Tewrat 2-qisim
«Misirdin chiqish»
Kirish söz
Mezkur kitab sheksiz Musa peyghemberning öz yazmisidur. Kitabta Xudaning Ibrahimgha éytqan: «Sen arqiliq yer yüzidiki barliq aile-qebililer bext-beriket tapidu!» dégen wedisining emelge ashurulushning dawami xatirilengen. Mushu wede awwal Yehudiy xelqining «tughulushi», andin eng axirida Mesihning Yehudiy xelqi arqiliq dunyagha kélishi bilen emelge ashurulghan. «Yehudiy xelqining tughulushi» mezkur kitabning muhim bir témisidur.
Israil xelqi némishqa «töt dewr» Misirda musapir bolghan?
«Yaritilish»tiki «qoshumche söz»imizdiki, 38-bab toghruluq bayanlardin neqil keltürsek: —
«Xuda Öz xelqining Qanaaniylarni Pelestindin heydiwetküdek küchke ige bolushighiche, (shundaqla Özi Yehudiy xelqige wede qilghan zéminni igiletküche) xelqini ularning shu yaman tesiridin we örp-adetliridin ayrip turushqa bir tedbir tépishi kérek idi. Xuda tallighan tedbir bolsa xelqini bashqa bir yerge waqitliq yötkeshtin ibaret idi. Shu yer del Misir idi; Misirliqlar charwichi xelqni mensitmeydighanliqi üchün ular Israillargha ayrim bir rayonni bölep berdi».
«Misirdin chiqish» dégen kitabta xatirilengen tarix Israillar Misirda musapir bolup turghan axirqi waqitlardin bashlinidu. Bu waqitta Israillar xélila köpiyip, chong bir qowm bolup qalghanidi — texminen ikki milyongha yetkenidi. Misirliqlar ulargha zulum qilip, ularni qul qilip ishlitishke bashlighanidi. Bu zulumning melum bir sewebi: «Israillar bizdin köp, shundaqla ular küchlük bolup kétishi mumkin» dégen qorqunchtin bolghanidi. Misir padishahi Pirewn ibraniylarning bowaqlirini tughulushi bilenla öltürünglar, dep yarliq chüshürgenidi. Musaning ata-anisi uningdin qorqmay, yarliqqa pisent qilmay Musani öz öyide yoshurun baqidu. Üch aydin kéyin ular qomush séwetni «kéme» qilip yasap, uni Nil deryasidiki qomushluqqa yoshurup qoyidu. Pirewnning qizi uni tasadipiy uchritip, uni béqiwalidu. Musaning tarixi, shundaqla Israilning Misirdin qutulup chiqish tarixi mana shuningdin bashlinidu.
Bu waqit texminen miladiyedin ilgiriki 1525-yili idi. Misirning shu chaghdiki Pirewni Tutmos I idi (1526-1512); Musani deryada leylep turghan séwettin tapqan Pirewnning qizi del Tutmos I-ning qizi Xutshepsut bolsa kérek. Mushu dewrdiki köprek tarixiy tepsilatlar toghruluq «qoshumche söz»imizni körüng.
Musa padishah ordisida shahzade süpitide chong qilinip terbiye köridu («Ros.» 7:22). Lékin u öz xelqini untup qalmaydu. Axirida u: Xuda özümni wasite qilip Öz xelqini qulluqtin qutquzup, ulargha wede qilghan zémingha bashlap kirgüzidu, dégendin xewerdar boldi. Uning shu xewerdin qandaq yol bilen xewerdar bolghanliqi bizge namelum, lékin shundaq bolghanliqida shek yoq («Ros.» 7:23-25). Halbuki, Israil xelqi uning yétekchiliki we yardimini ret qilidu («Ros.» 7:25-29). Netijide, u chöl-bayawangha qéchishqa mejbur bolidu, andin shu yerde qiriq yil padichi bolup turup qalidu. Peqet shu qiriq yil ötkendin kéyinla Xuda qaytidin uninggha söz qilip, öz chaqiriqi boyiche xelqini Misirning qulluqidin qutquzushqa qaytidin ewetidu.
Xudaning qandaq yol bilen öz niyetlirini emelge ashurghanliqini zéhin qoyup oqush herqachan intayin köngüllük ish bolidu, uningdin köp hékmetlerni bilgili bolidu. Xuda Israilni qutquzush yolida Musa we Harunni, Israil xelqi we Misir xelqini, Pirewn we uning emeldarlirini sinaydu, shundaqla ularning herbirige Özige ishinishi we tayinishigha qimmetlik pursetler bilen teminleydu. Bular bizning herqaysi dewrlerde paydilinishimiz üchün mezkur kitabta xatirilengen. Bularning beziliri üstide «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.
Shuning bilen Musa peyghemberning wasitisi arqiliq Israillar «xelq bolushqa» tughulidu; ular Misirdin qutquzulidu, «Qizil Déngiz»gha chüshüp birxil «chömüldürülüsh»ni qobul qilip, Xudaning muqeddes qanun-belgilimilirini tapshuruwalidu; ular Xudaning Özining ularning otturisida, yeni «muqeddes chédir»da turushigha muyesser bolidu; chöl-bayawanda Xudaning sinashlirigha uchraydu (axirida Yeshua peyghemberning yétekchilikide Xuda özlirige wede qilghan Qanaan zéminigha bashlap kélinidu). Mezkur «Misirdin chiqish» dégen kitab Xudaning bu ulugh ishining xatirisidur.
Mezmun: —
1. |
Israillarning Misirda qulluqta bolushi (1-bab) |
2. |
Musa peyghemberning tughulushi we chaqirilishi (2-4-bablar) |
3. |
Musaning Misirgha qaytishi; Misir padishahi Pirewnning jahilliq qilip Xudaning emrini |
|
ret qilishi; Xuda Misirliqlargha chüshürgen apetler (5-11-bablar) |
4. |
Ötüp kétish héyti we Misirdin chiqish (12-babtin 15-bab 21-ayetkiche) |
5. |
Qizil déngizdin Sinay téghigha seper qilish (22:15tin 18-babqiche) |
6. |
Muqeddes qanunning chüshürülüshi we ehdining tüzülüshi (19-24-bablar) |
7. |
Ibadet chédirining yasilishi, qurulushning qurulmisi we belgilimiliri (25-31-bablar) |
8. |
Israillarning butlargha bérilip asiyliq qilishi; Musaning ular üchün qilghan |
|
dua-tilawetliri (32-34-bablar) |
9. |
Ibadet chédirining yasilishi (35-40-bablar) |
••••••••
Qoshumche söz
«Qoshumche söz»de biz adettikidek kitabtiki kishilerning diqqitini bekrek tartidighan bezi ishlar yaki chüshinish tesrek bolghan bezi yerler üstide toxtilimiz.
Misirdiki «18-sulale» we uning bezi tarixiy tepsilatliri
Misirdiki «18-sulale» «Hiskoslar» sulalisini aghdurup ornini basti. «Hiskoslar» shemning ewladliri bolup, ular Shemning ewladliridin bolghan Yehudiy qebililirige iltipat körsetken bolushi mumkin. Misirdiki «18-sulale»ning tarixiy tepsilatliri Misirda bezi qedimki abidiler we papiruslarda (arxéologlar tapqan qedimki oram yazmilarda) xatirilengen bolup, tepsilatlirini «Misirdin chiqish»ning tarixi bilen sélishturush tolimu ehmiyetlik bir ish bolidu. Shu abidiler we papiruslardin bilishimizche, «18-sulale» dewridiki Pirewnlerning höküm sürgen waqitliri hem ularning tepsilatliri töwendikidek: —
1. Aqmos (miladiyedin ilgiriki 1570-1546-yillar).
Aqmos Yehudiylargha dost bolghan «Hiskoslar»ni aghdurghan padishah idi. Shunga u toghruluq: «U waqitlarda Yüsüpni bilmeydighan yéngi bir padishah Misirda textke chiqti» dep xatirilinidu (1:8)
2. Amenxotep I (miladiyedin ilgiriki 1546-1526-yillar).
Amenxotep belkim Yehudiy oghul bowaqlarni öltürüsh yarliqini chüshürgen padishah bolushi mumkin (1:22).
3. Tutmos (I) (miladiyedin ilgiriki 1526-1512-yillar).
Tutmos (I)ning birinchi xanishi uninggha «Xutshepsut» dégen bir qizni tughup berdi. Tutmos I ölgendin kéyin, Xutshepsutning ana bölek bir tughqan inisi (Tutmos II) textke chiqqudek yashqa kirgüche Xutshepsut Misirgha «muweqqet padishah» bolup turdi.
Ishenchimiz barki, Musani bowaq waqtida deryadin süzüwalghan «Pirewnning qizi» del mushu Xutshepsut idi. U qoyghan «Musa» (ibraniy tilida «moshi») dégen isimning menisi «sudin tartiwalghan» idi; halbuki, Misir padishahliri (Pirewnler) perzentlirige isim qoyghanda, adette özlirining melum bir butining namigha «mos» yaki «moshi» dégen qoshumchini qoshup, andin uni öz perzentining ismi qilatti. Mesilen, yuqiriqi «Tutmos»ni alsaq, «Tut» bir butning nami, «moshi» yaki «mos» dégenler bolsa, «sowghat» yaki «tartuq» dégenlik bolup, «Tutmos» dégen isim ««Tut» bergen adem» dégenlik bolatti (oqurmenler «mos» dégen qoshumchini Misir padishahlirining nesebnamisidin köp uchritalaydu). Yene alayluq, Misirliqlar quyashqa choqunatti. Shunga, «quyash» (Misir tilida «Ra») ularning bir buti hésablinatti; Misirda ötken padishah «Ramos» yaki «Ramosis» dégenning menisi: «Quyash bergen» dégenlik bolidu.
Shunga körüwélishqa boliduki, «Musa» dégen isim uning ismining ikkinchi terkibi bolushi mumkin. Lékin ismining birinchi terkibi Misirliqlarning melum bir butining nami bolghachqa, bu qismini éliwétip, peqet «Moshi» dégen qoshumchini öz ismi qilip ishletken bolushi mumkin.
4. Tutmos II (miladiyedin ilgiriki 1512-1504-yillar).
Ishinimizki, Tutmos II höküm sürgen waqitlarda «Musa misirliqlarning barliq bilim-hékmiti bilen terbiyilinip, sözde we emelde intayin qabiliyetlik adem bolup chiqti» («Ros.» 7:20).
5. Tutmos III (miladiyedin ilgiriki 1504-1447-yillar)
Tutmos III Xutshepsutqa öch bolup, uning bilen munasiwetlik bolghan ademlerni we nersilerni közidin yoqitishqa urunatti. Musa shu chaghlarda shahzade hésablanghachqa, adettikidek uning melum bir «qul béshi»ni öltürüshi «héch gep emes» idi; lékin Musa Xutshepsut bilen munasiwetlik bolghachqa, qul béshini öltürgendin kéyin uning ehwalimu chataq idi. Tutmos III Xutshepsutning ölümidin kéyin qiriq yil höküm sürdi; Musamu mushu waqitlarda chöl-bayawanda turdi.
6. Amenxotep II (miladiyedin ilgiriki 1447-1425-yillar)
Amenxotep II belkim Musa peyghemberning: «Perwerdigarning xelqini qoyup bergin» dégen telipini ret qilghan, «Misirdin chiqish»ta teswirlinidighan «köngli qattiq, jahil Pirewn» del shu bolsa kérek. Israillar u höküm sürgen waqitta Misirdin chiqqan bolsa kérek.
7. Tutmos IV (miladiyedin ilgiriki 1425-1417-yillar).
Tutmos IV Misirning tarixnamisi boyiche Amenxotep IIning «tunji oghli» emes idi. Amenxotep IIning «tunji oghli»ning néme bolghanliqi «Misirdin chiqish»ni oqughan barliq oqurmenlerge ayandur.
8. Amenxotep III (miladiyedin ilgiriki 1417-1379-yillar)
Amenxotep III ajiz bir padishah bolup, eslide u höküm sürgen «Qanaan zémini» qolidin chiqip ketti. Del shu waqitlarda Yeshua peyghember Qanaan zéminigha kirip uni igiligenidi.
9. Amenxotep IV (miladiyedin ilgiriki 1379-1361-yillar) Amenxotep IVmu ajiz bir padishah idi, u sirttiki héchqandaq ellerge tajawuz qilmighan; uning dewride «Batur Hakimlar» Israillar turghan Pelestinge höküm sürüshni bashlighanidi.
«Mis.» 3:14-15, 6:3
Xudaning «Yahweh» dégen alahide nami — «Men özümdurmen» «Ezeldin bar Bolghuchimen»
«Yahweh» dégen namni adette «Perwerdigar» dep terjime qilimiz. Mushu 6:3-ayette Xuda Musagha Özini ashkara qilghandin kéyin: «Men Ibrahimgha, Ishaqqa we Yaqupqa qadir-mutleq Tengri süpitide köründüm; lékin «Yahweh» dégen namim bilen ulargha ashkara tonulmidim» dégen sözlirini oqughan segek oqurmenler belkim sel heyran qélishi mumkin. Chünki Ibrahim, Ishaq we Yaqupning terjimihalini oqughanlar bu üch atimizning Xudaning namining «Yahweh» ikenlikini bilidighanliqini bilidu (mesilen, «Yar.» 12:7, 8, 14:22, 26:22-25, 28:13). Emdi bu ayetning menisi néme?
Ibrahim, Ishaq we Yaqup kechürmishliride derweqe Xudani köprek «Hemmige Qadir» dep tonughan — démek, Xudaning küch-qudritining zor, ulugh ikenlikini béshidin köp ötküzgen. Halbuki, Xudaning «Yahweh» dégen namining menisi ulargha téxi toluq ayan bolmighan. Chünki «Men özümdurmen» dégenning yaki «Ezeldin Bar Bolghuchimen» dégen bu nam Xudaning (a) özgermes tebiitini; (e) Öz ehdisige mutleq sadiq bolidighanliqini, yeni «Öz ehdiside turghuchi Xuda» ikenlikini tekitleydu. Xudaning xaraktérining bu ikki teripi peqet waqitning ötüshi bilenla ispatlinip körsitilishi mumkin. Musa peyghember del shu ishni ispatlighanki, Ibrahim, Ishaq we Yaqupning dewridin töt yüz yil kéyinki Musaning dewridimu Xudaning Ibrahim, Ishaq we Yaqup bilen baghlighan ehdiliri yenila pütünley inawetlik bolidu. Ademler özining qilghan wedilirini untup qalidu yaki uninggha emel qilmaydu, emma Xuda hergiz Özi éytqan birmu sözni yaki Öz aldida étiqad bilen qilinghan herqandaq iltijaning birmu sözini untumaydu. Shuning bilen Musa we shu dewrdikiler Xudaning xaraktérining ata-bowiliri körmigen bir teripini bilip ispatlashqa muyesser bolidu.
3:2-22 «Perwerdigarning Perishtisi»
Bu ulugh zatning salahiyiti toghruluq oqurmenler «terbirler»ni körsun.
4:24-26
«Emma Musa seper qilip bir qonalghugha kelgende, Perwerdigar uninggha uchrap, uni öltürüwetmekchi boldi»
Bu ayet, shübhisizki, oqurmenlerge intayin ghelite tuyulushi kérek; Xuda Musani chaqirip uni Misirgha qaytquzghandin kéyin némishqa hazir «uni öltürüwetmekchi boldi»?
Bu ishta ayan qilinidighan heqiqet intayin chongqur menilik we ehmiyetlik bolup, hemmimizning Xudadin qorqush yolini toghra igilishimiz üchün bu heqiqetni toluq bilishimizge toghra kélidu; Musa peyghember bu heqiqetni öz xelqige ögitishtin ilgiri, özi uni bu dehshetlik we qorqunchluq yolda obdan öginishi kérek idi.
Musa Misirliq shahzade süpitide béqip chong qilinghan bolsimu, deslipide öz anisi teripidin émitilgen, emchektin ayrilghan shundaqla chong qilinip terbiye körgen (anisi bu ish üchün Pirewnning qizi teripidin ish heqqi alatti! — «Mis.» 2:9-10). Shunga Musa öz anisidin, Yehudiy xelqining Ibrahimning ewladliri ikenlikini, shunga Yehudiy xelqining Xuda Ibrahimgha ehde bilen bérishke wede qilghan zémingha mirasxorlar ikenlikini anglap bilgen bolsa kérek; we yene shu ehdining hörmitining belgisi we simwoli süpitide Israilda tughulghan herbir oghul bala sekkizinchi künide sünnet qilinishi kérek, dep ögengen bolsa kérek.
«Misirdin chiqish» 4-babtin körüniduki, Musa peyghember oghulliridin birini (belkim ikkinchi oghli Eliézerni) sünnet qilmay, Xudagha itaet qilishtin bash tartqan bolsa kérek. Belkim ayali Zipporah Yehudiy bolmighini üchün deslepte Musaning shundaq qilishigha qarshi chiqqan bolushi mumkin (4:25-26). Uning Musadin achchiqlinip éytqan sözlirige qarighanda («Sen derweqe aldimda qan töker bir er ikensen!»), Zipporah sünnet qilishni qanliq hem ehmiyetsiz bir murasim dep qarighan bolsa kérek.
Emdi Xuda Musani öz xelqini qutquzushqa chöl-bayawanda chaqirghinida némishqa uni shu ishni qilmighanliqi toghruluq esletmidi? Belki, némishqa uning aldigha kélip, uni tosup, itaetsizliki tüpeylidin «uni öltürüwetmekchi boldi»? Bu bekmu ghelite körünmemdu?
Bu ishta Xudaning mutleq pak-muqeddeslikining we shundaqla Uning Öz xelqini terbiyileshke sadiq bolghanliqining bir qismini ghil-pal körüp qalimiz; Uning xelqige qilghan terbiyisi bolsa ularningmu pak-muqeddes bolushi üchündur. Bu pak-muqeddeslikning bir qismi Uning barliq söz-kalamigha pütünley köngül bölüshimizdin ibaret bolidu.
Emeliyette Xuda Musa peyghemberni sinap kéliwatatti, uning ata-bowiliri arqiliq tapshuruwalghan Özining söz-kalamini qedirleydighan yaki qedirlimeydighanliqini közitiwatatti. Bu ish xuddi Xuda Musagha: «Men sanga melum bir ishni birla qétim éytsam, kupaye bolmasmu?» yaki «Hemme emrimni sanga biwasite déyishim kérekmu?» dégendek bolatti. Emma Musa peyghember shu waqitqiche öz hayatidiki qilghan hemme ishini toghra dep qarap kelgen bolsa kérek — belkim: «Xuda Özi manga karamet bir wezipini amanet qilghan emesmu, shunga hemme ishim mukemmeldur» dep oylighan bolushi mumkin.
Musa ayali teripidin qutquzulidu. Ayali oghlining sünnitini özi ötküzidu. Biz shuni éniq körimizki, Xudaning «öltürmekchi bolghini» Musaning ayali emes, belki Musaning özidur; shunga yene körimizki, Xuda bu ishning mes’uliyitini Zipporahdin emes, belki Musadin soraydu. Musa peyghember öz ailiside peyda bolghan bu itaetsizlikke mes’ul idi. Shuningdek, Xudaning ailisi bolghan jamaet üchün mes’uliyetke muyesser qilinghan kishiler Xudaning söz-kalamigha itaet qilishqa mutleq köngül bölüshi kérek, shundaqla héchqandaq bashbashtaqliq qilmasliqi yaki ishni addiy chaghlimasliqi kérek: — «Kimge köp bérilse, uningdin telep qilinidighini köp bolidu. Chünki ademler kimge köp amanet qoyghan bolsa, uningdin telep qilidighinimu köp bolidu» («Luqa» 12:48).
Shunga biz töwendiki xulasilerge kelsek bolidu: —
(a) herqandaq shexs, hetta peyghembermu Xudaning yolyoruqi bilen, shundaqla Xudaning berikitini körgen halda melum bir ishni ijra qiliwatqan bolsimu, bu uning barliq ishlirining durus ikenlikige barawer bolmaydu. Xudadin kelgen bext-beriketning özi shuni körgüchi ademning hemme ishini kem-kütisiz dep ispatlighan bolmaydu.
(e) Shunga, gerche öz hayatimizda Xudadin bext-beriketni yaki iltipat (jümlidin Xudaning alahide yolyoruqini qobul qilip) körüwatqan bolsaqmu, «hemme ishimiz durustur» dep oylap ketmeslikimiz kérek («1Kor.» 4:4ni körüng). Shuning bilen biz herqandaq waqitta «her terepte kemter bolup» («Ros.» 20:19) we toghra bolsa bashqilarning pikrini qobul qilishqa teyyar turushimizgha toghra kélidu («Yaq.» 3:17). Hetta rosullarmu bezide ishlarni xata chüshinip qalidu («Gal.» 2:11-14).
Misir zéminigha chüshken apetler — «Misirning but-ilahlirining üstidin höküm chiqirish» (12:12)
Xuda Musa peyghemberge Misirliqlarning butliri toghruluq intayin qiziq bir söz qilidu: — «Chünki Men u kéchisi Misir zéminini kézip ötimen; men Misir zéminida meyli insan bolsun, meyli haywan bolsun ularning tunji tughqan erkikining hemmisini öltürimen; shuning bilen men Misirning barliq but-ilahlirining üstidin höküm chiqirimen; men Perwerdigardurmen» (12:12)
Bu ish toghrisida Xuda kéyin yene Musagha eslitidu: —
«Bu chaghda Misirliqlar ularning arisidiki Perwerdigar teripidin öltürülgenlerni, yeni barliq tunji oghullirini depne qiliwatqanidi; Perwerdigar Misirliqlarning mebudlirining üstidin höküm chüshürdi» («Chöl.» 33:4).
Muqeddes yazmilardiki telimlerdin shuni bilimizki, butlar yaki «ilahlar» emeliyette insanlarning tesewwuridin yaki jin-sheytanlarning aldamchiliqidin chiqqan nersilerdur. Undaqta Xuda qaysi jehette ularning üstidin «höküm chiqiridu»?
Bu, shübhisizki, «aldamchining salahiyitini pash qilish», «tesirlirini yoqitish» «butpereslikning exmeqanilikini ashkara qilish» dégenlik bolsa kérek.
Bilishimizche, Misirliqlar seksendin köp but-ilahqa choqunatti. Ular herbir but-ilah kainatning melum bir dairisini bashquridu, dep qaraytti. Bu daire shu but-ilahning «hökümranliqi» bolatti. Injilda jin-sheytanlarning shundaq dairisi cheklik «hökümranliq»lirining mewjut bolghanliqi bayan qilinidu (mesilen, «Mat.» 24:29, «Rim.» 8:38, «Ef.» 3:13, 6:12, «Kol.» 2:15ni körüng). Lékin Xuda Misirgha chüshürgen on balayi’apetning herbiri Misirliqlarning melum birnechche butlirining «hökümranliq»lirining yoq bolghanliqini yaki Xudaning hökümranliqi aldida héchnémige erzimeydighanliqini ispatlaytti. Mushu yerde sehipe cheklimisi bolghachqa, buni tepsiliy körsetmeymiz, lékin töwendiki üch misal buni éniq körsitidu: —
(a) 1-apet, yeni Nil deryasini qangha aylandurush töwendiki butlargha «tesir yetküzdi»: —
«Nil deryasini qangha aylandurush» dégen apet «ilah» dep qaralghan Nil deryasigha, «Nil deryasini mudapie qilghuchi ilah» dep qaralghan «Knu» dégen butqa, «Nil deryasining rohi» dep qaralghan «Hapi» dégen butqa, Nil deryasi «uning qéni» dep qaralghan «Osiris» dégen butqa we Nil deryasining «Timsah ilah»igha chüshüp, ularning üstidin «höküm chiqarghan» — mesilen, Nil deryasidiki barliq timsahlar ölgen yaki deryadin heydiwétilgen bolsa kérek.
(e) 5-apet, yeni Misirliqlarning charpay mallirigha chüshürülgen waba; bu töwendiki butlargha «tesir yetküzdi»: —
«Tah» dégen ilahning wekili bolghan, muqeddes dep qaralghan «Apis» dégen buqa; «Ra» dégen «Kattiwash ilah»ning wekili bolghan muqeddes dep qaralghan «Newis» dégen buqa; «Non» dégen butqa wekil bolghan muqeddes dep qaralghan qochqar. Bu butlarning wekili bolghan bu haywanlar daim étizlarda béqilghachqa, sheksiz waba bilen öltürülgenidi
(b) 9-apet, yeni qarangghuluq apiti. Bu Misirliqlarning «asmanlar we hawa rayini bashqurghuchi» dep qaralghan köp butlirigha, bolupmu «Kattiwash ilah», yeni «Quyash ilahi» bolghan «Ra»gha tesir yetküzgen bolsa kérek. Pirewn «Raning oghli» dep qarilatti.
Bu yolda Misirliqlar qedemmu-qedem asman-zéminni yaratqan heqiqiy Xudani tonushqa yéteklendi. Bu bashlinish jeryani awwal ulargha anche éghir azab keltürmidi. Awwalqi üch apet bolsa hemme ademge tesir yetküzdi; tötinchi apettin bashlap Xuda Öz xelqini Misirliqlardin perq étip, apetler peqet Misirliqlargha chüshti. Misirliqlarning towa qilip Israilning Xudasigha étiqad qilishigha ulargha éniq bir purset yaritip bérilsun dep, shu yolda apetler tedrijiy qattiq derijige yetti.
20:5 «Sen bundaq nersilerge bash urma yaki ularning qulluqigha kirme yaki ulargha xizmet qilma. Chünki Menki Perwerdigar Xudaying wapasizliqqa heset qilghuchi Xudadurmen. Mendin nepretlengenlerning qebihliklirini özlirige, oghullirigha, hetta newre-chewrilirigiche chüshürimen».
Balilar öz atisining gunahlirining tesirige uchraydu, elwette; lékin mushu yerde: «Mendin nepretlengenlerning qebihliklirini özlirige, oghullirigha... chüshürimen», shundaqla «hetta newre-chewrilirigiche» dégenning menisi néme?
Muqeddes Kitabtiki «jaza» dégen sözning herxil menisi üstide oylinish paydiliq ishtur. Muqeddes Kitabning her yerliridin roshenki, Xudaning bizning gunahimiz üstige adil, tégishlik bolghan birla jazasi bolsa dozaxtur — bu Xudadin ayrilip, Uning huzuridin mehrum bolush dégenlik, bu yene «menggülük ölüm» depmu atilidu (her jayda pat-pat tekrarlighinimizdek, xush xewer shuki, bizde kechürüm-meghpiret we nijat pursiti bolsun dep, Eysa Mesih hemmimizning barliq gunahimizning jazasini Öz téni we rohida kötürüp qobul qilghan).
«Mis.» 20:5te «qebihliklirini... chüshürüsh» (ibraniy tilida «paxad»)ning köp tereplik menisi bar: — asasiy menisi «yoqlash»tur. Xuda bizni «yoqlisa», towa qilmighan bolsaq netijisi «jaza» bolidu; towa qilghan bolsaq «yoqlash»ning netijisi bext-beriket bolidu. Shuning bilen bu ayette «yoqlash»ning menisi choqum «jaza»ni ipadilishi kérek. Eger bu jaza toluq bolsa, netijisi balilar atisining gunahliri tüpeylidin dozaxqa chüshüshi kérek idi. Undaqta héchqaysimizda ümid yoq bolatti. Biraq «jaza» bezi waqitlarda toluq meniside emes, ayrim menide ishlitilidu; u «terbiye»ning meniside bolushi mumkin; mesilen, ata öz balilirini terbiye üchün jazalighinida: «Balamni qandaq jazalisam bolar?» dep oylimaydu, belki «Qandaqla jaza bolsa uninggha sawaq, uninggha terbiye bolsun?» dep oylaydu. Emeliyette Muqeddes Kitabning köp yerliride «jaza» shu menide ishlitilidu, shu yerlerde «jaza» Xudaning ademni dozaxqa chüshüridighanliqini, yeni «gunahqa tégishlik we adil bolghan jaza»sini körsetmeydu.
Emdi «Mis.» 5:20ge kelseq, atining gunahlirining bezi netijilirini balilirigha chüshidu dégili bolidu. Bizningche töwendiki xulasilerge kélishke toghra kélidu: —
(1) Atining gunahliri balilargha shu terepte tesir yetküziduki, balilar atining gunahlirini körüp ularni dorisa, atilirigha bolghan jaza bolidu; shu yolda bezi chaghlarda atilar baliliri arqiliq öz qilmishlirining netije-méwisini köridu we tétiydu, hemde qilmishlirining yirginchlikini körüp, towa qilishi mumkin.
(2) Atining gunahliri balilargha shu terepte tesir yetküziduki, balilar bu dunyada atisining gunahlirining aqiwitidin japa tartidu. Mesilen, bir haraqkesh dada bolsa, u pulni haraqqa buzup chachsa, baliliri yaxshi öginish pursitige érishelmeydu. Ezakiyal peyghember buninggha bir misal bolidu — öz xelqining ata-bowilirining gunahliri tüpeylidin, u amalsiz sürgün bolghan («Ezakiyal» 1-babni we izahatlarni körüng). Bashqa misallardin yene ikkini körüsh üchün Tewrat, «2Sam.» 12:1-25, we «Yesh.» 39:3-8 ayetlernimu körüng. Birinchi misaldin, Natan peyghemberning Dawut peyghemberni gunahliri üchün eyibliginini, gunahlirining aqiwiti, jümlidin Dawutning yéngila tughulghan bowiqining dunyadin ketkinini körimiz, ikkinchi misaldin Hezekiya padishahning tekebburliship ketkinining kéyinki dewrlerge yetküzgen ziyanlirini körgili bolidu.
(3) Israil Misirdin chiqqandin kéyinki dewrlerde, Ezakiyal peyghemberning: «Oghul atisining qebihlikining jazasini kötürmeydu, we yaki ata oghlining qebihlikining jazasini kötürmeydu» («Ez.» 18:20) dégen bayani Xudaning Musagha éytqan sözining pütünley terbiye bérish, toghra yolgha bashlash yolida éytilghinini ayan qilidu. «Ez.» 18:20de bolsa «jaza» özining toluq meniside, yeni rohiy, menggülük hayat-mamat jehette ishlitilgen bolsa kérek. Atining gunahliri oghlining towa qilishi kéreklikini bilip yétishige tosalghu bolmaydu we shuningdek, uninggha towa qilmasliqi üchün héchqandaq bahane bolalmaydu. Oghul öz gunahigha towa qilsa, uning Xudaning huzurida turushigha, menggülük hayatqa érishishige héchqandaq tosalghu mewjut emes. «Gunah sadir qilghuchi jan igisi ölidu» dégenning menisi «Ez.» 33:8de izahlighinimizdek, jismaniy jehettiki ölümdin bashqa yene bir ölümni körsitishi kérek. Hemmimiz ölimiz — biraq shu chaghda biz Xudaning huzuridin ayrilghan halda ölsek, bu heqiqeten bir pajiedur, menggülük ölümdur. Oxshashla «Rezil kishi barliq gunahliridin yénip towa qilip, Méning barliq belgilimilirimni tutup, adilliq hem adaletni yürgüzgen bolsa, u jezmen hayat bolidu, u ölmeydu» («Ez.» 18:21) we uninggha oxshaydighan bashqa ayetlerdimu körsitilgen «hayat» peqet «ölümdin aman qélish» yaki «turmushning dawami» emes, belki «aliy derijidiki bir hayat»ni, «heqiqiy hayat»ni körsitishi kérek. Bu del Injil bizge yetküzgen telim: «Mana menggülük hayat — u bolsimu, Sen heqiqiy Xudani hem Sen ewetken Eysa Mesihni tonushtin ibarettur» («Yuh.» 3:17). Menggülük hayat jismaniy ölüm bilen emes, belki heqiqiy imanning peyda bolghan deqiqisi bilen bashlinidu; u peqet «yashashning üzlüksiz dawami»la emes, belki tirik Xuda bilen bolghan munasiwettin ibarettur.
Bu heqiqettin bilimizki, Xudaning Musa peyghemberge éytqan «qebihlikni... chüshürüsh»i peqet waqitliq, jismaniy birxil höküm-jazaning dairisidila cheklinidu. «Ikkinchi, üchinchi yaki tötinchi ewladlar»da, ata-bowilirining ötküzgen gunahliridin towa qilish niyiti bolghanlargha bu jismaniy jazalar cheklinishi yaki pütünley emeldin qaldurulushi mumkin — hemmidin muhimi shuki, Mesih bu dunyagha qaytip kelgüche, Xuda bilen heqiqiy alaqide bolup hayat ötküzüsh yoli barliq insanlargha izchil ochuq turidu.
«Qanaaniylarni yoqitinglar» dégen emr toghruluq
«Méning Perishtem séning aldingda méngip, séni Amoriylar, Hittiylar, Perizziyler, Qanaanlar, Hiwiylar we Yebuslarning zéminigha élip kiridu; Men bolsam ularni yoqitimen. ularning ilahlirigha bash égip ibadet qilma, ularning qilmishlirini dorima, belki ularni yoqitip, ularning butlirini urup chéqiwet» («Mis.» 23:23-24, «Qan.» 7-babnimu körüng).
Tewrat we Injilni oquydighan aqköngül kishilerning béshi bezide shu nuqta toghruluq qaymuqup qalidu. Injilda Reb Eysa Mesih bizge hetta düshmenlirimizgimu méhir-muhebbet körsitinglar, dep buyrughan yerde, Tewratta «Misirdin chiqish»tiki mushu yerde némishqa Israillargha mushu ademlerni yoqitinglar, dep buyrulghan? Némishqa Tewratning bashqa yerliridimu shundaq buyruq körülidu? Xudaning iradisi zadi néme? Undaq buyruq zalimliq emesmu?
Bundaq soalgha jawab bérish üchün biz awwal Qanaanlarning ehwali bilen Israillarning ehwalini tepsiliy körüp chiqishimizgha toghra kélidu: —
(a) Qanaaniylarning ehwali
Töt yüz yil ilgiri Xuda Ibrahimgha Qanaan zéminini bérishke wede qilghan waqtida uninggha yene mundaq dégenidi: —
«Perwerdigar Abramgha: Jezmen bilishing kérekki, séning nesling özlirining bolmighan bir zéminda musapir bolup, shu yerdiki xelqning qulluqida bolidu we shundaqla, bu xelq ulargha töt yüz yilghiche jebir-zulum salidu. Lékin Men ularni qulluqqa salghuchi shu taipining üstidin höküm chiqirimen. Kéyin ular nurghun bayliqlarni élip shu yerdin chiqidu. Emma sen bolsang, aman-xatirjemlik ichide ata-bowiliringgha qoshulisen; uzun ömür körüp andin depne qilinisen. Lékin shu yerde töt ewlad ötüp, nesling bu yerge yénip kélidu; chünki Amoriylarning qebihlikining téxi zixi toshmidi» («Yar.» 15:15-17).
«Amoriylarning qebihlikining téxi zixi toshmidi» yaki «Amoriylarning qebihliki téxi toshmighanidi» dégen sözler bizge, gerche zémindikilerning gunahi shu zamanda nahayiti éghir bolghini bilen, Xuda ularning béshigha hökümini chüshürgüche ulargha téxi towa qilghudek waqit bermekchi idi, dep körsitidu. Egerde «qebihlikining zixi toshqan» bolsa, undaqta insan gunahqa tolghan bolupla qalmay, belki uning axir bérip Xuda aldida towa qilip qilmishlirini tüzitish pursetlirini ret qilghanliqini körsitidu. Shunga Xudaning Ibrahimgha bolghan bu sözi shuni körsitiduki, kelgüsi bir zamanda u bu rezil qebililerni (Amoriylar Qanaaniylar qebililerning kattabéshidur) zéminidin, shundaqla yer yüzidin yoqatmaqchi idi.
Biz «Qanaaniylarning yürüsh-turushliri qandaq idi?» dep Muqeddes Kitabning bashqa qisimliridin izdisek yaki arxéologiyilik ispattin tekshürsek, netijisi oxshash chiqidu; ular derweqe «wehshiy ilahlargha» choqunghuchilar bolup, butpereslikke baghliq herxil nepretlik we yirginchlik ishlarni qilatti, jümlidin insanlar (bolupmu öz baliliri)ni qurbanliq qilatti. Butxanilirida herxil pahishiwazliq we bechchiwazliq ötküzületti (shuning bilen ular arisida herxil saqaymas jinsiy késellikler tarqalghan idi), örp-adetliri herxil zulum-rehimsizliktin ayrilmaytti. Shundaq bir xelq Xudaning xelqi Israilni bulghapla qalmay, belki yirginchliklikini pütkül dunyagha yuqturushi mumkin idi. Yaxshi bir tashqi késel doxturi ademni qutquzush üchün uning ténidin ölük etlirini késiwetkinidek, Xudamu shu kishilerni dunyadin késiwetmekchi idi; Israil bolsa uning pichiqi bolatti.
(e) Israilning ehwali: —
Tewrat dewridiki Xudaning Israilgha tapilighan barliq emrliri toghruluq toxtalghinimizda, ularning Xudaning nijatini téxi toluq körmigen bir xelq ikenlikini yadimizda tutushimiz kérek. Shunga Tewratta xatirilengen emrler belkim Xudaning könglidikidek meqset-muddialirini toluq bildürüp kételmesliki mumkin; belki U köngli qattiq bir xelq qobul qilghudek, ulargha nisbeten mumkin bolidighan, ular ada qilalighudek emrlerni tapshurghan. Bu ish Rebbimizning «Mat.» 19:3-9-ayette «talaq bérish» toghruluq bolghan sözliride éniq chüshendürülidu, bolupmu 7-8-ayette xatirilengen bu misalda: —
«Perisiyler uningdin yene: — undaqta, Musa peyghember néme üchün Tewrat qanunida er kishi öz ayaligha talaq xétini bersila andin uni qoyuwétishke bolidu, dep buyrughan? — dep sorashti.
U ulargha: — Tash yüreklikinglardin Musa peyghember ayalliringlarni talaq qilishqa ruxset qilghan; lékin alemning bashlimida bundaq emes idi» — dédi».
Xudagha ming teshekkur, «yéngi ehde» tüzülüshi bilen, yeni Öz Rohining küch-qudriti we cheksiz iltipati bilen, Xudaning barliq emrlirige, jümlidin «Silerge düshmenlik bolghanlargha méhir-muhebbet körsitinglar, silerdin nepretlengenlerge yaxshiliq qilinglar, silerge ziyankeshlik qilghanlargha dua qilinglar» («Mat.» 5-babni körüng) déginige emel qilishqa urghup chiqidighan yéngi qelbler we yéngi rohlar bardur. Mana bu «yéngi ehde»diki pak-muqeddesliktur. «Kona ehdidiki pak-muqeddeslik» bolsa bashqiche idi — Xuda Öz xelqini bulghighuchi amillardin saqlinishqa ularning etrapigha birxil «qasha» sélishi kérek. Qanaaniylarni zémindin chiqiriwétish hem kéyin ularning Israil zéminining sirtidiki qalduqliri bilen héchqandaq bardi-keldi qilmasliqi bolsa, Israilni Mesihning dunyagha kélishigiche ayrim saqlaydighan mushu «qasha»ning del kérek bolghan bir qismi idi.
Biz «Efesusluqlargha»diki «qoshumche söz»imizdin neqil keltürimiz: —
«Mesihning kélishi bilen bu «qasha» kéreksiz bolghanidi; Israil Mesih teripidin qutquzulghan bolsa, yene taipe qoshnilirining bulghighuchi tesirlirige béqinip kétishi mumkin bolmaytti; eksiche, ular tolup tashqan pak-muqeddes muhebbet bilen öz etrapidikilerge tesir körsitishi mumkin bolatti. Shunche paskiniliq arisida turghan bolsimu, ularda pak-muqeddes turuwéridighan birxil pak-muqeddeslik bar bolatti; herqandaq öchmenlik we nepret arisida turghan bolsimu, ularda méhribanliq turuwéridighan birxil muhebbet bar bolatti (shunga hazir barliq étiqadchilargha, Yehudiy bolsun, Yehudiy bolmisun, héchqandaq «qasha» kérek emes)».
Lékin kona ehde dewride, yeni Tewrat dewride bolsa (Xudaning Rohi téxi ata qilinmighachqa), shundaq birnechche «qasha» bolghan emrler intayin kérek idi («qasha» bolghan emrlerning eng qattiqi «Qanaaniylarni qiringlar, heydiwétinglar» dégendek emrni öz ichige élishi kérek idi). Lékin bular hazir derweqe Mesihning muhebbet we küch-qudretke tolghan yüksek emrliri teripidin bikar qilinghandur; Xudaning méhir-shepqiti bilen ularda mangayli!
Musa peyghember Sinay téghigha zadi qanche qétim chiqip-chüshken?
Biz hésablap besh qétim deymiz: —
(1) Taghning baghrigha bérip, Xudaning chaqiriqini anglaydu (19:3)
(2) Xuda bilen uchrishish üchün taghning choqqisigha chiqidu; xelq bolsa taghning tüwide turidu (19:17, 20)
(3) Xuda hemmeylenge «on perz»ni chüshürgendin kéyin, xelq Musadin özlirige wekil bolup, Xudagha yéqinlishishini ötünidu. Musa Perwerdigardin birnechche tepsiliy höküm-belgilimilerni tapshuruwalidu (20:19-23:33).
(4) Musa, Harun, Harunning oghulliri we Israilning aqsaqalliri Xuda teripidin taghqa chaqirilidu. Musa awwal Xudaning xelq bilen baghlighan ehdisini xelqning qobul qilghinining belgisi süpitide ularning üstige qan sépidu, andin Harun qatarliqlar bilen tagh étikige kélidu. Xuda uni téximu köp höküm-belgilimiler, shundaqla tash taxtaylarni qobul qilishqa téximu yuqirigha chiqishqa chaqiridu (24:1-12). U taghning baghrighiche, choqqisigha yéqin chiqidu (24:16-17) andin taghning choqqisida Xudaning huzurigha kiridu (24:18). U shu yerde qiriq kün turidu; Xuda uninggha «muqeddes chédir»ning tepsilatlirini hem uning shekil-nusxisini körsitidu (25-31-bablar, «Ibr.» 8:5).
(5) Qiriq kündin kéyin Xuda Musagha: — Xelqning manga asiyliq qilip, butlargha choqunup ketti, dep xewerlendüridu. U taghdin chüshidu we derweqe xelqning del shundaq qilghanliqini bayqaydu. U ghezeplinip, ikki tash taxtayni étip chéqiwétidu. Musa xelq üchün dua-tilawet qilidu, andin Xudaning shan-sheripige guwahchi bolushqa yene bir qétim taghqa chaqirilidu (32-33-bablar). Bu qétim u özi ikki tash taxtayni oyup chiqidu (lékin u ularning üstige héchnerse pütmeydu). U taghda turuwatqinida Xudaning shan-sheripi aldidin ötidu. Musa yene bir qétim xelq üchün dua qilidu we shuning bilen köprek höküm-belgilimilerni tapshuruwalidu (34:1-27). U yene héch yémey-ichmey qiriq kün turghandin kéyin, taghdin yénip chüshidu; Xuda yene tash taxtaylar üstige «on perz»ni yazidu (34:28-35).
Shu künlerde Musa peyghember seksen kündin artuq héchnéme yémigen we ichmigenidi.
Xushbuygahning roli
(1) Adette xushbuygah «eng muqeddes jay»diki perdining aldida turatti (40:5). Her küni etigende we kechte uning üstide xushbuy köydürületti.
(2) Yilda bir qétim «kafaret küni»de, Bash kahin «eng muqeddes jay» ichige kirishte, uningda köprek xushbuy köydüretti. Shu yol bilen xushbuydin bir bulut chiqip, «kafaret texti»ni qaplaytti («Law.» 16:12-13). Shuning üchünmu melum jehettin «xushbuygah» «eng muqeddes jay»gha tewe dep qarilidu («Ibr.» 9:4, «Weh.» 8:3).
Misirdin qutquzulush — menggülük nijatni körsitidighan «bésharetlik resim»
Israilning Misirdin qutquzulushi hem chöl-bayawandin ötüp «wede qilghan zémin»gha baridighan sepiri Injilda we Tewratning özidimu Mesihde bolghan ebediy nijatni körsetküchi «bésharetlik resim» süpitide köp yerlerde tilgha élinidu.
Ulardiki oxshaydighan yerler intayin köptur; töwende biz peqet ehmiyetlik, ibretlik sélishturmilardin bezilirini körsetmekchimiz. Awwal biz Musa peyghember bilen Mesihning otturisidiki sélishturmigha, bolupmu ularning ikkisining Israil bilen bolghan munasiwitige qarap baqayli: —
Musa peyghember «Israilni Qutquzghuchi» süpitide kelgüsidiki «Mesih»ni körsetken bésharet bolidu
Musaning (hayatida) Mesihni körsetken bésharetlik yerliri töwendiki ishlarni öz ichige alidu (bashqilarmu bar): —
(1) Musa peyghember «Israilning Qutquzghuchisi» bolup, u tughulghanda ata-anisigha Xudaning wehiysi bilen Xudaning meqsetlirini emelge ashurghuchi alahide bala dep tonulghan («Mis.» 2:2, «Ibr.» 11:23).
Mesih «Dunyaning Qutquzghuchisi» bolup, tughulghanda ata-anisi, shundaqla köp xelqlerge Xudaning wehiysi bilen Xudaning meqsetlirini emelge ashurghuchi alahide bala dep tonulghan («Mat.» 2:2-12, «Luqa» 2:1-39).
(2) «Qutquzghuchi Musa» tughulghanda düshmenler uni öltürmekchi bolghan, lékin Xuda uni alahide saqlidi («Mis.» 1:22-2:10).
Qutquzghuchi Mesih tughulghanda düshmenler uni öltürmekchi bolup izdigen, lékin Xuda uni alahide saqlidi («Mat.» 2:13-18).
(3) Musa peyghember qiriq yashqa kirgende Xudaning Öz xelqini qutquzushqa özini chaqirghinini chüshendi («Ros.» 7:23).
Mesih anisining qorsiqidiki chaghdin tartipla (emeliyette, ezeldinla) könglide Xudaning Öz xelqini qutquzushqa özini chaqirghinini biletti («Zeb.» 22:9-10, «Yesh.» 49:1, 5).
(4) Musa peyghember öz xelqini qutquzushqa Misirdiki ordining shöhret-bayliqliridin waz kéchishke razi boldi («Ibr.» 11:23).
Mesih Öz xelqini qutquzushqa ershlerning bayliqliri we shan-sheripidin waz kéchishke razi boldi («Fil.» 2:5-8, «Yuh.» 1:14, «2Kor.» 8:9).
(5) Musaning Xudaning adimi bolghanliqi asmandin chüshken bir awaz bilen testiqlanghan («Mis.» 19:19)
Mesihning Xudaning Oghli bolghanliqi asmandin chüshken bir awaz bilen testiqlanghan («Mat.» 3:17, 17:5, «Yuh.» 12:28)
(6) Israil Musa peyghemberni, yeni Xuda teripidin ularni qulluqtin qutquzushqa hem ularni aman-xatirjemlikke érishtürüshke ewetilgüchini chetke qaqti («Mis.» 2:11-14, «Ros.» 7:19-29). Ularning chetke qéqishining netijiside, Musa chöl-bayawanda azab tartidu.
Israil Mesihni, yeni Xuda teripidin ularni gunahdin qutquzushqa hem ularni menggülük aman-xatirjemlikke érishtürüshke ewetilgüchini chetke qaqti («Mat.» 21:42, «Mar.» 8:13, 12:10, «Luqa» 9:22, 12:14, 19:42, «Ros.» 3:14). Ularning chetke qéqishining netijiside, Mesih eng dehshetlik ölümni béshidin ötküzidu.
(7) Israil teripidin chetke qéqilghandin kéyin, Musa peyghember ulardin ayrilidu, uzun waqit (40 yil) ular bilen bolghan alaqisi üzülidu. Bu waqit ichide u Yehudiy bolmighan bir qizni qutquzidu we uni emrige alidu («Mis.» 2:15-22).
Israil teripidin chetke qéqilghandin kéyin, Mesih ulardin ayrildi, uzun waqit (hazirghiche texminen 1990 yil) ular bilen bolghan alaqisi (omumiy jehettin éytqanda) üzüldi. Bu waqit dawamida U köp qisim Yehudiy bolmighanlardin bolghan jamaetni qutquzdi we qutquziwatidu, shundaqla uni «qiz süpitide» «Öz emrige» élip kelmekte («Ros.» 15:14, «Rim.» 11:11, «Kol.» 1:27, «Ef.» 5:22-32, «Weh.» 21:2, 9).
(8) Musa xelqqe bolghan muhebbiti bilen, xelqning gunahlirini öz üstige élip, ularni dep Xudadin ayrilip lenet bolushqa teyyar bolghan («Mis.» (32:30-34)
Mesih pütkül dunyagha bolghan muhebbiti bilen, dunyadiki xelqning gunahlirini Öz üstige élip, ularni dep Xudadin ayrilip lenet bolushqa teyyar bolghan we derweqe shu yolda özini qurbanliq qildi («2Kor.» 5:18»).
(9) Bu uzun waqittin kéyin Musa peyghember Misir zéminigha qaytip, Xudaning küch-qudriti bilen nurghun alamet-karametlerni körsitidu; u Israil teripidin Xuda ewetken Qutquzghuchi dep tonulidu we ularni Pirewnning qulluqidin qutquzidu.
Zamanning axirida Mesih Israil teripidin tonulidu («Zek.» 12:10-13:1); U küch-qudriti bilen nurghun alamet-karametlerni körsitip bu dunyagha qaytip, Israilni gunahliridin qutquzidu, shundaqla ularni yoqatmaqchi bolghanlarning hemmisidin qutquzidu (mesilen, «Zek.» 12-bab we 14:1-9ni körüng).
Israillarning Misirdin qutquzulushi — u menggülük nijatni körsitidighan bir «bésharetlik resim»
Oxshap kétidighan yerliri: —
(1) Israil awwal mutleq ajiz we ümidsizlik haletke chüshüp, andin Perwerdigargha nida qilidu («Mis.» 2:23).
Ademler öz ajizliqini tonup, ümidsizliktin Rebge nida qilidu; insanlar peqet shundaq haletke chüshkende gunahdin qutquzulushtin bolghan nijatqa érishidu («Ros.» 2:38-39 «Rim.» 10:12-13).
(2) Israil qutquzulush üchün Xuda ewetken Qutquzghuchi Musa peyghemberge pütünley ishinishi kérek idi.
Insanlar gunahliridin qutquzulush üchün Xuda ewetken Qutquzghuchi Mesihge pütünley étiqad qilishi kérek.
(3) Israilning Musa peyghemberge bolghan ishenchi azab-oqubetler arqiliq sinaldi («Mis.» 5:1-21).
Ishengüchilerning Mesihge heqiqiy iman-ishenchi bolsa, undaqta ularning étiqadi azab-oqubet arqiliq sinilidu («Mat.» 3:21, 24:9, «Ros.» 14:22, «1Tés.» 1:6, «2Tés.» 1:5, «2Tim.» 3:12)
(4) Israilning qutulushi qozining qéni arqiliq wujudqa chiqti («Mis.» 12:3-13).
Insanlarning gunahdin qutulushi «Xudaning qozisi», yeni Mesihning qéni arqiliq wujudqa chiqidu («Yuh.» 1:29, «1Kor.» 5:7-8, «Weh.» 7:14).
(5) Pütün Israil qozining göshini («achchiq-chüchük köktat we pétir nan bilen») yéyishi kérek idi («Mis.» 8:12-13).
Pütkül jamaet Mesihni yéyishi kérek («Yuh.» 31:6-35, 48-63, «1Kor.» 7:5-8).
(6) Israil qulluqtin qutquzulush üchün birxil «ölüm»din, yeni «Qizil Déngiz»din ötüshi kérek idi. Bu ötüshni birxil «chömüldürülüsh» dégili bolidu; kéyin rosul Pawlus bu «chömüldürülüsh»ni ««bulut hem déngiz»ning wasitisi bilen Pirewnning qulluqidin «Musaning yétekchilikige ötüsh» deydu («Mis.» 14:19-31, «1Kor.» 10:1-2). Démek, bu «chömüldürülüsh» ularni Musa peyghember bilen yéngi birxil munasiwetke kirgüzdi; Musa peyghember Xudaning yolyoruqi astida ulargha bash, yétekchi we yar-yölekchi boldi.
Xudaning jamaiti gunahning qulluqidin Mesihning ölümining wasitisi («Qizil Déngiz» Eysaning qénigha yaki ölümige wekillik qilidu) bilen we Muqeddes Rohning quch-qudriti («bulut» Muqeddes Rohqa wekillik qilidu) bilen «Sheytanning qulluqidin» «Mesih Eysagha kirishke chömüldürülüp» qutquzulidu («Yuh.» 3:3-5, «Rim.» 6:3-4, «1Kor.» 12:13, «Kol.» 2:11-12).
(7) Israil Qizil Déngizdiki «ölüm»i bilen düshmini bolghan Pirewn we uning barliq qoshunlirining küchidin menggüge xalas qilinip qutquzuldi.
Mesihning ölümi bilen we shundaqla bizning Uning shu ölümi ichige élinishimiz bilen Uninggha ishengüchiler özlirining düshmini bolghan «bu dunyaning hökümdari», yeni Sheytandin, shundaqla qoshunliri bolghan barliq jinlarning küchidin menggüge xalas qilinip qutquzuldi («Kol.» 2:11-12, «Ibr.» 2:14-15, «1Yuh.» 3:8).
Hazir Sheytan we barliq jinlarning Mesihge étiqad qilghan herqandaq kishining üstidin héchqandaq hoquqi yaki bashqurush küchi yoqtur («Luqa» 10:19, «Ef.» 2:1-7, bolupmu 2-ayetni körüng). Halbuki, biz «Iblisqa héchqandaq orun qoyup bermeslik»imiz kérek («Ef.» 4:27) we daim «Iblisning hiyle-neyrenglirige taqabil turushi»miz lazimdur («Ef.» 6:11).
(8) Xudaning qudretlik qutquzushi arqiliq Israil uning bilen yéngi bir alaqige kirdi; bu munasiwet bilen u ularning otturisida («muqeddes chédir»da) makan qildi we kahinliri arqiliq ular bilen alaqilishatti.
Mesihning zor nijati arqiliq étiqad qilghuchilar Xuda bilen yéngi bir alaqige kiridu; U Öz Rohi arqiliq ular arisida hem ichide makan qilidu we ularning «bash kahin»i bolghan Mesih arqiliq ular bilen alaqilishiwatidi («Ef.» 2:19-22, «Ibr.» 4:14-16, 12:18-28).
(9) Israilning Musa peyghemberning yétekchiliki astida yashishi üchün ulargha yéngi bir qanun-tüzüm béghishlandi; bu qanun-tüzüm ehde süpitide tashlargha pütüldi («Mis.» 19-23-bablar).
Xudaning jamaiti Mesihning yétekchiliki astida pütünley yéngi bir qanun yaki toghriraq éytqanda yéngi bir qanuniyetke kirgüzülidu. Bu qanuniyet sirttiki melum birxil ölchemge yétishke tirishishtin ibaret emes («Rim.» 2:29, 7:6, «2Kor.» 3:6), belki ichidiki yéngi bir hayatning küchi we türtkisi, yeni Xudaning Rohi arqiliq Xudaning ularning qelbige pütken bir ehdisi bilen bolidu: — «Chünki Mesih Eysada bolghan hayatliqni bexsh étidighan Rohning qanuniyiti ademni gunahqa we ölümge élip baridighan qanuniyettin bizni xalas qildi» («Rim.» 8:1-4, «2Kor.» 3-bab).
Musa peyghemberning terjimihalidin élinghan bezi sawat-sawaqlar
Musaning terjimihalidin intayin muhim bir rohiy prinsipning süpetlenginini körüshke bolidu. U rosul Pawlus teripidin bayan qilinidu: —
«Belki Xuda danalarni xijaletke qaldurush üchün bu dunyadiki exmeq sanalghanlarni talliwaldi; küchlüklerni xijaletke qaldurush üchün bu dunyadiki ajiz sanalghanlarni talliwaldi; U yene bu dunyadiki qedirsizlerni, pes körülidighanlarni talliwaldi, «yoq bolghan nersiler»ni mewjut shey’ilerni yoqqa chiqiriwétish üchün talliwaldi. Uning meqsiti Xuda aldida héch et igisi maxtanmasliq üchündur. ... shuningdek Tewratta pütülgendek: «Pexirlinip maxtighuchi bolsa Rebdin pexirlinip maxtisun!» («1Kor.» 1:27-29, 31).
Xuda Öz qulini Misirgha qayta ewetishtin burun «chölning eng chétide» (3:1) qiriq yil yoshurun turghuzushigha belkim heyran qélishimiz mumkin. Birinchidin, u (Musa) öz xelqige yardemlishish niyitide bolghanda, ularning chetke qéqishining derdini yetküche tartti; uninggha nisbeten Pirewnning ordisida özleshtürgen barliq bilim-hékmetliri «chölning eng chétide» paydisizdek körünetti; xelqni qutquzushtek ulugh bir ishning ornigha, u chöldiki qoychilarning japaliq hayatini ötküzüp, ademlerdin emes, belki qoylardin xewer almaqta idi. U bihude ötüwatqan künlirini oylighinida we öz xelqini dep ögengen bilim-hékmet, ordidiki hoquq we hörmet-shöhretni tashliwetkinini esliginide, ularning hemmisi mutleq bikargha ketkendek körünetti. Uning Israilni qutquzushqa baghlighan ümidimu yoqqa chiqqandek qilatti.
Rosul Pawlus bayan qilghan prinsipqa yene qaraydighan bolsaq, Xuda karamet ulugh bir ishni barliqqa keltürüp, öz küch-qudritini körsetmekchi bolsa, u bu ish üchün muwapiq bir wasitichi tépishi kérek, dep bilimiz. Lékin shu wasitichi daim dégüdek özini «ajiz», dep bilidighan, bashqilar teripidin «qedirsiz», «pes körülidighan», hetta «elning neziride yoq» dep hésablanghan bir adem bolushi kérek. Özini «dana.», «küchlük» dep sanaydighan adem bolsa bolmaydu. Bolmisa, Xuda niyet qilghan bu ish ada qilinghanda, wasitichi adem: «Men némidégen ulugh bir ishni qildim-he!» dep oylishi, yaki bu ishni körgenler «Palanchi-pokunchi qaltis iken, u karamet bir ishni qiptu!» déyishi mumkin. Xudaning wasitichisi bolup, uning teripidin ishlitilishi üchün, insan ajiz («2Kor.» 12:9-10, 13:3-4), yeni özining qabiliyiti yaki küchige tayanmaydighan bolushi kérek («Fil.» 3:3-8); uning tayanchisi peqet Perwerdigar Özidur, uning ishench-ümidi pütünley Perwerdigarda bolidu. Shuning bilen bu ish tamam bolghanda u shan-sherepni pütünley Perwerdigarningkidur dep bilidu — we bashqa ademlermu shuni bilidu — «Pexirlinip maxtighuchi bolsa Rebdin pexirlinip maxtisun!».
Musa peyghember chöl-bayawanda uzun yillarni ötküzgechke, u Xuda ishlitishke muwapiq körgen shundaq «qedirsizler» yaki «elning neziride yoqlar»din bolghan bir wasitichi bolup chiqti. U Xudaning wezipisini ötiginide, özining körgen chongqur terbiyisi we igiligen bilimige tayanmidi. Bundaq déginimiz Xuda Musani Pirewnning aldigha ewetip, Israilni Misirdin qutquzghinida, u köp yil burun özleshtürgen terbiye we bilimni ishletmidi, dégenlikimiz emes; peqet Musa peyghember Xudaning ulugh qutquzushini: «özümning qabiliyiti yaki hékmitidin bolghan» dep hésablimaytti. Lékin Musa xelqini «shamal huwlaydighan dehshetlik bayawan»din bashlap mangghanda («Qan.» 32:10), shübhisizki, uning chölde ötküzgen qiriq yilliq «menisiz künliri»ning tejribisining paydisi chiqip, xéli kargha keldi. Emeliyette, Musaning könglidiki tügün bolsa, «Men Xudaning ishigha yarimaymen» dégendek birxil ishenchsizlik idi («Mis.» 4:10-17).
Axir bérip, uning könglidiki shu tügüni yéshildi; u haman tejribisini yaki bilimini «tayanch» qilmay, peqet Xudaghila tayandi.
Xudaning muqeddes qanun-belgilimilerni ata qilishining «muqeddes chédir» bilen bolghan munasiwiti
Xudaning xelqni qutquzush tertipi bizni Uning yollirini xéli chüshinidighan qilidu: —
(a) |
Xelqning kötürgen nale-peryadini anglap ular üchün bolghan köyümchanliqini körsitishi (4:31) |
(e) |
Ularni Misirdin qutquzushi (5-15-bablar) hemde ularni chöl-bayawanda aman-ésen saqlap, ulargha yémek-ichmek teminlishi bilen Öz küch-qudritini körsitishi (16-18-bablar) |
(b) |
Ulargha muqeddes qanunini tapshurush arqiliq Özining mutleq heqqaniy hem pak-muqeddes xaraktérini ayan qilishi (19-24-bablar) |
(p) |
Israilning otturisida makan qilishqa bolghan arzusini ipadilep, ulargha «Manga bir chédir qurunglar» dep emr qilishi (25-31-bablar). Kéyin Musa Xudagha mundaq dua qildi: «Eger Sen Özüng biz bilen bille mangmisang, bizni bu yerdin chiqarmighaysen» (33:14-15). |
Mushu tertipte biz Xudaning nijatta bolghan muddia-meqsetlirini, yeni axir bérip Öz xelqining qelbliride makan qilishtin ibaret teshnasini köreleymiz. Bizning Xudani tonush, shundaqla Uning bizge bolghan menggülük muddia-meqsetlirini tonup yétish yoli köpinchimiz üchün éytqanda, qedimki Israilning Xudaning meqsetlirini tonush yoligha oxshash tertipte bolidu: —
(a) |
biz Uninggha nale-peryad kötürsek, Uning bizge bolghan méhir-muhebbitini tonushqa bashlaymiz; |
(e) |
U bizning peryadimizni anglap, küch-qudritini körsitidu |
(b) |
U Özining pak-muqeddes xaraktéri toghruluq bizge ögitidu. |
(p) |
U Özining peqet «biz bilen bille» emes, belki «bizde, qelbimizde» makan qilishtiki muddia-meqsitini bizge ayan qilidu («Yuh.» 14:17) |
(t) |
Uning Muqeddes Rohi qelbimizdin orun alghanda, uning muddia-meqsiti emelge ashurulidu! |
«Muqeddes chédir»ning «bésharetlik sxémisi»
Rosul Pawlusning «Rim.» 15:4, «1Kor.»» 10:11 we «Kol.» 2:16-17diki bayanliri boyiche Tewratta barliq xatirilengen ishlar Injil dewridimu Xudaning xelqi üchün köp ibret-sawatlarni béridu; chünki ular biz Mesihde muyesser bolghan bext-beriket we imtiyazlarni aldin’ala körsetti. «Ibraniylar»ning muellipimu «muqeddes chédir»ni bügün étiqad arqiliq bizge nésip bolghan ershtiki emeliyetlerning nusxisi yaki sayisidur, dep alahide körsitidu («Ibr.» 9:1-5, 23, 10:1-2).
Shuning üchün biz chédirning barliq tepsilatlirining (hetta «hoylining xadiliri»ning atmish mis teglikidin tartip «öchke tiwitidin ishlengen yopuq»ning ikki parchisini bir-birige baghlaydighan «ellik mis ilmek»kiche (öz waqtida téxi emelge ashurulmighan), hemmisining Mesihde bolghan nijatni aldin’ala ayan qilidighan birxil rohiy ehmiyiti bar, dep ishinimiz. Injilning birnechche qisimlirida oqurmen bu «bésharetlik sxéma»ning bezi jehetlirining chüshendürüshini köreleydu.
«Bésharetlik sxéma»ning eng éniq we muhim teripi bolsa intayin addiydur; muqeddes chédirda birinchidin Xudaning huzuri «ap’aq bir tam» bilen, yeni hoylisining perdisi bilen tosalghan. Perde besh gez égizlikte bolghachqa, insan hoylining ichini körelmeytti. Shübhisizki, hoylisining shu égiz aq kanap rextlik perdisi Xudaning mutleq heqqaniyliqini körsitidu — insan uning sirtida turghanda ichini körelmeytti we uningdin ötüp kirelmeytti («Weh.» 15:6, 19:8, 14ni körüng).
Ikkinchidin Xudaning huzuri chédir bilen yoshurunatti. Xudaning julasi chédirning ichide bolghini bilen, u insanlarning közlirige yoshurun idi; chünki chédir bek qélin bolup, töt qat perde-yopuq bilen tosulghan. Xudaning parlaq shan-sheripi bügünmu téxiche insanning közliridin yoshurun turidu («1Tim.» 6:1). Halbuki, hoylida, andin chédirining özide bir «kirish éghizi» bardur! Emdi biz bügün bu «kirish éghizi»ni qeyerdin tapimiz? Jawabni Injildin tapimiz; chünki Rebbimiz Eysa Mesih Özi toghruluq nahayiti éniq qilip bizge: «Men Ishikturmen» («Yuh.» 10:9) andin «Men Yoldurmen» deydu («Yuh.» 14:6).
Rebbimizning ölümide bu ishning toluq ehmiyitini körimiz: «We mana, shu peytte ibadetxanining ichkiri perdisi yuqiridin töwenge ikki parche bölüp yirtildi. Yer-zémin tewrinip, tashlar yérildi,...» («Mat.» 27:51). Bu ish, derweqe, étiqad qilghuchi barliq kishiler üchün Xudaning huzurigha baridighan yolni menggü ochuq turidu, dep körsitidu. Bu yol «yirtilghan perde»din, yeni Mesihning yirtilghan et-ténidin ötidu («Ibr.» 10:20).
Muqeddes chédirning «bésharetlik sxéma» bolghanliqining nurghun bashqa tereplirimu bardur. Xuda buyrusa, bularni ayrim yerde tepsiliyraq sherhleymiz. Shundaq déginimiz bilen bilginimiz intayin chekliktur, bu bizning chédirning herqaysi inchike tepsilatlirini chüshendüreleymiz, dégenlikimiz emes (Xuda bizni telwilerche tesewwurlardin saqlisun!). Shundaqtimu, chédirning chüshengili bolidighan köp jehetliri bar; bularni chüshinip yetsek, étiqad qedemlirimizge righbet bérip küchlendüridu.
Oqurmenler muqeddes chédirning türlük qisimliri, shundaqla kahinliq kiyimlerni süpetleydighan resim-sxémilarnimu körsun.