Tewrat 19-kisim
«Zebur»
(Tewrat qisimliri boyiche hésablighanda 19-qisim)
Kirish söz
Hörmetlik oqurmenler qolunglardiki ushbu kitab «Zebur»ning ibraniy tilidiki nami «Mizmor», yeni «medhiyiler»dur. Biz kitabni shundaq atisaqmu bolidu. Zeburni peyghember Dawut padishah yazghan, dep qaralmaqta. Emeliyette, toghrisini éytsaq, «Zebur»ning bashlinish qismi Dawut peyghember teripidin (miladiyedin ilgiriki 1000 yil etrapida) yézilghan. «Zebur»ning 150 küyi ichidiki mawzulardin qarighanda, 73 küy Dawut teripidin yézilghanliqi körsitilidu. «Tewrat»ning tarixiy qisimlirida körsitilishi boyiche, Dawut peyghember Israilning hakimliri arisida birinchi bolup xelqning «muqeddes chédir»diki ibaditige yardemchi hem tengkeshchi bolsun dep, birnechche xor hem saz ömeklirini teshkilligen. Uning ölümidin kéyin mushu xor ömekliri Sulayman padishah qurghan muqeddes ibadetxanidimu xizmitini dawamlashturdi. Biz hezriti Dawutni özi hem bashqilar yazghan ibadet shéir-naxshiliridin «ibadetxanidiki ibadet qilghuchilar, xorchilar, sazchilar hem ayrim ibadet qilidighanlarni mushulardin paydilansun» dégen meqsette bolup, toplashqa bashlighan dések, éhtimalgha yéqin bolsa kérek.
Shunga «Zebur»diki sözlerning köpinchisi insanning Xudagha éytqan sözliri, elwette. Ishinimizki, Xuda mushu sözlerge qulaq sélip, bu dualarni ijabet qilghan, ularni qobul qilghan; shuningdek U Öz Muqeddes Rohining tesirlendürüshi bilen ipadilengen bu dua-medhiyilerni bizning menggülük menpeetimiz üchün xatiriletküzgen. Shunga ularning sözliri herbir mömin bende üchün tolimu nopuzluq, tolimu qimmetliktur. Bu nuqtini Tewrattiki kéyinki peyghemberlerdin körgili bolidu; Yeshaya, Yeremiya, Daniyal, Zekeriya qatarliq peyghemberler «Zebur»diki sözlerni tilgha élip, öz bésharetliri ichige kirgüzidu. Injilgha kelsek, Eysa Mesih hem uning rosulliri Zeburdiki sözlerni köp qétim neqil keltüridu.
Zebur peqet insan Xudagha éytqan sözlerni öz ichige élipla qalmaydu; oqurmenler köriduki, Dawut qatarliq bu ixlasmenlerning dualiri otturisida Xuda Özi ularning gépini bölüwétip wehiy béridu yaki ular arqiliq bashqilargha bésharet qilidu. Zeburda pütkül insaniyetke qaritilip melum heqiqetlerni élan qilghan bayanlar bar (alayluq, 1-küy, 11-küy); Xudaning insangha bergen emr-yolyoruqliri bar (mesilen, 37-küy). Xudaning méhribanliqi, kechürüm qilghanliqi, qutquzghanliqi hem muhebbetlik tebiiti toghruluq köp guwahlar bar (mesilen, 23-, 32-, 33-, 34-küy); biwasite bérilgen wehiy (mesilen, 2-, 18-, 22-, 69-küy); padishahning toyi üchün bir dua (45-küy); kechürüm-meghpiret tileydighan (mesilen, 38-, 51-küy), medet tileydighan (mesilen, 3-, 4-, 5-küy), tutuq halda éytilghan (77-küy), ghéribliq-yalghuzluqta éytilghan (88-küy), bash qaymuqturulghan halda éytilghan (60-küy), xushalliqtin ichige patmighan halda éytilghan (20-, 33-, 96-küy) dualarmu bar. Oqurmenlerdin Xudadin eyminip Uni izdigenlerning qelbide némige hajetmen bolsa, ulardiki derd-elemler yaki xushalliqning Zeburdiki sözlerde eks etkenlikini yaki ipadilengenlikini bayqiyalaydu.
Yuqirida Zeburdiki wehiylik mezmunni tilgha élip öttuq. Uningdiki köp bésharetler Xudaning hezriti Ibrahimgha: «Sen arqiliq yer yüzidiki barliq el-yurtlar bext tapidu» («Yar.» 12-bab) dégen wedisi boyiche, Öz shepqitining Israil xelqi arqiliq barliq insangha yetküzülidighanliqini aldin’ala körsitidu. Shuningdek, bu «barliq el-yurtlar»gha bolghan bextning «büyük Dawutning téximu büyük oghli» bolghan Qutquzghuchi Mesih arqiliq, yeni Uning ömri, ölümi, tirilip Xudaning ong qol teripide olturushqa kötürülidighanliqi, shuningdek Uning bu dunyagha qayta kélidighanliqi köp qétim bésharet qilinidu; bolupmu 16-, 18-, 22-, 24-, 40-, 45-, 69-, 72-, 80-, 89-, 95-, 96-, 98-, 100-, 110-, 112- («mukemmel adem» toghruluq), 118-, 132-, 146-, 148-, hem 150-küy arqiliq körsitilidu; yene bashqa küyler arqiliqmu wasitilik körsitilidu.
Hezriti Dawuttin bashqa, Zeburdiki yazghuchilar öz ismilirini bizge éytidu; Musaning bir küyi bar (90-küy); hezriti Sulaymanning ikkisi bar (72-, 127-küy). Hezriti Asafning on ikkisi, Ezraliq hezriti Hémanning biri, Ezraliq hezriti Étanning biri, hem ismi namelum «Korahning oghulliri üchün yézilghan» on ikkisi bar. Axirqidikiler, shübhisizki, ibadetxanidiki Korahning oghulliridin teshkil tapqan bir xor ömikining éytishi üchün yézilghan (Tewrat, «2Tar.» 9-babni körüng). Qalghan küylerning béshida qoyulghan isimlar yoq; shübhisizki, beziliri Dawutning eserliri, beziliri emes; éniq turuptuki, beziliri Israil xelqi Babilda Xudaning jazasi bolghan esirliktin (sürgün bolushtin) azad bolghandin kéyin yézilghan. Démek, hezriti Dawuttin 400 nechche yil kéyin yézilghan.
«Zebur» herqandaq waqit, peyt, ehwal hem herxil ademge uyghun kélidighan 150 ibadet, teshekkür éytish, medhiye hem dualar toplimisidur. Bular yene besh «bölek»ke, yeni 1-41, 42-72, 73-89, 90-106, 107-150-küylerge bölüngen. Alimlarning pikriche, bu besh bölüm xilmuxil waqit hem yerlerde toplanghan, axirda Xudaning iradisi boyiche namelum bir qol astida (Amannisaxan 12 muqamni toplighandek) bir tomgha yighilghan.
«Zebur» eslide ibraniy tilidiki «Zamar» dégen söz bolup, ereb tili arqiliq uyghur tilgha kirgen. «Zamar» — «neghme-nawa éytish», yeni «saz chélip naxsha éytish» dégen menide. Shunga «Zebur»diki herbir küy özige xas muzika bilen yézilghan. Hemmige Qadir Xudaning tégige yétip bolmaydighan iradisi boyiche bu esliy muzika yoqap ketti; lékin shuninggha ming shükriki, shéirlarning bizge zörür bolghan, ademni ilhamlanduridighan sözliri bizge qaldi. «Zebur» meyli qaysi tilgha terjime qilinsun, waqitning ötüshi bilen shu tilda sözlishidighan millet arisidiki Xudaning mömin bendiliri bu terjime sözlirini özige xas bolghan shéiriy shekilge keltürüp, özige xas bolghan muzikigha tengshiyeleydu, shunglashqa herqaysi milletler «Zebur»ni «özining» qilip kelgen. Mesilen, inglizchide bolsa herbir küyning «ahangliq nusxa»si bar, bezilerning ondin artuq nusxisi bar.
«Zebur» ibraniy tilining «shéir shekli» yaki «chachma shéir shekli»de yézilghan. Bu terjimimizde biz «menining toghriliqi»ni birinchi orungha qoyduq, «shéiriy shekilde élish»ni nishan qilmiduq, shundaq ipadileshke qelimimiz ajizliq qilidu. Xuda buyrusa kelgüside shéiriy jehettin bizdin talantliq adem mushundaq ishqa özini atisun. Shundaq déginimiz bilen, lékin biz ibraniy tilidiki «shéiriyet shekli»ni asasiy jehettin saqlashqa tirishtuq. Bashqa kitabta déginimizdek, ibraniy shéiriyitide misralar bezide «parallél», bezide üch misraliq yézilidu. Bir kupléttiki herbir misraning oxshap kétidighan yaki sélishturma bolidighan témisi bar. Mesilen: —
«U bizge gunahlirimizgha qarita muamilide bolghan emes,
Bizge qebihliklirimizge qarita tégishlikini yandurghan emes» (103:10)
Bezi waqitlarda ikkinchi misra birinchi misraning menisini kéngeytidu yaki tekitleydu: —
«Perwerdigar Özige nida qilghanlarning hemmisige yéqindur,
Özige heqiqette nida qilghanlarning hemmisige yéqindur» (145:18).
Yene bezide ikkinchi misra birinchi misraning menisini toluqlash rolini oynaydu: —
«Méning jénim Sanga ching chapliship mangidu,
Séning ong qolung méni yölimekte» (63:8)
Bezi waqitta ayet üch misraliq bolidu: —
«Chünki mana düshmenliring, i Perwerdigar,
Mana düshmenliring yoqilidu;
Barliq qebihlik qilghuchilar tiripiren qiliwétilidu!» (92:9)
Dunyaning bextige yarisha, nurghun tillargha terjime qilish mumkin bolmaydighan wezinlik yaki qapiyelik shéirdek bolmighan bu xil shéiriyetni terjime qilghili bolidu.
Biz imkaniyetning bariche terjimizimizde ibraniy tilidiki «parallél» (ikki misraliq) shéiriy shekilni we tékistning esliy menisini saqlashqa tirishtuq. Ibraniy tilidiki «Xuda»ni ipadileydighan sözlerni mundaq alduq: —
«Elohim» — «Xuda»
«El» — «Tengri» yaki «ilah»
«Yahweh» («Yehowah») — «Perwerdigar»
«Yah» (Yahweh»ning qisqa ipadisi) — «Yah»
«Adonay» — «Reb»
Terjime xizmitimizde, alimlarning «Zebur»ning tékistining menisi toghruluq pikirlirining bizningki bilen gewdilik perqlengen yerliri bolsa, biz ashu bashqa xil terjimisini izahlashqa tirishtuq. Eger bashqa xil muhim terjimisini étibarimizning sirtida qaldurghan bolsaq, oqurmenlerdin epu soraymiz.
Terjime xizmetlirimizde biz ibraniy tilidiki alimlarning tetqiqliridin, bolupmu «Doktor Dérik Kidnér» hem «Doktor Mixaél Wilkok»larning eserliridin paydilanduq. Biz yene 1920-yilliri Qeshqerde ishlengen uyghurche nusxisidin hem xenzuche (1911-yilidiki «Xéxében») «Muqeddes Kitab» nusxisidin köp paydilanduq.
Herbir oqurmenning aldamchiliqqa tolghan mushu dunyada Xudaning yoli boyiche tüz-toghra méngishi üchün, hem uningdiki shadliq we nijatliq-qutquzushlarni tépip ige bolush üchün, Xuda ulargha Öz Zeburi arqiliq bext, ilham hem barliq kérek bolghan medetlerni bergey!
Amin!
Izahat: — Zeburda töwendiki alahide söz-ibariler köp uchraydu: —
«Sélah» — belkim küyni chalghan waqtida muzikidiki bir «pauza»ni körsitishi mumkin; shuning bilen uning: — «Toxta, oylan!» dégen menini bildürüshi mumkin.
«Masqil» — menisi bizge namelum, belkim «terbiyilik» yaki «mahirliq bilen éytilsun» dégen menide bolushi mumkin.
«Mixtam» — bezi alimlarning periziche «ünsiz dua», yaki «yoshurun göher» dégen menide.
«Tehtisara» — ölgüchilerning rohliri qiyamet künini kütidighan jay (ibraniy tilida «shéol» dégen söz).
Izahat: — tékistte kül reng bilen élinghan sözler eyni ibraniy tékistte uchrimaydu, peqetla uyghurche tékistimiz rawanraq oqulsun üchün, terjimanlar teripidin qoshulghan sözlerdin ibaret. Mesilen, 2-küy, 7-ayettiki «... Ershtiki ...» dégen söz eyni tékistte yoq.
Izahat: — yene tekrarlaymizki, kirish söz, mawzu, izahatlar we axirqi qoshumche sözlerni, oqurmenlerge yardimi bolsun üchün dep qoshumche qilduq. Ular Muqeddes Kitabning esliy tékist-ayetlirining bir qismi emes.
••••••••
Koshumche söz
Zeburdiki «intiqam tilekliri» toghruluq: —
Oqurmenler Mesih Eysaning intiqam hem kechürüm toghruluq telimining Injilda xatirilenginini oqughan bolsa, Zeburdiki bezi küylerde Xudaning intiqam élip bérishini tiligen dua-tilawetlerni körüp, sel heyran bolushi mumkin (mesilen, 5:10, 10:15, 58:10, bolupmu 109-küy, 137:7-9). Bir shuni tekitleymizki, Zeburdiki barliq dua-tilawetlerni Xuda qobul qilghan, shundaqla ijabet qilghandin kéyin xatirilengendur, dep ishinimiz; intiqam élip bérishni tilep éytilghan bundaq dualar adil bolghini bilen («bashqilarning manga qilghini ularning béshighimu chüshsun» dégendek), hazirqi Injil dewride, yeni «yéngi ehde» dewride bolsa ularni Mesih Eysaning telimliri bilen tarazigha sélish kérek; yeni: —
(1) Biz Xudadin bashqilarni qandaq ölchemde «sot qilishni» telep qilghan bolsaq, Xudamu del shundaq ölchem boyiche biznimu sot qilidu;
(2) Bizge gunah qilghanlarni kechürüm qilmisaq, Xudamu bizni kechürüm qilmaydu.
(3) Shu «gunah qilghan» kishilerde towa bolmisa, Zeburdiki intiqam élishqa bolghan peryadlar axirigha bérip Xudaning jawabigha érishidu; Xudaning kechürümi ret qilinsa, uning adil jazasini tartishtin bashqa ish qalmaydu.