Injil 1-qisim
«Matta»
(«Matta bayan qilghan xush xewer»)
Kirish söz
Awwal, pütkül Injilgha qoshqan «kirish söz»imizdiki «Eysaning yer yüzidiki hayati xatirilengen «töt bayan»gha kirish söz»imizde sherhiligen «Matta» toghruluq mezmunni körüng.
Mezmun: —
1. Eysaning nesebnamisi we dunyagha kélishi (1-, 2-bablar)
2. Eysaning xizmiti bashlinish aldida (3-babtin 4-bab 11-ayetkiche)
3. Eysaning Galiliyediki xizmiti (4-bab 12-ayettin 18-babqiche)
4. Eysaning Galiliyedin Yérusalémgha sepiri (19-, 20-bablar)
5. Eysaning yer yüzidiki xizmitining axirqi heptisi (21-27 bablar)
6. Eysaning ölümdin tirilishi (28-bab)
••••••••
Qoshumche söz
1:1 «Bu Ibrahimning oghli we Dawutning oghli bolghan Eysa Mesihning nesebname kitabidur»
Mushu ayette grék tilidiki «génésis» dégen söz «nesebname» dep terjime qilinidu. Shübhisizki, bu söz asasen 1-16-ayettiki «nesebname»ni körsitidu. Lékin bu sözning birinchi menisi shu emes. Tewratning birinchi qismi («Yaritilish») grék tilida «Génésis» dep atilidu, menisi «bashlinish» yaki «tughulush». Shu qisim on bölümge bölünidu, herbir bölümning béshida «emdi bular bolsa palanchining (Adem’atining, Nuhning, Shemning, Terahning, Ismailning, Ishaqning,...) dewrliri...» dep yézilidu we bu bölüm bizge shu ailining tarixini xatirilep béridu. Bizge héch guman yoqki, Matta mushu ibarini oxshash menide ishlitidu. Lékin bu ibare peqet öz kitabining béshida emes, belki (Xudaning Öz pilani boyiche) toluq Injilning béshida kélidu. Shu chaghda menisi «Bu kitab Eysa Mesih we Uning dewri (uning jismaniy teripidin emes, belki Uning Rohi teripidin tughulghanlar)ning xatirisidur» bolidu.
3:7 «Periysiler» we «Saduqiylar» dégen diniy mezhepler
«Periysiler» bolsa, Musa peyghemberge chüshürülgen Tewrat qanunining barliq tepsilatlirigha qattiq we toluq riaye qilishni tekitleydighan bir éqim yaki mezhep idi. Ular Israil Tewrat qanunigha toluq boysunmighanliqi üchün Xuda ularni sürgün qildurghan, shundaqla hazir ularni chetel hakimiyitining qattiq idarisi astigha qoyghan, dep qaraytti. Bu közqarash toghridek körüngini bilen, Israilning Babilgha sürgün bolghanliqining asasiy sewebi qanun tepsilatlirigha boysunmighanliqi üchün emes, belki ularning Tewrat qanunidiki muhim rohiy we exlaqiy jehettin (ademning ichki dunyasi jehettin) Xudaning ibaditidin yiraqliship ketkenlikidin ibaret idi. Halbuki, Perisiyler Tewrat qanunigha sirtqi jehette riaye qilishni intayin tekitleytti. Bashqiche qilip éytqanda, ular qanundiki murasimlar, kiyim-kéchek, yémek-ichmek toghrisidiki belgilimilerni tekitlep, ademning ichki dunyasini bashquridighan teleplirini közge ilmaytti. Ular hetta özliri «qanunni qoghdaydighan» yéngi bir tüzüm belgilimiliri («tosma» — Ibraniy tilida «gezerot»)ni ijad qilip chiqqanidi. Ularning közqarishida, «Adem mushundaq «tosma belgilimiler»din halqip ketmisila, jezmen Tewrat qanunini buzushqa yéqin kélelmeydu, shuning bilen «tosma belgilimiliri» bilen Tewrat qanunini buzushtin bixeter saqliduq» dep oylaytti.
Mesilen, «shabat küni» (dem élish küni)de «tasadipiyliqtin ishlesh»ning aldini élish üchün «bughdayliqtin ötmeslik kérek!» dégen bir belgilimini chiqarghan. Ularning közqarishiche bughdayliqtin ötkende:
(1) |
Yerge chüshken pishqan bughdayni tasadipiyliqtin dessep sélip, danni postidin ayriwétishingiz mumkin; bu «xaman tépish» bolup qalidu; |
|
|
(2) |
Toningiz tasadipiyliqtin pishqan bughdaygha sürkilip kétip danlar kiyim peshlirige ilinip qélishi mumkin, bu «hosul élish» bolup qalidu; |
|
|
(3) |
U danlar yene belkim yerge chüshüp kétishi mumkin, bu ish «uruq chéchish» bolup qalidu. Bundaq bolush gunah ötküzgen hésablinidu. |
Ularning mushundaq tügimes belgilimiliri bar idi. Uning üstige ular Tewrat qanunida eslide peqet Lawiylargha we kahinlarghila alahide qaritilghan «héchbir ölük nersilerge tegmeslik kérek» (ular üchün hetta ölgen nersiler tegken jaylarmu haram bolatti), dégendek haram bilen halal békitilgen belgilimilerni qesem ichip özlirige tetbiqlighanidi.
Reb Eysaning ular bilen bolghan qarshilishishi üch jehette idi: —
(1) |
Ular «sirtqi jehettiki» riaye qilishni tekitlep, Tewrat qanunining ichki menisini unutqanidi («Mat.» 23:23); |
(2) |
Ular ustazlirining Tewrat qanuni üstidiki sherhiy sözlirini Tewrat qanunidin üstün qoyghanidi («Mat.» 15:1-9); |
(3) |
Ular özlirining qattiq tertip-terbiyisidin intayin tekebburliship, bashqilarni kemsitkenidi («Luqa» 18:10-14). |
«Saduqiylar» dégen diniy éqim yaki mezhepning bolsa Tewrat qanunidin peqet addiy prinsiplarni izdep «peziletlik exlaqta bolsaqla, Tewrat qanunining telipige uyghun bolidu» dégendek pozitsiyisi bar idi (emeliyette ularning bu telimi rosul Pawlusningkige yéqin kéletti («Rim.» 13:8-10). Biraq ularning Tewrat qanunini addiylashturushi peqet Tewratning deslepki besh qismi («Musagha chüshürülgen qanun»)ni qobul qilip Tewrattiki peyghemberlerning yazmilirini we Zeburni ret qilatti. Uning üstige, «Musagha chüshürülgen qanun»ni qobul qilimiz dégini bilen, mushu qisimlarda xatirilengen barliq möjizilerni («tebiettin tashqiri hadisiler»ni) peqet «köchme menidiki riwayet» dep ulargha ishenmeytti. Shuningdek ular perishtiler, qiyamet küni, «ölümdin tirilish» qatarliq ishlarni mewjut emes dep qaraytti («Ros.» 22:8). Muqeddes yazmilarni bilip chüshenmigenliki we étiqadsizliqi üchün Eysa ulargha qattiq tenbih berdi: «Siler ne muqeddes yazmilarni ne Xudaning qudritini bilmigenlikinglar üchün azghansiler» («Mat.» 22:29, «Mar.» 12:27). «... Shunga siler qattiq adiship ketkensiler».
Eysaning «Matta»da xatirilengen nesebnamisi (1:16)
Biz 1:16de: — «Yaquptin Meryemning éri bolghan Yüsüp töreldi; Meryem arqiliq Mesih atalghan Eysa tughuldi» dep oquymiz. Buni Eysaning «Luqa»da xatirilengen nesebnamisi bilen sélishturghanda, «Luqa»da munasiwetlik yerde «Eysa Xuda yolida xizmet qilishqa kirishken waqitta, ottuz yashlarda idi. Kishilerning neziride u Yüsüpning oghli idi. Yüsüp Élining oghli... (idi)» dégenni bayqaymiz («Luqa» 3:23).
«Matta» we «Luqa» qismidiki bu bayanlardin shu éhtimalgha yéqinki, Matta Eysaning «ata terep» (Yüsüp tereptin bolghan) nesebnamisini körsitidu. Shuning bilen Matta Yüsüpning Dawutning ewladi ikenlikini, shundaqla qanun boyiche Xudaning Dawutqa tapshurulghan wedilirige warisliq qilish hoquqi Eysagha ötküzülgenlikini tekitleydu. «Luqa»da bolsa Eysa «kishilerning neziride Yüsüpning oghli» déyilidu, Eysaning «Luqa»da xatirilengen nesebnamisi emeliyette uning «ana terep» («Élining qizi Meryem» teretptin bolghan) nesebnamisi déyish kérek. Yüsüpning «Élining oghli» dep atilishining sewebi:
(1) |
Qiz-ayallar adette nesebnamilerde tilgha élinmaydu; |
(2) |
Grék tilida «oghli» bezi waqitlarda «küy’oghli»ni körsitidu; |
(3) |
Mumkinchiliki barki, Éli bizge namelum bir chaghda Yüsüpni öz oghli süpitide béqiwalghanidi. Luqa Eysaning nesebnamisining qanuniy jehetlirige emes, belki Uning heqiqeten kimning ewladi ikenlikige qiziqidu. Ademni heyran qilarliqi shuki, Eysa jismaniy we qanuniy jehettin, anisi Meryem tereptimu, «béqiwalghuchi ata»si bolghan Yüsüp tereptinmu «Dawutning oghli», shundaqla Uning textige warisliq qilghuchi idi. |
2:23 «U... (Eysa) Nasaret dégen bir yézigha orunlashti. Shuning bilen Xudaning peyghemberler arqiliq: «U Nasaretlik dep atilidu» dégini emelge ashuruldi»
Bu bayan deslepte belkim ademni sel qaymaqturup, bizge «Matta Tewrattiki peyghemberlerning yazmlirini shundaq yaxshi bilemdighandu?» dégen oygha keltürüp qoyushi mumkin; chünki Tewrattiki héchqaysi yerdin «U Nasaretlik dep atilidu» dégen jümlini tapalmaymiz. Emeliyette ibraniy tilidiki «Nasaretlik» dégen sözning yiltizini tehlil qilsaq, ikki imkaniyet peyda bolidu. Birinchisi, u ibraniy tilida «notsri» (yaki «netzer» — «Shax» dégen söz bilen munasiwetlik) dégen sözning grék tilidiki «Nasaretlik» dégen ipadisidur. Tewratta, Mesihni «Shax» dep atighan töt bésharet bar («Yesh.» 11:1diki «netzer», «Yer.» 23:5 we 33:15 we «Zek.» 3:18). Bu közqarash toghra bolsa Xudaning orunlashturushi bilen Eysa olturaqlashqan jayning ismi Özining bésharetlik isimlirining birige munasiwetlik bolghan bolidu.
Ikkinchi közqarash bolsa «Nasaretlik» dégen söz ibraniy tilidiki «naatz» (kemsitish») bilen munasiwetliktur (Fruxtenbaum proféssorning ««Matta» toghruluq léksiyiliri»). Undaqta «Nasaretlik» belkim «kemsitilgen», «közge ilinmighan» dégen menide bolidu.
Biz birinchi közqarashning orunluq yerliri bar désekmu, ikkinchi közqarashni toghra dep qaraymiz.
Tewrattiki köp bésharetlerde, Xudaning Mesihi ösüp chongiyiwatqinida kemsitilidu, Uning qiyapiti kemsitilidu, U élip kelken nijatmu kemsitilidu, U ölümide qattiq haqaretlinip kemsitilidu, dégen tilsimat heqiqet ayan qilinidu (mesilen, «Yesh.» 53:1-5). Démek, Eysaning Nasarette chong bolushi Uning kemsitilgenliki we haqaretlengenliki bilen munasiwetliktur.
Mesih «tasadipiyliqtin» Nasaret dégen jayda olturaqlashqachqa, Uning salahiyiti téximu tekitlinidu. Jamaet kéyin Uning «Nasaretlik Eysa» (kemsitilgen, emma Xuda teripidin eng yuqiri jaygha kötürülgen!) dégen ismidin pexirlinip Mesihni jar qilghinida «Nasaretlik Eysa» dégenni köp ishlitetti.
Mesihning kemsitilgenliki Nasaret dégen jayda turuwatqanliqidin tekitlengen. U intayin közge élinmaydighan jay idi («Yh.» 1:46de Natanielning «Nasarettin yaxshi nerse chiqamdighandu?!» dégen sözige qarang). Shu chaghdiki Yehudiylar arisida Galiliye ölkisidin chiqqanlar «mediniyetsiz», «Xudaning Tewrat qanunidin xewersizler», «yat eller bilen ariliship ketkenler» dep közge ilinmaytti. Qiziq yéri shuki, Xuda Öz Oghlining shundaq bir salahiyette ösüshini xalaytti. Bu ish bizge chong agah bolushi kérekki, biz hemmila ademge «Xudaning obrazida yaritilghan», oxshashla chong qimmetke ige dep muamilide bolishimizgha toghra kélidu.
Biz bulargha shuni qoshup éytalaymizki, yoluqqan kishilerning köpinchisi uni «Nasaretlik Eysa» «Nasaretlik peyghember», «Nasarette tughulghan» dep biletti. Peyghemberlerning bésharetliri boyiche, Mesih Beyt-Lehemde tughulushi kérek idi, we u derweqe shu yerde tughulghan. Lékin qiziqki, bu Xuda teripidin kelgen «uqushmasliq» Uning tughulghan yéri toghrisidiki bésharetlerni obdan bilgenlerge nisbeten uning Mesihning Özi ikenlikige ishinishige tosalghu bolsimu, Mesih Özi bu pakitlarni chüshendürüp baqmighan!
3:7-8 «Lékin Perisiy we Saduqiy mezhipidikilerdin köplirining uning chömüldürüshini qobul qilghili kelgenlikini körginide u (Yehya) ulargha: — Ey yilanlarning baliliri! Kim silerni Xudaning chüshüsh aldida turghan ghezipidin qéchinglar dep agahlandurdi?! Emdi towigha layiq méwini keltürünglar!».
Emdi «towigha layiq méwe» némini körsitidu? Bu muhim soal jamaetning chümüldürülüshni telep qilghan melum birsini qobul qilimizmu-yoq dep bir qarargha kélishige köp yardem béridu.
Chümüldürüshni jiddiy telep qilghanlarni uzun saqlitish toghra emes dep qaraymiz. Bashqa yerlerde körsetkinimizdek, chümüldürüsh bolsa insanlargha étiqadni étirap qilish, shundaqla Muqeddes Rohni iltimas qilish üchün Xudaning békitken yolidur («1Pét.» 3:20, 21 we «Kolossiliklerge»diki «qoshumche söz»imizde «sünnet we chümüldürüsh» toghruluq izahatlirimizni körüng).
«Ros.» 8:26-40de Filipning Éfiopiyelik aghwatni héch hayalsiz chömüldürgenliki, 9:1-18de Ananiasning Pawlusni chömüldürgenlikini körüng. Uning üstige, yaki Filip (gerche Yérusalémda jamaette «xizmetkar» dep békitilgen bolsimu) yaki Ananiyasning jamaette chömüldürüshke héchqandaq «resmiy salahiyet»i yoq idi. Biraq beziler «chümüldürüsh üchün «Injil Mektep»ni püttürgenlik guwahnamisi bolushi kérek» dep turuwalidu! Undaq bilimsiz kishiler Injilni heqiqiy oqup baqqanmu, yaki peqet öz «yétekchiler»ining sözlirini oqup baqqanmu?
Shundaqtimu, birsini chümüldürüsh intayin éghir mes’uliyet, elwette. Birsining qelbide teyyar ikenlikini ispatlaydighan qaysi «méwiler»ni izdesh kérek? Undaq méwe Pawlus «Gal.» 5:22de éytqan («muhebbet, shad-xuramliq, xatirjemlik, sewr-taqet, méhribanliq, yaxshiliq, ishench-sadiqliq, mömin-mulayimliq we özini tutuwélish» bolghan) «Muqeddes Rohning méwisi»ni közde tutqan emes, dep qaraymiz. Chünki undaq méwe peqet waqitning ötüshi bilen sinighili bolidu. Biraq Eysaning «Mat.» 5:1-12de, Xudaning padishahliqigha kirishke muyesser bolghanlar üstidiki sözliride, körsetken «towagha layiq méwe» töwendikilerni öz ichige élishi kérek: —
«Rohta namrat bolghan» — gerche herxil bayliqi bolghan, yaxshi terbiye körgen yaki yuqiri mensepte bolghan bolsaqmu, Xuda aldida rohiy kembeghellikimizni, Uning méhri-shepqiti, kechürümi we Injilda wede qilghan yéngi hayatqa jiddiy mohtajliqini tonup yetkenler;
«Pighan chekken» — öz gunahliq qilmishigha qattiq pushayman qilghanlar;
«Yawash-möminler» — bilermenlik qilmay, bashqilardin telim qobul qilishqa teyyar turghan, «öz qudritim bilen Xuda üchün birer ish qilip bérimen» démigenler.
«Heqqaniyliqqa ach we teshna bolghanlar»,
«Bashqilargha rehimdil bolghanlar»,
«Qelbi pak bolghan» — qelbide, bashqilar méni néme dep oylisa oylawersun, men Xudani razi qilishim kérek dep irade qilghanlar.
«Tinchliq terepdarliri» — bashqilar otturisida jédel-majira bolsa imkan qeder uni hel qilishqa teyyar turghanlar.
Mushundaq kichik péil pozitsiye körüngen bolsa, belkim chömüldürüshni telep qilghan kishi uninggha teyyar turidu. Biraq melum nuqtida kemlik bolsa telep qilghan kishide kemterrek pozitsiyining bolushini kütüshke toghra kélishi mumkin. Bolupmu bashqilargha adawet yaki herqandaq öchmenlik saqlap kelgen we melum birsini kechürüm qilmighan herqandaq ademni chömüldürgili bolmaydu.
3:10-12 «Palta»
«Palta alliqachan derexlerning yiltizigha tenglep qoyuldi; yaxshi méwe bermeydighan herqaysi derexler késilip otqa tashlinidu. Men derweqe silerni towa qilishinglar üchün sugha chömüldürimen. Lékin mendin kéyin kelgüchi Zat mendin qudretliktur. Men hetta Uning keshini kötürüshkimu layiq emesmen. U silerni Muqeddes Rohqa hem otqa chömüldüridu. Uning sorughuchi küriki qolida turidu; U Öz xaminini topa-samandin teltöküs tazilaydu, sap bughdayni ambargha yighidu, emma topa-samanni öchmes otta köydürüwétidu»
Biz bashqa yerlerde, insanning Xudaning alaqisige we hayatigha kirgüzülüshi üchün Muqeddes Rohta bolghan ulugh chömüldürülüshning mutleq zörüriyiti üstide toxtalduq. Mesih bolsa birdinbir «Muqeddes Roh»qa chömüldürgüchi, shundaqla insanlargha birdinbir Qutquzghuchidur. Insan bolsa saqaytqili bolmighan derijide özini merkez qilghan bolup, shexsiyetchilikke chömüp ketken, hetta uning «yaxshi» meqset-muddialiri hertürlük yoshurun we öz-özini aldaydighan tekebburluq, shexsiy arzu-heweslik niyetler, uzundin bolghan öchmenlik, öz teelluqatlirini yaki hetta öz ailidikilirini Xudadin üstün qoyidighan butpereslik pozitsiyiler bilen bulghanghandur. Bularning hemmisi ashkarilinip, Xudaning Rohining bizni «opératsiye qilip» özgirtishige ochuq turushimiz kérek. Xudagha teshekkür, Eysa Mesihning künliride xelq arisida «derexlerning yiltizigha tenglep qoyulghan palta» bolghan bir peyghember, yeni Yehya bar idi; chünki bundaq ishlarning hemmisini «yiltizidin» késiwétish kérek, bolmisa bulardin heqiqiy towa we waz kéchish bolmaydu. Yiltizi qaldurulsa hemmisi jezmen qaytidin ösidu!
Yehya peyghember alemdin ketti; emma Xudaning sözini ochuq qelb bilen oqughinimizda, Xudaning Rohi biz bilen bille bolidu, U Yehya qilghandek qet’iy towa qilip, Xudaning yéngi hayatini qobul qilishimiz üchün qelbimizdiki meqset-muddialirimizning yiltizlirini we natoghra pozitsiyilirimizni pash qilidu.
«Palta alliqachan derexlerning yiltizigha tenglep qoyuldi» dégenning Israilning üstige chüshidighan jaza-hökümlerni körsitidighan yene bir köchme menisining barliqidin gumanlanmaymiz, biraq bu yerde sehipe cheklimisi tüpeylidin bu téma üstide toxtalmaymiz.
3:13-15
«Shu waqitta, Eysa Yehyadin chömüldürülüshni qobul qilish üchün Galiliye ölkisidin Iordan deryasi boyigha, uning yénigha keldi. Biraq Yehya jiddiyliship chömüldürüshke unimay uni tosup:
— Esli chömüldürülüshni men Sendin qobul qilishim kérek idi, biraq Sen méning aldimgha kepsenghu? — dédi.
Lékin Eysa uninggha jawaben: — Hazirche shuninggha yol qoyghin; chünki heqqaniyliqning barliq teleplirini emelge ashurush üchün, shundaq qilishimizgha toghra kélidu, — dédi.
Shuning bilen, Yehya Uninggha yol qoydi».
Eysa Mesih némishqa Yehya peyghember teripidin chömüldürülgen? Eysaning Özi orunlaydighan Muqeddes Rohta chömüldürülüshke Yehya teshna bolup, Eysaning méni chömüldürgin dégen telipini héch chüshenmeytti. Eysa uninggha chüshendürmigen, peqet bu ishning heqqaniyetning telipi ikenlikinila éytqan. Emma «ishtin kéyin eqlimizni tapqan» töwendiki ishlarni éytishqa bolidu: —
(1) Israilning tarixida Iordan deryasi ölümning, shundaqla yéngidin bashlinishning simwoli.
(2) Yehyaning chömüldürüshi gunahkarlarning öz gunahlirini iqrar qilishi we gunahdin towa qilishini bildürüshi üchün idi. Uning chömüldürüshi Mesihni «kelgüsi Qutquzghuchi» dep körsitish arqiliq, towa qilip ishengenlerge kechürüm élip kélish idi.
(3) Mesihning héchqandaq towa qilishi yaki iqrar qilishi kérek bolghan gunahliri yoq idi.
(4) Mesihning chömülüshi — Xudaning sözige ishinip towa qilghan «qaldisi»ning gunahi we hajitining hemmisini öz üstümge alimen, «qaldi bilen mutleq bir bolimen» déginini bildürgen emeli idi. Uning chömüldürülüshi kelgüsidiki ölümining menisini emeliy ishta ipadiligen bir bésharet idi.
(5) Yene shuninggha ishenchimiz barki, Yehya kahin bolghachqa (atisi we anisi ikkilisi Harunning ewladi idi) Eysani Melkizedek bilen bir qatarda bash kahinliqqa kirgüzüsh üchün chömüldürdi.
«Lawiylar» 8-babni körüng — Harun bash kahinliqqa kirish üchün awwal yuyundurulghan, andin muqeddes may bilen «mesih qilinghan» we axirida üstige qurbanliq qan chéchilghanidi. Eysaning «mesih qilinish»i may bilen emes, belki chömüldürülüshtin chiqipla Muqeddes Roh bilen «Mesih qilindi» (axirida U kréstke mixlinip Uninggha haywanlarning qanliri emes, belki Özining qimmetlik qéni chéchilip, «bash kahinliq»qa kirip kahinliq xizmitini bashlighan).
4:1-11 Mesihning sinilip azdurushlargha uchrishi
Bu téma nahayiti chong bolup, mushu yerde biz Eysa uchrighan azdurushlarning mahiyiti üstide bolghan bezi yüzeki bayqighinimizni otturigha qoyimiz.
(1) Eysa gunahsiz idi. Lékin U «sinilip azdurushlargha uchridi». Sinilip azdurushqa uchrashning özi gunah emes; biz azdurushqa uchrighinimizda (we hemmimiz ulargha uchraymiz), «mana men alliqachan gunahgha téyilip ketkenmen» dep hésablimasliqimiz kérek.
(2) Eysa uchrighan Sheytanning deslepki azdurushi Eysaning Xudaliq qudriti bilen «tashlarni nangha aylandurush»i idi. Chünki Uning qorsiqi bek achqanidi. Lékin U undaq qilmay, yer yüzide toluq insan süpitide, Atisigha tayanghan halda yashashni etey tallighanliqini körsetti.
Uning tallighini ««Insan peqet nan bilenla emes, belki Xudaning aghzidin chiqqan herbir söz bilenmu yashaydu» dep pütülgen» dégen sözler bilen ipadilendi («Qan.» 8:3ni neqil keltürüp). Eysaning jawabidin qarighanda, Xudaning neziride heqiqiy, mol hayatni ötküzüsh («insanning yashishi») üchün uning «herbir sözi»ige mohtajmiz. Shunga biz Xudaning sözini özimizge toluq singdüreyli; shundaq qilsaq Eysaning mushu yerde izchil halda Sheytangha Xudaning sözi bilen jawab berginidek, bizmu düshmenning herbir aldamchi sözigimu shundaq jawab bérishke qorallandurulghan bolimiz.
(3) Ikkinchi «azdurush»ta düshmen Özi Xudaning sözini awwal neqil keltüridu! Lékin uning neqilliride daim dégüdek muhim bir terep chüshüp qalidu. Emeliyette Zeburda eslide: «U Öz perishtilirige séning heqqingde emr qilidu, shunga ular pütkül yolliringda séni saqlaydu. Ayighing tashqa urulup ketmesliki üchün, ular séni qollirida kötürüp yüridu» déyilgen («Zeb.» 91:11, 12)
Sheytan Zeburdin neqil keltürgen bu sözlerde «pütkül yolliringda séni saqlaydu» dégen qismi éytilmighan. Bu sözler Xudagha tayanghan, Xudani öz bashpanahi qilghan, özlükidin öz yolini tallimaydighan ixlasmen kishining yollirini körsitidu. Mushu yerde Eysa azdurushqa qarita: «Tewratta yene, «Perwerdigar Xudayingni sinighuchi bolma!» dep pütülgen, dep jawab berdi. Toluq heqiqet peqet muqeddes yazmilardiki «mundaq yézilghanki...» dégendila emes, belki «yene shundaq yézilghanki...» dégenlernimu birleshtürgende tépilidu.
Ikkinchi azdurush Özining chong, qudretliklikini körsitip, biraqla hemmeylenge Özining Mesih ikenlikini étirap qildurush idi. Yeni shuni bayqiduqki, Sheytanda melum chekte «Eysani ibadetxanining eng égiz jayigha» turghuzghudek qabiliyet bar. Etrapimizda möjizilik weqeler yüz bériwatqan bolsimu, biz hergiz ulardin körsetme almaymiz. Xudaning perzentlirini Uning sözi arqiliq yétekligüchi Muqeddes Rohtin bashqa héchqandaq shexs yoq.
(4) Axirda, eng axirqi azdurushta Iblisning tüp meqsitini körüp yételeymiz — barliq ibadetni Xudagha emes (hetta butlarghimu emes), belki özigila qaritishtin ibarettur.
«Dunyadiki barliq padishahliqlarning sherepliri» dégen söz ularning maddiy bayliqlirini emes (bular Mesihge hemde Xudani söygenler üchün kari chaghliq bir ish), belki Xuda her milletke nésip qilghan «alahidilik»ini körsitidu; Xuda mushularda, yeni muzika, ussullarda we hertürlük sen’ette ulughlinidu. Elwette, köp waqitlarda bu talantlar we qabiliyetlerdin sherep alidighini Xuda emes, belki «biz özimiz qilghan» dep maxtanghan bizler bolimiz!
Mushu azdurushqa taqabil turush üchün Mesih yene bir qétim Özini yüz pirsent insanning süpitide qoyidu: «Perwerdigar Xudayingghila ibadet qil, peqet uningla ibadet-xizmitide bol!» dep pütülgen» («Qan.» 6:13).
7:1-2
«Bashqilarning üstidin höküm qilip yürmenglar. Shundaqta Xudaning hökümige uchrimaysiler. Chünki siler bashqilar üstidin qandaq baha bilen höküm qilsanglar, Xudamu silerning üstünglardin shundaq baha bilen höküm chiqiridu. Siler bashqilarni qandaq ölchem bilen ölchisenglar, Xudamu silerni shundaq ölchem bilen ölcheydu».
Mesihning mushu yerde «höküm chiqarma» dégini ademlerning emel-heriketlirini körsetkini emes, elwette, belki shexsler üstige höküm chiqarma, dégenlik. Yaman ishlargha qatnashmasliqimiz üchün («Pend.» 1:10-19ni körüng) ademlerning emel-heriketlirini toghra yaki toghra emes, dep perq étishimiz kérek. Lékin hergiz shexsler üstige (yaman, rezil, leniti dep ularni qarghash qatarliq) höküm chiqarmasliqimiz kérek. Ichki meqset-muddialirimizni birdinbir körgüchi we üzimizge höküm chiqarghuchi Xuda Özidur. Bizning köngül bölidighinimiz Xuda bilen bolghan öz alaqimizdur, biz Uning bilen yéqin munasiwette bolushimiz kérek. Bashqilarning Uning bilen bolghan alaqisi bolsa ularning öz ishi.
11:2-6
«Zindangha solanghan Yehya peyghember Mesihning qilghan emellirini anglap, muxlislirini ewetip, ular arqiliq Eysadin: «Kélishi muqerrer zat özüngmu, yaki bashqa birsini kütüshimiz kérekmu?» — dep soridi.
Eysa ulargha jawab bérip mundaq dédi:— Yehyaning yénigha qaytip bérip, öz anglawatqanliringlarni we körüwatqanliringlarni bayan qilip: — korlar köreleydighan we tokurlar mangalaydighan boldi, maxaw késili bolghanlar saqaytildi, gaslar angliyalaydighan boldi, ölgenlermu tirildürüldi we kembeghellerge xush xewer jakarlandi» — dep éytinglar. We uninggha yene: «Mendin gumanlanmay putliship ketmigen kishi bolsa bextliktur!» dep qoyunglar, — dédi»
Yehya némishqa Eysadin gumanlinidu? Yehytaning soali: «Sen rast Qutquzghuchi-Mesihmusen?» idi. Uning gumani del uning peyghemberlerning Mesih toghruluq bolghan bésharetlirini obdan bilgenlikidin chiqqanidi. U bésharetlerdin: Mesih bolsa «Muqeddes Rohta we otta chömüldürüsh»ni, jümlidin Xudaning düshmenlirining béshigha chüshürülidighan jazalarni küchlük élip Barghuchi bolushi kérek, dep chüshendi. U Eysa Nasaret sinagogida Özini ayan qilishi üchün neqil keltürgen, Yeshaya peyghemberning Mesih toghruluq aldin’ala éytqan munu bésharetlirinimu obdan biletti:— («Luqa» 4:18-22 we «Yesh.» 61:1-2 we 42:6-7)
«Reb Perwerdigarning Rohi Méning wujudumda,
Chünki U Méni ézilgenlerge xush xewerler yetküzüshke mesih qilghan;
U Méni sunuq köngüllerni yasap saqaytishqa,
Tutqunlargha azadliqni,
Chüshep qoyulghanlargha zindanning échiwétilidighanliqini jakarlashqa ewetti;
Azad qilish waqtining yétip kelgenlikini uqturushqa ewetti;
Perwerdigarning shapaet körsitidighan yilini ... jakarlashqa... Méni ewetti»
we: —
«Andin qarighuning közi échilidu,
Gasning qulaqliri ochuq qilinidu,
Aqsaq-tokurlar kéyiktek oynaqlap sekreydu;
Gachining tili naxsha éytidu;
Chünki dalada sular,
Chöl-bayawanlarda derya-éqinlar urghup tashidu» («Yesh.» 35:5-6).
Yehya: «Qutquzghuchi-Mesih» bésharetler boyiche «chüshep qoyulghanlargha» zindanni «échiwetse» we Eysa heqiqeten Mesih bolsa, U némishqa Xudaning düshmenlirini jazalimaydu, shundaqla Men Uning quli Yehyani «jinayetchi» salahiyitide zindanda qaldurdi? — dégendek gumanlarda bolidu.
Oqurmenler bayqiyalayduki, Eysaning Yehyagha bolghan jawabida «zindanning échiwétilidighanliqi»din bashqa, Yeshayaning bésharitide aldin’ala éytqan barliq möjiziler tilgha élinidu. Eysaning emelliridimu yene birxil möjize, yeni «ölgenlerning tirildürülüshi» bar (Yehyaning muxlisliri bularning hemmisini öz közi bilen körgen).
Mesihning möjizilik emelliri shu waqitqiche peqet xeyr-saxawetlik ishlar bilen cheklengenidi; höküm-jaza ishliri téxi körsitilmigen. Bu ishlar Mesih azab-oqubetler tartqandin kéyin yüz béridu, elwette (yeni, Mesihning ikkinchi qétim kélishi bilen); lékin Mesih bu ishnimu uninggha chüshendürmeydu.
11:19
«...Insan’oghli bolsa kélip hem yeydu hem ichidu we mana, ular: «Taza bir toymas we bir meyxor iken. U bajgirlar we gunahkarlarning dosti» déyishidu. Lékin danaliq bolsa öz perzentliri arqiliq durus dep tonulidu»
Axirqi söz shunche köp menige tolghanki, u toghruluq toxtalmisaq bolmaydu. Eyni sorunda Perisiyler Eysani «bajgir we gunahkarlar» bilen arilashqini üchün tenqid qilidu. Bu ish Periysiyler üchün exmeqlik hésablinatti. Sulayman padishah: «Yamanlargha reshk qilma, ular bilen bardi-keldi qilishni arzu qilma» dep agahlandurghan emesmu («Pend.» 24:1)? Halbuki, Eysa Özide Xudaning kechürümidin chiqqan cheksiz imkaniyetlirini sezgen nurghun xelqni Özige magnéttek tartip kelgen. Ular Uningda Perisiylerning xursenliki bolghan quruq diniy murasimlarni emes, belki Xudaning tebiitining ulughluqini hem güzellikini körüp yetken. Emdi mushu kishiler pütkül ömrini «gunah»da (démek «ochuq-ashkara» gunahda) ötküzgen bolsimu, u Mesihning ular bilen «dost bolush»igha tosalghu bolmaytti. Ular ömride birinchi qétim özlirini etiwarlanghan dep hés qilghanidi; ular Xudaning muhebbitidin köprek xewerdar bolayli dep Eysani özlirige hemrah bolushqa zorlaytti. Shunga ulardin shunche köp ademlerde (Matta özi ularning ichide) mutleq özgirish peyda bolghanliqi ejep emes. Emdi Zakaydek meshhur aldamchi we chirik bir emeldar Eysani öyige teklip qilip qarshi élip andin: «Ya Rebbim, men mal-mülkümning yérimini kembeghellerge üleshtürüp bérimen. Eger men birer kishini aldap heqqini yewalghan bolsam, uninggha töt hesse qatlap qayturimen» dep élan qilghandin kéyin kimning: «Némishqa Eysa bu napak adem bilen hemdastixan olturghandu?» dégendek tenqid awazini kötürelisun? («Luqa» 19:1-8). Shu ehwalda roshenki: —
«Danaliq bolsa öz perzentliri arqiliq durus dep tonulidu».
Démek: —
(1) Heqiqiy danaliq (Xuda üchün, rohiy hayatqa ige bolghan) perzentlerni dunyagha keltüridu.
(2) Xudaning danaliqini qobul qilghanlar (mushu yerde Eysa bilen hemdastixan bolushi bilen, Xudaning méhir-shepqitini chüshinidighanlar) bu danaliqning heqiqiy durusluqi we yaxshiliqini sézip yétidu.
(3) Eysaning mushundaq «erzimes» kishiler bilen olturup waqitni «israp qilghan» danaliqi ularning towa qilishtin chiqqan méwiside, bashqilargha bolghan qerzlerni qayturghinida, yéngi hayatni bashlighinida «durus dep tonulidu».
Bu prinsip köp tereplimilik, elwette. Xuda bizni yétekligen ish bezide deslepte bashqilargha «waqit israpchiliqi»dek körüngen bolsimu, lékin axir bérip Xudadin chiqqan herbir ish insanning qolidin hergiz kelmeydighan ajayib méwe chiqiridu.
12:31-32
«Shuning üchün Men silerge shuni éytip qoyayki, insanlarning ötküzgen hertürlük gunahliri we qilghan kupurluqlirining hemmisini kechürüshke bolidu. Biraq insanlarning Muqeddes Rohqa qilghan kupurluqi héch kechürülmeydu. Insan’oghligha qarshi söz qilghan kimdekim bolsa kechürümge érisheleydu; lékin Muqeddes Rohqa qarshi gep qilghanlar bolsa bu dunyadimu, u dunyadimu kechürümge érishelmeydu».
Emdi «Muqeddes Rohqa qilinghan kupurluq» dégen néme ishni körsitidu? Özining gunahining éghirliqini we azabliqini sézishke bashlighan bezi sezgür dostlar: «Men bu «kechürümge érishelmeydighan» éghir gunah sadir qilghanmen?» dep oylaydu. Emeliyette ularning mushu mesilige köngül bölgenlikining özila, bu gunahni sadir qilmighanliqigha ispattur. Chünki bu gunahning qandaq ikenliki aldi-keynide kelgen ishlar bilen süpetlinidu. Eysa bu sözni qilishtin burun Xudaning qudritini ajayib körsetken bir möjizini yaratqanidi. Qarighu we gas, jin chaplashqan bir adem azad qilinip köreyleydighan we angliyalaydighan boldi. Undaq qudret peqet ikki menbening biridin kelgen; Perisiyler ershtin kelgen dep étirap qilmasliq üchün eksiche «Sheytandin kelgen» dewalidu. Bundaq déyish Muqeddes Rohning késelni saqaytish xizmitige kupurluq keltürüp, «Sheytanning ishi» dep uninggha qarshi sözligenliktur. Eysa jawaben: «Sheytan Sheytanni heydiwetmeydu» dep körsitidu. Eger shundaq bolsa külkülük ish bolatti. Biraq Perisiyler bolsa «jinlarni heydiyeleymiz» dep turuwalatti. Emma Eysaning jinni heydiwetken xizmitini körgen xalayiq hemmisi: —
«Buningdin intayin heyran bolup, özara ghulghula qiliship:—
Bu qandaq ish? Yéngi bir telimghu! U hoquq bilen hetta napak rohlarghimu buyruq qilalaydiken, ularmu Uning sözige boysunidiken — déyishti» («Mar.» 1:27)
Biz ularning bu inkasidin, ular bundaq ishni körüp baqmighan, shunga Perisiylerning «jinni heydiwétish»i emeliyette uyatliq tolimu ünümsiz bir ishtin ibaret, xalas, dep xulasige kélimiz (biz «Mar.» 1:27ni shu menide chüshinimiz). Emdi Sheytan terepte turghan zadi kim?
Xuda herbir ademni Öz nijatigha we shepqitige élip barmaqchi, dep ishinimiz. Lékin Xuda melum birsige shepqitini körsitkinide, bu adem Muqeddes Rohning öz wijdanida söz qiliwatqinini ret qiliwerse, bir küni bolmisa bir küni boliduki, u özi eng éniq bilgenni inkar qilip, Muqeddes Rohning awazini qet’iy chetke qéqidighan qorqunchluq waqit-saet kélidu. U hetta: «U Sheytan!» deydighan bolushi mumkin. Undaq bir kishi barsa-kelmes, qutquzuwalghili bolmaydighan derijige bérip yetken bolidu. U alemdiki eng mulayim awazni ret qildi, shunga uninggha bu dunyadimu, u dunyadimu, kechürümge érishish pursiti yene bolmaydu. Tewrat dewride ötken Misir padishahi Pirewn bu ishqa misal bolidu. Biz awwal: «Pirewn könglini qattiq qildi..», «Pirewn könglini qattiq qildi..», «Pirewn könglini qattiq qildi..» («Mis.» 8:19, 32, 9:7) dep oquymiz, andin «Perwerdigar Pirewnning könglini qattiq qildi» dep oquymiz (10:1, 14:8). Shu chaghda Pirewn barsa-kelmes derijige bérip yetkenidi.
12:39-40
«Rezil hem zinaxor bu dewr bir «alamet»ning köristilishini istep yüridu. Biraq bu dewrdikilerge «Yunus peyghemberde körülgen möjizilik alamet»tin bashqa héchqandaq möjirilik alamet körsitilmeydu. Chünki Yunus peyghember yoghan béliqning qorsiqida üch kéche-kündüz yatqandek, Insan’oghlimu oxshashla üch kéche-kündüz yerning baghrida yatidu»
«Yunus peyghember»diki «qoshumche söz»imizde biz «Yunus peyghemberde körülgen alamet-möjize» yaki «Yunus peyghemberning karamiti» toghruluq xéli tepsiliy toxtalghaniduq. Bu yerde shuningdin söz alimiz: —
«Yunusning béliq teripidin yutuwélinip andin qusup yandurulushini uning birxil «ölümi hem tirilishi» dégili bolidu. Mesih Eysaning «Yunus peyghemberni testiqlighan «möjizilik alamet»ni qandaq emelge ashurghanliqini töwendiki pakitlardin oylap béqing.
(1) Yunus ademlerning arisidin (özining gunahi tüpeylidin) ölüshke tashliwétilgen; uning boran hem béliq terepliridin bolghan «ölümi» ashu boranni tinchlandurup, bashqilarni qutquzup hayatliqqa érishtürgen.
Mesih Eysamu ademlerning arisidin chetke qéqilip, yaghachqa mixlinip ölüshke tashliwétilgen; biraq Uning ölümi Xudaning bizge qaritilghan ghezipini tinchlandurup, bashqilarni qutquzup menggü hayatliqqa érishtüridu. Emdi Uning ölümi «Özining gunahi tüpeylidin» emes, belki U bashqilarning gunahlirini Öz üstige alghan.
(2) Yunus béliqning qarnida üch kéche-kündüz yatqan.
Mesih Eysa görde üch kéche-kündüz yatqan. (Yehudiylarning «kün»ni hésablishi boyiche, bir qanche saetmu toluq bir kün hésablinidu. Shunga Eysaning téni yerlikte jüme küni chüshtin kéyin bir-ikki saet, shenbe toluq bir kün, yekshenbe tang atquche yatqini «üch kéche-kündüz» dep hésablinidu).
(3) Yunus béliqtin «tirilgen»din kéyin, öz qowmi bolghan Yehudiylargha emes, belki Yehudiy bolmighan Nineweliklerge telim bérishke barghan.
Mesih Eysa tirilgendin tartip bügünge qeder Öz rosulliri hem muxlisliri arqiliq Yehudiy emeslerge, jümlidin bizlerge heqiqeten Özi Injildiki xush xewerni tarqitip kelmekte. Uning «Öz qowmi» bolghan Yehudiylar xush xewerni (bügünge qeder) asasen téxi qobul qilmighan» («Ef.» 2:17).
12:43-45
«Napak roh birawning ténidin chiqiriwétilgendin kéyin, u qurghaq dalalarni chörgilep yürüp, birer aramgahni izdeydu, biraq tapalmaydu we: «Men chiqqan makanimgha qaytay» deydu. Shuning bilen qaytip kélip, shu makanining yenila bosh turghanliqini, shundaqla pakiz tazilanghanliqini we retlengenlikini bayqaydu-de, bérip özidinmu better yette jinni bashlap kélidu; ular kirip bille turidu. Buning bilen héliqi ademning kéyinki hali burunqidinmu téximu yaman bolidu. Bu rezil dewrdikilerning halimu mana shundaq bolidu».
Eysaning bu qattiq agahi birinchidin biz uchrishimiz mumkin bolghan intayin xeterlik bir emeliy ehwalni körsitidu, ikkinchidin bir temsil süpitide éytilidu.
Jin chaplishiwalghan köp kishiler belkim awwal köp pul xejlep dem oquydighan mollilar, baxshi yaki jaduger qatarliqladin yardem sorap, bolmighanda étiqadchilarning yardimini izdeshke bashlaydu. Biz awwal shuni éytishimiz kérekki, undaq mesilide yardimi üchün pul soraydighan herqandaq atalmish «Mesihiy étiqadchi» emeliyette héch yardem bérelmeydu. Uning pul sorighinining özila uning Xudaning emes, belki Sheytanning xizmitide bolghanliqigha ispat bolidu.
Mesihge baghlanghan kishining duasidin kéyin jinlardin azad bolghanliqi körülüshi mumkin. Biraq kishiler bu aramliq waqittin paydilinip towa qilip Xudaning toluq nijatini izdimise eslidiki ehwal qayta tekrarlinishi mumkin. Melum birsining öyide daim kéchide köp nersiler uyan-buyan uchup tamlargha soqulup kukum-talqan bolup kétetti, balilar daim uxliyalmay «qara bésip» köp yaman qabahetlerni köretti. Kéyin, ikki dost shu öy we öydikiler üchün dua qilishqa teklip qilinghan. Dua qilghandin kéyin nechche künler tinch-aman bolghan. Biraq nechche kündin kéyin yene bashlanghan! Ikki dost üch-töt qétim bérip dua qilghan, netijide herqétim nechche künler aram bolghan, andin kéyin mesile yene peyda bolghan. Kéyinche, bu ikki dost bu öydikilerning téxiche jinlar we «erwah»largha choqunup, ulardin mol hosul bolsun dep yardem sorashni tashlimighanliqidin xewer tapqan. Iblisni «ket» dep qoghlap, andin yene uni qaytip kélishke teklip qilsaq paydisiz ish bolidu, elwette!
Jin chaplashqan bir kishi ulardin azad qilinghan bolsa uning Eysa Mesihde bolghan toluq nijatni, heqiqiy hayatni izdishige dewet qilimiz. «Sirttiki pakizliq» yaki melum birnechche «diniy murasim»lar jin-sheytanlargha tosalghu bolidu dégenlik tolimu exmiqane xiyaldur. Qelbimiz Xudaning Rohining makani bolushqa yaritilghan bolup, Xudaning Rohi bizni toldurmisa herdaim ichki dunyayimizda birxil quruqluqni we toluqsizliqni hés qilip yürimiz. Qelbimiz «quruq» tursa, bu ish yaman rohlargha makanlishish üchün ochuq bolghan bir teklipke barawer bolidu. Jin-sheytanlardin aram alghandin kéyin towa qilip étiqad qilish üchün bu waqittin paydilanmighanlarning «axirqi hali» belkim burunqidinmu better bolidighanliqini bayqishi mumkin.
Yel gumpisi («chigong») bilen shughulliniwatqan bir ayal duayimizni soridi. «Chigong»din kelgen bezi rohlar daim dégüdek «midirlap yürüp» uninggha aram bermeytti. Duadin kéyin hali birdem yaxshi boldi; lékin u yel gumpisi herikitidin waz kéchip Mesihni toluq qobul qilishqa razi bolmidi. Axir bérip jismaniy hali eslidikidin téximu better boldi.
Eysa Mesih éytqan bu ishlar yene temsil süpitide pütkül Israil xelqining halini körsitidu. Ular Babilda sürgün bolghanda tartqan qiyinchiliqlar ulargha agah bolup, ularni butperesliktin xalas qilghanidi. Lékin ular Mesihni qobul qilmisa, gerche ularning öyi hazir «pakiz» bolsimu, u beribir quruq. Shunga «Israilning öyi» belkim «butpereslik»tin téximu better yette «yaman roh»qa, téximu ejellik gunahlargha ochuq turghan bolushi mumkin. Eysani ret qilghandin kéyin, özlirige we pütkül dunyagha ziyan yetküzidighan qanchilighan yaman ishlarning Yehudiy xelqi arqiliq dunyagha kelgenlikini peqet ularning pajielik tarixini bilgenlerla bilidu. Ulardin birnechche ishlarni tilgha alayli — «Rabbiylar» chiqarghan, Musa peyghemberge chüshürülgen Tewrat addiy qanunini bulghighan we qattiq murekkepleshtürgen, qaide-yosunluq «Yehudiy dini», Yehudiy peylasoplar chiqarghan sanaqsiz nurghun xudasiz «atéizmliq» (xudasizliq) pelsepeler, Marksizm (Marks Yehudiy idi), «Fréud psixologiyesi» (Fréudmu Yehudiy idi), meghriptiki döletlerning iqtisadi we sodisidin köp menpeet shoraydighan «Erkin Tashchilar» dégen mexpiy jamaet qatarliqlarning hemmisi Yehudiy xelqidin chiqqanidi; chünki ularning öyi esli «pakiz tazilanghan we retlengen» bolsimu, Mesihning makani bolmidi.
2:2, 14:1, 22:16 Muqeddes yazmilarda körsitilgen «Hérod»lar, shundaqla «Hérod terepdarliri» toghrisida
Injilda tilgha élinghan, «Hérod» famililik, shahane mensep tutqan yette shexs bar: —
(1) «Hérod padishah», «büyük Hérod» depmu atilidu; u Hérod sulasining ejdadi, «Hérod birinchi» bolghan. («Mat.» 2:1). U özi talantliq emma intayin esheddiy bir zalim idi; u köp pul xejlep Rim impériyesidin «Yehudiye padishahliqi»ni sétiwalghan (miladiyedin ilgiriki 37-yili). U we uning barliq ewladliri Yehudiy emes we Yehudiylar öch köridighan Édomluq idi; shunga Yehudiylar ularning hemmisidin nepretlinetti.
«Büyük Hérod» bolsa «sürgünlüktin kéyin qurulghan» ibadetxanini pütünley qaytidin qurup chiqish bilen Yehudiy xelqining könglini élishqa tirishqanidi. Gerche bu yéngi ibadetxana shu dewrdiki eng heywetlik imaret bolsimu, bu qurulush uning nam-abruyigha héchqandaq ijabiy tesir yetküzmigen.
Miladiyedin ilgiriki 1-yili ölgen bolushi mumkin.
(2) «Hérod Arxélaus» «büyük Hérod»ning oghli («Mat.» 2:22). U Yehudiye ölkisige hökümranliq qilatti (miladiye 1-23-yili). Rimliqlar uni emilidin qaldurup ornigha rimliq bir waliyni qoyghan. U atisining ibadetxanisini yéngidin qurushini dawamlashturghan.
(3) «Birinchi Hérod»ning yene bir oghli, «Hérod Antipas», Galiliyege hökümdar bolghan idi (miladiye 1-23-yili textte olturghan). U Chömüldürgüchi Yehyani öltürdi («Mat.» 14:1), andin Eysani soraqqa tartquchi boldi (miladiye 20-40-yili textte olturghan).
(4) «Birinchi Hérod»ning üchinchi oghli, «Hérod Filip», Abilénigha hökümdar idi. U «Hérodias»ning qanunluq éri idi («Mat.» 14:3) (miladiyedin ilgiriki 4-yilidin miladiye 34-yilghiche).
(5) «Birinchi Hérod»ning yene bir «Hérod Filip» isimlik oghli (peqet «Luqa» 3:1de tilgha élinghan) (waqitliri namelum).
(6) «Birinchi Hérod»ning newrisi «Hérod Agrippa» («Ros.» 12:1-3, 23de tilgha élinghan) (miladiye 10-34-yili).
(7) Yuqiriqi «Hérod Agrippa»ning oghli, yene «Hérod Agrippa» depmu atalghan. Rosul Pawlus uning aldida özini aqlighan («Ros.» 25:13, 23, 26:27de) (miladiye 72-100-yili).
«Hérodlar»ning bir-biri bilen bolghan munasiwiti «tebirler»de «Hérodlarning nesebnamisi» jedwilide körsitildi. Xerite-sxémilarnimu körüng.
«Hérod terepdarliri» toghruluq
Hérodlar Yehudiy xelqige shunchilik nepretlik bolsimu, ularning terepdari bolghan bir Yehudiy guruhining bolghanliqi belkim bizni sel heyran qalduridu. Emma yene sel oylinip baqsaq, her dewrde ademni sétiwalghudek puli bolsila, ulargha özlirini sétip yalaqchi, paylaqchi bolidighan ademler beribir chiqidu.
Lékin bizge eng heyran qalarliqi belkim shuki, Rebbimiz telim bérishke bashlighanda, bir-birige küshende bolghan «Hérod terepdarliri» we Perisiyler hemkarliship, Eysani yoqitishqa meslihetlishidu (mesilen, «Mar.» 3:6ni körüng). Mana qarangghuluqqa tewe bolghan kishiler haman birinchi bolup nur bilen düshmenlishidu («Yh.» 1:5, 3:19).
15:21-28 Eysaning Qanaanliq ayalgha bolghan muamilisi
Eysa Mesihning Qanaanliq bu ayalgha bolghan muamilisi oqurmenlerge sel qattiq qolluqraq yaki qopalraq körünüshi mumkin. Emma tepsiliy halda sürüshtürsek ehwalning undaq emeslikini körimiz. Lékin Eysa uninggha birnechche muhim sawaqlarni ögetmekchi idi.
Emdi némishqa Eysa «I Reb! Dawutning oghli, halimgha yetkeysiz!» dégen yalwurushlargha pisent qilmighandek qilidu? Emeliyette bu ayal Yehudiy emes, belki butqa choqunidighan bir Qanaanliq idi. U «Dawutning oghli» dep warqirghinida özining néme dewatqinidin qilche xewiri yoq idi. Shübhisizki, u peqet bashqilar (Yehudiylar)ning teleplirini dorap shundaq qilghan, xalas. Mana birinchi intayin muhim sawaq — Xuda bizning chirayliq diniy sözlirimizge, dualirimizda debdebilik emma özimiz chüshenmeydighan melum birnechche sözni (özimiz chüshenmeydighan chetel tili uyaqta tursun) ishlitishimizge héch qiziqmaydu. Biz mushu sözlerni bashqilardin öginip dorighan bolsaq téximu shundaq. Mushu ayalning duasi «Reb, manga yardem qilghaysen!» dégen addiy sözler bilen éytilghandin kéyin Eysaning uninggha rehmet qilghanliqini bayqaymiz.
Muxlislar uni yolgha salghaysen dep telep qilghinida, ayal Eysaning sözidin ghil-pal ümidni körgen oxshaydu. Chünki gerche u uning telipige jawab bermigini bilen u muxlislarning «Uni yolgha salghaysen» déginigimu pisent qilmighininimu bayqighan. Shuning bilen teng U ershtiki Atisining Uning ehwali we xizmitini chekligenlikige «Men peqet yoldin ténigen qoy padiliri bolghan Israil jemetidikilerge ewetilgenmen» dep azraq chüshendürüsh bergen (mushu yerde shuni éytip ötkimiz barki, Xudaning Oghli chek qoyulghan xizmetni qobul qilghan yerde, bizmu Xuda özimizge qoyghan cheklerge razi bolushimiz kérek).
Bu qedirlik ayal gerche Eysaning: «Tilenglar, silerge ata qilinidu. Izdenglar, tapisiler. Ishikni chékinglar, échilidu» dégen telimini anglap baqmighan bolsimu, u bizge bu telimni gewdilendüridighan eng yaxshi ülge bolalaydu. Chünki u tileshni qet’iy toxtatmidi. Eysaning uninggha «kichik itlar» toghruluq bergen jawabi belkim qopal anglinidu, lékin bu söz ayalning butqa choqunidighanliqigha mulayim bir tenbih idi. Tash-yaghach nersilerge tezim qilip choqunidighan ademler özlirini tirik Xudaning éngi bolmighan haywanlarning arisigha qoyghan bolidu. Ayal tenbihni aghrinmay qobul qilipla qalmay, belki Eysaning shu temsillik jawabidin yene bir tilesh pursitini tapidu. Uningda bolghan küchlük iman-étiqadqa qaranglar — «Reb, sanga nisbeten qizimni bu esheddiy jindin azad qilish peqet nan uwiqidekla kichikkine ish, xalas — Sen asanla qilip béreleysen!» dégendek. Eysaning uninggha derhal jawab bérip, uning étiqadini teripligini ejeblinerlik ish emes. Ayal öyige qaytqanda, dua-tilawitim ijabet boldi dep bilip, köngli shunche shadliqqa chömgenidi!
16:3
«(Siler) etigende: «Bügün boran chiqidu, chünki asmanning renggi qizil hem tutuq», deysiler. Asman renggi-royini perq ételeysiler-yu, lékin bu zamanda yüz bériwatqan alametlerni perq ételmeysiler!»
Mesihning «Bu zamanda yüz bériwatqan alametlerni»ni («zamandiki alametlerni») körsetkini toghruluq toxtalsaq paydisi bolup qalar. Pikrimizche Uning «zamandiki alametler» dégini, Özining xizmitide bolghan köp möjizilik alametler we karametler, yaki Yehya peyghemberning xizmetliri (gerche bu ishlar hemmeylenge muhim melumat yetküzgen bolsimu) emes idi.
Tewratta Xuda Israilgha, Özümge itaetmen bolsanglar, silerge méhir-shepqet körsetküchi we qoghdighuchi bolimen, dep köp yerlerde éniq wede qilghan. Biraq ular eksiche itaet qilmighan bolsa Uning jaza-terbiyisi tedrijiy béshigha chüshidu. Bu jaza-terbiyining besh basquchini töwendikidek yighinchaqlisaq bolidu. Itaetsizliki éghirlashqanséri jaza-terbiyimu éghirliship baridu: —
(1) Waba-qizitmining chüshüshi, düshmenlerning «ishik aldida» turushi, düshmenler aldida asanla meghlup bolushi («Law.» 26:14-17).
(2) Yamghur az, hosulning nachar bolushi («Law.» 26:18-20).
(3) Yawayi yirtquch haywanlarning köpiyishi, ularning insanlargha we mallargha hujum qilishi (buning köchme menisi belkim dölet ichidiki muqimsizliq, tertipsizlik we qanunsizliqnimu körsitidu) («Law.» 26:21-24).
(4) Sheherlerning muhasirige élinishi, qehetchilik, düshmenler we yaqa yurtluqlarning aldida boysundurulushi we ularning qattiq bashqurush tüzümi astida yashishi («Law.» 26:25-27).
(5) Düshmenlerning öch élishi, qaytidin sheherlerni qorshiwélishi, sheherler we yer-zéminning weyran bolushi, sürgün bolushi, sürgün bolghinida wehime astida yashishi («Law.» 26:27-39, «Qan.» 28:63-68).
Miladiyedin ilgiri 539-yili Israilning Pars impériyesige sürgün bolup qaytip kélishke bashlighan waqti idi. Gerche ularning qisqa mezgillik musteqil waqitliri bolghan bolsimu, ularning omumiy ehwali qiyinchiliqta idi; Eysa Mesih ulargha söz qilghan waqtida ular Rim impériyeside qattiq réjim astida turmaqta idi. Gerche ular özlirining ixlasmenliki, köp diniy héyt-bayramliri we murasimliri toghruluq maxtansimu, bu ehwallar Xudaning ulardin téxi razi emeslikige ispat emesmu? Bularning hemmisi ularning téxiche towa qilmay, Xudaning jaza-terbiyisining «beshinchi basquch»idin, yeni düshmenler teripidin qorshiwélinip weyran bolush, shundaqla sürgün bolush xetiride turghanliqigha «alametler» («zamandiki alametler») emesmu? We shundaq ishlar derweqe miladiye 70-yilida yüz bergen. Yérusalém shehiri weyran bolup köp Yehudiylar sürgün boldi; kéyin, miladiye 135-yili Pelestinde turup qalghan Yehudiylarning hemmisi dégüdek zémindin qaytidin sürgün bolup, yiraqt-yiraqlargha tarqalghan.
Jamaetning uli néme?
16:16-18:
«Simon Pétrus:— Sen Mesih, menggülük hayat Xudaning Oghli ikensen, — dep jawab berdi.
Eysa uninggha:—
Bextliksen, i Yunus oghli Simon! Buni sanga ashkarilighuchi héch et-qan igisi emes, belki ershtiki Atamdur. Men sanga shuni éytayki, sen bolsang Pétrusdursen. Men jamaitimni bu uyultash üstige qurimen. Uning üstidin tehtisaraning derwazilirimu ghalib kélelmeydu».
Bu soal intayin muhim. Katoliklar mushu ayetlerge asasen, rosul Pétrus «jamaetning ul téshi», Eysa shunga uni jamaetning birinchi «Rim papasi» dep békitken, dep telim béridu. Lékin ayetler (we Pétrusning kéyinki telimi) del buning eksini körsitidu.
«Sen bolsang Pétrusdursen («Pétrus» dégenlik «kichik bir tash»); jamaitimni bu qoram tash (grék tilida «pétra», yoghan bir tash) üstige qurimen». Halqiliq mesile, Mesih «pétra» bilen némini körsitidu? Alimlar bu toghruluq ikki közqarashta bolup keldi.
Birinchi közqarash, Mesih bu söz bilen Özini körsetti; ikkinchi közqarash, bu söz Pétrusning étiqadi, shundaqla Eysaning Mesih ikenlikini étirap qilishini körsitidu (grék tilida «étirap» hem «pétra» ayalche rodtiki söz). Bu bizning közqarishimizdur; Eysaning «Buni sanga ashkarilighuchi héch et-qan igisi emes, belki ershtiki Atamdur» dégen aldinqi sözlirige qarighanda, jamaet Mesih Xudaning Oghli, dégen étiqadqa ul sélinghan; lékin bu étiqad insandin emes, belki Xuda Özidin kelgen étiqadtur. Insanlarning neziride hemmisi ajiz we nazuk körüngen bolsimu, emma Mesih bu étiqad üstige Öz jamaitini qurmaqta we «uning üstidin tehtisaraning derwazilirimu ghalib kélelmeydu!».
«1Pét.» 4:2-10de, Pétrusning jamaetning mahiyiti toghruluq sözlirini körüng. U yerde u özini «ul téshi» dep körsitemdu yaki özining peqet Xudaning öyidiki «tirik tashlar»din biri ikenlikini körsitemdu? Oqurmenler özliri birnéme désun!
Bu ayetlerdin yene bir mesile chiqidu; Eysa Pétrusqa derweqe chong bir hoquqni tapshuridu. Bu uning «papa» ikenliki tüpeylidinmu?!: —
«Ersh padishahliqining achquchlirini sanga tapshurimen; sen yer yüzide némini baghlisang ershtimu baghlanghan bolidu, sen yer yüzide némini qoyup berseng, ershtimu qoyup bérilgen bolidu».
Bu achquchlar néme? Jawabimiz bek addiy; Pétrus derweqe Xudaning «achquchluq adem»i bolup chiqti. Üch bek muhim peytte u peyghemberchiliq qilip Xudaning aghzidek bolup, ademlerning étiqadi arqiliq Xudaning padishahliqigha kirishi üchün «ishik achti» —
(1) |
U «orma héyti» künide Yérusalémda turuwatqan Yehudiylarning étiqad qilishi üchün «ishik achti» («Ros.» 2:14-42). (U shu künide söz qilghanda «yéngi ehde»ning dairisinimu zor kéngeytip échip berdi (2:39), biraq özining dewatqan gépini awwal toluq chüshenmidi, dep qaraymiz). |
(2) |
U Samariyede turuwatqanlarning Muqeddes Rohni Xudaning iltipati süpitide qobul qilishi üchün «ishik achti» («Ros.» 8:14-17). |
(3) |
(«Ros.» 10-bab) U «yat ellikler» üchün «étiqadning ishikini achti» (yene 15:7nimu körüng). Shuning bilen u «Rosullarning paaliyetliri»ning béshida xatirilengen sözlerni («Siler Muqeddes Roh üstünglargha chüshkende siler küch-qudretke ige bolisiler, Yérusalém, pütün Yehudiye we Samariye ölkiliri, jahanning chetlirigiche Manga guwahchi bolisiler») emelge ashurush üchün «achquchluq adem» idi.- |
17-babtiki «Mesihning özgirip julaliqta körünüshi»
Mushu yerde Mesihning «özgirip julaliqta körünüshi»ning ichki sheripining toluq menisini — intayin chong bir téma üstide qétirqinip izdinishke sehipimiz cheklik bolghachqa, biz peqet mushu yerde Pétrusning: «I Reb, bu yerde bolghinimiz némidégen yaxshi! Xalisang, birini Sanga, birini Musagha, yene birini Ilyasqa dep, bu yerge üch kepe yasayli» déginining sewebi üstide azraq toxtilayli.
Birinchidin shu waqitlar belkim «kepe héyti» mezgili bolushi mumkin idi. Shu chaghda Israillar öz öyilirini bir hepte tashlap özliri üchün kepilerni qurushi kérek idi. Buning meqsiti: —
(1) Israil Misirdin chiqip Pelestinge seper qilghinida turghan makanliri kepe-chédirlar ikenlikini eslesh, we: —
(2) Kelgüsi zamanda, Mesih kelgende, «Xuda insanlar bilen makanlishidu» dep eslesh (mesilen, «Yesh.» 4:2-6, 33:20, «Zef.» 3:15). Shunga Pétrus mushundaq kepilerni yasishimiz kérek, dep oylighan bolushi mumkin. Lékin shübhisizki, uning asasiy meqsiti, shu ajayib minutlarni uzartishtin ibaret idi. Kim Mesih we peyghemberlerning hemrahliqida bolsa shundaq bolushni xalimaydu? Kepilerni yasash ularni uzaqraq turushqa qayil qilmamdu?!
Halbuki, Xuda uning teshebbusigha qet’iy naraziliqini bildürdi. Némishqa dések, sewebi Musa we Iliyas peyghemberlerning közliridin ghayib bolghanliqidin körünidu. Pétrusning éghir xataliqi, mushu hörmetlik erbablarni (we ularni hörmetlishimiz kérek, elwette) Mesih bilen teng orungha qoyghanliqidin ibaret. Undaq ishqa Xuda qet’iy yol qoymaydu.
«Bu Méning söyümlük Oghlumdur, Men uningdin xursenmen. Uninggha qulaq sélinglar!»
Bashqa héchkim Mesih bilen sélishturghuchiliqi yoqtur; U Oghul, tengdash Qutquzghuchi, U Xudaning ong qolida olturghan, alemning Igisidur.
18:7
«Insanni gunahqa putlashturidighan ishlar tüpeylidin bu dunyadikilerning haligha way! Putlashturidighan ishlar muqerrer bolidu; lékin shu putlashturghuchi ademning haligha way!».
Eysaning bu sözi belkim Yehudani közde tutidu, elwette. Biraq bu sözning keng dairlik prinsipliri bar. Töwendiki heqiqetlerni qaytilisaq ziyini bolmas: —
(1) Xuda héchkimni gunah qilishqa békitmeydu, yaki héchkimni gunahqa azdurmaydu («Yaq.» 1:13);
(2) Xuda ademlerning gunahliq qilmishlirini aldin’ala bilgechke, ularni Özining hemmidin üstün turidighan pilanlirining ichige alidu. Halbuki, gerche Uning shan-sheripi ularning gunahliq qilmishliri tüpeylidin téximu ulugh körüngen bolsimu, mushundaq ishlar Uning biwasite iradisi emes we Uninggha qet’iy yaqmaydu.
(3) Mushundaq ishlarni sadir qilghan kishiler öz qilmishlirigha mes’uldur. Mesilen, biz Xuda Adem’atimizning Érem baghchisida gunah sadir qilidighanliqini awwal biletti, we kéyin Adem’atimizning gunahi Uning ulugh méhir-shepqitini téximu roshen qilidu, dep ishinimiz. Lékin Adem’atimiz beribir öz gunahigha mes’ul idi we uning üchün héch bolmighanda yer yüzide jaza tartti. Yehudaning Mesihge satqunluq qilidighanliqi Tewratta aldin’ala éytilghanidi, lékin Yehuda bu ish özlükidin, mushu yolni özining erkinliki bilen talliwaldi («Rim.» 3:1-10, 9:14-24).
21:44
«Bu «tash»qa yiqilghan kishi pare-pare bolup kétidu; lékin bu tash herkimning üstige chüshse, uni kukum-talqan qiliwétidu».
Mesihning bu sözidin qarighanda, Mesih bolghan tashtin «pachaqlinish»tin bashqa yol yoq oxshaydu! Emeliyette ishlirimiz derweqe shundaq bolushi kérek. Mesihning yénigha qachqanlar, Uni bashpanah qilip üstige yiqilghanlar haman bir küni Muqeddes Rohning yétekchilikide öz gunahi we shexsiyetchiliki tüpeylidin towa qilish jeryanida özide eslide bolghan özige ishinish, tekebburluq we shexsiyetchilikning pare-pare qilinghanliqini bayqaydu. Xudaning nijatigha shu yolda boysunmighanlar haman bir küni özlirini Xudaning jazasi astida bayqaydu. Xudaning jazasini élip Barghuchi Mesihning Özidur, U Xudaning padishahliqigha reqib bolghanlarning hemmisini öz astida kukum-talqan qiliwetken büyük «tash»dur («Dan.» 2:34, 35, 44).
22:33
««Men Ibrahim, Ishaq we Yaquplarning Xudasidurmen!» dégen shu sözini oqumidinglarmu? Xuda ölüklerning emes, belki tiriklerning Xudasidur!».
Xudaning Musa peyghemberge éytqan bu sözliri (Ibrahim, Ishaq we Yaquplar dunyadin ötüp 350 yil kéyin) némishqa ölümdin tirilish dégen ishni ispatlaydu? Eysa körsetkinidek «Xuda ölüklerning emes, belki tiriklerning Xudasidur!» — shunga Xuda bu sözlerni éytqan waqtida U mushu üch shexsning rohining ibaditini qobul qilmaqta idi. Ular Uning aldida tirik bolmay qandaq bolidu? Bu ishning özi «ölümdin tirilish» («yéngi tende bolush»)ni toluq isatlimaydu. Halbuki, bu sözler bizge Xudaning eslide bu üch shexske tapshurghan köp wedelirini eslitidu. Bolupmu: «Sen körüwatqan bu zéminlarni sanga we séning ewladliringgha teqdim qilimen. Bu zémin menggü silerge mensup» («Yar.» 13:15, Ibrahimgha éytilghan); «Men sen we sendin kéyinki neslingge sen hazir musapir bolup turghan bu zéminni, yeni pütkül Qanaan zéminini ebediy bir mülük süpitide ata qilimen; we men ularning Xudasi bolimen» («Yar.» 17:8, Ibrahim we Ishaqqa éytilghan), (andin oxshash wede Yaqupqa éytilghan 28:4). Xuda ularning herbirige mushu zéminni wede qilghandin kéyin choqum emelge ashuridu. Gerche Ibrahim, Ishaq we Yaquplarning ewladliri Israillar Qanaan zéminini igiliwalghan bolsimu, ular öz ömride uruq-tughqanlirini depne qilish üchün bir parche yerni sétiwalghandin bashqa héchyerge ige bolmidi! Emdi Xuda sözini ulargha emelde körsitish üchün ularning herbirini ölümdin tirildürüp Qanaan zéminidiki öz mirasida turghuzidighan bir küni bolushi kérek, shundaq emesmu?
27:6-10
«Bash kahinlar kömüsh tenggilerni yighiwélip: —
Bu xun tölümi bolghan tenggilerdur, ularni ibadetxanining xezinisige qoyush haram, — déyishti. Ular özara meslihetliship, bu pullar bilen yaqa yurtluqlargha mazarliq bolsun dep, sapalchining bir parche étizliqini sétiwaldi. Shunga bu yer hazirghiche «qanliq étiz» dep atilip kelmekte.bu weqe arqiliq Yeremiya peyghember teripidin burun éytilghan munu bésharet emelge ashuruldi:
«Israil xelqi Uning üchün bahalap békitken bahasini,
Yeni ottuz kümüsh tenggini ular élishti,
We Perwerdigar Manga emr qilghandek,
Sapalchining étizini sétiwélishqa xejleshti».
Mushu yerdiki mesile, Matta mushu bésharetni neqil keltürüp, uning «Yeremiya peyghember teripidin» bolghanliqini éytidu, lékin bu bésharet Tewratta, «Zekeriya peyghember»de tépilidu: —
«We Perwerdigar manga: «Mana bu ular Manga békitken qaltis baha! Uni sapalchining aldigha tashlap ber!» dédi. Shuning bilen men ottuz kümüsh tenggini élip bularni Perwerdigarning öyide, sapalchining aldigha chöriwettim» («Zek.» 11:13)
Besh imkaniyet bar: —
(1) |
Matta eslide «Zriyu» (yaki «Zeriu» — «Zekeriya»ning qisqartilma shekli) dep yazghan. Biraq kéyinki köchürmichiler uni «Jriyu» («Yeremiya»ning qisqartilma shekli) dep oqup xata köchürgen. |
(2) |
Eslide Matta héch peyghemberning ismini qoymighan, peqet «peyghember teripidin» dep yazghan. Kéyinki köchürmichiler Yeremiyaning ismini xata kirgüzgen. Bezi kona köchürmilerde héch isim körünmeydu; az bir qisim köchürmilerdimu «Zekeriya»ning ismi körülidu. |
(3) |
Tewratta Zekeriya peyghember teripidin xatirilengen bu bésharet emeliyette Yeremiyaning bir béshariti idi; biraq buning xatirisi yoqap ketken. |
(4) |
Matta ikki bésharetni yighinchaqlidi; birinchisi Zekeriyaningki, ikkinchisi Yeremiyaningki (19:1-13de xatirilengen — Yeremiyaning shu bésharitide «sapalchining derwazisi»ning sirtidiki, exlet köydürülgen jay, shundaqla Xudaning jazasigha munasiwetlik jay («Tofet») körsitilidu). |
(5) |
Tewrattiki bezi kona köchürmiler «oram yazma» sheklide yézilghan bolup, «peyghemberlerning «oram yazma»sida bolsa «Yeremiya» kitabning birinchi qismi idi. Shunga mumkinchiliki barki, Mattaning «Yeremiya»ning ismini ishletkini peqet «Yeremiya» dégen qisimni emes, belki («Zekeriya»ni öz ichige alghan) «Yeremiya peyghember» dégen isim dep atalghan pütkül yazmini körsetkenidi. |
Biz 1- yaki 2-közqarashqa qayilmiz.