Tewrat 34-qisim
«Nahum»
(Nahum peyghemberning kitabi)
Kirish söz
Peyghember özi
Nahum peyghemberning kim ikenlikini we uning arqa körünüshini bilmeymiz. Uning yurti Elkosh yézisi idi; belkim hazirqi jenubiy Pelestindiki «Beyt-Jebrin» dégen yéza bolushi mumkin. Bezi alimlar uning yurtini Galiliyediki «KeperNahum» («Nahumning yézisi») dep qaraydu («Mat.» 4:13).
Kitabning témisi
Peyghemberning bu yazmisining mezmuni chüshinishlik, ammibab bolup, bu yazmida Xudaning Asuriye impériyesi, bolupmu paytexti Ninewe shehirige chüshuridighan jazasi sherhilinidu. Bu yazma addiy bolghini bilen, u hazirqi zamandiki oqurmenler üchün köp we muhim sawatlar, shuningdek barliq étiqadchilar, bolupmu bikardin bikar zulumgha yaki ziyankeshlikke uchraydighan étiqadchilar üchün ilham hem righbet béridu. «Nahum» dégenning menisi «tesellige tolghan» yaki «teselli bergüchi»; u bizge élip kelgen heqiqet — «Xudaning we xelqining düshmenliri shunche küchlük bolushidin qet’iynezer, ular haman meghlup bolidu». Bu heqiqet u rezillerning qolidin derd-azab tartidighanlargha chongqur teselli élip kélidu.
Yézilghan waqti
Hezriti Nahumning Ninewe shehirining aqiwitini aldin’ala éytqanliqidin, shundaqla uning yazmisida bu impériyening «intayin küchlük» dep bayan qilinghanliqidin qarighanda, mezkur kitab Ninewe shehiri gumran bolushtin ilgiri, yeni miladiyedin ilgiriki 612-yilidin ilgiri yézilghan bolushi kérek. U kitabida yene Misirdiki No-Amon (hazirqi «Tébes») shehirining ishghal qilinishi üstide toxtilidu. No-amon miladiyedin ilgiriki 665-yili meghlup bolghanidi. Sheher miladiyedin ilgiriki 654-yili yene musteqilliqqe érishken. Shunga «Nahum peyghember» dégen kitab choqum miladiyedin ilgiriki 665-654-yili ariliqida yézilghan. Bu mezgilde Yehudaning padishahi Manasseh textke olturghan (miladiyedin ilgiriki 697-642-yillar).
Kitabning arqa körünüshi, Ninewening tarixi
Ninewe shehiri belkim miladiyedin ikki ming yil ilgiri Babil (Babilon) shehiri bilen teng rezil adem Nimrod teripidin berpa qilinghan («Yar.» 10:11). Israillarning Asuriye bilen tunji uchrishishi uning padishahi Shalmanezer III bilen bolghan. U Israilni weyran qilghan, Yehudada bulangchiliq qilghan. Shu chaghda u köp ana-balilarni Galiliyediki Arbel dégen tik yardin tashlap öltürüwetken («Hosh.» 10:14de u «Shalman» dep atilidu). Kéyinki bir padishah, yeni Sennaxérib Nineweni uning etrapidiki üch sheher bilen birleshtürüp chong sheher qilip qurup, uni öz paytexti qilghan. Bu yéngi sheher ikki sépilliq bolup, ichki sépil aylanmisi 11 kilométr, tashqi sépil aylanmisi 95 kilométr, sheherning kölimi 453 kwadrat kilométr idi. Sépil tüwining qélinliqi 16 métr, üstining qélinliqi 4 métr; égizliki 30 métr bolup, uning üstide 60 métr égizliktiki munardin 150i bar idi. Asuriye bu sépilning töpisidiki yolda üch jeng harwisi yandash mangalaydu, dep maxtanghan. Sennaxérib alte yilni qoral-üskünlerni teyyarlashqa serp qilghan, andin sheherning otturisida keng hem chirayliq kocha-restilerni qurghan. Sheher otturisidin keng hem chongqur Tigris (Dijlis) deryasi éqip ötüp turghan; mubada sheher muhasirige élinip qorshiwélinsa, su teminlesh mesilisi toghruluq héch endishisi yoq idi.
Yunus peyghember yüz yil ilgiri Ninewe shehirige bérip uninggha Xudaning derghezipi silerning béshinglargha chüshey dep qaldi, dep agahlandurghanidi. Shu chaghda Ninewedikiler qattiq towa qilghan, hem Xuda ularni kechürüm qilghanidi (Yunus peyghember eslide buningdin narazi bolghanidi — «Yun.» 3:10-4:4). Biraq ular Uning kechürümini untup, Nahum peyghember eyibligen kona gunahlirini yene sadir qilghan; shunga Xudaning Yunus peyghemberning künliride kéchiktürgen derghezipi axiri chüshüshke az qalghan. Asuriyening éghir gunahlirini Nahum peyghember mezkur yazmisining üchinchi babida körsitidu: —
(1) U qanxorluq hem zulum-zorawanliqqa xumar idi. Asuriye üchün bu hetta uning din-étiqadining bir qismi bolup qalghanidi (1:3). Kitabning 3-bab, 8-10-ayetliride xatirilengen No-Amon (Tébes)gha bolghan zorawanliq, rezil muamile Asuriye padishahi Ashurbanipal teripidin qilinghan.
(2) Yalghanchiliq we aldamchiliq (3:1). Asuriye nurghun eller bilen ehde tüzgen, andin uninggha asiyliq qilghan. Tewrat, «2Pad.» 16-18-bablarda misal bar.
(3) Bashqa ellerge rehimsiz bulangchiliq qilishi (3:1).
(4) Pahishiwazliq bilen arilash yürgüzgen butpereslik hem séhir-jadugerliki; ularning bu ishlarni bashqa ellerge ézitquluq bilen ögitishi.
(5) Ularning bechchiwazliqi, bolupmu padishahi Sardonopolisni ülge qilip egishishi. Kona Grétsiye tarixchiliri bizge uning ayalche kiyinip yüridighanliqi toghruluq xewerlendüridu.
Tepekkur qilghili boliduki, top-zembireksiz bir dewrde Ninewedek «yéngilmes» bir sheherning halak bolushidiki bésharet Nahumning zamanidiki étiqadsizlargha tétiqsiz ishenmeslik külkiliri ichide anglanghan bolushi mumkin. Biraq uning béshariti del shu idi, hemde töwende éytqinimizdek, miladiyedin ilgiriki 612-yili sözmusöz emelge ashurulghan.
Miladiyedin ilgiriki 612-yili Babil impératori Nabopolassar (ulugh padishah Néboqadnesarning atisi) Babil hem ittipaqdishi Médiadiki ikki qoshunni yéteklep Ninewe shehirige hujum qildi. Sheher ikki basquchluq jeng bilen, yeni awwal tashqi sépili, andin ichki sépili bösülüshi bilen meghlup boldi. Bu ikki basquch peyghemberning bésharitide bir-birige ulap éytilghan. Babil qoshuni tashqi sépilni bösüshke üch qétim jeng qildi, üch qétimliq jengning hemmisi meghlubiyet bilen axirlashti. Babil qoshuni üchinchi qétim meghlup bolghandin kéyin Ninewedikiler chong tebriklesh paaliyiti ötküzdi; Nineweliklerning köpinchisi mest bolushup ketkenidi.
Mésopotamiyede adette yamghur yaghmaydu. Ninewedikiler bu yil Iyul we Awghustta köp qétim yaghqan yamghurgha anche diqqet qilmighanidi. Shu yili qattiq yamghur bolghachqa, Tigris deryasi téship ketkenidi, netijide derya suliri kelkün bolup, Ninewening tashqi sépilining üch kilométr yérini éqitip ketti. Babildiki qoshun derhal shu yerdin bösüp kirip ichki sépilgha hujum qilishqa kirishti. Shu chaghda Ninewe padishahi Sardonopolis Asuriyening burunqi bir butperes hökümasining: «Su sheherning düshmini bolup qalghanda, Asuriye tügishidu» dégen bir bésharitini ésige keltürüp ümidsizlendi. Emeliyette bu bésharet eslide Ninewediki kishilerni xatirjem qilish üchün éytilghanidi — Tigris deryasi Nineweni béyitqan emesmidi? — emma Xuda Asuriyening hökümasining shu gépini heqiqetke aylandurdi.
Sardonopolis ümidsizliktin ordisi otturisida yoghan bir gülxan yéqip, özi, barliq kénizekliri we bayliqlirini otta köydürüp ölüwaldi. Uning xanishi esirge élindi. Sheher gumran qilindi. «Büyük Iskender» 300 yildin kéyin ashu yerdin ötkende, Ninewe shehirini körmey, belki peqet sel chongraq bir dönglükni bayqidi. Nahumning bésharitidek «Qarangghuluq Uning (Xudaning) düshmenlirini qoghlaydu» (1:8). 19-esirdiki bezi étiqadsiz alimlar Muqeddes Kitabta Ninewening mewjutluqi hem ulughluqi toghruluq bolghan guwahliqnimu mazaq qilghan. Chünki Ninewe izsiz yoqap ketkenidi. Sheher 1845-yili Fransuz arxéolog Layard teripidin dunyani qattiq heyranuhes qilip ashkarilanghan.
Hazirqi zamanimizdimu dunyadiki xelq yenila u-bu hökümet yaki döletning «ulugh qudret»i toghruluq sözlep yürüshidu; bezi döletler nadanlarche özining ulughluqi toghruluq maxtinip kétidu. «Nahum peyghember» dégen kitab bizni bu dunyadiki barliq hoquq hem qudret ademlerge Xuda teripidin ata qilinghan, dep xewerlendüridu. Ular mushu hoquqni suyiistémal qilsa, öz menpeiti üchün adaletni burmilisa, Xuda öz waqtida ularni soraqqa tartip jazalap, ularning «büyük» hoquqini hetta bir kéchidila ulardin tartiwalidu. Shuning bilen teng biz «Nahum peyghember»din ögineleymizki, Xuda hemmimizni ayrim-ayrim bilidu hem «Perwerdigar méhribandur, külpetlik künde bashpanahdur; Özige tayanghanlarni U bilidu» (1:7). Oqurmenlirimizning hemmisi Uni tonusun, ular Perwerdigarning hazirqi bu rezil dewrge choqum chüshüridighan derghezipidin xaliy bolup, Uning qanatliri astidin towa hem kemterlik bilen himaye tapsun.
Emdi «Nahum peyghember»de bayan qilinghan töwendiki ulugh heqiqetlerni körimiz: —
(1) |
Xuda beribir insanlarning barliq seltenetliri üstidin hökümranliq qilidu. |
(2) |
Xuda Öz xelqi üchün intiqam alidu. |
(3) |
Xuda hezriti Ibrahimgha bergen wede her dewrde inawetlik («Yar.» 12:1-3) «Kimki séni (we shundaqla ewladliringni) xorlisa, men choqum uni lenetke qaldurimen». Israil xelqi hezriti Ibrahimning ewladliri, elwette. |
(4) |
«Perwerdigar Özini izdigüchilerning hemmisige bashpanahdur». |
Terjimimizde biz Tewratshunas alimlarning tetqiqliridin, bolupmu Yehudi alim Doktor Arnold Fruxténbaum» hem amérikiliq alim «Proféssor Dawut Beyker»lerning eserliridin paydilanduq.
Mezmun: —
1-bab: |
Xudaning Ninewening halakiti toghruluq permani |
2-bab: |
Ninewening halak bolushining teswirliri |
3-bab: |
Ninewening halak bolushidiki sewebler |
••••••••