choqum bir mezgil Misirda turghan, dep qaraymiz. Chünki kitabta Misirning xéli köp ehwalliri teswirlinidu.
Ayup Israilliq (Yehudiy) bolmighachqa, ademning gunahlirini tilep kafaret qilish we ibadet qilishqa uning üchün qurbanliq qilidighan héchqandaq kahin («qurbanliq qilghuchi») yoq idi. Shuning üchün Ayup özi hem öz ailisidikiler üchün qurbanliq qilish mes’uliyitini öz zimmisige alidu.
Ayup hem üch dostigha nisbeten «qayta tirilish» toghrisida héchqandaq xewer yaki wehiy bérelmigen. Ular peqet: Ölüp ketkendin kéyin ademning rohi natonush, sirliq, qarangghu yerge, yeni tehtisaragha (ibraniy tilida «shéol»)gha baridu, dep bilidu. Shunga Ayup hazirqi azablirimning ornigha, kelgüside men tirilip Xuda bilen dostluqta hem xushalliqta bolimen, dégen tesellini tapalmaydu. Biraq biz uning aqlinishi üchün we béshigha chüshken ishlargha yoruqluq tépish üchün yélinish azabi bilen ichidin chiqqan bayanlirining ulugh peyghemberlerche bolghanliqini étirap qilmay turalmaymiz. Shu bayanliri arqiliq biz uning étiqadining öz etrapini qaplap turghan qarangghuluqtin bösüp chiqqanliqini körüwalalaymiz. 9-babta u: «Xuda bilen méning otturamda kélishtürgüchi bir «elchi» yaki «arichi» bolsa idi!» dégen intizarini bildüridu. Andin 19-babta (25-27-ayet) u özining mundaq bir «kélishtürgüchi»sining, heqiqeten barliqini jakarlaydu; uning bir «goél»i, yeni uni aqlash üchün bedel töleydighan Qutquzghuchisi bar bolidu, netijide u öz közi bilen Xudasini köreleydu hemde shu chaghda Xuda uning béshigha chüshkenliri toghrisida uninggha jawab béridu, dep bildüridu. Bu bayan mutleq heyran qalarliq bolidu hem (bezi jehetlerdin éytqanda) uning barliq bayanlirining ichide étiqadining eng yuqiri pellisi süpitide turidu. Bu bayanning emelge ashurulushi shübhisizki, peqet Mesihte, yeni «Yol, heqiqet we hayatliq Özümdurmen. Mensiz héchkim Xuda-Atamning yénigha baralmaydu» dégüchi Nasaretlik Eysadila tépilidu (Injil, «Yuhanna» 14-babta).
Biz yene mundaq bir halqiliq mesilidin atlap ötüp kételmeymiz; bu halqiliq mesile oqurmenler bolghan bizlerge nahayiti éniq qilip bildürülgen bolup, u bolsimu, Ayupning béshigha chüshken herbir ish Sheytanning qutritishi bilen bashlinidu. Kitabning bashlinishidila, bizge ershte ötküzülgen bir kéngeshtin bir körünüsh ayan qilinidu. Sheytan ashu kéngeshning ichige soqunup kirgende, Xuda uninggha jeng élan qilip: — Dunyada Mendin qorqidighan, Méni söyidighan hem heqiqeten Manga xizmet qilidighan kishi bar, uni körgensen? — dep soraydu.
Sheytanmu Xudagha jeng élan qilip: «Dunyada heqqaniyliq yaki muhebbet dégendek mundaq nersiler yoq, barliq ademler, jümlidin Ayup peqet Sendin érishidighan bextler hem beriketler üchün ibaditingde bolidu, deydu. Bext-beriketler Ayuptin élip kétilidighan bolsa, u choqum Sendin yüz örüydu» deydu. Sheytanning bu sözliri: «Sen Xuda «insanlargha para béridighining» üchünla ular (bolupmu Ayup) séni söyidu» menide éytilghanidi. Sheytanning ikki qétimliq erzige reddiye bérish üchün, Xuda Ayupni Sheytanning qoligha tapshuridu. Shundaq qilip Ayupni balayi’apetler bésip kétidu. Mana bu bayanlardin biz shuni bilimizki, Ayupta yüz bergen ishlar hergizmu uninggha terbiye bérish üchün emes we yaki uning gunahliri tüpeylidin uni jazalash üchünmu emes, belki uning ichi-téshining birdeklikini, heqqaniyliqini hem söygüsini sinash üchündur (halbuki, bu sinaqlar Ayupni téximu paklaydu hem uni tawlaydu).
Bu ishlarnimu yene Xudaning insanlargha tutqan pilanigha nisbeten hemde Uning Ayupqa «Méning ishenchlik qulum» dep baghlighan ishenchisige nisbetenmu kelgen birxil sinaq hésablighili bolidu. Biraq kitabta xatirilengen barliq ishlarda, Ayup we uning üch dosti Xudaning Ayup toghrisidiki eyni éytqan sözliridin, shundaqla Sheytanning Xudagha jeng élan qilghan shikayetliridin héch xewersiz idi; peqet oqurmenler bolghan bizlerla eyni chaghda heqiqeten néme ish yüz bériwatqanliqini bileleymiz; peqet bizla Xuda bilen Sheytanning ershte eyni chaghdiki qarmuqarshi éytqan sözliridin xewerlengen bolup, Ayup bilen dostlirining otturisidiki hemme gep-söhbetlerge baha béreleymiz.
Kitabning muqeddimisidiki ikki bab bilen «xatime qismi»diki axirqi babtin sirt, kitabning qalghan qisimliri ibraniy shéiriyiti ushlubida yézilghan. Bashqa kitablarda qeyt qilghinimizdek, ibraniy shéiriyitide misralar ikki misraliq (parallél), bezide üch misraliq yézilidu. Bir bendtiki (kupléttiki) herbir misraning oxshap kétidighan yaki sélishturma bolidighan témisi bar. Xuda bizge in’am qilghan bu xil shéiriyet usulining alahide wezini we qapiyiliri bolmighachqa, bu xil shéiriyetni jür’etlik terjime qilishqa muyesser bolduq. Dunya xelqliri bu bend we misrallarni oqup hem öginip, uningdin memnuniyet bilen behrimen boluwatmaqta.
Terjime jeryanida, biz ibraniy tili tetqiqati bilen shughullinidighan nurghun alimlarning mexsus «Ayup» toghrisidiki eserliridin chongqur yardem, ilham, shundaqla özimizge nisbeten köp behrge érishtuq. Bolupmu «Ayup» témisida yézilghan engliyediki Klark doktor (1817), Gérmaniyediki Délitj doktor (1851), Shotlandiyediki Straxan doktor (1890) hem Awstraliyediki Arxéologiye Institutining tetqiqatchisi Andérsén proféssorlarning (1975) eserliridin, shuningdek 1920-yilliri Qeshqerde ishlengen uyghurche nusxisidin hem xenzuche (1911-yilidiki «)M&X٪؛») «Muqeddes Kitab» nusxisidin köp paydilanduq.
Barliq tarixshunaslar étirap qilghandek, Tewratning «Ayup» qismi eng qedimiy bir kitabdur; eger bundaq intayin bilimlik alimlar hem tilshunaslarning yardimi hem zor töhpisi bolmighan bolsa, «Ayup»ni chüshinishte hazirqi ehwalimizda biz téxi köp gödek hésablinimiz.
Kitabning köp qismida Ayupning üch dosti bilen bolghan söhbitining xatirilengen; Ayup hem uning dostliri söz qilghandin kéyin, Élixu söz qilidu; eng axirida Xuda ularning üstige chüshken bir dehshetlik bir qara quyun ichidin Ayupqa sözleydu. Oqurmenler söhbetlerni oqughandin kéyin némining toghra, némining xata, némining heqiqet we némining saxtiliq ikenlikini perq étishi intayin zörürdur — démek, oqumenler özi Ayupning sözliride némini Xudadin gumanlinip, némini étiqadi bilen éytqanliqini, dostliri hem Élixuning dégenliridin némining ularning öz pikriliridinla kelgenlikini, némining Xudadin kelgenlikini höküm qilishi kérek. Bu nuqtini nezerde tutup oqurmenlerge yardimi bolsun dep bezi zörür izahatlarni berduq.
Biz Ayup bilen üch dosti hem Élixu ariliqida bolghan bu söhbetning xatirisini, hetta Ayupning dostlirining xata pikirliri hem Ayupning achchiq dad-peryadlirini pütünley Xudaning buyruqi bilen qeyt qilinip yézilghan hem shundaqla eyni halda xatirilengen, dep ishinimiz. Biz Xudaning néme üchün shundaq buyrughanliqining sewebi toghruluq «qoshumche söz»imizde izahlap bérishke tirishimiz.
«Ayup» dégen bu kitab köp esirlerdin béri herqandaq medeniyettiki étiqadchilar hem étiqadsizlar teripidinmu «dunyadiki eng ulugh edibiy eserlerdin biri» dep qarilip kéliniwatidu. Lékin bu kitabni terjime qilishtiki meqsitimiz mushu sewebtin emestur; kitabning eng chong paydisi hezriti Ayupning izlirini basidighanlar üchün bolidu. Meqsitimiz bolsa ular bu paydagha érishsun dégendin ibarettur. Démek, muqeddes Tewrat hem Injildiki wehiyge asasen, Hemmige Qadir Bolghuchigha tayinishni öginidighanlarning «Perwerdigar muhebbettur» dep tonup, herqandaq qiyinchiliq hem azab-oqubetler astida Xudagha ishinelishide mushu kitabning toluq paydisi bolsun dep dua bilen uni terjime qilduq.
Mezmun: —
(1) (1:1-5) Tonushturush. Ayup; uning turmushi we ailisi
(2) (1:6-12) Ershtiki birinchi qétimliq söhbet. Sheytan Xudagha Ayup toghrisida jeng élan qilidu.
(3) (1:13-22) Netije. Balayi’apet Ayupning teelluqati hem ailisidikilirige chüshidu.
Ayup yenila Xudagha ibadet qilidu.
(4) (1:1-6) Ershtiki ikkinchi qétimliq söhbet. Sheytan Xudagha Ayup toghrisida yene jeng élan qilidu.
(5) (2:7-10) Netijisi. Ayupni qorqunchluq bir késel basidu. U yenila Xudagha ibadet qilishni dawamlashturidu.
(6) (2:11-13) Ayupning dostliri kélip, uning bilen matem tutup süküt bilen olturushidu.
(7) (3-bab) Ayup üch dosti bilen sözlishishke bashlaydu.
(8) (4-31-bab) Ayup we dostlirining ariliqida bolghan söhbetler
(9) (32-37-bab) Élixuning bayanliri. Qara quyun chüshidu.
(10) (38-41-bab) Xudaning Özi Ayupqa jawab béridu.
(11) (42-bab) Ayupning Xudagha bergen jawabi. Uning dostlirigha Xuda teripidin tenbih bérilidu. Ayup dostliri üchün dua qilishi bilen késilidin eslige kélidu. Uninggha ilgirikidin köp beriketler yaghidu.
Izahat: — Yene tekrarlaymizki, kirish söz, mawzu we izahatlar oqurmenlerge yardimi bolsun üchün terjiman teripidin bérildi. Ular Muqeddes Kitabning esliy tékist-ayetlirining bir qismi emes.
••••••••
Qoshumche söz
«Ayup» dégen kitabtin alghan bezi oy-pikirler we sawaqlar
Diqqet: Töwendiki sherhilirimiz Muqeddes Kitabtiki esli nusxa tékistler emes, belki biz eyni tékistlerge qoshqan izahatlardek oqurmenlerning téximu yaxshiraq chüshinishige yardimi bolsun üchün yazghan tehlillirimizdur.
Xuda néme üchün Sheytanning Özining huzurigha kirip, uni xalighanche haqaretlishige yol qoyidu? (1- we 2-bablar)
«Ayup»tiki tékistler bizni bu soalgha biwasite jawab bilen teminlimeydu. Shundaqtimu biz «Ayup»ning 1- we 2-babliri, shuningdek Muqeddes Kitabning bashqa babliridin Sheytan toghrisidiki bezi melumatlarni yighinchaqliyalaymiz: —
(a) Xuda «birla waqitning özide hemme yerde bolidu», lékin Sheytan undaq qilalmaydu. U Xudagha: «Men yer yüzini kézip paylap, uyaq-buyaqlarni aylinip chörgilep keldim» («Ayup» 1-2-bablar) deydu. Démek, Sheytanning Xudaning aldigha kirip erz qilish pursetlirimu cheklik bolidu («1Pét.» 5:7-9dimu mushuninggha dair melumatlar bar).
(e) Sheytan yalghanchi, uning asasiy qorali yalghan sözlesh we erz-shikayetlerdur («Yuh.» 8:44, 10:10).
(b) «Wehiy» dégen kitabta Sheytanning kéche-kündüz Xuda aldida étiqadchilar üstidin erz qilidighanliqi bayan qilinidu («Weh.» 12:10, «Zek.» 3:1-4nimu körüng). «Ayup» dégen kitabta Sheytan Xuda üstidinmu shikayet qilidu. Sheytan Xudagha: Séning insanlarni kechürüm qilishing, ulargha shepqet körsitishing insanda héchqandaq heqiqiy özgirish peyda qilmidi», «Bu tereptin alghanda Sen Xuda meghlup boldung; héchkim Séni heqiqiy söymeydu» dep puritidu. Sheytanning dégini boyiche bolghanda, Ayup peqet Xudani öz menpeeti üchünla «söyidu» («Ayup» 1:9-11, 2:4-5).
(p) Qarishimizche, Sheytanning Xudagha qarita tüp shikayiti shuki: «Xuda insanlarni he désila kechürüm qiliwétidu. Emma men Sheytan Xudagha qarshi chiqqan shu deqiqidila, jazalinip Xudaning huzuridin heydiwétilgenmen» (bu toghruluq «Ez.» 28:1-19, «Weh.» 11:4lerni körüng). Derheqiqet, Xuda Özige nida qilghan gunah sadir qilghan insanlarni üzlüksiz shertsiz kechürüm qilip keldi. U néme sewebtin shundaq qilidu? Xudaning adaliti gunahni qattiq jazalashni telep qilidu emesmu? Sheytanning shikayiti yene Yeshuaning dawamliq bash kahin bolushigha qarshi chiqqanliqida körünidu. «Zek.» 3:1-4te xatirilengen ghayibane körünüsh boyiche, Yeshua paskina, yirginchlik kiyimler bilen kiyingen, kahin bolushqa pütünley layaqetsizdek körünidu!
Mesihning krésttiki ölümi Sheytanning bu shikayitini üzül-késil tuwaqlaydu. Reb Eysa Mesih kréstlinip, barliq gunahkarlarning ornida bizge tégishlik bolghan jazayimizni kötürüp, kechürüm qilishtiki toluq bedelni töligen. Uninggha étiqad baghlighanlar xalis bérilgen sowghat süpitide shu kechürümni qobul qilidu.
Gerche Mesihning krésttiki ölümining Xudaning nijat yolini achidighanliqi peyghemberler teripidin bésharet qilinghan bolsimu, Uning ölümi taki emelge ashurulghuche, bu sir Sheytanning qoshunliridin yoshurun tutup kélingenidi («1Kor.» 2:8); shunga Xuda Sheytanning «Ayup» 1-2-bablardiki Özige qilghan shikayetlirige qarita héchnéme démeydu; «Zek.» 3-babta Perwerdigarning Perishtisi peqet Sheytanning shikayitige jawaben: «Perwerdigar séni eyiblisun!» deydu.
Sheytan Mesihning krésttiki ölümi bilen meghlup boldi. Bu heqiqetni rosul Pawlus «Kol.» 2:13-15de bayan qilidu «U (Mesih) hökümdarlardin we hoquqdarlardin olja élip, kréstte ularni reswa qilip ularning üstidin tentene bilen ghelibe qildi». Mesih bu «hökümdarlar»din alghan «olja» bolsa del uning jamaiti, yeni barliq étiqachilardur.
Mesihning ölümidin kéyin, Sheytan Xudaning huzurigha kirip, Xudani yüz turane eyiblep erz qilalmas bolup qalghan, dep qaraymiz. Ershler Mesihning qurbanliq qéni arqiliq ashu yalghan shikayetler we haqaretlerdin paklanduruldi («Ibr.» 9:23-24).
(t) Sheytanning jinliri yer yüzide insan tenlirini öz makani qilishqa urunidu («Mat.» 12:44-45); yene bir tereptin ular ershlerning cheklik bir qismini özlirining hökümranliqining bazisi süpitide ilkide tutup, uni idare qilidu; Xuda ularning shundaq qilishigha ruxset qilghan bolushi kérek, elwette («Ef.» 3:20, 6:10-12). Halbuki, bu yerler Xudaning huzuri, yeni «üchinchi qat asman» («2Kor.» 12:2) emes. Éytiqadchilarning qilghan «rohiy urush»liri del shu «hökümranlar, hoquqdarlar, bu dunyadiki qarangghuluqni bashqurghuchi dunyawi emirler, yeni ershlerde turuwatqan rezil rohiy küchler» bilen bolidu.
(ch) Axirqi zamanda Sheytan yer yüzige tashlinidu («Weh.» 12:7-13). Andin Mesihning «ming yilliq seltenet»ining béshida u zenjirlep qoyulidu («Weh.» 20:1-3); Mesihning ming yilliq seltenitining axirida insanlarning sinilishi üchün u yene qisqa waqitliq qoyup bérilidu; andin axirida u «ot we günggürt köli»ge tashlinidu («Weh.» 20:10).
Yuqiriqi: «Xuda néme üchün Sheytanning Özining huzurigha kirip, uni xalighanche haqaretlishige yol qoyidu?» dégen soalgha jawab bérishte, biz mutleq jayida jawab béreliduq dep éytalmaymiz. Emma Xudaning xaraktérigha asaslanghanda, U yer yüzidikilerning qelbini sinighangha oxshash (mesilen «1Tar.» 29:17, «Zeb.» 7:9, 11:5, «Pend.» 17:3, «Yer.» 11:20, 20:12, «1Kor.» 4:4-5, «1Tés.» 2:4, «Weh.» 2:10, 2:23ni körüng), U bezide Uning ershtiki xizmetkarliri bolghan perishtilerning étiqadi we muhebbitinimu sinaydu, dep qaraymiz. Bizning Xudagha bolghan muhebbitimiz yer yüzide bolghinimizda sinilidu; muhebbitimiz barmu, yoqmu, bizning qararimiz we tallighinimizda ayan qilinidu. Étiqad we muhebbet sinalmisa, undaqta muhebbet we étiqad qandaq ayan bolidu?
Shu sewebtin «Érem bagh»da «yaxshi bilen yamanni bilgüzgüchi derex» qoyulghanidi; shu derex Adem’ata bilen Hawa-anini derexning méwisidin yémeslik arqiliq Xudagha bolghan muhebbiti we ishenchini bildürüsh pursiti bilen teminligen. Muhebbet we étiqadning sinilishi zörürdur.
Ershlerdiki ehwalmu shundaq. «Ayup» 1-2-bablarda xatirilengendek, Xuda Sheytanning Öz huzurigha kirip, erz qilishigha yol qoyush arqiliq, perishtilerge Özige bolghan iman-ishenchini dawamliq bildürüsh pursitini berdi (Xudaning perishtiliri Uninggha ishinemdu, Sheytanghimu? Eslide perishtilerning üchtin biri Sheytangha egiship ershtin heydiwétilgenidi («Weh.» 12:4ni körüng).
Yuqiriqi jawabimizdin bashqa, Sheytanning Xudaning aldigha xalighanche kirishige yol qoyulushining bashqa seweblirimu bolushi mumkin.
«Tebirler»diki Sheytan toghruluq izahatlirimiznimu körüng.
Ayubning üch dosti bilen ötküzgen söhbetliri
Yuqirida sözlep ötkinimizdek, mezkur söhbetlerde, jümlidin dostlarning Ayupqa shikayet qilghan sözliride az bolmighan xataliqlar mewjut dep qaraymiz. Ayupning sözlirimu bezide qattiq azab-oqubettin hem derd-elimdin chiqqanliqtin, achchiq ichide telwilerche éytilghan bolup, xataliqlarmu körülidu. Mesilen, u bezide Xuda méning düshminim deydu; bezide u Xuda bu dunyadiki yamanlarning heriketlirige, bigunahlarning adaletsizlikke uchrishigha pisent qilmaydu, deydu. Halbuki, axirida qaraydighan bolsaq Xudaning: «Méning toghramda xata sözlidinglar» dep eyibligini Ayup emes, belki Ayupning üch dosti bolup chiqidu. Néme üchün shundaq bolidu? Bu mesilige qarita Ayup özi bizge jawab béridu: — «Ümidsizlengen kishining gepliri ötüp kétidighan shamaldek bolidu» (6-bab, 26-ayet). Ümidsizlengen kishiler bezide öz derd-elimini tökkinide, özini basalmay dégen sözliride démekchi bolghinini éniq ipadiliyelmey qalidu. Bu nuqta hemmimizge ayan bolushi kérek.
Meyli erler bolsun yaki xanim-qizlar bolsun sözliginide, Xuda peqet ularning sözlirining yüzeki menisige emes, belki sözning mahiyitige qaraydu, dep ishinimiz; shuning üchün Xuda Ayupning könglining Özini hernepes izdeydighanliqini körüp yetken. Biz özara paranglashqandimu Xudaning ushbu xaraktiride turushni öginiwélishimiz lazimdur; biz choqum ehwalning qandaq bolushigha we sözning qandaq chiqishigha emes, belki söz qilghuchining ichki dunyasigha qarishimiz kérek. Mana bu chin dostluqning yarqin namayandisidur.
Shunimu chongqur bilishimiz kérekki, Ayupning dostliridek kishiler tayinip kelgen, insanlarning közqarashliridin wujudqa chiqqan pelsepeler, örp-adetler, en’eniler (8:8-10 Bildad éyqinidek), shexsiy héssiyatlar (20:2-3 Zofar éyqinidek) we yaki hetta «shexsiy kechürmishler» qatarliqlar bolsun (4-bab, Élifazningkidek), meyli ixlasmenlik bilen éytilghan sözler yaki diniy eqidiler bilen déyilgen sözler bolsun, azab tartiwatqan kishilerge héchqandaq yardem bérelmeydu. Peqet Xudaning dostluqida bolghan kishilerla bashqilargha ularning béshigha chüshken ishlarni chüshinishike yardem bergüdek muwapiq sözlerni qilalaydu (xuddi Élixuning sözlirining melum derijide Ayupqa yardimi bolghandek). Undaq bolmighanda, qolimizdin kélidighini peqet hésdashliq bildürüsh bilen kupayilinishtin bashqisi bolmaydu.
Shunga shuninggha ishinimizki, Ayup bilen uning üch dosti ariliqidiki söhbetler bizge herxil sawaq bolsun üchün, Xudaning buyruqi bilen mezkur kitabta xatirilengen; biraq bundaq sawaqlar, telimler hergiz «bowaqqa yégüzüsh üchün tutup turulghan qoshuqtiki yumshaq ash» emes, belki özimiz obdan chaynaydighan, chongqur oylinish bilen hezim qilinidighan tamaqtur.
27-bab, 13-23-ayet; Ayupning «yamanlarning aqiwiti» toghruluq sözlirige — izahat
Töwende biz ushbu ayetler üstide toxtilimiz. Bu ayetlerdin biz shuni bileleymizki, Ayup «yamanlarning aqiwiti» toghrisida özining ilgiriki meydanidin özgergen idi. Uning dostlirining sözige sel qoshulghandek qilidighan bu bayani uning barliq bayanliri ichidiki chüshinishke eng tes bolghan bayani bolushi mumkin. Bu bayanlargha qaraydighan bolsaq, ularning menisi nahayiti éniq ipadilengen bolsimu, uning ilgiri éytqanlirigha qarmu-qarshi halette sözlengendek körünidu. Ilgiri u: «Yamanlarning jazalanmasliqining sewebi néme? Némishqa shunche köp reziller héch jazalanmay miskinlerni xalighanche ézidu? Bezide yamanlar péshkellikke uchraydu, rast; biraq gunahsizlarmu oxshashla uchraydu; bu ishlarda héchqandaq tertipni bayqighili bolmaydu» — dégenidi. Biraq hazir «Uning baliliri köpeyse, ular qilichlinish üchünla köpiyidu; uning perzentlirining néni yétishmeydu...» dep bayan qilidu. Bu zadi qandaq gep?
Bu ikki xil bayanni inchike sélishturup körsek, emeliyette aldida teswirligen yamanlarning ehwalining tepsilatliri kéyin teswirligen ehwallarning tepsilati bilen perqlinidu. Emma omumen éytqanda, ziddiyet barliqini étirap qilmasliqqa bolmaydu.
Ayup mushu waqitqiche yamanlarning bu dunyada adalet bilen jazalanmaydighanliqigha, bigunahlarning ézilgenlikide ching turup kelgenidi. Uning dostliri bu pakitlargha ademni razi qilghudek chüshendürüsh bérelmeytti. Biraq perizimizche, shundaq imkaniyet barki, Ayupning étiqadi bu esheddiy pakitlarni oylashqa birdemlik berdashliq bérelmey, öz-özige teselli bérish üchün, özining perezlirige tayinip, tesewwurini ishlitip «yamanlar emeliyette men dégen yol bilen jazalinidu, heqqaniylar qilghanlirini qayturuwalidu, shunga Xuda rast adil bolidu» dep özige hem bashqilargha chüshendürüshke intilidu.
Roshenki, uning ilgiri dégen gepliri hazirqi dégen geplirige qet’iy reddiye béridu (özimizning tejribimizmu reddiye béremdu-yoq?). Uning étiqadining bundaq birdemlikla ajizliqini hemmimiz chüshineleymiz dep oylaymiz.
Biz oqurmenlerning öz chüshenchisige kélishini ümid qilimiz. Mezkur söhbetlerde melum bir zatning gépining toghriliqini yaki natoghriliqini perq étish üchün, Perwerdigarning Ayupning üch dostigha kéyin éytqan: «Siler Méning toghramda Öz qulum Ayup toghra sözligendek sözlimidinglar» dégen sözining nuri astida hemme sözlerni dengsep béqish kérek dep oylaymiz.
Élixuning sözliri
Ayup, Élifaz, Bildad, Zofar we Élixularning hemmisi Perwerdigar teripidin: «Nesihetni tuturuqsiz sözler bilen xireleshtürgen zadi kim?» (38:2) dep eyiblendi. Emma Xuda Ayupning üch dostni «Siler Méning toghramda Öz qulum Ayup toghra sözligendek sözlimidinglar» (42:7) dep eyibligen bolsimu, Élixu mushundaq eyiblengen emes. Eyiblenmesliki melum jehettin Élixuning ulardin köp yash bolghanliqidin we yaki sewr-taqet bilen sözlesh pursitini kütkenlikidin bolushi mumkin; biraq oylinishimizche, bundaq bolushtiki muhim seweb shuki, uning éytqan sözlirining birnechche xataliq yerliri bolghini bilen u yenila Ayupqa nisbeten, heqiqeten heqiqetni sözligen Xudaning guwahchisi ikenlikidin bolghan. Uning Ayupqa (hem bizge) éytqan muhim mezmunluq sözliri ichide, töwendikilerni gewdilik dep qaraymiz: —
(I) Xuda ulugh bir oqutquchidur. U Muqeddes Rohi arqiliq insanning rohida hem wijdanida nesihet hem agahlarni sözleydu.
(II) Insan Muqeddes Rohning awazigha qulaq salmisa, u chüshler hem ghayibane alametler arqiliq ademlerni oyghitip, ularning ötküzüsh aldidiki gunahliri toghruluq hem öz tekebburluqi toghruluq segitidu.
(III) Eger yenila oyghinalmighan bolsa, Xuda ademlerni késellikke yaki herxil müshküllükke uchritish arqiliq ularni segitip qoyushi mumkin. Uning meqsiti ularni jazalash emes, belki méhir-muhebbitidin ulargha gunahliridin, tekebburluqidin towa qilish pursitini bérishtur.
(IV) Xuda bilen insan arisida turghan bir Kélishtürgüchi bar. Bu Kélishtürgüchining iltija duasi arqiliq adem qutquzulidu, chünki Kélishtürgüchi ademning gunahliri üchün bedel töleydu.
Shunga, bu zatning dunyagha kélishi toghruluq hem Élixu hem Ayupmu bésharet bergen, dep ishinimiz.
(V) Xudaning méhir-shepqitidin U belkim ademlerge bir qétimla emes, birnechche qétim towa qilish pursitini bérishi mumkin (biraq pursetning zadi qanchiliklikige héchkim kapalet bérelmeydu!).
(VI) Élixu Xudaning ulughluqi hem uning özini yaratqanliqidin, jümlidin insanlardin xewer alidighanliqi toghruluq köp sözleydu.
Musa peyghemberge bérilgen qanunlargha asasen herbir dewani hel qilish üchün ikki yaki üch guwahchi bolushi kérek idi. Ayup bu «dewa»sida u ikki guwahchidin Xudaning söz-kalamini anglighanidi — birinchi guwahchi Élixu, ikkinchi guwahchi bolsa Xudaning Özi idi. Shunga ishinimizki, Élixu Xudaning Ayupqa ewetken elchisidur. Ayupning étiqadi bir tereptin siniliwatqan bolsimu, yene bir tereptin u azab-oqubetliri arqiliq adimiylik jehettin, tekebburluqtin hem öz-özige tayanghanliqidin ibaret bu rezil illetlerdin tawlinidu. Mana bu tawlinish uni téximu sap étiqadqa érishtüridu. Shunga, Élixuning uni tekebburluq toghruluq agahlandurushliri uning wijdanigha tegken dep qaraymiz. Biz buni uning Élixuning sözlirige héchqandaq jawab bermigenlikining bir sewebi dep qaraymiz.
Shundaqtimu, Élixu yenila Ayupqa uwal qilidu. U Ayupni: — «Bashqilarni mazaq qilishtin huzur alisen», «yaman ademlerge hemrah bolup mangisen», «Xudagha boysunup xizmet qilishning paydisi yoq deysen» (34:7-9) hem «asiyliq qilghansen» (34:37) dep eyibleydu. U Ayupqa heqiqiy hésdashliq qilmaydu; u insanning gunahi we yaki itaet qilishi Xudagha héchqandaq tesir yetküzmeydu (35-bab) deydu. Biraq «Ayup» 1-bab, Tewrattiki «Yaritilish» qismi we bashqa yerlerdin bilimizki, bundaq qarash toghra emes. U Ayupning bashqa dostlirigha oxshash «yamanlar bu dunyada ghelibe qilmaydu» dégen intayin addiy xulasige kélidu. Uning üstige bezide (özining tekebburluqini yaki özgilerning könglini chüshenmeydighanliqini ispatlap) sözmenlik qilip qoyidu.
Shuning üchün Élixudin alghan muhim bir sawaq shuki, melum bir adem Xudaning ewetken elchisi bolghini bilen, uning herbir söz-herikitining toghra bolushi natayin. Biraq biz Élixuning «Xuda Öz rohi arqiliq insangha sawaq ögitidu» dégen intayin muhim telimini könglimizde saqlishimiz lazim. Shundaq qilghan chéghimizdila biz Xudadin (meyli kimning wasitisidin kélishidin qet’iynezer) Özining sözlirini perq étidighan, shundaqla qobul qilidighan qulaqlarni bizge ata qilishini iltija qilalaymiz. Shundaq qilip biz tekebburluqning xeterliklikini yaki bashqilarning sewenliklirini bahane qilip ularning toghra hem orunluq sözlirini qobul qilmasliqtin saqlinalaymiz.
Yuqiriqi izahatlarda déginimizdek, biz Élixuni mezkur kitabning aptori dep qaraymiz.
Perwerdigar Ayupqa qilghan sözler
Perwerdigarning Ayupqa qilghan sözliri ajayib, elwette. Lékin Uning Ayupqa éytmighan sözlirimu oxshashla ajayibtur. Xuda Özining Ayupqa qilghan muamilisi üchün uninggha héchqandaq namaqul bolmaydu; Ayupning ilgiriki échinishliq yélinishlirigha xuddi perwa qilmaywatqandek muamile qilidu. Azab-oqubetning sirliri toghrisida u héchqandaq yip uchini teminlimeydu; yaki Ayupning balayi’apetning zerbiliri astida qilghan sewr-taqitinimu héch teriplimeydu; uning sinaqtin ötkenlikini uninggha dep chüshendürmeydu; yaki Özining Ayup arqiliq «Xudaning oghulliri»gha insanning Xudagha shexsiyetsizlik bilen xalis xizmet qilalaydiqanliqini ispatlap qayil qilghanliqi toghruluq Ayup bilen héch sirdiship qoymaydu; uninggha eng qattiq chüshken zerbilerning Özining muhebbetlik qolidin kelgenlikini sözlimeydu; Élixu azabning terbiye bérish we ademni gunahning changgilidin qutquzush roli toghruluq sözligini bilen, Xuda uning gépini qilmaydu; u yamanlarning qilghanlirini özlirige qayturush mesilisi üstide héchqandaq gep qilmaydu; u dostining shikayetlirige hem Ayupning özini aqlighanliqigha oxshashla perwa qilmighandek qilatti. Ölüm-tehtisarani yoshuridighan chümbelni élip tashlimay tirilish hem kéyinki qiyamet küni toghruluqmu héch söz qilmaydu. Eger Xuda yuqiriqi mesililer heqqide söz qilghan bolsa, Ayupni eng qiynaydighan mesililerdin birige jawab bergen bolatti. Emeliyetke qaraydighan bolsaq, Uning Ayupning dostliri bilen qizghin talash-tartish qilghan mesile üstide toxtalghan sözliri yoq dégüdek idi. U yene Ayup bésharet bergen dunyagha kelgüside kélidighan Qutquzghuchi toghruluqmu biwasite héch gep qilmaydu.
Yene ichkirilep tehlil élip bardighan bolsaq, biz shuni tonup yételeymizki, Ayupning eng chong azabi uning mal-charwa, padiliridin ayrilishmu, pütün bala-chaqiliridin biraqla dehshet bilen ayriwétilishmu we yaki uni bir tére bir söngek qilip qoyghan qorqunchluq tére késilimu emes; yene öz jamaet-yurtdashlirining uni chetke qéqishlirimu emes, yaki ularning uni «Xuda lenet qilip urghan» dep mazaq qilghanliqimu emes; dostlirini özige teselli béridu dep qilghan ümidini yerde qoyghanliqi yaki ularning sen melum bir éghir gunahni yoshurup kelding yaki hetta Xudagha asiyliq qilding dégen shikayetlirimu emes; uni eng azablaydighan ish shuki, u eslide öz dosti dep bilgen, «chédirimda manga Sirdash bolghan!» dégen Xudasining hazir bolsa uni tashlap öz düshmini bolup qéliwatqanliqidindur. Dostlirining uning bilen toxtawsiz munaziriliship, azab-oqubet bolsa yamanliqqa chüshürülgen jaza, heqqaniylar peqet beriketlik künlerni köridu, herdaim shundaq bolidu, dep uninggha zerbe qilip tenqid qilghanliri uni bu qayghugha téximu chömdüridu hem uninggha téximu achchiq dad-peryadlarni kötürgüzidu. Halbuki, körginimizdek u qorqunchluq gumanlar ichige gherq bolghanda, uning rohi Xudaning özgermes yaxshiliqi, wediside qet’iy turidighanliqi hem Uning bu dunyagha ewetidighan bir Qutquzghuchisi toghrisidiki bésharetlik, étiqadliq ötkür bayanlar bilen gumanliridin bösüp ötidu.
Ayupning hemme geplirini tügitishi hem bashqilarmu sözlerdin toxtishi bilenla andin Perwerdigar Özi söz qilidu. U peqet sözla qilip qalmay, yene Özi Ayupqa körünidu. Emdi U güldürmama arisidin söz qilghanda Ayup bashlinishtila Uning awazini düshmenning emes, belki dostning awazi dep bilidu. Bu Ayup üchün özining barliq soallirining jawabigha érishishidin köp ewzel idi. Xuda uni qorqunchlar bilen tarmar qilmaydu yaki uning eslide heqqaniyliq bilen qilghanlirini inkar qilmaydu, yaki dost we reqiblirining tenqidlirining asasliri bar dep puritip éytmaydu. U özini Xudasining yénigha qaytip keldim dep bilidu; shundaqla Xudaning emeliyette özidin héch ayrilip baqmighanliqini bilip yétidu hemde insanning azablirini Xudaning chüshürgen ghezipining mutleq alamiti emeslikini tonup yétidu, shundaqla bu arqiliq zor tesellige érishidu. Xudaning ulugh shepqitini hem heqiqitini qaytidin tonup yétip, u özi üchün héchnémini, hetta özini aqlashnimu iltija qilmaydu. Uning qayghu-hesretliri yéngi birxil boysunushta, yéngi bir xushalliqta ghayib bolidu.
Xuda Ayupqa mazaq tüside emes, belki kinayilik bir tüste söz qilidu — yeni dostlar özara erkin paranglishiwatqan halette söz qilidu. U uninggha heqiqiy erkek bolush toghruluq, Özi yaratqan kainat toghruluq azraq sözleydu. Töwende bu hadisiler hem haywanlar toghruluq bizmu oylighinimiz toghrisida qisqiche toxtilip ötimiz. Oqurmenlerning özlirining belkim bu ehmiyetlik mezmunlarda öz oy-pikirliri bolushi mumkin; biz oqurmenlerge azraq yardimi bolsun dep özimizning birnechche oy-pikrimizni otturigha qoyimiz.
Yer-zémin we déngiz (38:4-11)
Xuda yer sharini yaratqan chaghda insanlargha qarighanda Xudagha téximu yéqin bolghan perishtiler shadliqidin naxshilar éytqanidi. Ularning shadliq küyliri bizni uninggha qatnishishqa xitab qilmaqta.
Yuqirida, tékisttiki izahatlarda sözliginimizdek, yer-zémin we déngiz-okyanlar intayin nazuk bolghan bir tengpungluqta saqlinip kelmekte. Xuda Nuh peyghember arqiliq insanlargha buningdin kéyin hergizmu chong bir topan bilen yer-zéminni yoqatmaymen dep wede qilghan. Biraq gerche yer yüzining üchtin ikkisi déngiz bolsimu, biz Xudaning shepqiti bilen téxi quruqluq üstide turghanliqimiz üchün, uningdin minnetdar bolduqmu yaki «Bu shundaq bolush kérek!» dep qarawatamduq?
Tang seher we nur (38:12-15)
Gerche biz kündüz hem kéchini yer sharining her 23 saet, 56 minut 4 sékond aylinishidin almiship turidu, shunga «quyash chiqishi» bilen etigen bolidu dep bilgen bolsaqmu, bu hadisni yürgüzgüchi yenila beribir Xudadur; shuning üchün Uning qilghan bu ishi üchün minnetdar bolushimiz kérek. Nurgha kelsek, közning nur arqiliq muhitimizdin uchur élish qabiliyiti shübhisizki «toxtawsiz yüz béridighan bir möjizidur»; bundaq möjizining her deqiqide mewjut bolushi atalmish «tedrijiy tereqqiyat» neziriyiside déyilgen imkaniyettin yiraqtin yiraqtur.
Déngiz «bulaqliri» (38:16)
Bipayan «su ambarliri» yaki «su bulaqliri» déngizlardila emes, belki yer astidiki tashlardimu bar. Xuda mushu yerde mana bularni körsetken bolushi mumkin. Déngizlarning chongqur yerliri yer sharining téxi tekshürülüp éniqlanmighan chong jayliri hésablinidu.
Ölümning derwaziliri (38:17-18)
Gerche biz Injilda xatirilengen Mesih Eysaning telimidin ölüm-tehtisara toghruluq «Ayup»qa sélishturghanda bilimimiz chongqurraq bolsimu, biraq ölüm Ayup üchün we biz üchünmu hazirghiche yenila chong bir sirdur.
Nur we qarangghuluq (38:19-21)
Nur alemning eng chong sirliridin bolup kelmekte. Ilim-pen tetqiqatliri uni chüshendürüshke küchining bariche tirishiwatidu. Ular nur toghrisida bizge karamet yéngi melumatlarni üzlüksiz bermekte; shundaqtimu, nur yenila shundaq sirliq turmaqta.
Qar, möldür (38:22-23)
Qar we möldür bizning köz aldimizgha tépishmaqlarni qoyidu. Bir qar uchqunining mikroskop astida körüngen güzel nusxiliri belkim Xuda sözligen «qar xeziniliri»ning bir teripi bolsa kérek. Ikki parche qar uchqunining oxshash nusxida bolghanliqi héchqachan körülüp baqqan emes.
Möldürlerning bolsa ademning mushtichilikmu bolghanliqi bayqalghan. Shunche éghir bir nerse qandaqmu asmanning özide shekillensun? Météorologiye jehette azraq bilimge érishish peqetla uning toghrisidiki soallirimizni köpeytidu.
Sherq shamili (38:24)
Gerche hawa rayining «kompyutér modél»i ijad qilinghan bolsimu, uning hawa rayidin toluq aldin melumat bérelishi tolimu yiraq, kelgüsidimu shundaq boliwéridu.
Yamghur, güldürmama, chaqmaq, shebnem (38:25-27)
Chaqmaqni hasil qilidighan addiy boran-chapqunning qudriti birnechche atom bombisidin küchlük hésablinidu. Biraq chaqmaqning bu qudriti shu bombilarning halak qilish küchi bilen birqatarda qoyulmaydu, belki hetta «hayat tengpungluq»igha kérek bolghan birnechche xil ximiyiwi birikmilerni ishlep chiqiridu.
Hawaning suni kötürüp, pargha aylandurushi bilen suyuluqni uyutush, uyutmining tengpungluqini saqlash (shebnem, yamghur tamchiliri qatarliqlar) xususiyiti bolmighan bolsa, dunyada héch janliq nerse bolmaytti.
Muz, qiraw (38:28-30)
Barliq suyuqluqlar ichide peqet suning qétishidila (muz halitige kirgende) shunche chong kéngiyish yüz béridu. Shundaq bolghachqa, köl-déngizlarda muz peyda bolsa, astida emes, üstide shekillinidu; bu halet bolmisa, yer yüzide héch jan igisi bolmaytti.
Roshenki, Ayupning déngizlarning muzlishi toghrisida xewiri bar idi; (bolmisa Xuda uninggha bularni dep bermigen bolatti) — shunga u intayin yiraq yurtlargha bérip kelgen adem bolsa kérek.
Yultuzlar we yultuz türkümliri (38:31-33)
Xuda köpchilikke tonush bolghan yultuz türkümliri toghrisida söz qilidu. Yuqirida déginimizdek, köp qisim kishiler «qelb yultuz topi»da peqet yettidek yultuzni köreleydu, emeliyette u 800din köp yultuzdin terkib tapqan. Ularni bir-birige chétishturghan küch hazirghiche sir bolup turmaqta. Orion yultuz türkümide bir-birige chétiqliq bezi yultuzlarmu bar; Orionning «qilich»ida karamet bir «yultuz buluti» bar.
Bulut we chaqmaq (38:34-38)
Bulutlar qandaq qilip suning éghirliqini kötürüp, uni déngizdin yiraq bolghan Qeshqerdek yurtlargha apirip yaghdururidu? Qandaq qilip pütün quruqluqtiki janiwarlarni baqidu? Bumu Xudaning karamet ikenlikining bir belgisi, elwette.
Shirlar (38:39-40)
Shirlargha yémeklikni qandaq qilip teminlesh belkim insanlar eng az köngül bölidighan ishlardin biri bolsa kérek! Beziler hetta shirsiz bir dunyani tileydu. Biraq Xuda ularni éside tutidu hem ulargha köyünidu. Insanning oyliri bolsa hemishe özige chétishliq ishlar bilen cheklinidu; biraq ular shirlarning özi turuwatqan dunyaning ayrilmas bir qismi ikenlikini chüshinishi kérek. Eger Ayup Xudaning ishlirigha ehmiyetlik bir höküm chiqarmaqchi bolsa, undaqta uning shirlar toghrisida birnémini chüshinishige toghra kelmesmu?
Tagh qaghiliri (38:41)
Tagh qaghiliri ademlerdin yiraqlarda yashaydu; shirlardin ghem qilmighandek, ularmu insanlar ghem qilidighan ishlardin bir qismi emes. Bu yawayi, gili bolmaydighan bir qushtur. U soghuq, xilwet taghliq rayonlarda yashashtin huzur alidu. Xuda uninggha öz ornini békitip bergen; insanlar bu nuqtini chüshinip yételmisimu, uning hayatida Öz meqsiti bardur.
Yawa öchkiler we jerenler (39:1-4)
Xuda ademzatning bilimidin yaki kontrolidin yiraq turidighan bundaq haywanlar toghruluq sözleshtin huzur alghangha oxshash, ularning yoshurun tughut tolghaqlirining hemmisi Uninggha ayan. Shunga U Ayupning qayghusigha köyünmesmu? Jerenlerning baliliri chong bolup yétilidu, andin anisining tughut tolghiqini untup qalghandek qaytip kelmeydu; aniliri bolsa ularni ayimayla qoyuwétidu. Bularning hemmisi Xudaning orunlashturushidur; ularning bundaq hayatining erkin shekliningmu hemmisi Uning idarisi astididur. Ulargha qarap baqayli, herqandaq ademning bir nerse yaki adem toghruluq «bu méningki» déyishi toghrimu? Ayup yüz bergen ishlarning béshida Xudagha ibadet qilip: — «Hemmini Perwerdigar manga bergen, emdi Perwerdigar mendin élip ketti» — dégenidi. Biraq u bu heqiqetni özige chongqur singdürgenmu? Xuda bundaq yawayi haywanlargha dalani kézish erkinliki bergen yerde, u ademlergimu erkinlik béridu, elwette; bu erkinlik (meyli biz Xudaning yamanliqni kéyinrek jazalaydighanliqini bilgen bolsaqmu) yamanliq qilishnimu öz ichige alghan bolidu, elwette.
Yawa éshek (39:5-8)
Roshenki, Xuda Özi yaratqan bu yawa haywanning erkinlikidin alahide huzur alidu. Bu chirayliq haywanning yawayi tebiitining barliqi Uning pilanining bir qismidur. Shuning üchün insan bu haywandin sawaq élip, Xudaning özliridin xewer alidighanliqidin xatirjem bolushigha toghra kelmemdu?
Élixu (37-bab, 13-ayette) körsetkendek, eger dunyadiki bezi nersiler yaki shey’iler peqet Xudaning raziliqi üchünla mewjut bolghan bolsa, emdi insan: «manga paydiliq emes», «manga yardem bérelmeydu» we yaki «manga qolaysizliq élip kélidu» dep bulardin aghrinsa bolmaydu, elwette.
Yawa kala (39:9-12)
Insan peqet köndürelmeydighan bu yoghan haywan néme meqsette yaritilghandu? U «tebietning tengpungluqi»ning bir qismi bolghandin sirt, shübhisizki, uning mewjutluqi bizge Xudaning pilanlirining bir bölikining ademzatning hökümidin we kontrol dairisidin halqip kétidighanliqini körsitidu. Shunga, insan eger Xudaning pilanining hemmisini chüshengili bolidu we yaki chüshinishim kérek dep oylisa bu nadanliq bolidu.
Tögiqush (39:13-18)
Xudaning tögiqushta néme muddiasi bardu? Uning qanatliri xushalliqta qéqilidu, biraq uchushqa héch yarimaydu. Xuda bu janiwarni eqilde hem balilirigha köyümide kem qilghan oxshaydu. Eger dunya ademlerning özlirining pikriche bolghan bolsa, insan mundaq ghelite hem külkilik bir qush dunyagha mas kelmeydu dep oylishi mumkin idi; biraq Xuda tögiqushni yaritishni layiq körgen. Xudada yumuristik héssiyat barmu qandaq? Shuning üchün insan özige ghelite, hetta külkilik tuyulidighan bashqa ishlarni yaki weqelerni qobul qilip, Xudaning özige bolghan köyünüshidin xatirjem yürse eng aqilanilik hésablanmamdu?
At (39:19-25)
Atni adem köndüreligini bilen, mushu yerde uning heywisi, heriketlirining güzelliki hem qorqmasliqi tekitlinidu. Qedimki zamanlarda at bolsa urushtiki eng küchlük qoral bolushi mumkin idi. Uning jengdin qorqmasliqi ademlerningkidin éship chüshidu. At bizge Xudaning xaraktérining bir teripini körsitemdu-yoq? Biz etrapimizdikilerning hemmisini, hetta Xudanimu köndürüshni oylawatamduq yaki Uning bizning kontrolliqimiz astida bolushini xalaymizmu?
Sar (26:39)
Sarning pesillik köchüshi, bashqa qushlarning pesillik köchüshlirige oxshash bügünge qeder sir bolup kelmekte. Qishni ötküzidighan yerni héch körüp baqmighan bir chüje qandaq qilip u yerge yol tépip yalghuz mangalisun? Andin etiyazda özi tughulghan yurtigha qaytalisun? Uning heyran qalarliq héch xatasiz yol tapalaydighan tughma tebiiti bizni Xudaning bizge néme qiliwatqinini mukemmel bilidighanliqi, ishlirimizni héch xatasiz orunlashturidighanliqi toghrisida qayil qilarliq bésharet bérip turidu.
Bürküt (39:27-30)
Bürküt changgisini xilwet jaylardila emes, belki insanlarning ayighi yételmeydighan jaylarda tizidu. Uning shundaq qilishi herdaim ademlerning pilanlirining sirtida turidu, lékin Xudaning pilani bularning hemmisini öz ichige alidu. Uning közi ademlerningkidin ziyade ötkür; u asmanda 200 métr égizlikte perwaz qilip yer üstide ömilewatqan bir qongghuzni köreleydu. Bürkütni yaratqan Xudamu ishlirimizni éniq körmemdu?
Ottura sherqte haywanlar ölgen haman bürkütler hem qorultazlar derhal egip perwaz qilidu. Ularning ölükning göshini yégenliki insangha yirginchlik bolghini bilen, bu beribir Xuda békitken bir ish, chirip ketken ölükning muhitni yuqumluq késeller bilen bulghishining aldini alidu. Biz bürküt yaki qorultazning tap yégen menziridin közimizni tartsaqmu, biraq turmushimizning ayrilmas qismi bolghan bezi yéqimsiz ishlardin özimizni qachursaq bolmaydu; belki bürküt yaki qorultazlardimu hemde bu yéqimsiz ishlirimizdimu Xudaning yaxshi muddialiri bar dep ishinishimiz kérek.
Bégémot (40-bab)
Biz izahatlarda chüshendürginimizdek, ibraniy tilidiki «bégémot» dégen bu sözning uyghur tildiki «bégémot»ni körsitishige (ikki söz oxshash yiltizliq bolghini hem bezi alimlar shundaq qarighini bilen) ishenmeymiz. Uning mezkur kitabtiki teswirige qarighanda, u choqum yoghan, Xudaning janiwarlirining ichide eng chongi («béshi») bolsa kérek; bu haywan ademdin, haywandin, tebiiy balayi’apettinmu qorqmaydu; shundaqtimu u intayin rayish hem ziyansiz bolsa kérek; bashqa haywanlar, hetta kichik balilarmu héch qorqmay uninggha yéqin oyniyalaydu. «Bégémot»ning yoghanliqi bir tereptin Xudaning ulughluqini namayan qilsa, yene bir tereptin u qozghalghanda shunche dehshetlik bolsimu, uningda Xudaning mulayim tebiiti gewdilinip turidu. Kichik balilar bégémot aldida qorqmaydighan halette bolghandek, ular Xudaning aldida qorqmay unimu éhtimal chong ademlerdin yaxshiraq toniyalaydu; Injilda Mesih Eysaning: «Siler towa qilip kichik balilargha oxshash kemter bolmisanglar, Xudaning seltenitige hergiz kirelmeysiler» dégini xatirilengen («Mat.» 18:3).
Pikrimizche «bégémot» Ayupning dewrliride nesli téxi qurup ketmigen bir xil dinozawr (mesilen, «brontozawr») bolsa kérek.
Léwiatan (41-bab)
Emdi léwiatanni néme deymiz? Uning eng axiri tilgha élinghanliqining sewebi belkim uning Xudaning mexluqliri ichide eng esheddiy bolghanliqidindur. Izahatlarda déginimizdek, bezi alimlar uni timsah we yaki burun Misirda yashighan, 15 métr uzunluqta kélidighan, nesli qurughan «yoghan timsah» dep qaraydu. Biraq biz mundaq qarimaymiz. Uning aghzidin ot chiqidighanliqi, uning astining «sawutluq» ikenliki, «ornidin qozghilalaydighanliqi» hem déngizda (deryada emes) yashaydighanliqi teswirlinidu. Bu alahidilikler timsahqa mas kelmeydu. Shübhisizki, Ayupning bu haywandin xewiri bar idi we belkim uni körgenidi. Déngiz toghruluq kona hékayiler mundaq ejdihadek mexluqlarni tilgha alidu, biraq bilishimizche u uzundin buyan körünüp baqmighan. Yéqindin béri (mesilen 1966-yili) ilgiri körüp baqmighan bezi zor yoghan mexluqlar déngiz chongqurluqliridin chiqqan — biraq bularning héchqaysisimu léwiatangha oxshashmaydu. Tewrattiki «Yeshaya peyghember» dégen qisimda (27-babta): —
«Shu künide (qiyamet künide) Perwerdigar Özining dehshetlik, büyük we küchlük shemshiri bilen uchqur yilan léwiatanni,
Yeni tolghanghuchi yilan léwiatanni jazalaydu;
U yene déngizda turghan ejdihani öltüridu» déyilidu.
«Jazalash» dégen sözdin qarighanda, ashu chaghda natoghra birxil rohiy küchning léwiatanning keynide turushi bilen, léwiatan rezillikning bir wekili bolup chiqidu; Mesih dunyagha qaytip chüshüshi bilen uni öltüridu, dep chüshinimiz. Shuning bilen léwiatan az dégende bir qétim yene dunyada peyda bolidu.
«Ayup»ta bolsa léwiatan peqetla Xuda uningdin huzur alidighan, Özining mexluqliridin birining süpitidila tilgha élinidu. Uning qiyapiti hem körkem hem esheddiydur. Uning sawutigha qil sighmaydu. Uninggha héchqandaq haywan teng kélelmeydu. Ademning uni (eger tapalighan bolsa) kontrol qilish amali yoq. U Xudaning küchi hem heywitige heqiqiy bir wekildur. Insan «Xudaning süritige asasen» yaritilghan déyilsimu, («Yaritilish» 1-babni körüng) lékin insan tekebburluq qilip Xudani «öz süriti»ge oxshitip, bashqilarni kontrol qilip, qolgha keltüreleymen dégendek «Xudani gépimge köndüreleymen» dégendek xam xiyallarda bolushigha qet’iy bolmaydu. 28-babta déyilgendek «Mana, Rebtin qorqush danaliqtur; yamanliqtin yiraqlishish yorutulushtur». Insan balisi Xuda bilen munasiwette bolmaqchi bolsa, mana bu bashlinish — Xudadin qorqidighan haya hem öginishke teyyar bolghan kemter pozitsiyidur.
«Uning jénigha tégishke pétinalaydighan héchkim yoqtur;
Undaqta méning aldimda turmaqchi bolghan kimdur?» (10-ayet).
Xulase
Perwerdigar Ayupqa bergen jawabida, Ayupni tebiet dunyasining cheksizlikige, bu murekkep alemde yüz bérip turidighan, kishiler oylap yételmeydighan san-sanaqsiz hadisilerge, kishilerning köz aldidin ötüp turidighan möjizilerge yüzlendüridu. Ademni kichik péilliqqa dewet qilidighan, jawabi birla bolghan herxil kiniyilik, emma sawaq bolidighan soallar uninggha bérilidu. Uninggha insanning alemni tizginliyeleydighan shexs bolmastin, belki mexluqatning bir qismi, bipayan alemning bir hüjeyrisi ikenliki körsitilidu; shundaqla, Xudaning pilanigha we bularni beja keltürüsh tereplirige insanning közi yetmeydighanliqi körsitilidu. Ayup öz béshini qaturidighan mesililirige bend qilinghan bolup, pütkül dunyadimu oxshash yéshilmes mesililerning barliqi uning ésige keltürülidu. Chong tebietning chüshendürgili bolmaydighan yerliri bolghaniken, undaqta Xudaning ademlerdin xewer élishigha nisbeten insanlarning közi yetmeydighan, chüshinip yetmeydighan yerliri bolidu, elwette.
Ayup Xudaning bu dunyani bina qilip, andin tashlap kétish üchün emes, belki asman-zéminni Öz huzurining shan-sheripi bilen toldurush üchün yaratqanliqini bilip yétidu.
Axirda bizge Ayup «öz-özidin nepretlinip towa qildi» dep éytilidu. Herqandaq ademning Xudani körüshining netijisi del mushundaq bolidu. Xudaning Özini shan-sherep ichide körüshning özi herbir soalgha jawabtur; mundaq körüsh Mesih Eysaning Injilda xatirilengen «Mubarek, qelbi pak bolghanlar! Chünki ular Xudani köridu» dégen wedisige ishengen herbir kishining ümidi bolushi kérek. Xudaning insanni yaritishtiki meqsiti biz insanlarning jennetning rahet-paraghitini nishan qilishimiz üchün emes, belki Uning Özini ümid we nishan qilishimiz üchündur.
Shübhisizki, Xuda Özini söygen insanlargha köp bext-saadet we beriket ata qilidu we yardem qilidu. Lékin «Ayup» dégen kitab shuninggha chong ispat bériduki — Ayuptek bir insan Xuda özige meyli iltipat-in’amlarni yetküzsun-yetküzmisun, jennette bolsun, dozaxta bolsun, Xudaning ulugh héssiyatliri, méhir-shepqetliri, sadaqet-semimiyliki we cheksiz muhebbiti tüpeylidin Uninggha sadiq bolush, Uni söyüsh, qedirlesh imkaniyitige ige bolidu. Eger muhebbet shert-meqset ichide mewjut bolsa, undaqta u sap, toluq muhebbet bolmaydu.
Ayupning Xudaning méhribanliqigha bolghan étiqadi dehshetlik bir «mehrum bolush» siniqidin ötüpla qalmay, uning Xudagha bolghan étiqadi téximu ashidu. Shuni chüshinishimiz kérekki, eyni chaghda uning étiqadida Xudadin bashqa héchqandaq bir tayanch yoq idi. U «Israilliq» emes (uning dewride Israil téxi mewjut emes), shunga uning Ibrahim arqiliq Musa hem bashqa peyghemberler arqiliq Israilgha bérilgen wehiylerdin xewiri yoq idi; uning etrapida héchqandaq «jamaet» yoq idi; u tawap qilidighan héch ibadetxana yaki «muqeddes jay» yoq idi; uninggha rohiy jehettin yardem béridighan héchqandaq «diniy oyushma» yoq idi; u kelgüsidiki tirilishni, kéyinki soraq künini éniq bilgini yoq; uni qollaydighan héchqandaq en’ene yoq idi; uning béshigha kelgen külpetler étiqadining kütkinining pütünley eksi bolghanidi; uningdimu Injilda insangha muyesser qilinghan zor küchlük wedilerdin héchqaysisi yoq idi, elwette. Uning özining shunche zor étiqadqa qandaq kelgenliki toghrisida xewirimiz yoq; biz peqetla Xudaning uninggha melum wehiylerni bergenliki, uninggha melum bolghan birnechche sözni ata qilghanliqini bilimiz (6:10, 23:12). Injilda Mesih Eysaning: — «Shunga ... heqiqetni köngül qoyup anglanglar. Chünki kimde bar bolsa, uninggha téximu köp bérilidu; emma kimde yoq bolsa, hetta uningda bar bolghanlirimu uningdin mehrum qilinidu» — dégen wede xatirilengen. Ayup bu sözning gewdilik bir misalidur. U Xudaning uninggha ashkarilighan hemme qimmetlik wehilirini qobul qilipla qalmay, ularni ching tutup ularning her jehettin emelge ashurushigha ishinishke sadiq idi — shunga u téximu köp wehiylerge ige bolghan. Ayup herbir dewrge ülge bolalaydu, shundaqla ülgila bolup qalmastin, belki azab-oqubetning sirini tonushturghuchidur. U özidin köp yil kéyin özidin ulugh birsi, yeni Mesih Eysaning oxshap kétidighan yollarda azab-oqubet tartidighanliqini bilmeytti. Ularning arisida nurghun ajayib oxshashliqlar bar: —
(I) |
Ayupning gunahliri kechürüm qilinip, Xudaning aldida wijdani paklanghan halda turup heqqaniy dep hésablanghan. |
|
Mesih Eysa bolsa héchqandaq gunah qilip baqmighan, mukemmel heqqaniy bir insandur. |
|
|
(II) |
Ayup izdep yürgen heqqaniyliq bolsa ademning ichki dunyasidiki heqqaniyliqtur. U bolsimu, oy-pikridiki, qelbidiki, wijdanidiki birxil heqqaniyliqtur. |
|
Mesih Eysa bolsa del mushu heqqaniyliq, yeni Xudani xursen qilidighan birdinbir heqqaniyliq toghrisida telim béretti hem ashundaq qilatti. |
|
|
(III) |
Gerche Ayup shundaq terbiye özige chüshürülgüdek yaman ishni qilip baqmighan bolsimu, tuyuqsiz hem sewebsiz azab-oqubetler uning béshigha chüshken. |
|
Mesih Eysa uning eng ulugh möjizilirini yaritishtin, eng aliyjanab telim bérishtin tuyuqsiz élip kétilip, bir kréstke mixlandi. U héchqandaq gunah qilmighanidi. Eksiche u insanlargha eng yuqiri derijilik méhribanliqni körsitip kelgenidi. Uning bu azab-oqubitini etraptikilerdin héchkim chüshenmidi. |
|
|
(IV) |
Ayup uwal qilinip, nurghun gunahlarni qilghansen dep xata eyiblengen. |
|
Mesih Eysamu qattiq uwal qilinip, nurghun gunahlarni, jümlidin kupurluqni qilghansen dep eyiblendi. |
|
|
(V) |
Ayup öz aka-ukiliri, dost-qérindashliri hem yurtidikiler teripidin «hazir utuqluq adem emes» dep chetke qéqilghan. |
|
Mesih Eysa ukiliri, ilgiriki dost-qérindashliri hem yurtidikiler oylighinidek «utuq»qa érishmigini üchün chetke qéqilghan. |
|
|
(VI) |
Ayup Xuda teripidin lenet qilinip urulghan, dep mazaq qilinghan. |
|
Mesih Eysa kréstke mixlinip oxshash sewebte mazaq qilinghan — «Sen Qutquzghuchi bolsang, qéni özüngni qutquzup baqmamsen?» dep mazaq qilinghan. |
|
|
(VII) |
Ayup özini Xuda teripidin tashlinip chetke qéqilghan dep hés qilatti (biraq emeliyette u shundaq emes). Bu u tartqan azabliridin eng qiynalghan ish idi. |
|
Mesih Eysa bolsa heqiqeten ershtiki atisi teripidin chetke qéqilghan — Özining héchqandaq sewebidin emes, belki U bizning barliq gunahlirimizni Öz zimmisige élip bizge tégishlik bolghan jazasini Özi tartqanliqidindur. Uning krésttiki azabliri derweqe sanaqsiz idi. Lékin Uninggha nisbeten ershtiki Atisi teripidin chetke qéqilishi eng dehshetlik azab idi. |
|
|
(VIII) |
Ayup azabliridin eslige keltürülgen bolup, eslidiki mertiwisidin téximu yuqiri orungha kötürülgen. |
|
Mesih Eysa Özi insan süpitide depne qilinghan qebrisidin tirildürülüp, asmangha kötürülüp, Xudaning ong yénigha olturghuzuldi hem téximu ulughlandi. |
|
|
(IX) |
Ayupning özi birxil «qutquzghuchi» bolup chiqti. Uning dualiri arqiliq üch dosti Xudaning ghezipidin qutulghan. |
|
Mesih Eysa bolsa heqiqiy Qutquzghuchidur — U Ayup özi bésharet qilghan Kélishtürgüchi hem Qutquzghuchi. Uning dualiri hem wasitisi bilen, Xudagha yéqinlashmaqchi bolghanlarning hemmisi qutquzulidu. |
|
|
(X) |
Ayup yéngi bir ailining béshi bolghan. |
|
Mesih Eysa ölümdin tirilgendin kéyin yéngi bir ailining, yeni Özige ishinip tayanghan, Özining xelqi bolghan mömin bendiliridin terkib tapqan jamaetning béshidur. |
Biz Ayupning izini bésip, u tonughan hem hazir tonuydighan Xudasini tonushimiz lazim! Shundaq qilghan chéghimizdila biz u bésharet bergen Qutquzghuchining dualiri hem küch-qudriti bilen axirette hem uning bilen hem barliq peyghemberler bilen bille, Xudaning huzurida bolimiz!
Amin!