«Obadiya»
(Obadiya peyghemberning kitabi)
Kirish söz
Peyghember özi
Obadiya peyghemberning kim ikenlikini, uning yurtining nedilikini yaki uning arqa körünüshini bilmeymiz. Uning ismi «Perwerdigarning quli» dégen menide. Yeremiya peyghember uning yazmisining yérimini öz kitabida neqil keltüridu.
Yézilghan waqit
Yuqirida éytqinimizdek, Yeremiya peyghember Obadiyaning kitabini öz kitabida neqil keltüridu, biraq ayetlerning tertipi oxshimaydu (Tewrat, «Yer.» 41:7, 9-10, 14-16, 22). Bu shuni ispatlayduki, Obadiyaning kitabi Yeremiyaningkidin burun yézilghan. Uning üstige, Yoél peyghembermu öz kitabida «Obadiya»din neqil keltüridu (2:32); bu ish Obadiyaning peyghemberlik xizmitining miladiyedin ilgiriki 800-yilidin burun bolghanliqini békitidu.
«Obadiya» dégen kitabta Yérusalémning bir qétim tajawuzchiliqqa uchrap, bulang-talang qilinghanliqi tilgha élinidu. Obadiya peyghember Édomiylarning shu tajawuzluqtin paydilanghanliqi üchün, ularni eyibleydu. Ular qoshnisi hem qan qérindishi bolghan Israillargha yardem bermey, eksiche Israillarning tartqan azab-oqubetliridin we ajizliqidin paydilinip, özliri ularni bulang-talang qilghanidi, hetta Israillardin öch alghanidi («Ob.» 10-14-ayetler). Undaqta, bu zadi qaysi tajawuzluq idi? Bu weqening qaysi weqe ikenlikini bilgendin kéyinla, kitabning yézilghan waqtini békitkili bolidu. Bizning töwendikidek ikki weqe toghruluq xewirimiz bar: —
(1) Babil padishahi Néboqadnesarning Yérusalémni ishghal qilghanliqi (miladiyedin ilgiriki 586-yili).
(2) Yehoram Yehudagha padishah bolup (miladiyedin ilgiriki 854-yili), Édom Yehudaning béqindiliqidin ayrilip, uzun ötmey Erebler we Filistiylerning birliship Yérusalémgha hujum qilghanliqi.
Bu weqeler «1Pad.» 20:8-22-ayetler, «2Tar.» 21-bab, 8-10 we 16-17-ayetlerde xatirilinidu. Erebler we Filistiyler Yehoram padishahning ordilirigha bösüp kirip padishahning bayliqlirini, ayallirini we balilirini élip ketti. Mushundaq ehwalda addiy puqralarningmu oxshash muamilige uchrishi turghan gep.
Mushu ikki imkaniyet ichide, ikkinchi weqe Obadiya bayan qilghan weqege mas kélidu; chünki biz éytqinimizdek Yeremiya «Obadiya»din neqil keltüridu, Yeremiya özi Babil impériyesining tajawuz qilidighanliqini shu weqedin xéli yil burunla aldin’ala éytqan. Shunga «Obadiya» dégen kitabche Tewrattiki «peyghember kitabliri» ichide belkim eng burun, texminen miladiyedin ilgiriki 854-yili yézilghan. Kitabning bayanlirigha qarighanda, Édom shu chaghdiki Yehudaning ajizliqidin paydilinip, «bulangchilarning keynidin bulangchiliq qilghan».
Kitabning témisi
Kitabning témisi intayin addiy. Édom gunahliri tüpeylidin Xudaning qattiq jazasigha uchraydu.
Obadiya peyghemberlerning ichide «Perwerdigarning küni» toghruluq eng burun söz qilghan peyghemberlerning biri; shunga kitabni «Perwerdigarning küni» dégen ulugh témigha qarita bérilgen birxil tonushturush dégili bolidu. Uning kitabi addiy bolghini bilen, barliq xelqler barliq dewrlerde uningdin muhim sawaqlarni alalaydu. Bu sawaqlar toghruluq «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.
Édom we Yehudaning otturisidiki öch-adawetning arqa körünüshi
Qoshkézek aka-uka bolghan Édom (yene bir ismi Esaw) we Yaquplar Ibrahimning newriliri, Ishaqning oghulliri idi. Ular tughulushtin ilgiri Xuda ularning anisi Riwkahqa: Ibrahim peyghemberge «rohiy warisliq» qilish iltipati qoshkézekning kichikige, yeni Yaqupqa bérilidu, dep aldin’ala bésharet bergenidi. Yaqup bolsa mushu «rohiy warisliq»qa ishengen we uni intayin etiwarlighan; Esaw undaq emes idi. Uning ema bolup qalghan atisi Ishaq Xudaning shu bésharitige qarimay, mushu «rohiy warisliq»ni Yaqupqa emes, belki uning ornida akisi Esawgha tapshurush meqsitide bolghanidi. Shuning bilen Yaqup mushu iltipatqa érishishim üchün «Men Xudaning shu wedisini emelge ashurushi üchün, uninggha yardemleshmisem bolmaydu» dégendek xiyalgha keldi; u Esaw boluwélip, dadisini aldidi; Ishaq uni Esaw dep bilip, beriketlep Xudaning rohiy warisliq iltipatini uninggha tapshurdi. Bu aldamchiliq aka-uka arisidiki qorqunchluq öch-adawetni hasil qildi. Esaw Yaqupni öltürmekchi boldi, Yaqup yurttin qéchip ketti. Yigirme yildin kéyin Yaqup yurtqa qaytip, Esawdin kechürüm soridi. Esaw uni merdlerche kechürüm qilip, aka-uka qaytidin epleshti («Yar.» 27-28, 32-33-bablarni körüng).
Epsuski, Esaw özi shunche merd-séxiliqqa ülge körsetken bolsimu, lékin uning bala-chaqiliri, newriliri we kéyinki ewladliri Yaqupning ewladlirini, yeni Israil xelqini kechürüm qilalmidi. Öz ejdadini hörmetlep, uning kechürüm qilish izlirini bésish uyaqta tursun, belki buning ornida ular kona öch-adawetni qaytidin qozghidi. Israilgha bolsa Musa peyghember arqiliq: «Édomiylar qérindishinglar bolghach, ulargha nepret bilen qarimanglar» — dep buyrulghan («Qan.» 23:7). Israilning bu buyruqqa qanchilik derijide boysunghanliqini anche bilmeymiz, biraq tarixiy xatirilerge asaslanghanda Édomning Israilgha bolghan öch-adawiti 1800 yil dawamlashqan. Yene, Esawning ewladliri (Édomiylar) Yehudaning dunyagha bolghan tesiridin (gerche Hemmige Qadir Özi buni éniq békitken bolsimu) heset qilatti; ularning hesetxorluqi öz nepritini öchürüshke yol qoymaytti. Mana bu Obadiyaning bésharetlirining arqa körünüshi. Emeliyette bolsa, mushundaq öch-nepretlikni saqlap kelgen herbir el axir bérip öz-özige zamin bolidu.
(Yaqup we Esawlarning tarixi «Yaritilish», 25-28-, 32-33-bablarda xatirilengen).
Izahat
Terjimimizde biz Tewratshunaslarning tetqiqatliridin, bolupmu Yehudi alim Doktor Arnold Fruxténbaum hem amérikilik alim Proféssor Dawut Beykerlerning eserliridin paydilanduq.
Mezmun: —
(1) Édomning berbat bolushi (1-9)
(2) Édomning berbat bolushining sewebi (10-14)
(3) Perwerdigarning küni (15-16)
(4) Israilning eslige keltürülüshi (17-21)
••••••••
Qoshumche söz
«Obadiya»din alghan muhim sawaqlar
Yer yüzide qanchilighan urush, jédel-majiralar Édomlarningkidek «dewrdin-dewrgiche» dawamlishar? — hazir jédelni öz béshidin ötküzüwatqan kishilerning belkim eyni chaghdiki jédel bilen alaqisi yoq bolushi mumkin. Hetta beziler jédelning sewebining néme ikenlikinimu bilmesliki mumkin. «Némishqa soqushisiler?» dep sorisaq, ular peqet: «Biz ezeldin tartip «uning-buning»din nepretlinip kelduq!» — dégendin bashqa jawab tapalmaydu. Buni déyishning eslide hajiti bolmasliqi kérek idi, — biraq déyish kérekki, Xuda melum bir dewrge ilgiriki dewrlerning gunahlirining jawabkarliqini qoymaydu (ata-bowilarning gunahliri kéyinki ewladlirigha qiyinchiliq we azab-oqubetni yetküzüshi mumkin, biraq bu pütünley bashqa bir ish). Xuda mushundaq dep qarighaniken, insan balilirining buninggha oxshimaydighan herqandaq yoli yaki herikiti bolsa bolmaydu. Ikkinchi dewr birinchi dewrdiki qebihlikni dawamlashtursa yaki shu qebihlikni yaxshi dep aqlimaqchi bolsa, undaqta ularningmu bu adawetke mes’uliyiti bolidu, elwette; biraq nurghun ehwallarda ikkinchi dewrning birinchi dewr qilghan ishlar toghruluq qilche xewiri bolmaydu. Bilmeslikning özi (qesten bilmes boluwalmisa) eyib emes. Jédel chiqarghuchi her ikki terep bir-birige chüshinish pursiti yaritip bérishi kérek. Shuninggha gep ketmeyduki, Sheytan bu dunyani milyonlighan kishilerning bextini yoqitidighan uqushmasliq, adawet we nepretler bilen toldurushqa muweppeq boldi. Emdi, chiqish yoli barmu?
Birla yol bar — u bolsimu, kechürüsh. Emeliyette bolsa Xuda aldida héchqandaq bir insanning bashqa bir insangha öch-adawet tutush hoquqi yoqtur. Özimizning meghrurluq, hesetxorluq, menmenchiliktek gunahlirimiz Hemmige Qadirni ghezeplendürgüdek derijide éghir tursa, kallimizda Igimizni renjitidighan qilmishlirimiz toghruluq héch oylimay turup, bashqa bir insanni bizni renjitken dep eyibleshke néme heddimiz? Hemmige Qadir Xuda aldida bizler néme iduq?
Shunga Mesih Eysaning tengdashsiz telimi bizge: «Bizge gunah qilghanlarni kechürüm qilghinimizdek, bizning gunahlirimiznimu kechürüm qilghaysen» dep dua qilishni ögitidu; chünki: — «Eger siler bashqilarni kechürüm qilmisangalar, ershtiki atanglar silernimu kechürüm qilmaydu» (Injil, «Matta» 6-bab).
Bashqilarni kechürüshning ikki basquchi bar; birinchi, Xuda aldida kechürüsh; ikkinchi, insan teripide, özara munasiwetni eslige keltürüsh. Birinchisi bolmisa bolmaydu; uningsiz herbir kishi dozaxqa kiridu; ikkinchisi intayin güzel ish, biraq uninggha yétish teske toxtishi mumkin. «Xuda aldida bashqilarni kechürüsh» dégenlik, mende bashqa herqandaq kishining dozaxqa kirishini xalaydighan oy bolmasliqi kérek dégenliktur; bashqiche éytqanda, bizge gunah qilghan (yaki «bizge gunah qildi» dep oylighan) kishige héch bolmighanda: «I Xuda, uninggha towa qilidighan qelb bergeysen, uni gunahning ilkidin azad qilghaysen we shuning bilen teng uning gunahimu kechürüm qilinsun» dégendek dualarni qilish dégenliktur. Kechürüsh dégen hergiz «Héchweqesi yoq, bu héchqanche gunah emes» dégenlik emes. Birer yamanliq bolghandin kéyin, yarashturushning mumkin bolushi üchün awwal bu yamanliqni tonup yétish, kechürüm sorash kérek, elwette; peqet shundaq bolghandila munasiwetni eslige keltürgili bolidu. Mana bu kechürüshning ikkinchi basquchi. Bu basquchqiche biz gunah qilghuchigha dost qatarida muamile qilalishimiz natayin; biraq biz uni düshmen qatarida körmeslikimiz zörür.
Édom undaq yükseklikke yételmigenidi. Dewrdin-dewrge bolghan meghrurluq uningda küchlük derijige yetkenidi. Meghrurluq daim öz-özini aldaydighan bir ish; yuqirida éytqinimizdek, ular mötiwer ejdadi Esawning Yaqupni kechürüm qilghanliqidin ibaret pakitni tonushni ret qilip kelgen.
Ular yene özining (hazirqi Iordaniyediki) taghliq rayongha jaylashqan «bürküt uwisi»dek bolghan mustehkem ornidin tekebburliship ketken. «Héchkim qol sélishqa pétinalmaydu» dégendek oylarda bolup, ular etrapidiki barliq ellerning herbir ajiz peytliridin paydilinip, hujum qilip bulang-talang, basqunchiliq qilip yürgen. Xudaning mushundaq ishlargha qandaq qaraydighanliqini Sulayman padishah bizge uqturidu:
«Miskinni bozek qilish — Perwerdigargha bihörmetlik;
Hajetmenlerge shapaet qilish uni hörmetligenliktur» («Pend.» 14:31).
Édomiylar mushu ishlar tüpeylidin Amos we Yoél teripidinmu eyiblengen. Ular Xuda aldida üch nuqtida gunahliq dep qaralghan: (1) dewrdin-dewrge öch-adawet saqlash, hetta eslide tolimu orunsiz bolghan nepret-adawetni saqlash; (2) meghrurluq; (3) ajizlarni bozek qilish.
Yuqiriqilardin bashqa, Xuda hezriti Ibrahim üchün tüzgen ehde boyiche, Ibrahimning ewladlirigha lenet oqughanlarning hemmisige lenet oqulatti («Yar.» 12:1-3). Édomiylar Özige talliwalghan Yehudiy xelqige hujum qilip, ulardin nepretlengenliki tüpeylidin axirida öz weten-zéminidin ayrilghan. Miladiyedin ilgiriki 6-4-esirde ular Erebler teripidin «bürküt uwisi»din heydiwétilip, «Ölük Déngiz»ning yénidiki qaghjiraq rayonda olturaqlishishqa mejbur qilinghan. Bügünki künde Édom dégen memliket yer yüzidiki eller arisida alliqachan untulup ketti (belkim hazirqi Iordaniyediki Erebler we Pelestinliklerge assimilyatsiye qilinip, bularning bir qismi bolup ketken bolushi mumkin); kelgüside, hetta ularning eslidiki zémini kéler dewrlerge agah we esletme süpitide qorqunchluq, ademzatsiz ot-güngürt basidighan bir jaygha aylandurulidu. Lékin biz bolsaq Obadiyaning kichik kitabchisi arqiliq hazir agahlandurushni qobul qilalaydighan hem ibret alalaydighan bolup, bizni dozax terepke élip baridighan gunahlardin — meyli adawet bolsun, meghrurluq bolsun, hesetxorluq yaki ajizlarni bozek qilish bolsun —bulardin towa qilip hayat yolini izdiyeleydighan bolimiz