Tewrat 15-qisim
«Ezra»
Kirish söz
Kitabning arqa körünüshi we mezmuni
Mezkur qisqa kitab Israilning Babildiki «sürgünlüki»din öz yurtigha qaytip kélishi we kéyinki seksen nechche yilliq qisqa tarixning xatirisidur (miladiyedin ilgiriki 539-yilidin 457-yilighiche).
Israil Xudagha bolghan wapasizliqi, ötküzgen butperesliki hemde herxil itaetsizlikliri tüpeylidin öz yurtidin ayrilip Babilda yetmish yil sürgün bolghanidi (miladiyedin ilgiriki 605-yilidin 538-yilighiche). Yeshaya peyghemberning 150 yil ilgiriki bir béshariti boyiche, Pars impératori Qoresh: — «Barliq sürgün bolghan xelqler xalisa, öz yurtigha qaytishqa ijazet» dégen kishini heyran qalarliq bir yarliq chüshüridu. Yeshaya peyghember shu bésharitide hetta shu munewwer impératorning isminimu aldin’ala éytidu. Pütkül dunya tarixida buningdin bashqa ashundaq bir yarliq yoq déyerlik. Bu omumiy yarliqtin bashqa, Qoresh qaytmaqchi bolghan Yehudiy xelqige yene: «Siler 70 yil ilgiri weyran qilinghan Yérusalémdiki ibadetxanini yéngiwashtin qurunglar, shuning bilen siler qaytidin qurbanliq qilalaydighan, menki impérator üchün we ailemdikiler üchün dua qilayalidighan bolisiler» dégen yene bir yarliqni chüshürüp, ulargha intayin zor bir hediye in’am qilidu.
Halbuki, peqet cheklik bir qisim ademlerla shundaq qilishni talliwaldi. Qalghan kishiler Mésopotamiyede turuwerdi. Ular shu yerning rahet turmushigha könüp qalghan, eslidiki déhqanchiliq hayatini sodigerlikke almashturghan bir xelq bolup qalghanidi. Bu weziyetning dawamlishishi bilen Yehudiy xelqining soda qilish qabiliyitining dangqi chiqqan.
Qaytip kelgen kishiler («Xudaning qaldisi») zor ümidler bilen qaytti; Yeshaya, Yeremiya we Ezakiyal peyghemberler «Qutquzghuchi-Mesih» we Uning tilsimat padishahliqi toghruluq karamet bésharetlerni bergenidi. Kishilerning «bu bésharetler tézla emelge ashurulamdikin» deydighan zor ümidliri bar idi. Biraq ular qaytip kelgende, özining öylirini, déhqanchiliq meydanlirini qayta qurushtiki japaliq ishlargha yüzlengenidi. Uning üstige etraptiki eller ulargha köp awarichilik sélip berdi. Shunga mezkur kitab we «Nehemiya» dégen kitabtimu qaytip kelgen kishilerning isimlirini xatiriligen uzun tizimliklerning tépilghanliqi ademni heyran qaldurarliq ish emes. Bular batur, jesur kishilerge bolghan hörmetni ipadileydighan tizimliklerdur.
Elwette, Israil özi musteqil dölet emes idi, belki Pars impériyesige béqindi idi («Ezra», 1-3-bab).
Eslide Sulayman salghan «muqeddes ibadetxana»ning qayta qurulushida miladiyedin ilgiri 535-yili ish bashlanghan bolsimu, biraq xelq uningdin tézla qol üzgenidi. Buning sewebliri az emes idi. Buningdiki chong seweb, etraptiki eller ibadetxana toghruluq: «Bu ishlar isyanning bashlinishi» dégendek gheywet-shikayetlerni chiqarghan, kéyinki Pars impératori uninggha ishinip ketken hemde qurulushni derhal toxtitish kérek, dégen yarliqni chüshürgenidi. Qurulush 15 yil toxtitip qoyulghanidi.
Biraq Yeshayaning 200 yil ilgiriki béshariti boyiche roshenki, ibadetxanining qurulushi Xudaning iradisi idi. Xuda ikki ademni, yeni Hagay we Zekeriya peyghemberlerni ornidin turghuzdi. Gerche impératorning «toxtitish yarliqi» chüshürgenliki tüpeylidin, qayta qurulush qilghuchilarning jazagha uchrash mumkinchiliki bolsimu, ular xelqqe: — U muqeddes ish pütmise bolmaydu dep, küchlük righbetlendüridighan sözlerni yetküzdi.
Bu xelqler her dewrde eslinip teriplinishke layiqki, ular Xudaning ularning bixeterlikini kapaletleydighanliqigha héch tashqi ispat bolmighan ehwalda, jan-dil bilen Xudaning sözini qobul qilip qurulushqa kirishti. Xuda ularning imanini heyran qalarliq yolda testiqlidi. Uzun ötmeyla, impérator özi xanliq yilnamilerni tekshürtüp Qoreshning on alte yil ilgiriki ibadetxanini qurush toghruluq yarliqini tépip, ishni tézla püttürüsh üchün öz xezinisidin köp meblegh ajratti («Ezra», 4-6-bab). Hagayning bésharitining shundaq testiqlinishi xelqning imanini téximu kücheytti. Peqet töt yérim yil ichidila ular binani pütküzdi.
Mana bu «Ezra» dégen kitabning birinchi qismining mezmunidur (1-6-bab).
Israilning Babil impératori Néboqadnesar teripidin sürgün qilinishida üch basquch bolghanidi (awwalqi ikki basquchta zorawanliq ishliri anche bolmighanidi). Birinchiside shah ailisi we aqsöngeklerning köpinchisi (jümlidin Daniyal peyghember, miladiyedin ilgiri 605-yili), ikkinchiside usta hünerwenler we sodigerler (Ezakiyal peyghember ularning ichide idi, miladiyedin ilgiri 597-yili) sürgün qilindi. Axirisida Babil qoshunliri Yérusalémgha hujum qilip, qalghan barliq ahalining hemmisini dégüdek esir qilip sürgün qildi (miladiyedin ilgiri 587-yili).
Shuninggha oxshash Pelestinge «qaytish»mu üch basquchta bolghan. Yuqirida éytqinimizdek, qaytqanlarning sani bek az idi. Qaytishlar töwendikidek: —
1-qaytish: |
miladiyedin ilgiri 537-yili, Zerubbabel yétekligen, texminen 50000 adem |
|
|
2-qaytish: |
miladiyedin ilgiri 458-yili, Ezra yétekligen, texminen 1800 adem |
|
|
3-qaytish: |
miladiyedin ilgiri 445-444-yili, Nehemiya yétekligen; peqet birnechche hüner-wenlerla idi. |
«Ezra» dégen kitabning ikkinchi qismi ikkinchi «qaytish» jeryani we uning yétekchisi bolghan Ezra toghruluq xatiridur.
Uning «Ezra» dégen ismining menisi «yardem»dur. Xéli roshenki, u Pars impériyeside nahayiti inawetlik, munewwer adem idi we eng muhimi, u hem ixlasmen hem Tewrat-qanungha pishshiq, bilimlik alim idi (7:6, 10). U Xudagha tayanghan adem idi (8:21-23); u Yérusalémda jismaniy hem rohiy küresh qiliwatqan, nurghun qiyinchiliqlar astida turuwatqan «sürgünlüktin qaytqanlar»gha hemrah bolup ularning xizmitide bolush üchün özining Babildiki rahetlik turmushini tashlashqa razi bolghan bolsa kérek. Uni Yehudiyege ewetken impérator Artaxshashta (Artakserksis) bolsa, Ester xanishning ögey oghli idi we shübhisizki, u shu ixlasmen we ulugh ögey anisidin tesirlengenidi (Ester Artaxshashtaning atisi Kserksisning kéyinki xanish idi). Yene roshenki, Artaxshashtaning Ezragha tolimu zor ishenchi bar idi (uninggha tapshurghan altun-kümüsh we ésil buyumlarning qimmiti az dégendimu 300 milyon dollardin ashqanidi).
Eyni tékistlerde déyilmigen bolsimu, shübhisizki, Ezra qaytqan waqtida sürgünlüktin «Yehudiye ölkisi»ge qaytqanlar arisida tertip-amanliq xéli buzuldi dep perez qilsaq xata bolmaydu. Emeliyette shu waqittiki Yehudiye ölkiside turuwatqanlar deslepte qaytqanlarning ikkinchi yaki üchinchi ewladliri bolup, eslide Xudaning Zerubbabel, Yeshua, Hagay we Zekeriyalarning dewride körsetken ajayib medetlirini körüp baqmighan, shundaqla asanla yaman yollargha azdurulatti. Ularning arisidiki tertipsizlikler Pars impératori we meslihetchilirining xéli béshini qaturidighan ish bolghan bolsa kérek; tarix hetta bügünmu bizge shuni ayan qiliwatiduki, Ottura Sherqte, bolupmu Ibrahimning ewladliri arisida tepriqe-tinchsizliq chiqsa, u tézdin pütkül dunyagha tesir yetküzüshi mumkin. Impératorning aqilane tedbiri ölkini idare qilishqa özi Yehudiy bolghan birsi, yeni Ezrani bash waliy bolushqa teyinleshtin ibaret idi. Ezrani ewetishning meqisiti:— «Xudayingning Tewrat-qanunini bilgen, barliq xelqning dewasini soraydighan, ularni idare qilidighan soraqchi we hakimlarni teyinlesh» idi (7:25).
Pars padishahining qararidin Xudaning Öz xelqige bolghan méhribanliqi, shuningdek ular üchün dunyadiki barliq ishlarni idare qilip, ularning hajitidin qandaq chiqqanliqi roshen körünidu. Chünki Ezra peqet pak-diyanetlik waliy bolupla qalmay, belki xelqni Xudaning yollirigha qaytishqa yétekchilik qilghuchi boldi. «Qoshumche söz»imizde biz yene: (a) Xudaning muddia-meqsetlirining shu waqitlarda qandaq yol bilen emelge ashurulghanliqi; (e) Mezkur kitabning muellipi kim ikenliki hemde yézish meqsitining néme ikenliki üstide toxtilimiz.
Mezmun: —
I — Babildin birinchi qaytish (1-2-bab) |
|
1-bab |
Qoreshning ibadetxanini qurush toghruluq yarliqi |
2-bab |
Zerubbabel we hemrahlirining Babildin Yérusalémgha chiqishi |
|
|
II — Ibadetxanini qaytidin qurush (3-6-bab) |
|
3-bab |
Kahin Yeshua: qurbangah we ibadetxanining ulliri |
4-bab |
Pars impératori «Ahashwérosh» (Smerdis); erzning qobul qilinishi |
5-6-bab |
Pars impératori «Darius» — Erz tapshuruwilishi we yarliq ewetishi |
|
|
III — Babildin ikkinchi qaytish (7-8-bab) |
|
7-bab (a) |
Ezra we hemrahlirining Babildin Yérusalémgha chiqishi |
7-bab (e) |
Pars impératori «Ahashwérosh»: Erzning qobul qilinishi we yarliq ewetilishi |
8-bab |
Lawiylarning Babildin Yérusalémgha chiqishi. |
|
|
IV — Islahat (9-10-bab) |
|
9-bab |
ayrim dua qilish |
10-bab |
gunahlarni ochuq iqrar qilish |
••••••••
Qoshumche söz
«Ezra»ning muellipi zadi kim? — Tewrattiki «Ezra» we «Nehemiya» dégen ikki kitabning qurulmisidiki oxshashliq
«Ezra» we «Nehemiya» dégen her ikki kitab töt chong bölektin teshkil qilinghan; her ikkila kitabning birinchi bölikining témisi «qaytish», ikkinchi bölikining témisi «qayta qurulush», üchinchi bölikining témisi yene «qaytish» (jismaniy yaki rohiy qaytish), tötinchi bölikining témisi «islahat». Ikki kitabning qurulmisida, bulardin bashqa yene birnechche oxshashliq tereplirimu bar (mushu yerde sahipe cheklimisi bilen tepsiliy toxtalmiduq).
Omumiy sélishturma: —
Ezra |
Nehemiya |
1-qaytish (1-2-bab) (jismaniy qaytish) |
3-qaytish (1-2-bab) (jismaniy qaytish) |
1-qayta qurulush (3-6-bab) |
2-qayta qurulush (3-7-bab) |
2-qaytish (7-8-bab) (jismaniy qaytish) |
Yéngilinish (8-10-bab) (rohiy qaytish, qaytidin ehde tüzülüsh) |
Islahat (9-10-bab) |
Islahat (11-13-bab) |
Shu sélishturmidin ikki kitabning yézish uslubidiki oxshashliqni körürwalghili bolidu. Shunga köp alimlar ikki kitabning muellipini bir adem dep qaraydu.
«Ezra» dégen kitabni yazghuchi Ezraning özidur. Buninggha ispat, 6:27-28de we kéyinki bablarda Ezra biwasite özini tilgha élip, «Men,... men, ... men...» dep bayan qilidu. Kitabning babliridin yazghuchining inchike hem estayidil alim we tarixshunas ikenliki chiqip turidu. Bu «Nehemiya» we «Tarix-Tezkire»ni yazghuchilarning inchike we tepsiliy uslubigha bek mas kélidu. Shunga bir qisim alimlar «Nehemiya» we «Tarix-Tezkire»ning muellipi yaki muherriri Ezra, dep qaraydu. Biz mushu pikirge bek mayilmiz.
Némishqa Ezraning dewride «musteqilliq herikiti» bolmighan? (Mesihning kélishi üchün teyyarliq qilish)
Yehudiylarning Xudagha sadiq bolghan «qaldisi»i sürgünlüktin qaytqandin kéyinki dewrlerde nazil qilinghan kitablarda, yeni «Ester», «Hagay», «Zekeriya», «Ezra», «Nehemiya» we «Malaki» dégen Tewrat qisimlirida ademni qiziqturidighan bir ish shuki, «musteqilliq» dégen mesile bir qétimmu tilgha élinghan emes. Ezra Israil üchün dua qilghanda ularning béqindi el bolghanliqini éniq körsitidu — U: — «Biz hazir qullar» deydu (9:9). Lékin shu chaghda uning Israilning musteqil padishahliqining qayta berpa qilinishi toghruluq héchqandaq telipi bolmighan. Qarighanda, Xuda Israilgha yétekchilik qilishqa teyinligen yolbashchilar özlirining béqindi halitini raziliq bilen qobul qilghan oxshaydu. Némishqa shundaq boldi?
Xudaning Musa peyghemberning wasitisi arqiliq Yehudiy xelqi bilen baghlighan ehdisining tolimu roshen bir qismi shuki, Öz xelqi Özige itaetmen bolsa we bir-biri bilen heqqaniyliq hem inaqliq ichide yashighan bolsa, undaqta U ulargha bext-beriket ata qilidu. Mushu ajayib, köp tereplimilik bext-beriketler «Law.» 26-babta we «Qanun sherhi» 28-babta tepsiliy bayan qilinidu. Halbuki, ular Xudagha we shuningdek bir-birige sadaqetsiz bolsa, undaqta Uning terbiyilik jazaliri tedrijiy halda béshigha chüshürülidu. Bu ishlar üstide «padishahlar»diki qoshumche söz»imiz we «Injil — kirish söz»imizde toxtalduq. Xuda Israil bilen tüzgen ehdidiki «jaza-terbiyining besh basquchi»ning tepsilatliri Musa peyghember arqiliq bérilgen, «Law.» 26:14-26 we «Qan.» 28-babta tépilidu. Besh basquchni yene töwendikidek yighinchaqlashqa bolidu. Itaetsizliki éghirlashqanséri jaza-terbiyimu éghirliship baridu: —
Xudaning Israil bilen tüzgen ehdisi — «Xudaning jaza-terbiyisining besh basquchi»
(1) |
Waba-qizitmining chüshüshi, düshmenlerning «ishik aldida» turushi, düshmenler aldida asanla meghlup bolushi («Law.» 26:14-17). |
|
|
(2) |
Yamghur az, hosulning nachar bolushi («Law.» 26:18-20). |
|
|
(3) |
Yawayi yirtquch haywanlarning köpiyishi, ularning insanlargha we mallargha hujum qilishi (buning köchme menisi belkim dölet ichidiki muqimsizliq, tertipsizlik we qanunsizliqnimu körsitidu) («Law.» 26:21-24). |
|
|
(4) |
Sheherlerning muhasirige élinishi, qehetchilik, ularning düshmenler we yaqa yurtluqlarning aldida boysundurulushi we shularning qattiq bashqurush tüzümi astida yashishi («Law.» 26:25-27). |
|
|
(5) |
Düshmenlerning öch élishi, qaytidin sheherlerni qorshiwélishi, sheherler we yer-zéminning weyran bolushi, sürgün bolushi, sürgün bolghinida wehime astida yashishi («Law.» 26:27-39). |
«Batur hakimlar», «Samuil», «Padishahlar» we «Tarix-Tezkire»ni oqughanlargha roshenki, Israil bu besh basquchning hemmisini öz béshidin ötközgen (bezi basquchlarni birnechche qétim béshidin ötközgen). Israilning towa qilishi bilen islahat bolghan waqitlarda Xudaning ularning ehwalini eslidiki bext-beriketlikke keltürginini körgili bolidu; halbuki, omumen ular rohiy we exlaqiy tereplerde barghanséri susliship chüshkünleshkenidi. Rast, Ezraning dewride Xuda ularni eng axirqi terbiyilik jazasidin, yeni sürgünlüktin chiqirghanidi. Lékin Daniyal peyghemberning Israil üchün qilghan dualiridin («Daniyal» 9-bab) we Yeshaya hem Ezakiyal peyghemberlerning bésharetliridin qarighanda «sürgünlüktin qaytish»ning sewebi emeliyette Israil xelqining birlikte towa qilishidin emes, belki Xudaning shapaitidin bolghan, xalas. Emeliyette Israil hetta sürgün bolghandin kéyinmu bir xelq süpitide gunahliridin téxiche towa qilmighanidi. Bu ish hezriti Ezraning («Ezra» 9-babta xatirilengen) Israil üchün qilghan duasidin éniq körünidu. Biz yene bir qétim uning bu qismini oquyli: —
«Ah Xudayim, shermendilikte yüzümni Sanga qaritishtin iza tartmaqtimen, i Xudayim; chünki qebihliklirimiz toliliqidin bashlirimizdin ashti, asiyliq-itaetsizlikimiz asmanlargha taqashti. Ata-bowilirimizning künliridin tartip bügünge qeder zor itaetsizlikte yürüp kelduq, shunga qebihliklirimiz tüpeylidin biz, bizning padishahlirimiz we kahinlirimiz xuddi bügünki kündikidek herqaysi yurtlardiki padishahlarning qoligha chüshüp, qilichqa, sürgünlükke, bulang-talanggha, nomusqa tapshurulduq.
Emdi hazir azghine waqit Xudayimiz közlirimizni nurlandurup, qulluqimizda bizge azghina aram bérilsun dep, qéchip qutulghan bir qaldini saqlap qélip, bizge özining muqeddes jayidin xuddi qaqqan qozuqtek muqim orun bérip, bizge Xudayimiz Perwerdigardin iltipat körsitildi. Chünki biz hazir qullarmiz; halbuki, Xudayimiz mushu qulluqimizda yenila bizni tashliwetmey, belki Pars padishahlarning aldida rehimge érishtürüp, Xudayimizning öyini sélip, xarabileshken jaylirini yéngiwashtin onglashqa bizni rohlandurdi, shundaqla bizni Yehudiye we Yérusalémda sépilliq qildi» (9:6-9).
Bu sözlerdin Israilning rohiy haliti herqandaq ishtin éniq turmamdu? Ezra, shundaqla Xudaning shu dewrdiki ademliri we peyghemberlirining hemmisi: Israil ichide, hetta sürgünlüktin qaytip, Pelestindiki japa-musheqqetlerge chidaydighan xelqler ichide tüptin towa qilish téxi bolmighanidi, démekte. Shunga ularda Xuda bizni musteqil bir padishahliqqa aylanduridu, deydighan oy bolsa, bu bir xam xiyal bolatti. Perwerdigarning Öz ehdisige boysunghanlargha wede qilghan «bashqa ellerdin üstün turidighan», tolimu güllengen, «quyruq emes, bash bolghan» bir padishahliq («Qan.» 28:6-13) téximu yiraqta idi. Shu ehwal astida bundaq musteqil döletni qaytidin berpa qilishqa intilish nadanliq bolatti. Buning ornigha, Xudaning shapaiti bilen azraq bir «qaldi»ning Xuda wede qilghan zémini üstide yashashqa qaytip kelgenliki, shundaqla shu «qaldi»ning Hemmige Qadir Xudaning özlirini idare qilishqa qoyghan padishahlarning iltipatidin muyesser qilghanliqi tüpeylidin teshekkür éytishigha toghra kéletti. «Heqqaniyet herqaysi elni yuqiri kötürer» deydu Sulayman («Pend.» 14:34), lékin héchqandaq tüp heqqaniyliq bolmisa «kötürülüsh» dégenning ümidimu yoq bolidu (Ezraning shu duasi we «Neh.» 9:33-36de xatirilengen, hezriti Nehemiyaning duasi oxshash ehwal astida qilinghan, shu duanimu körüng).
Shübhisizki, shu dewrlerde Xudadin qorqqan Israillarda bashqiche bir ümid peyda bolushqa bashlidi. Ular Xuda ulargha peyghemberliri arqiliq bergen bésharetlik wediliridin, peqet Qutquzghuchi-Mesih dunyagha kelgendila andin Uning küchlük xizmetliri bilen Israilni öz gunahliridin paklishi mumkin bolatti, dégen xulasige kelgen («Luqa» 24:21). Eger ularda shundaq pakliq bolsa, démek Israil qet’iylik bilen towa qilghan bolsa, Xudaning Israilning ehwalini eslige keltürüshige kérek bolghan sharaitlar mumkin bolatti. Mesih Özi ishlimise Israil öz gunahining asaretliri ichide qalatti. Shu yol bilen «qaldi»dikiler gunahning qanchilik yirginchlik ikenlikini, uning asaritining qanchilik küchlük ikenlikini tonup yétishke bashlidi. Ularning rohiy azadliqqa bolghan teshna we telmürüp kütken ümidlirining köngülliride hasil bolushi bilen, Mesihning kélish yoli ularning qelbide hazir bolmaqta idi. Xuda shu kishilerni «Méning Özümge qaldurghan qaldim» («Yesh.» 10:21, 22) dep atashqa layiq körgen we ulardin söyüngenidi; mana, shu dewrlerde Uning alahide tilsimat qilishi ularning köngülliride del mushundaq ümid-teshnalarni hasil qilishtin ibarettur. Biz bashqa yerlerde éytqinimizdek, Eysa Mesih dunyagha kelgüche bolghan barliq tarix, meyli Israilning yaki bashqa ellerning tarixi bolsun, bu peqet Xudaning Uning kélishi üchün bolghan teyyarliqi, xalas, dégili bolidu.
Xudaning «Waqit-saiti toluq toshqanda, Xuda Öz oghlini bu dunyagha ewetti. U bir ayal kishidin tughulghan, shuningdek Tewrat qanuni astida tughulghanidi» («Gal.» 4:4).
«Waqit-saiti toluq toshush» jeryanida, yeni bu dunyadiki barliq ishlar Mesihning kélishi üchün teyyarlinishta mushu «qaldi» intayin muhim bir amil idi. Ular birinchi bolup Mesihni tonudi, Uning kélishini qarshi aldi, shuningdek uninggha birinchi egeshken muxlislardin boldi. «Luqa» 1:16-17de bérilgen bésharet boyiche Yehya peyghemberning del mushundaq «Mesihning kélishi üchün xelqlerning köngüllirini teyyarlash» xizmiti bolatti.
Egerde «qaldi»dikiler köp butperes eller bilen ariliship yaki assimilyatsiye qilinip, rohiy körüsh sézimi torliship, heqqaniyliqqa we diyanetlikke bolghan wijdani suslinip, könglidiki ümid yoqay dégen bolsa, undaqta Mesih awwal kimlerge kéletti?
Shunga hezriti Ezra «xelqning qaldisi»ni bulghighuchi tesirlerdin ayrishqa, köngüllirini oyghitishqa Xudaning qorali bolghan. U heqiqeten Xudaning adimi idi, peqet öz gunahliri üchünla emes, bashqilarning gunahi üchünmu yighlighanidi (10:1). Tewrat («kona ehde») dewri toghruluq daim körsetkinimizdek, Xudaning shu waqitlarda Öz xelqidin telep qilghan pak-muqeddeslik bolsa sirtqi bir xil pak-muqeddeslik idi. Ichki pak-muqeddeslik bolsa peqet Mesihning ölümi, shundaqla Muqeddes Rohning kélishi bilen andin mewjut bolatti. «Yéngi ehde» astida bolghan bolsa, Ezraning Israillarning köngüllirini paskinichiliktin ayrish üchün ulardin «özlirining yat ellik ayallirini qoyuwétinglar» dégen telipi (10-bab)ning hajiti bolmaytti («Mat.» 5:31, 32). Halbuki: (1) Injilning nikah toghruluq birinchi telipi bolghan étiqadsizlar bilen birleshmeslikimiz yaki nikahlanmasliqimiz kérek, dégen telim éniq bérilgen («2Kor.» 6:14). Biraq: (2) Eger shundaq gunah ötküzgen bolsingiz, meyli qanchilik qiyinchiliq bolushidin qet’iynezer, Xudaning sizge qoyghan burchi shuki, shu étiqadsiz jöreng bilen turup ömürwayet uningdin ayrimasliqingizdin ibarettur. Peqet étiqadsiz jöreng özlükidin sizdin ketküsi bar bolsa, uni qoyup bérishingiz kérek («1Kor.» 7:13-20).