Tewrat 1-qisim
«Yaritilish»
Kirish söz
Tewratning bu qismi Xudaning alemni apiride qilghanliqi we Uning alemni yaritishtiki meqsetliri toghrisida yézilghan qimmetlik xatiridur. Bu bizning Xudani we insanlarni chüshinishimizge nisbeten bizni qimmetlik asaslar bilen teminleydu. Mezkur kitabni biz qisqartip «Yaritilish» yaki «Alemning yaritilishi» depmu ataymiz.
Bu kitabta, konkrét halda (1) Xudaning herqaysi maddiy shey’iler, haywanatlar, shundaqla axirida insanni yaratqanliqi; (2) Xudaning insanni yaritishida, insan Men bilen sirdash-dostluq munasiwette bolsun dégen muddia-nishanliri; (3) insanning gunah sadir qilishi bilen shu dostluq munasiwetning üzülgenliki; (4) Xudaning mölcherligüsiz bedel tölep insanning Özi bilen bolghan munasiwitini eslidiki meqsitidikidek eslige keltürüsh jeryanining bashlinishi qatarliqlar xatirilinidu.
Shunga «Alemning yaritilishi» kitabini herqaysi jehetlerdiki «bashlinishlar bayan qilinghan kitab» déyishkimu bolidu.
Shuning bilen biz ushbu kitabtin: — alemning yaritilishi, bolupmu insanning yaritilishi toghruluq birdinbir heqiqiy xatirini; Xudaning «insanni Öz süret-obrazida, Özige oxshash qilip» yaritishining meqsetlirini; insanning gunahqa pétishini; Xudaning insanlarning gunahi tüpeylidin insanlarning üstige chüshürgen birinchi jazasini, shundaqla gunahtin qutquzidighan nijati toghruluq wedisini; insanlarning tunji gunahni sadir qilghandin kéyin tézla hertürlük buzuqchiliq we butpereslikke pétip qalghanliqini; Xudaning pütkül insanlargha chüshürgen ikkinchi éghir jazasini, yeni Nuh peyghemberning dewride yer yüzige ewetken topanni; insanlargha chüshürgen üchinchi éghir jazasini, yeni insanlarning tilini «Babil munari»da xilmu-xil qilip bölüwetkinini we shundaqla tilni bölüwétish arqiliq Sheytanning insanlargha qaratqan wesweslirini chekligenlikini; Ibrahimning butperesliktin ayrilip, yekke yigane Perwerdigargha ibadet qilishqa chaqirilghanliqini; Ibrahimgha herxil sinaq-qiyinchiliqlar arqiliq ögitilgen ajayib sawaqlarni; Ismail we Ishaqning tughulushi we ularning tarixini; Esaw we Yaqupning tughulushi we ularning tarixini; Yüsüpning tughulushi we uning tarixini tapalaymiz.
Xudadin qorqidighan barliq mömin bendiler Tewratning bu birinchi qismining muellipini Musa peyghemberning özi dep étirap qilidu. Halbuki, ushbu tarixta xatirilengen barliq weqeler Musa peyghember dunyagha kélishtin bir-ikki ming yil ilgiri yüz bergenidi. Undaqta, bu tarix Musa peyghemberge qandaq yolda tapshurulghan? «Alemning yaritilishi»din shuni bayqaymizki, kitabta awwal Xudaning alemni yaritishi teswirlinidu, andin on bir «ayrim tarix» bayan qilinidu. Herbir tarixiy qisim «töwende palanchi-pükünchining dewrliri... (xatirilinidu)» yaki «töwende palanchi-pükünchining tarixi... (xatirilinidu)» dégendek sözler bilen bashlinidu. Mushu yerdiki «dewr» yaki «tarix» ibraniy tilida «tolidot» dégen söz bilen ipadilinidu; shuning bilen bu on bir qisim bezide «on bir tolidot» depmu atilidu.
Qedimki zamanlarda tarixlarning köpinchisi sapal yaki tash taxtaylargha xatirilinetti. Eger tarix bek uzun bolup ketse, birnechche taxtaylar ishlitishke toghra kéletti; shundaq bolghachqa, taxtaylarning tertipini saqlash üchün herbir taxtaydiki axirqi jümle kéyinki taxtayning béshida tekrarlinatti. «On bir tolidot»ta biz del mushundaq nusxilarni bayqaymiz. Démek, bir «tolidot»tiki axirqi sözler kéyinki «tolidot»ning béshida qaytilinidu. Shunga, «Alemning yaritilishi»ning tarixliri eslide tash yaki sapal taxtaylar üstige pütülgen, dégen xulasige kélimiz. Xudaning orunlashturushliri bilen Musa peyghember shu taxtaylargha ige bolup, Muqeddes Rohning yolyoruqi we körsetmiliri bilen shu taxtaylardiki tarixlarni tertipke keltürüp, ularni bir kitab qilip jem qilghan, dep qaraymiz. Shuning üchün Musa peyghemberning «Alemning yaritilishi» kitabigha nisbeten roli shu boldiki, u bu kitabning resmiy muellipi emes, belki Xudaning wehiysige egiship, yüz bergen weqelerni «toplap retligüchi» yaki «mezkur toplamning muherriri» bolghan. Uning mushu tarixlarni toplighan waqti texminen miladiyedin ilgiriki 1475-yili bolushi mumkin.
«Tolidotlar» bolsa töwendikidek: —
Muqeddime: |
— Alemning yaritilishi (1:1-2:3) |
1-tolidot (tarix): |
— «Asman-zéminning tolidoti» (2:4-4:26) |
2-tolidot (tarix): |
— «Adem’atining tolidoti» (5:1-6:8) |
3-tolidot (tarix): |
— «Nuhning tolidoti» (6:9-9:29) |
4-tolidot (tarix): |
— «Nuhning oghullirining tolidoti» (10:1-11:9) |
5-tolidot (tarix): |
— «Shemning tolidoti» (11:10-26) |
6-tolidot (tarix): |
— «Terahning tolidoti» (11:27-25:11) |
7-tolidot (tarix): |
— «Ismailning tolidoti» (25:12-18) |
8-tolidot (tarix): |
— «Ishaqning tolidoti» (25:19-35:29) |
9-tolidot (tarix): |
— «Esawning tolidoti» (36:1-8) |
10-tolidot (tarix): |
— «Édomlarning atisi Esawning tolidoti (uning ikkinchi tolidoti)» (36:9-37:1) |
11-tolidot (tarix): |
— «Yaqupning tolidoti» (37:2-50:37) |
Mezmun: —
Mezmun jehettin bölsek bölünmiler töwedikidek bolidu: —
1. |
Muqeddime: — Alemning yaritilishi (1:1-2:25) |
2. |
Gunahning alemde peyda bolushi (3:1-24) |
3. |
Adem’atining ewladliri (4:1-5:32) |
4. |
Nuh peyghember, topan balasi (6:1-9:29) |
5. |
Nuhning ewladliri; dunyadiki barliq el-milletlerning nesebnamisi (10:1-32) |
6. |
Babil munari; Xudaning insanning tilini qalaymiqanlashturuwétishi (11:1-9) |
7. |
Ibrahimning chaqirilishi we uning terjimihali (11:10-25:11) |
8. |
Ibrahimning ewladliri — Ismail we Ishaq (25:12-45:28) |
9. |
Yaqupning jemeti; ularning Yüsüpning wasitisi bilen acharchiliqtin qutulup, Misirgha chüshüshi we shu yerde olturaqlishishi (46:1-50:26) |
«Alemning yaritilishi»da oqurmenlerge tunji qétim Xudaning mahiyiti, xaraktéri we yolliri toghrisidiki yéngi muhim heqiqetler tonushturulghanliqi üchün bu muhim témilar üstide adettikidin sel uzunraq «qoshumche söz» qoshtuq. Lékin bu qoshumche sözlirimiz oqurmenlerge bu témilar toghruluq pütünley tepsiliy uchur teminliyelishi natayin. Biz peqet her témida bayqighinimizni we oylirimizni éytip bérimiz; bu oylirimizni oqurmenlerning Muqeddes Kitabni dawamliq tekshürüp-izdinishlirige yardimi bolsiken dep ümid qilimiz.
••••••••
Qoshumche söz
«Xuda» dégen nam ibraniy tilida («Elohim») dep élinidu
Ibraniy tilining mundaq qiziq ikki alahidiliki bar. Birinchi, bezi sözler peqet köplük sheklide ipadilinidu. Ibraniy tilida «sular» («mayim») dégen köplük shekilla bar; «su» dégen birlik shekil yoq. «asmanlar» («shamayim») dégen köplük shekilla bar; «asman» dégen birlik shekil yoq. Ibraniy tilida adette «Xuda» déyelmeydu, «Xudalar» («Elohim» yaki «Élohim») déyilidu, lékin menisi yenila «Xuda»dur. «Xuda» «birlik shekil»de ipadilense, «El» déyilidu, mesilen «El-Shaday» (Hemmige Qadir Xuda). Bu shekil az uchraydu.
Ikkinchidin, ibraniy tilida «köplük»ni bildüridighan ikki xil «qoshumche» bar. Birinchi qoshumche «-ot» bolup, «ikki»ni bildüridu; ikkinchi qoshumche «-im» yaki «-him» bolup, «üch» yaki «üchtin köp»ni bildüridu. Uyghur tilidiki «kitab» dégen sözni türlep körsetsek uning shekilliri mundaq bolatti: —
«Kitab» — birla kitab
«Kitabot» — ikki kitab
«Kitabim» — Üch yaki üchtin köp kitab.
Ibraniy tilida «Xuda» birlik sheklide ipadilense, «El» déyilidu. Biz buni adette «Ilah» yaki «Tengri» dep terjime qilduq.
Emdi yene «Alemning yaritilishi» 1:1ni köreyli: — «Muqeddemde Xuda asmanlar bilen zéminni yaratti».
Derweqe, «Xuda» dégen söz mushu yerde ibraniy tilidiki «Elohim» dégen sözning terjimisi. Yuqirida déginimizdek, «Elohim» «köplük», yeni «üch, yaki üchtin köp» shekilde ipadilinidu. Shundaq bolsimu, uning bilen munasiwetlik péil bolsa «birlik shekli»de ipadilinidu. Shuning bilen Muqeddes Kitabning: — «Muqeddemde Xuda asmanlar bilen zéminni yaratti» dégen birinchi jümliside «Xuda» dégen söz «üch yaki üchtin köp» dégen shekilde, yeni «Elohim» dégen shekilde ipadilinidu, lékin péil («yaratti») bolsa «birlik shekli»de ipadilinidu. «Yaratti» dégen péil «ikkilik sheklide» yaki «köplük sheklide» uchrimaydu.
Ibraniy tilida eger bu jümlining igisi Xuda «birinchi shexs» bilen ipadilense, undaqta «yaratti» dégen péil «yarattuq» déyilmey, yenila «yarattim» déyiletti.
Démek, Muqeddes Kitabning birinchi jümliside Xuda köplük shexste bolsimu, birla shexstek ish köridu, dégen uqum puritilidu. Köp alimlar bu uqumgha asasen Xuda «üchning birliki» yaki «üch bir gewde», dep chüshendüridu. Gerche shundaq bir ipade muqeddes yazmilarda biwasite tépilmisimu, bu heqiqetni Tewratta hem Injilda roshen körsitilgen bir telim, dep ishinimiz.
Tewratta xatirilengen Xudaning herqandaq ish-heriketliride «elohim» dégen nam ishlitilgen bolsa, shu ayetlerning hemmiside dégüdek Xudaning herikiti «birlik shekli»diki péil bilen ipadilinidu.
Perwerdigar dégen nam (ibraniy tilida «Yahweh»)
Tewratta «Perwerdigar» dep terjime qilinghan sözning ibraniy tilidiki teleppuzi «Yahweh» dep élinishi mumkin. «Misirdin chiqish» dewride Musa peyghemberge ata qilinghan wehiy boyiche bu namning menisi «Ezeldin Bar Bolghuchi», «Menggülük Bolghuchi» yaki «Özüm Bardurmen» dégendek bolidu («Mis.» 3:15). «Yahweh» dégen nam «Alemning yaritilishi» 2:4de birinchi qétim ishlitilgen. Xuda her qétim insan bilen ehde békitken chaghlirida yaki insan bilen yéqin munasiwette sözligen chaghlirida asasen shu nam körülidu; sewebi shübhisizki, shu nam Uning özgermes mahiyitini, üzülmes köyümchanliqini we özgermes méhribanliqini, shuningdek Uning herdaim herbir wede sözliride tewrenmey ching turidighanliqini tekitleydu. Parsche «Perwerdigar» dégen bu söz shu menige eng yéqin kélishi mumkin, chünki Perwerdigar dégen sözning Pars tilidiki menisi «Xewer Alghuchi» «Perwish Qilghuchi» dégenlik bolidu. Bezi alimlar uni yene «Daim Bolghuchi» depmu terjime qilidu.
Bezide shéirlarda «Yahweh» dégen nam «Yah» dep qisqartilip élinidu.
Kim yaritish jeryanini körgen?
Xudadin bashqa héchkim yaritish jeryanining birinchi basquchigha guwahchi bolghan emes, elwette. «Asman-zémin»ni yaratqandin kéyin andin perishtiler guwahchi bolghan («Ayup» 38:7). Adem Xudaning axirqi yaratqini idi. Undaqta, Musa peyghember mezkur kitabtiki «yaritilish bayanliri»ni nedin aldi?
Jawab shuki: — (1) Xuda bularning melumatlirini Adem’atimizgha tapshurghan, andin u ewladliri üchün xatiriligen, yaki (2) Xuda bu xewerlerni biwaste wehiy bilen Musagha tapshurghan.
«Yaritilish xatiriliri»ning rasttinla Xudaning biwasite wehiyliri ikenlikini ayan qilidighan köp ispatlar bar. Töwende «Yaritilish xatirisi»de bolghan «yette»ler» toghruluq izahatlirimizni körüng.
Xudaning alemni yaritish jeryanida bir «ariliq» bolghanmu?
1:1-2 «Muqeddemde Xuda asmanlar bilen zéminni yaratti. U chaghda yer bolsa shekilsiz we qupquruq halette boldi; qarangghuluq chongqur sularning yüzini qaplidi...».
Tewratshunaslarning ikkinchi ayetning birinchi qismining menisi toghruluq asasen ikki xil pikri bolup kelmekte. Bu pikirlerni towendikidek ixchamlaymiz: —
(1-pikir) «1- we 2-ayetler asasen alemning yoqluqtin yaritilishini teswirleydu».
Shuning bilen ular ikkinchi ayetning birinchi qismini «u chaghda yer bolsa shekilsiz we qupquruq halette boldi» we shundaqla «qarangghuluq chongqur sularning yüzini qaplighanidi» dep chüshinidu. Bashqiche éytqanda, birinchi we ikkinchi ayet asasen Xudaning yaritish jeryanini bashlighan chaghdiki yer-zéminning eslidiki «xam eshya»sining deslepki sheklining bayan qilinishidur. Bu pikirge asasen, yaritilish birinchi küni 1-ayet hem 2-ayette éytilghan ishlarni we 3-5-ayettiki ishlarni öz ichige alidu.
(2-pikir) «Shekilsiz we qupquruq halet» hem «qarangghuluq» dégen ibariler melum birxil apetning aqiwitining bayanidur».
Bu pikir boyiche ikkinchi ayetning birinchi qismini «u chaghda yer bolsa shekilsiz we qupquruq halette boldi» we shundaqla «qarangghuluq chongqur sularning yüzini qaplidi» dep chüshendüridu, shundaqla 1-ayet hem 2-ayettiki ishlar arisida waqti namelum bolghan bir ariliq bar. Muqeddes yazmilardiki «shekilsiz we qupquruq halet» (ibraniy tilida «toxu waboxu») dégen ibare uchrighan bashqa yerlerdin bundaq pikirge ispat keltürülidu. Mesilen, «Yesh.» 34:11 we «Yer.» 4:23de del bu ibare ishlitilip, Xudaning jazasining aqiwitini körsitidu. Ibaridiki birinchi söz («toxu» — «quruq» yaki «bikar») Tewratta yigirme qétim ishlitilidu. Bu yigirme qétimning hemmiside selbiy menide ishlitilidu. Sheytanning alem apiride bolghanda isyan kötürgenliki toghruluq wehiyler («Yesh.» 14:4-23 we «Ez.» 28:11-16)ge qarighanda, mushu yerdimu «shekilsiz we qupquruq» we «chongqur sularni qaplighan qarangghuluq» dégen haletler del shu isyanning netijisi dégen közqarash mentiqighe tolimu uyghun bolidu. Yene kélip, Adem’atimiz Érem baghda turghuzulghan waqtida wezipisi: «Ishlep, perwish qilish» idi (2:15). Ibraniy tilida ikkinchi söz «sxamar» bolsa, «perwish qilish» «közet qilish» yaki «qarawul bolush» dégen menini öz ichige alghachqa, melum düshmenning yéqinla yerde ikenliki purutup bérilidu. Halbuki, mushu yerde shu düshmenning kim ikenliki biwasite éytilmaydu.
Yuqiriqi tékisttiki ispatlargha asasen biz ikkinchi pikirge mayilmiz. Ikkinchi pikirdikiler ichide «ariliqtiki apet»ning tepsilatliri toghruluq yene besh xil pikir bar. Sharaitlar yar berse bu pikirler toghruluq ayrim kitabta muzakire qilmaqchimiz. Ishenginimizdek ikkinchi közqarash toghra bolsimu, tékistte apet chüshürülüp, Xuda «yaritish» ishini yéngidin bashlighiche qanchilik waqit ötkenliki toghruluq melumat yoq; ariliqtiki waqit intayin qisqa bolghan bolushi mumkin.
«Sularni ayrish» — «su qatlimi»
«Andin Xuda: «Sularning ariliqida bir boshluq bolsun we sular yuqiri-töwen ikkige ayrilip tursun» — dédi. Shuning bilen Xuda bir boshluq hasil qilip, sularni boshluqning astigha we boshluqning üstige ayriwetti; ish ene shundaq boldi».
Bu ayetlerge mumkinchiliki bar bir tebir shuki, Xuda yer-zéminni yaratqanda pütkül yer sharini qaplap turghan sudin terkib tapqan chong bir qatlam bar idi. Uningdiki shu quyash, ay we yultuzlarning nurini normal halette yer sharigha ötküzetti, lékin su qatlimi yer-zémingha ornitilghan bir «parnik»tek bolatti; netijide, pütkül yer yüzide, hetta shimal we jenubiy qutuplardimu mötidil, rahetlik témpératurilarni hasil qilatti; u qatlam yer yüzidiki barliq janiwarlarni ziyanliq, hayatliqni halak qilghuchi «boshluq radiyatsiyesi»ning tesiridin qoghdaytti.
Yer sharining ikki qutupida «tashqa aylanghan» köp xil ösümlük we janiwarlarning tépilghanliqi shu qutuplarning eslide issiq yaki mötidil kilimatliq ikenlikini ispatlaydu. Étiqadi bolghan köp biologlarning qarishiche Nuh peyghember dewridiki topanning yérimi shu «su qatlimi»ning ghulishidin hasil bolghan, yérimi yer astidiki wolqanliq heriketlerdin hasil qilinghan, dep qaraydu — 7:11ni körüng. «Su qatlimi»ning ghulishi we uningdiki «boshluq radiatsiyesi»ni tosidighan «mudapielik qalqan»ning élip tashliwétilishi topandin kéyinki waqitta insaniyetning ömrining tuyuqsiz qisqarghanliqini chüshendüreleydu (mesilen, Nuh 950 yil ömür körgen (9:29), Ibrahim 175 yil ömür körgen (25:7), Yüsüp 110 yil ömür körgen (50:26).
Yene bir ishni dep ötkümiz bar; biologiye penliri bilen shughulliniwatqan oqurmenler «karbon 14 (C14) arqiliq dewr békitish» usuli boyiche, nurghun «tashqa aylanghan haywanlar»gha birnechche milyon yilliq tarixi bar dep höküm chiqirilidighanliqini bilidu; lékin emeliyette ular peqet birnechche ming yil ilgiri tirik bolghan haywanlar bolushi mumkin; chünki bularning: «nechche miliyon yil bolushi»ni atmosféra radiatsiyesining topan waqtida tuyuqsiz örlep kétishi hasil qilghan, xalas.
«Alemning yaritilishi»diki «yette kün» 24 saetlik künlermu?
Tarixta, alimlarning beziliri: «yaritilishtiki «yette kün» 24 saetlik kün emes, belki ular simwol xaraktérliq bolup, «yette kün»ning herbiri uzun bir dewrni yaki éonni bildüridu» dégen közqarashni otturigha qoyup kelgen. Bu emeliyette «Alemning yaritilishi»diki bayanlarni hazirqi zaman pen-téxnika neziriyeliri bilen, yeni alemning milyon yaki milyard (bilyon) yilliq tarixi bar dégen közqarashlar bilen birleshtürüshke urunushtur. Muqeddes yazmilardiki bezi yerlerde «kün» birnechche yillarni bildürgini bilen (mesilen, «Yar.» 2:4, «Qan.» 12:8, 32:35, «Yer.» 30:7 we «Yoél» 1:15, 3:14, 18 we «Perwerdigarning küni»ni körsetken ayetler) «birinchi kün», «ikkinchi kün» qatarliq ibariler yaki «kech bilen seher» dégen ibariler bilen ishlitilginide (mesilen, «Yar.» 1:5, 8 qatarliqlar), adette normal 24 saetlik künlerni körsitidu; shuning üchün biz «Alemning yaritilishi» 1-babtiki «kün»ni héchqandaq bashqa menide chüshinishning sewebi yaki hajiti yoq, dep qaraymiz.
«Öz türliri boyiche» dégen ibare
Mesilen: «Xuda yene: «Yer herxil ösümlüklerni, uruqluq otyashlarni, méwe béridighan derexlerni türliri boyiche özide ündürsun! Méwilerning ichide uruqliri bolsun!» déwidi, del shundaq boldi; yerdiki ösümlüklerni, yeni uruq chiqidighan otyashlarni öz türliri boyiche, méwe béridighan, yeni méwilirining ichide uruqliri bolghan derexlerni öz türliri boyiche ündürdi» (12:1-13).
«Öz türliri boyiche» dégen ibare 11-, 12-, 24- we 25-ayette körülidu. Mushu ibaride körsitilken asasiy mene shuki, herbir türlük ösümlük yaki janiwar Xuda teripidin békitilgen asasiy terkibi we qurulmisi boyiche neslini qaldurup köpiyidu. Itlar jüplinip nesillengendin kéyin bezide chong, bezide kichik küchüklerni küchükligini bilen, qaldurulghan nesiller beribir itlardin ibarettur, xalas, bashqa birxil janiwarlargha aylandurulghan yaki «tedrijiy tereqqiy qilghan» emes. Dunyadiki herbir it dunyadiki bashqa itlar bilen nesillineleydu, biraq müshük yaki maymunlar bilen nesillinelmeydu. Melum bir türlük haywan herxil shekil, rengde, we chong-kichik bolghini bilen bular bezi alimlarning éytqinidek «tedrijiy tereqqiyatning ipadiliri» emes. Eksiche neslidin-neslige herbir it we müshük asasiy gén qurulmisi jehette op’oxshash turiwéridu. Darwin teshebbus qilghan «tedrijiy tereqqiyat neziriyesi» boyiche, melum haywanlarning melum bir türi muhitning bésimi yaki özgirishi bilen, milyonlighan yillarning ötüshi bilen bashqa bir haywan türige aylinidu; biraq 250 yildin béri paléontologlar yer yüzining bulung-puchqaqliridin kolap-qézip chiqarghan tashqa aylanghan haywanlarning ichide melum türdiki haywanning bashqa birxil haywangha özgirishidiki atalmish «ariliqtiki shekli»ge birer misalmu tapqan emes.
Darwinning xudasizliqni algha sürmekchi bolup teshebbus qilghan «tedrijiy tereqqiyat neziriyesi» toghrisida sehipe cheklimisi bolghachqa mushu yerde tepsiliy toxtalmiduq. Halbuki, uning «tedrijiy tereqqiyat neziriyesi» yéqinqi yillarda «mentiqige uyghun emes» dep qaralghan bolsimu, lékin tebiiy penlerni asas qilghan aliy mektepler uning ornigha héchqandaq nerse tapalmay qaldi. Ular Yaratquchi bolghan Xudagha ishinishning ornigha, 250 yilliq netijisiz kolap izdeshlerdin kéyin ular yenila qarighularche «künlerning biride» ademni qayil qilghudek tedrijiy tereqqiyat jeryanini körsitidighan melum birxil ispatni kütüshni xalaydu.
Insan — «Xudaning obraz-süriti»dur
«Öz süret-obrazimizda, bizge oxshaydighan qilip insanni yaritayli» (26:1)
Roshenki, Xuda mushu yerde perishtilerge sözligen emes; chünki perishtiler héchqandaq nersini yaritish küch-qudritige ige emes; uning üstige, insanlar héchqachan «perishtilerning obrazi» yaki «perishtilerning süriti» dep teswirlengen emes.
Shunga «Elohim» toghrisidiki izahatimizdek, mushu yerde Xuda («Elohim»)ning «yaritayli» dégen sözidin Xudaning Özining «Üch bir gewde» ikenlikining éniq bir ipadisi körünidu, dep ishinimiz.
Undaqta, «Xudaning süret-obrazi» dégen ibare némini körsitidu?
Bu yerde tilgha élinghan «süret-obraz» we «oxshaydighan» qilish bolsa jismaniy oxshashliqni emes, belki birxil rohiy oxshashliqni hem ichki dunyadiki oxshashliqni körsitidu. Shunga yaghach yaki tashtin jansiz bir mebud yasap: — «Mana Xudaning oxshishi!» déyishke qet’iy bolmaydu we shundaq qilish Tewratta qet’iy men’i qilinghan. Chünki undaq jansiz bir nersini «Xudaning oxshishi» déyish tirik Xudagha haqaret keltürgenlik bolidu. «Xudaning obraz-süriti» insanning rohida we xaraktérida mewjut bolup turidu. Shunga desleptin tartip biz bu ishta Xudaning menggülük muddia-meqsitini körüp yételeymiz; Xudaning meqsiti del «Insan Méning xaraktérim we tebiitimde bolsun» dégendin ibaret bolup, uning ikki ulugh teripi bar: — (1) Insan pütkül alemge Xudaning shan-sheripini eks ettüreleydighan bolush. Buningdinmu ulugh teripi shuki: (2) Insan Xudaning hemrahliqidin huzurlinip, Uning ichki sirlirigha we oylirigha ortaq bolushi kérek. Shunga, shundaq éytishqa boliduki, Xudaning insanni yaritishi Öz könglidiki ishlarni chüshinidighan bir hemrahni barliqqa keltürüsh üchün idi.
Xudaning Adem’atimizdiki bu obrazi uning gunahi tüpeylidin intayin xunükleshken, buzulghan we insanning Xuda bilen bolghan alaqisimu üzülgenidi. Gerche shundaq bolsimu, hetta gunahkar insanda yenila Xudaning obrazi gahi chaghlarda ipadilinidu; mesilen, bir-birimizge méhribanliq körsetsek, tebietning körkemlikidin huzurlansaq yaki özimiz birer nadir eser ijad qilsaqmu Xudaning tebiiti qaytidin bizde bezide eks étidu.
Xudaning insanda bolghan «süret-obraz»i toghrisidiki birnechche jehetlerni körüp öteyli. Bu jehetlerni toluq sherhlimekchi emesmiz, peqet oqurmenler üchün paydiliq bolghan hem oylinishqa erziydighan birnechche témilarni körsetmekchimiz: —
(a) Xuda insanning Özidek méhriban bolushini hem shu méhribanliqi bilen bashqilargha méhir yetküzüshini, Özi némidin nepretlense, insanningmu shuningdin nepretlinishini xalaydu; shuningdek Xuda Özi köchürümchan, sewr-taqetlik, rehimdil, köyümchan we séxi bolghinidek insanningmu shundaq bolushini, shundaqla Uning Özining barliq yaxshi xususiyetlirige insanningmu ige bolushini xalaydu.
(e) Xuda insanlargha «yaritish qabiliyiti»ni ata qilghan — bu «yaritish qabiliyiti» bolsa Öziningkidek «yoq»tin emes, belki xam eshyalardin yaki xam matériyallardin güzel nersilerni yasash qabiliyitidin ibaret.
(b) Xuda insanlargha tallash qabiliyitini ata qilghan (buningda insanlarning tallash dairisi Uningkidek keng bolmaydu, elwette).
(p) Xuda eslide insanlargha yer yüzidiki haywanat we ösümlüklerni idare qilish imtiyazini, shundaqla ulardin xewer élish hemde ularni perwish qilish mes’uliyitini ata qildi (1:26-27). Buningdin biz insanlarning Xudaning pütkül alemni idare qilidighanliqini we uningdin xewer alidighanliqini chüshineleymiz.
(t) Er-ayal méhir-muhebbetlik bolsa, Xudaning «süret-obraz»i shuningda Öz ipadisini tapidu, shuningdek Xudaning Özide shundaq bir méhir-muhebbetning barliqi ayan qilinidu; Injilda éytilghandek «Xuda Özi méhir-muhebbettur» («1Yuh.» 4:8).
Adem’atimizning gunahi seweblik uning barliq ewladlirining uning gunahliq tebiitini miras qilishi tüpeylidin, Xudaning insanda bolghan «süret-obraz»i tolimu xunükleshken hem buzulghan bolsimu, Xudaning insanda bolghan ulugh we ebediy muddia-meqsitide héchqandaq özgirish bolghini yoq. Xudaning Mesih arqiliq keltürgen nijatining meqsiti shuki, insanni Özi bilen eslidiki inaqliq alaqige qayturush, shundaqla Muqeddes Rohining küch-qudriti bilen «Xudaning süret-obrazi»ni qaytidin yaritishtin ibarettur. Bu nijatni Mesih Özige iman éytqan barliq mesihiyler (Eysani Reb dep tonughuchilar) üchün bedel tölep teyyarlighan, shundaqla Uninggha teshna bolghan barliq kishilerge ata qilishqa teyyar turidu.
«Alemning yaritilishi»diki «yette»ler
«Alemning yaritilishi» dégen kitabning ibraniy tilidiki nusxisida «yette» dégen reqem köp uchraydu. Oqurmenlerge roshenki, Muqeddes Kitabta «yette» dégen reqem köp qétim «mukemmellik» yaki «tamamlanmaq» dégen uqumni bildürgen. Uning Xudaning qilghanliri bilen munasiwetlik yerliri az emestur. Bularning hemmisini bu yerde körsitish mumkin emes, peqet töwende 1:1-2:3tiki birnechche misallarnila körsitimiz: —
(a) |
«Alemning yaritilishi»ning yette küni bar. |
(e) |
«Alemning yaritilishi»ning mushu birinchi qismida (1:1-2:3de) yette abzas bar. |
(b) |
1-ayette yette söz bar; mushu jümlide 28 herp, yeni 7sh4 herp bar. |
(p) |
2-ayette 14, yeni 7sh2 söz bar; |
(t) |
Bu qisimning asasiy mezmunini körsitidighan üch isim bar, bularning herqaysisining ishlitilish sani yettining melum hessisi bolidu: |
(i) |
«Xuda» («Elohim») dégen söz 35 qétim (5sh7) körünidu; (ii) «Zémin» dégen söz (erets) 21 qétim (3sh7) körünidu; (iii) «asman» (yaki «asmandiki boshluq») («shamayim») 21 qétim (3sh7) körünidu; |
(ch) |
Yette asasiy ish toghruluq «hasil qilinsun» yaki «hasil bolsun» dep éytilidu. |
(j) |
Birinchi abzasta «yoruqluq» we «kün» jemiy yette qétim körünidu. |
(x) |
2- we 3- abzasta «sular» dégen söz yette qétim körünidu. |
(d) |
5- we 6-abzasta ibraniy tilida «hayat» dégen söz yette qétim körünidu. |
(r) |
«yaxshi körünidu» dégen ibare yette qétim körünidu. |
(z) |
Yettinchi abzastiki merkiziy söz del «yettinchi kün». |
(zh) |
Yettinchi abzasta (yettinchi kün toghruluq) (2:1-3de) jemiy 35 söz bar; otturidiki üch ibarining herqaysisida yette söz bar we herqaysisida «yettinchi» dégen söz körünidu. |
Ibraniy tilidiki herbir herp reqemnimu bildüridu (mesilen, «alef» (a) 1ni, «bet» (e) 2ni bildüridu). «Alemning yaritilishi»ning bu birinchi qismi (1:1-2:3)diki «tizilghan herpler» san dep qaralsa, undaqta uningda 150din artuq «yette»ge munasiwetlik ajayib matématikiliq emel körünidu. «Alemning yaritilishi»da «yette» dégen reqemning shundaq tilsimat orunlashturulushi mezkur yazmini yazdürghuchining Xudaning Özi ikenlikini ispatlaydu, shundaqla Xudaning mukemmelliki yaratqan alemde roshen bolidighanliqini körsitidu (yuqirida körginimizdek, «7» dégen reqem Muqeddes Kitabta daim dégüdek «mukemmellik» yaki «tamamlimaq» dégen menilerni süretleydu yaki körsitidu).
«Xuda aram aldi»
«Xuda aram aldi» dégen ibare dégen sherhchi alimlarni sel qaymaqturup kelgen. Ibraniy tilidiki «aram élish» («shabat») dégen sözning asasiy menisi «toxtash» dégen uqumni bildürsimu, yenila «aram élish» dégen meninimu öz ichige alidu. Xuda kéyin Israil xelqige herbir yette kün ichide bir künni dem élish küni qilinglar, dep emr qilghan; shu küni «shabat küni» dep atalghan. Lékin Xudaning Özi esla charchimaydu hem hérip qalmaydu («Yesh.» 40:28). Undaqta U qaysi jehette «aram aldi»?
Bu söz Xuda Özi hemme nersini yaratqandin kéyin, Özining ijad qilghanliridin «rahetlinip» huzur élishini körsetken emesmu? Tewrat «Alemning yaritilishi» dégen qismini oqughanséri, mesilen 1:4, 10, 18, 21, 25 we bolupmu 31-de del shundaq ish puritilidu: — «Xuda hemme yaratqinigha qarap turdi, mana ularning hemmisi intayin yaxshi idi». Insan «Xudaning obrazi boyiche yaritilghan» bolup, ularmu birer ijadiyetni barliqqa keltürgendin kéyin, oxshashla «aram alghach» uningdin huzurlanmamdu?
«Xudaning aramliqi» Uning jismaniy jehette «charchighini»din eslige kélishi emes, belki ibraniy tilidiki «shabat» dégen sözning menisini öz ichige alghan huzurlinishni körsitidu. «Shabat»ning birinchi menisi «toxtash», uning «aram» dégen menisimu bar («aram» ibraniy tilida «nuxam» dégen söz bilenmu ipadilinidu. Bu sözdin «Nuh» dégen isim chiqidu («Yar.» 5:29ni körüng). Injilda, bolupmu «Ibraniylargha» 4-babta, bizge bu ulugh téma üstidiki téximu köprek wehiyler teminlinidu. Shu mektuptiki «qoshumche söz», «Xudaning aramliqi» üstidiki sözlirimiznimu körüng.
Insanlarning sinilishi — «hayatliq derixi» we «yaxshi bilen yamanni bilgüz-güchi derex»
Beziler: «Xuda insanning «yaxshi bilen yamanni bilgüzgüchi derex»ning méwisini yéyishini chekligen bolsa némishqa uni Érem baghning otturisigha tikip qoyidu?» yaki bolmisa «Némishqa Xuda Adem’atimiz yaki Hawa’animizning shu méwini yéyishini tosimighan?» dégen soallarni qoyidu. Bundaq soal imansizliq nuqtiineziridin qoyulghan bolsun-bolmisun uninggha jawab tépishqa toghra kélidu. Biz awwal yuqiriqi soaldin bashqa «Insanning mahiyiti néme?» we «Xudaning insanda bolghan meqsiti néme?» dégen ikki soalgha jawab bérip baqayli.
Biz yuqirida Xuda insanni Özi bilen alaqide bolup sirdash bolsun, we shuningdek Özi insanni söygendek insanmu Özini söysun, dégen arzu-istek bilen uni Öz süret-obrazi boyiche yaratqan, déduq. Shuni éniq bilishimiz kérekki, söyüsh yaki méhir-muhebbetning ayrilmas bir qismi ishench, tallash we tayinishtur. Shuning üchün Érem baghda insanning Xudagha bolghan iman-ishenchini ipadileydighan bir wasite bolushi kérek idi; eyni chaghda shu yol del «yaxshi-yamanni bilgüzgüchi derextin yémeslik» idi. Démek, Xudagha ishinish-ishenmeslikni tallash yoli mewjut idi; chünki tallashmu méhir-muhebbetning ayrilmas bir qismidur. Bay we küchlük ademning köngli melum bir qizgha chüshken bolsa, bay bolghini üchünla qiz uninggha yatliq bolushqa razi bolghinining néme ehmiyiti? Biraw bir top lükchekni yallap bir qizni qorqitip, özige tégishke mejburlisa, bundaq nikahning néme ehmiyiti bolsun? Yaki birsi séhirgerlik ishlitip, bir qizni özining iradisi boyiche mashina ademdek kontrol qiliwalsa buningmu néme ehmiyiti bolsun? Undaq er-ayalliq munasiwette muhebbet mewjut bolattimu? Bay adem shundaq qilsa, eslide uning shu qizgha nisbeten héchqandaq heqiqiy muhebbiti yaki hörmiti bolmighan bolidu; chünki u qizning özini qobul qilish yaki ret qilish erkinlikige yol qoymidi. Qiz axiri uninggha baghlanghan bolsa, qizning muhebbiti bir yerde tursun, hetta uninggha héchqandaq heqiqiy menidiki amraqliqimu bolmaydu. Xuda insanning Özini söyüshini xalaydu; lékin bundaq söyüshning peqet Uning insangha néme bergenliki yaki béreleydighanliqi üchün emes, belki Özining Xuda bolghini üchün, Yaratquchisi bolghini üchün bolushini xalaydu; U yene insanning Özini söyüshke mejburlinidighan birxil mashina ademdek bolushini xalimaydu. Shuningdek, insanning Érem baghda Xudagha heqiqiy birxil méhir-muhebbet baghlishigha we shu méhir-muhebbitining ösüshige Érem baghda melum ishinish we tallash mumkinchiliki bolushi kérek idi.
Biz yene bayqaymizki, Xuda insangha «yaxshi bilen yamanni bilgüzgüchi derex»ning méwisini yéyishning netijisi ölüm bolidighanliqini sinaq qilip ispatlap bermigen. Xudaning ulargha ésil méwe-chiwilerge tolghan bir güzel baghni teqdim qilishi Özining ulargha baghlighan méhir-muhebbitining ishenchlik ikenlikige yéterlik pakit bolushi kérek idi. Insanlar «yaxshi bilen yamanni bilgüzgüchi derex»ning méwisidin yémesliki arqiliq özlirining Xudagha: «Séning bizge néme ishlarning yaxshi, néme ishlarning yaman ikenlikini perqlendürüshte Sanga tayinimiz» dep öz muhebbitini ipadilishi kérek idi; qisqisi, insanda Xudagha toluq tayinip yashash pursiti bar idi. Eksiche, Adem’atimizning shu méwini yéyishi — néme ishlarning yaxshi, néme ishlarning yaman ikenlikini békitishte Xudagha tayanmay yashashni xalaydighanliqini élan qilghinigha barawerdur. Xuda bir mezgildin kéyin sinash derixini baghdin élip kétishi mumkin idi; lékin bu toghrisida bizge kitabta héchqandaq melumat yoq.
Ikkinchi derex, yeni sirliq «hayatliq derixi» toghruluq Xuda Adem’atimizgha héchqandaq ayrim bir emr bermigenidi; lékin baghchidiki barliq derexlerning méwisi toghruluq: «xalighiningche yéseng bolidu» dégenidi. Shunga Adem’atimiz «hayatliq derixi»ning méwisinimu baghchidiki bashqa derexlerning méwisini yégendek yésem bolidu, dep chüshinishi kérek idi. Lékin Adem’atimiz we Hawa’animiz baghchidin heydiwétilgende, Perwerdigar mundaq deydu: «Mana, adem Bizlerdin birige oxshap qaldi, yaxshi bilen yamanni bildi. Emdi qolini uzitip hayatliq derixidin élip yewélip, ta ebedgiche yashawermesliki üchün uni tosushimiz kérek». Shuningdin bilimizki, u hayatliq derixidin yémigen. Adem’atimiz shu derextin yégen bolsa, uning «ebedkiche hayat qalidighini»ni bilduq. Bundaq bibaha iltipatni peqet birnechche ming yildin kéyin Reb Eysa Mesih Öz sözi bilen insanlargha achqan: —«Ershtin chüshken hayatliq néni Özümdurmen; kimdekim bu nandin yése, ebedil’ebedkiche yashaydu. Men béridighan shu nan bolsa Méning et-ténimdur, pütkül dunyadikiler hayatqa ige bolsun dep, Men uni atimaqchimen» («Yuh.» 6:51).
U shübhisizki, Érem baghdiki «hayatliq derixi»ning méwisi idi — U insangha menggülük hayatni yetküzidighan méwe (nan)dur. Bu ish arqiliq Xuda toghruluq ajayib bir ishni öginimizki, — Xuda bezi waqitlarda Özini yoshuridu. U «hayatliq derixi» toghruluq biwasite héchqandaq emr bermigen — lékin Adem’atimiz derexning namigha yoshurunghan mene toghrisida chongqur oylanghan bolsa, shübhisizki, uningdin yégen bolatti. Xuda bizning Özini ixtiyaren talliwélishimizni xalaydu. Xudaning Eysa Mesihde bolghan shan-sheripi we hayati bolsa, rohiy telpünüshi bar we rohiy közliri ochuq ademlerge roshen ashkarilanghanidi; lékin bashqilar uni peqet Pelestinni kézip yüridighan, sergerdan bir yaghachchi depla bildi; uning mutleq ghorigil turmushta bolup, özlirining Uni padishah qilmaqchi bolghan siyasiy pilanlirini mutleq ret qilghanliqi mushundaq kishilerge nisbeten yeshküsiz bir tépishmaq idi. Xuda közlirini achqan, Mesihni heqiqiy salahiyitide körgen kishi derheqiqet bextliktur!
«Adem’ata bilen ayali her ikkisi yalingach bolsimu, héch uyalmaytti» (2:25)
Ajayib bir ish shuki, Adem’atimiz we Hawa’animiz «yaxshi bilen yamanni bilgüzgüchi derex»tin yégendin kéyin ular derhal özlirining yalingach ikenlikini sezdi we uyilip ketti. Bu yerde shuninggha munasiwetlik bir soal peyda bolidu: «Ular bu ishtin ilgiri yalingach bolsimu némishqa nomus qilmidi?».
Biz yuqirida insanning Xudaning süret-obrazi bolghanliqi üstide azraq toxtalduq. Zeburda qiziq bir bayan tépilidu: —«Perwerdigargha teshekkür-medhiye qaytur, i jénim!
I Perwerdigar Xudayim, intayin ulughsen;
Shanu-shewket we heywet bilen kiyingensen;
Yoruqluqta libastek pürkengensen,
Asmanlarni chédir perdisi kebi yéyip qoyghansen» («Zebur» 104:1-2).
Bu bayandin shuni perez qilalaymizki, insan «Xudaning süret-obrazi»de bolghachqa, birxil nur ularning ténige kéyim-kéchektek oralghan, shuning bilen ularning téni parlap turghan bolushi mumkin. Ular gunah sadir qilghanda bu «nurluq kiyim» yoqilip, ular uyatqa qaldi.
Hazir bolsa gunah insan tebiitide yiltiz tartip ketti. Adem’atimiz we Hawa’animizning yalingach yürüshi eslide pak ish bolghan bolsimu, ular gunah ötküzgendin kéyin, xelq’alem aldida bedinini ochuq qoyush héchqaysi waqitta Xudaning iradisi bolghan emes.
«Sen uning (men’i qilinghan méwe)din yégen kününgde jezmen ölisen» (2:17)
Adem’atimiz gunah qilghandin kéyin uzun ömür körüp 930 yil yashighan (5:3-5); shunga «yégen kününgde jezmen ölisen» dégen sözning menisi néme? Bezi alimlar ayette körsitilgen «kün»ni bir ming yil dep qaraydu («2Pét.» 3:8). Shuningda guman yoqki, Adem’atining jismaniy ölümi uning gunahining netijisi idi — derweqe yer yüzidiki barliq ölüm-yétimlar uning gunahi arqiliq peyda boldi («Rim.» 5:12) — halbuki, «jezmen ölisen» dégen sözde körsitilgen ölüm bolsa, shübhisizki, birinchidin rohiy jehettiki ölüm, ikkinchidin jismaniy ölümdin ibarettur. Gunah qilish bilen Adem’atimiz we Hawa’animizning rohliri öldi, «Xudagha nisbeten öldi», yeni ular Xudadin ayrildi. Bu eng qorqunchluq, heqiqiy ölümdur; uning axirqi menzili yaki méwisi dozaxtur. «Yuh.» 5:21-25, «Ef.» 2:1, 5, «Kol.» 2:13, «Weh.» 3:1ni körüng. Démek, gunah sewebidin insanning rohida mewjut bolghan, Xuda bilen alaqide yashash imkaniyiti üzüldi. Ademning rohi Xuda bilen erkin alaqe baghlashning ornigha, öz ténidiki we kallisidiki arzu-heweslirige esir bolup qaldi. Insanlar shu derijide shexsiy arzu-isteklirige ishtiyaq baghlap béqindi bolghanki, Nuh peyghemberning dewride Xuda: «Insan ettur» dep bayan qilghanidi («Yar.» 6:3). Démek, insan öz jismaniy arzu-heweslirining iskenjisige pütünley chüshüp qalghanidi — insanda héchqandaq rohiy hayatning iznasi qalmighanidi.
Oqurmenler yuqirida körsitilgen ayetlerdin köreleyduki, Mesihning dunyagha kélishtiki meqsiti insanlarni öz rohiy ölümidin oyghitishtin ibarettur.
Adem’ata we Hawa’animiz gunah qilghandin kéyin Xudaning ulargha éytqan sözliri we qilghan muamilisi; Xudaning ulargha térilerdin kiyim qilip kiydürüshi
Adem’atimiz gunah qilghandin kéyin bizning oylighinimiz belkim asmandin chaqmaq-güldürmama chüshüp, Xuda yaki perishtining dehshetlik awaz bilen uning tégishlik jazasini jakarlighanliqi bolushi mumkin. Biraq ademni heyran qalarliq ish shuki, Perwerdigar Özi ulargha yéqinliship, ulargha mulayim teleppuzda söz qilidu (derweqe 3-babtin bilimizki, Uning ilgiri ularning yénigha kélip sözlishish aditi bolghan). Buni körgen Adem’atimiz, Hawa’animiz mökünüwalidu. Biz kéyinki ishqa yene heyran qalimiz; chünki Xuda ademni chaqirip: «Sen nede?» dep soraydu. Xudadin qorqquchi hemme adem Xudaning barliq ishlarni bilidighanliqini, héchqandaq soal sorashning hajiti yoqluqini obdan bilidu! Lékin Xudaning shu soali Adem’atimizgha ötküzgen gunahini özlükidin étirap qilishqa purset teminleydu. U bu pursettin paydilanmaydu, belki özining yalingach ikenlikini we uyat bolidighanliqini étirap qilidu. Arqidinla U: «Sen... yégenmu?» dégen yene bir soalni soraydu. Xudaning birinchidin Hawa’animizdin emes, belki Adem’atimizdin bu soalni sorishidiki seweb, Adem’atimiz bu ishta heqiqiy gunahkar idi; Hawa’animiz shu ishta aldinip azdurulghuchi idi («1Tim.» 2:14ni körüng), lékin Adem’atimiz gunah qilghanda néme qiliwatqinini özi éniq biletti.
Xudaning ikkinchi soaligha qarita Adem’ata öz jawabkarliqini öz üstige almay: — «Sen manga hemrah bolushqa bergen ayal derexning méwisidin manga bergenidi, men yédim» dep jawab béridu. Adem’atimizdin tartip ta hazirghiche insanlar bashqa kishilerni eyiblesh yaki dönggep qoyush arqiliq öz mes’uliyitidin qéchip kelmekte. Adem’atimiz awwal ayalini, andin hetta eslide Hawa’animizni uninggha ata qilghan Xudaning Özinimu eyibleydu. Er kishige nisbeten ayal kishi eng qimmetlik sowghattur, lékin Adem’atimizning sözidin qarighanda, u bu nuqtini pütünley untup ketkenidi. Xuda bundaq mes’uliyettin özini qachurushni bir deqiqimu qobul qilalmaydu, elwette. U kéyin Hawa’animizgha gunahini étirap qilishqa purset béridu, lékin umu mes’uliyitidin qéchip: «Yilan méni aldap azdursa, men yep saptimen» deydu.
Xudaning insanlardin gunahini étirap qilishini izdigenlikidin shu heqiqetni körimiz: — Insan néme gunah sadir qilghan bolushidin qet’iynezer, Xuda aldida uninggha yüzlinip bahane körsetmey, toluq tonup yetken bolsa, undaqta Xuda gunahning mesilisini bir terep qilip nijatini yetküzidu. Insanlar Xudaning rehimi we shapaitige érishishtiki birdinbir shert mutleq semimiyliktur. Xuda Öz aldida pütünley semimiylik bilen gunahlirigha yüzlengen herqandaq kishini özgerteleydu; undaq sharaitlarda Uning yardimining héchqandaq chéki yoqtur: —
«Öz gunahlirini yoshurghan kishi ronaq tapmas; biraq ularni tonup iqrar qilip, towa qilghan kishi rehim-shepqetke érisher» («Pend.» 28:13).
Xuda axirida diqqitini yilangha qaritip sözleydu; lékin u uningdin héchqandaq soal sorimaydu. Hemmimizge ayanki, yilan Iblisning aghzi bolghachqa, uninggha towa qilishqa héchqandaq purset yoqtur. Uning ornida uninggha bir lenet oqulidu; lenetning mezmuni Adem’atimiz we Hawa’animizning anglishi üchün nijat toghruluq bir wedini öz ichige alghan. Bu qimmetlik wedini hazir köreyli: —
«Perwerdigar Xuda yilangha mundaq dédi: —
«Sen bu qilghining üchün,
Sen hemme mal-charwilardin,
Dalidiki barliq haywanatlardin bekrek lenetge qalisen;
Qorsiqing bilen béghirlap yürüp,
Ömrüngning barliq künliride topa yeysen.
We Men sen bilen ayalning arisigha, séning nesling bilen ayalning neslining arisigha öchmenlik salimen,
U séning béshingni dessep zeximlendüridu,
Sen qopup uning tapinini chéqip zeximlendürisen» (3:14-15)
Biz bu lenetning tepsilatlirini bir-birlep köreyli: —
(a) «Sen hemme mal-charwilardin,
Dalidiki barliq haywanatlardin bekrek lenetge qalisen;
Qorsiqing bilen béghirlap yürüp,
Ömrüngning barliq künliride topa yeysen»
Mushu ayetlerdin qarighanda, Sheytanning wekili bolghan yilan eslide tik halette yüridighan bolushi mumkin. Herqandaq yilanning iskilitliridiki umurtqisining yénida töt kichik ustixan bar. «Tedrijiy tereqqiyat»ni teshebbus qilghuchilar: — bu eslide put idi, «tedrijiy tereqqiyat jeryanida yoqap ketken» dep qaraydu; lékin yoqap kétishi «tedrijiy tereqqiyat» arqiliq emes, belki Xudaning leniti bilen bolghan. «Topa yéyish» dégen sözler nomusqa qalghan haletni teswirleydu. yilanlarning ozuqi topa emes, lékin ularning yégen nersilirige haman topa ariliship kélidu.
(e) Yilan (we Sheytan) bilen ayalning otturisidiki öchmenlik: —
«Sen bilen ayalning arisigha ... öchmenlik salimen». Ayal kishiler bilen yilanlarning otturisidiki öchmenlik hemmige ayandur; lékin Sheytanning qiz-ayallargha pewqul’adde öchi bardur. Buning sewebining bir qismi ayetning kéyinki qismida tépilidu: —
(b) «Sheytanning nesli» bilen «ayalning nesli»ning otturisidiki öchmenlik: —
«Men ... nesling bilen ayalning neslining arisigha öchmenlik salimen».
«Ayalning nesli» dégenning tilgha élinishi intayin qiziq bir ish. Barliq muqeddes yazmilarda insanlarning nesebnamiliri körsitilgende herkishining kélip chiqishi daim dégüdek atisining ismi bilen xatirilinidu. Shuning üchün peqet mushu yerde tépilghan «ayalning nesli» dégen ibare intayan sirliqtur. Ayalning nesli ayetning kéyinki qismida Sheytanni meghlup qilghuchi bolup körünidu — U Qutquzghuchi-Mesih bolushi kérek, elwette.
Halbuki, Tewrat dewride bu bésharetning tepsilatliri peqet birnechche ming yildin kéyin Yeshaya we Yeremiya peyghember teripidin chüshendürülidu («Yesh.» 7:41, «Yer.» 31:22) andin Injilda «Wehiy» 12-babta téximu éniqlashturulidu; shu yerde «ayalning nesli» awwal Mesihning Özi andin uning xizmetkarliri ikenliki déyilidu.
Eger «ayalning nesli» Mesih bolsa, undaqta «yilanning nesli» belkim «Mesihning reqibi», yeni «dejjal»ni körsitishi kérek.
(p) Sheytan bilen «ayalning nesli» otturisida bolidighan küresh: —
Bu küresh tolimu keskin bolidu. «U séning béshingni dessep zeximlendüridu» — démek, «ayalning nesli» Sheytangha adem yilanning béshini dessep yanjishtek ejellik bir zerbe béridu. «Sen qopup uning tapinini chéqip zeximlendürisen» — shu insan Özi azab tartidu, chünki yilan burulup Uning tapinini chaqidu yaki tapinigha sanjiydu.
Qedimdin tartip Xudadin qorqquchi ademler Xudaning yilangha éytqan sözlirini Qutquzghuchi, yeni Sheytanni meghlup qilghuchining dunyagha kélishi toghruluq wedisi dep qarap kelgen. Lékin Qutquzghuchi bu küreshte azab tartidu. Injilda Sheytan bilen Mesihning otturisidiki küresh kréstte yüz bergen, dep élan qilinidu. Shu yerde Mesihning tapini derweqe «yanjildi», «chéqildi» yaki «sanjildi» — Rimliq leshkerler bolqining zerbisi bilen yoghan mixni soqup ikki putining oshuqigha sanjidi; emma Xudagha ming shükri, Mesih shu yerde Sheytanning üstidin exlaq we rohiy jehette zor ghelibe qazandi («1Yuh.» 3:8, «Kol.» 2:15).
Xudaning Adem’atimiz we Hawa’animizni kiyindürüshi
Adem’atimiz we Hawa’animiz gunah qilghandin kéyin özlirige enjür yopurmaqlirini kiyim qilip yasighanidi. Roshenki, bu ish Xuda aldida toghra emes; chünki «Perwerdigar Xuda Adem’ata bilen uning ayaligha térilerdin kiyim qilip kiydürüp qoydi» dep oquymiz. Shübhisizki, bu Adem’atimiz we Hawa’animizgha we shuningdek bizgimu intayin muhim bir dersni ögitidu. Gunahning aqiwetlirini yépish üchün pak we gunahsiz bir hayat qurbanliq qilinishi kérek — mushu yerde gunahsiz bir yaki birqanche haywan qurbanliq bolghan bolsa kérek — bolmisa bu «tériler» nedin kélidu? Peqet Xuda Özila insanlarning gunahlirini yapalaydu — Insanlarning eqil-parasiti we tiriship-tirmiship singdürgen ejirlirining «enjür yopurmaqliri»dek Xuda aldida tolimu ehmiyiti yoq. Shundaqtimu nurghun insanlar téxiche shu ishni qilishqa intilmekte — barliq diniy paaliyetlirining hemmisi Xuda aldida peqet «enjür yopurmaqliri», xalas. Nurghun kishiler özlükidin ejir singdürsek ünümlük bolidu, dep xiyal qilidu — buddistlar bolsun, musulmanlar bolsun, xristiyanlar bolsun, ular dualar, roza tutushlar, meschitte namaz oqushlar, butxanida choqunushlar, chérkawda dua qilishlar, sadiqe bérish, muqeddes yazmilarni yadlash qatarliqlar mukemmel hayat bolidu, u Xudaning kechürümige érishtüreleydu, dep oylaydu. Bundaq oy pütünley xam xiyaldur. Lékin «mukemmel hayat» qaysi diniy ölchem bilen ölchinishtin qet’iynezer, insanlar bügündin bashlap toluq heqqaniy, mukemmel hayat ötküzimen désimu we shundaq qilsimu (héchqandaq adem Xudaning Muqeddes Rohisiz heqiqiy mukemmel hayatning néme ikenlikini chüshinip yételmeydu; mana bu heqiqettu!) lékin bundaq qilish qandaqmu ötken hayatining birer gunahini yapalisun? Adem’atimiz we Hawa’animiz özlirini Xuda aldida töwen tutup, enjür yopurmaqlirini sélip tashlidi. Xuddi Adem’atimiz Xuda teripidin kiydürülgendek (chünki Xuda Özi ularni kiyindürgen) insanlar Xudaning shapaitini heqsiz bir sowghat süpitide qobul qilishi bilen gunahlardin qutquzulidu («Ef.» 2:5, 8). Adem’atimiz we Hawa’animiz shu kiyim-kéchekni kemterlik bilen qobul qilghini üchün Xudaning kechürümige érishken, dep qaraymiz. Biraq bügün qobul qilish kériki haywanlarning tériliri emes, belki Mesihning Özining heqqaniyliqidin ibarettur («Rim.» 2:22, 26, 4:6-9, «Ef.» 4:24, «Tit.» 3:5, «Weh.» 19:8).
4:9 Némishqa Qabilning hediyesi qobul qilinmidi?
Qabilning sowghiti ret qilinip, Habilning qobul qilinghini deslepte belkim ademni tolimu oylanduridighan ish bolushi mumkin. Halbuki, Injildiki ikki yazma mushu ishni yorutidu: —
«Étiqadi bolghachqa Habil Qabilningkidinmu yaxshi bir qurbanliqni Xudagha atighan; étiqadi bolghachqa, Xuda uning atighanlirini teriplep, uninggha heqqaniy dep guwahliq berdi. Gerche ölgen bolsimu, étiqadi bilen u yenila bizge gep qilmaqta» («Ibr.» 11:4)
«Chünki siler desleptin anglap kéliwatqan xewer mana del shuki, bir-birimizge méhir-muhebbet körsitishimiz kérektur. Rezil bolghuchidin bolghan, inisini öltürgen Qabilgha oxshash bolmasliqimiz kérek; u némishqa inisini qetl qildi? Uning özining qilghanliri rezil, inisining qilghanliri heqqaniy bolghanliqi üchün shundaq qilghan» («1Yuh.» 3:11-12).
«Ibraniylargha»diki shu ayet bizge Habilning qurbanliqini «étiqad bilen» élip kelgenlikini ayan qilidu. Étiqad we ishench Xudaning söz-kalamini anglash we qobul qilish bilen barliqqa kélidu (mesilen, «Rim.» 10:17, «Yesh.» 53:1ni körüng). Undaqta, Habil Xudaning «étiqad élip kelgen» qaysi sözini anglighan? Adem’ata oghulliri Qabil bilen Habilgha Xudaning özlirining uyatini yépish üchün gunahsiz haywanning tériliri bilen kiydürgenliki toghruluq birer xewerni éytip bergenmu, yaki Xuda ulargha biwasite birer sözni qilghanmu? Héchbolmighanda, Habilda étiqad bolghan bolsa, undaqta Xuda ulargha Özige yéqinlishish üchün qurbanliq qilish kérekliki toghruluq wehiy yetküzgen, dep jezmleshtüreleymiz.
Qabil üchün chong mesile shuki, u déhqan we baghwen idi; qurbanliqqa kérek bolghan qoylarning igisi uning inisi Habil idi. Qabil tekebburluqidin inisidin qurbanliqqa qoy sorashni xalimaytti; shuning ornida u öz béghidiki mehsulatlardin élip kélidu. Mushu ayetlerdin éniqki, Xuda uning sowghitini peqet qobul qilmayla qalmay, belki Qabilning özimu Xudagha yaqmidi: «Xuda Qabil we uning sunghinigha qarimidi». Munasiwetlik ayetlerdin körünüp turiduki, Qabilning pozitsiyisi peqet hakawurluq idi; Xuda uning sowghitini ret qilghandin kéyin Xudaning semimiy geplirige qulaq sélishning ornida u intayin ghezeplinidu. Mushuningdin biz uning könglidiki xiyallirini anglighandek bolimiz: «Mana bu sowghat tiriship-tirmiship chiqarghan öz ejrimdur! Ajayib bir hediyedur! Eslide Xudaning manga rehmet éytishigha toghra kéletti!».
Qabilda we Habilda ikki yol bizge körünidu («Yeh.» 11-ayettiki «Qabilning yoli»ni körüng). Birinchi yolni «diniy yol», ikkinchi yolni «étiqad yoli» déyishke bolidu. Mushu yerde «diniy yol» déginimiz, bir insan özining tirishish-tirmishishliri we oy-xiyalliri bilen Xudani razi qilmaqchi bolghan yol. Pütkül dunya boyiche köp ademler Qabil oylighandek: «Men köp dualarni qilghinim üchün, her hepte meschitke (yaki bolmisa chérkawgha yaki butxana qatarliqlargha) barghinim üchün, kembeghellerge köp sadiqe berginim üchün, muqeddes yazmilarni (Tewrat bolsun, Zebur bolsun, Injil bolsun, Quran bolsun, Budda «nomliri» bolsun) yadlighinim üchün Xuda méni qobul qilip, gunahlirimni kechürüm qilidu» dep oylap yüridu. Biraq Tewrat-Injil boyiche, gunahni bir terep qilidighan birdinbir ish — qurbanliqtur. Xudaning nijati sowghat bolup, Mesihning Özide U kérek bolghan qurbanliqni teminligen. Étiqadi bar ademler Uning bu toghruluq söz-kalamini qobul qilip, xushalliq bilen Uning sowghitini quchaqlaydu. Habil bolsa bu yolgha, yeni Xudaning shapaitini qobul qilidighan étiqadliq yolgha wekil bolidu. Halbuki, beziler hetta Qabildek özlirining ejirliri üchün Xuda méni teriplishi kérek, dep oylaydu.
«Chünki siler shepqet bilenla ishench arqiliq qutquzuldunglar. Bu ish özünglardin kelgen ish emes, belki Xudadin kelgen iltipat, — u zadila ademlerning emel-ejridin kelmeydu, bu hem héchkimning maxtanmasliqi üchündur» («Ef.» 2:8-9).
Axirda Qabil inisini öltürgini üchün Xudaning uninggha chüshürgen jazasi toghruluq azraq toxtilimiz. Adem’ata we Hawa’ana gunah qilghandin kéyin, Xuda shapaet bilen ulargha gunahlirini tonup yétish pursitini bergenidi, we u shundaq pursetni hetta Qabilghimu yetküzüp: «Ining nede?» dep soraydu. Shundaqtimu Qabil pursetni ret qilip, Xuda aldida turupmu yalghan sözleydu. Shuning üchün Xuda uninggha shundaq «yénik jaza» berdimu? Némishqa u neq meydanda öltürülmeydu?
Jazaning tepsilatliridin: «Sen emdi qolungdin iningning qénini qobul qilghili aghzini achqan yerdin qoghlinip lenetke uchraysen. Sen yerge ishlisengmu u buningdin kéyin sanga quwwitini bermeydu, sen yer yüzide sersan bolup, sergerdan bolisen» dep oquymiz.
Yer-tupraq Adem’atimizning gunahi tüpeylidin alliqachan lenetke uchrighan bolup, Adem’atimizgha: «Sen tupraqqa yanghuche ariliqta yüz-közüng terge chömgendila nan yeysen» dégendek, tériqchiliq tesliship ketkenidi. Emdi Qabilgha bolsa negila barsa tériqchiliq hessilep tesliship kétetti. Uning Xudagha: «Kimla méni tépiwalsa, öltürüwétidu!» — dégenliki ejeblinerlik emes (shu chaghda yer yüzide belkim peqet üch insan yashaytti — lékin Qabil kelgüside insanlarning köpiydighinini közde tutup sözleydu — 1:28, 3:16, 5:3-5ni körüng). Kimmu Qabilning öz yénida xalaydu deysiz?! U negila barsa tupraq shu haman tughmas bolup kétetti! Shuning üchün Xuda bashqilarning Qabilni öltürmesliki üchün uning péshanisige melum bir belge qoyidu. Biraq u qeyerge barsa ular uni derhal arisidin heydiwétidu. Shundaq qilip Qabil gunahning aqiwitini körsitidighan birxil «mangghun agah» yaki «sergerdan teshwiqatchi», pütkül yer-zémingha Xudaning adilliqi we muqeddesliki, gunahni jazalaydighanliqi toghruluq «xalis» jakarchi, guwahchi yaki xewerchi bolup qalidu.
6-bab — «Xudaning oghulliri insanlarning qizlirini ... özlirige xotun qilishqa bashlidi» — bu némini körsitidu?
«We shundaq boldiki, insanlar yer yüzide köpiyishke bashlighanda, shundaqla qizlarmu köplep tughulghanda, Xudaning oghulliri insanlarning qizlirining chirayliqliqini körüp, xalighanche tallap, özlirige xotun qilishqa bashlidi».
Tékisttiki izahatimizda éytqinimizdek, «Xudaning oghulliri» heqqide üch xil chüshenche bar: —
1. |
Insan emes, belki ershtiki bir xil zat, perishte yaki rohtin ibaret (bezi alimlar shu ibarini jin-sheytanlarni körsitidu, dep qaraydu). |
2. |
Derijidin tashqiri adem bolup, padishah yaki hökümdar. |
3. |
Qabilning xudasiz ewladliridek emes, belki Xuda yolida mangidighan Shétning ewladliridur. |
Biz mutleq birinchi közqarashta bolimiz. Chünki 2- yaki 3-pikirde éytilghandek «Xudaning oghulliri» dégen ibare Shétning ixlasmen ewladliri yaki bolmisa yer yüzidiki ulugh zatlarni körsetken bolsa, undaqta ularning «insanlarning qizlirining chirayliqliqini körüsh»i andin «xalighanche tallap, özlirige xotun qilish»ining zadi néme xataliqi yaki yamanliqi bolatti?! Chünki eyni tékistte: «rezil ademlerning qizliri» toghruluq gep yoq, peqet «insanlarning qizliri» déyilidu — démek, addiy qiz-ayallarnila körsitidu. Shunga «Xudaning oghulliri» dégenlik bir türküm perishtilerni körsitidu, dep qaraymiz («Ayup» 1:6, 2:1, 38:7, «Zebur» 29:1, 89:6ni körüng). Mushu perishtiler qiz-ayallarning güzellikini körüp, ular bilen jinsiy munasiwet ötküzüshni hewes qilghan we shundaq qilish üchün Xuda özlirige békitken xizmet ornini tashlap («Yeh.» 6-ayet), melum bir insaniy, jismaniy shekilge kirgen. Tékisttin qarighanda ularning ewladliri «palwan-baturlar» yaki «küchlük isyanchi»lar, binormal gigantlar idi. «Alemning yaritilishi»ning muellipi mundaq weqening yüz bérishi peqet bir qétimla emes dep puritidu; chünki u kéyinki waqitlardimu bashqa gigantlar tughulghan, dep xatirileydu: — «Shu künlerde (we shundaqla kéyinki künlerdimu), Xudaning oghulliri insanlarning qizlirining yénigha bérip, ulardin balilarni tapqinida, gigantlar yer yüzide peyda boldi. Bular bolsa qedimki zamanlardiki dangliq palwan-baturlar idi» (4-ayet). Bu belkim muqeddes yazmilardiki bashqa yerlerde tilgha élinghan, topandin kéyin tughulghan gigantlarni körsitidu; mesilen, «Chöl.» 13:33, «Qan.» 2:20-21, 3:11, «2Sam.» 21:15-22ni körüng.
Injilda, rosul Yehuda bu weqening mezmunini gumanni yoqatqan halda éniq qilidu: — «We siler shunimu bilisilerki, eslidiki ornini tutmay, belki öz makanini tashlap ketken perishtilerni Reb ulugh qiyamet künining soriqighiche menggü kishenlep mudhish qarangghuluqta solap saqlimaqta. Sodom we Gomorra we ularning etrapidiki sheherlerdikilermu shu oxshash yolda, yeni shu perishtilerge oxshash uchigha chiqqan buzuqluqqa we gheyriy shehwetlerge bérilip ketken, kéyinki dewrler ularning aqiwitidin ibret alsun üchün menggülük ot jazasigha örnek qilinip köydürülgen».
Bu ayetlerning axirqi qismida awwal bechchiwazliq shehwaniy heweslerge bérilgen «Sodom we Gomorra we ularning etrapidiki sheherlerdikiler» tilgha élinidu; andin Sodomdikilerning «shu oxshash yolda, yeni shu perishtilerge oxshash uchigha chiqqan buzuqluqqa we gheyriy shehwetler (grék tilida: «gheyriy etler»)ge bérilip ketken»liki körsitilidu. Xuda perishtilerning héchqachan «gheyriy shehwetler («gheyriy etler»)ge bérilishi»ni irade qilghan emes; we shuninggha oxshash, hergiz er kishilerning ayal kishiler bilen normal er-ayalliq munasiwetni xalimay, bashqa er kishilerge hewes qilghuchi bolushini irade qilghan emes.
«2Pét.» 2:4 we mushu yerde, «Yehuda» 6-ayettin qarighanda, alemning deslipide Xudagha qarshi Sheytan bilen birge isyan kötürgen perishtiler bilen sélishturghanda, mushu perishtiler éghirraq jazagha uchrighan («Weh.» 12:3-4tiki izahatlirimizni körüng). Ashu isyan kötürgüchi perishtiler (hazirqi jinlar) bügün dunyani kézip, insanlarni éziqturup, Xudaning mömin bendilirining roh-qelbilirige jeng qilip yürmekte; «Yehuda» 6-ayette tilgha élinghan perishtilerni bolsa: «Reb ulugh qiyamet künining soriqighiche menggü kishenlep mudhish qarangghuluqta solap saqlimaqta». Ulargha némishqa (solanmighan jinlar bilen sélishturghinida) éghirraq jaza bérilidu? Shübhisizki, addiy sewebi shu bolushi kérekki, mushu perishtiler Xudaning gunah üstidin yürgüzgen birnechche jazalirigha — (1) alemning deslipide, Sheytanni jazalap ershtin heydiwetkinige; (2) Adem’atimiz we Hawa’animiz gunah qilghandin kéyinki jazalighinigha; (3) Habilni öltürgen Qabilning üstige chüshürgen jazasigha guwah bolup turuqluq, yenila Xuda aldida gunah qilghini üchün ularning Xuda aldidiki jawabkarliqi köprek bolatti.
Elwette, beziler bu pikrimizni anglap Reb Eysaning insanlarning tirilishi toghruluq: «Ölümdin tirilgendin kéyin, insanlar öylenmeydu, erge tegmeydu, belki Xudaning ershtiki perishtilirige oxshash bolidu» («Mat.» 22:30) dégen mubarek sözlirini neqil keltürüp qarshi chiqidu. Démek, perishtiler héchbolmighanda öylenmeydu we ularning jinsiyiti yoq. Lékin ularning xalisila jinsiyetke ige bolush imkaniyiti yoq emes. Dégenlirimiz del mushu. «Alemning yaritilishi»da bayan qilinghan bu perishtiler Xuda békitken tertiptin yaki tüzümdin halqip chiqti we shuning bilen jazalandi. Ular rosul Yehuda teswirligen Sodomdiki ademlerge oxshash «buzuqluqqa we gheyriy shehwetlerge bérilip ketken... menggülük ot jazasigha örnek qilinip köydürülgen».
Bu weqedin kéyin insanlarning qelbliri téximu rezillik bilen tolup ketkendek qilidu: — «Perwerdigar insanning ötküzüwatqan rezilliki yer yüzide köpiyip ketkenlikini, ularning könglidiki niyetlirining herqachan yaman boluwatqinini kördi».
9:25-27 Nuh peyghemberning Shem, Ham we Yafet toghruluq bésharetlik sözliri
Nuh peyghember öz üzümzarliqining sharabini ichip mest bolghandin kéyin uni körgen oghli Ham akiliri Shem bilen Yafetning yénigha bérip, atisini mazaq qilghan halda shu ehwalni ulargha éytqan, dep xatirilinidu. Ular ikkiylen bolsa hörmet bilen ediyalni élip keyniche méngip, atisini yépip qoyidu. Nuh peyghember oyghinip, néme ishlarning yüz berginini bilip, töwendiki bésharetni élan qildi: —
«Nuh sharabning keypidin oyghinip, kenji oghlining özige néme qilghinini bilip: —
Qanaangha lenet bolghay!
U qérindashlirining qulining quli bolsun, — dep qarghidi.
U yene: — Shemning Xudasi bolghan Perwerdigargha teshekkür-medhiye keltürülgey!
Qanaan Shemning quli bolsun.
Xuda Yafetni awutqay!
U Shemning chédirlirida turghay,
Qanaan bolsa uning quli bolghay! — dédi».
Birinchi soal, yaman ish qilghini Ham bolghandin kéyin, némishqa tunji oghli Qanaan lenetke qaldi?
Xudaning hökümliri «chongqur tilsimat déngizlardektur» («Zeb.» 36:6); derweqe biz paniy dunyada bolghinimizda ularning sewebliri yaki ehmiyitini toluq tonup yételmeymiz; lékin Hamning köp oghulliri arisidin peqet Qanaanla lenetke qalghan, dégen pakittin Hamning yaman ish qilishida oghli Qanaanning tesiri bar yaki atisini mazaq qilishqa qutratquchi shu Qanaandur, dep perez qilsaq éhtimalgha yéqinraq bolushi mumkin (bezi alimlar ikkinchi bir pikirde bolup, Qanaan Hamning eng amraq oghli, shunga Hamni jazalash üchün Nuh Qanaanning kelgüsige lenet oquydu, dep qaraydu).
«Qulning quli» — bu ibare eng töwen qulluq yaki töwen xizmetni körsitidu.
Nuh peyghember Perwerdigarni «Shemning Xudasi» dep teswirleydu. Démek, Shem we uning ewladliri Xuda bilen yéqin munasiwette bolidu. Shemning neslidin «Éber» dégen zat törilidu; «Éber» — menisi belkim «(deryadin) ötküchi», shunga Éber belkim tunji «Ibraniy» bolushi mumkin. Éberning neslidin Ibrahim, Ishaq, Yaqup andin Yaquptin Israil dégen xelq chiqqan; Israil Xuda Özini Sheytanning zulmitide qalghan dunyagha tonushturushqa talliwalghan wasitichi idi. Nuhning oqughan leniti boyiche, Qanaanni kéyin «Shemning quli» dep békitken. Bu ish Israilning kéyinki tarixida emelge ashurulghan (mesilen, «2Tar.» 8:1-8ni körüng).
Nuhning bésharitide Yafet toghruluq «Xuda Yafetni awutqay!» andin «U Shemning chédirlirida turghay» deydu. Kéyin medeniyet köprek tereqqiy qilghan eller, bolupmu Yawropadiki ellerning köpinchisi Yafettin chiqqan. Yafetning ewladlirining arisida Babil, Grék (Yunan) we Rim impériyeliridikiler bolghan. Bu impériyeler Ashurning zéminini égilipla qalmay, belki Pelestin zéminini ishghal qilghan we shundaqla Qanaanning ewladlirini öz qulluqigha salghan. Nuhning Yafet toghruluq béshariti kéyin yene rohiy jehettimu emelge ashurulghan — chünki Injil dewride xush xewerni awwal qobul qilghanlarning köpinchisi Yafettin chiqqan xelqler bolghan.
«Ham» dégen söz «qara» dégen menide. Shunga Afriqidiki köp qara tenlik xelqler derweqe Hamning ewladliridin bolushi mumkin. Lékin bezilerning Nuh peyghemberning bu bésharitidin paydilinip, «Xudaning iradisi» dep bahane qilip qara tenlik xelqlerni («Hamning ewladliri» dep) qulluqqa sélishi mutleq chong gunah bolidu. Chünki bésharette Ham özi yaki Qanaandin bashqa ewladliridin hetta birimu tilgha élinghan emes.
10-bab — «Ellerning nesebnamisi» — bu eller hazir nede yaki nege ketken?
Bu babtiki «ellerning nesebnamisi»da yer yüzidiki barliq ellerning ejdadliri xatirilinidu. Bu tizimlanghan xelqlerning hazirqi xelqler yaki eller bilen bolghan munasiwetliridin beziliri melum, beziliri namelum. Melum bolghanliri toghruluq töwende azraq toxtilimiz: —
(Oqurmenler buninggha munasiwetlik xeritinisimu körsun)
10:2 «Yafetning oghulliri: — Gomer, Magog, Maday, Yawan, Tubal, Meshek we Tiras».
Gomer — «Kimmerler»ning ejdadi. Gérmaniye bilen munasiwetlik.
Magog — jenubiy Rusiye we Ottura Asiyaning tüzlenglik rayonliridiki bir xelq. «Magog»ning «Skitlar» bilen munasiwiti bar bolushi mumkin; Ottura Asiyadiki hazirqi xelqlerdin beziliri, shübhisizki, Magogdin chiqqan («Ezakiyal» 38-39-bablarni körüng).
Maday — «Médiyalar» (hazirqi «Kurdlar») hemde Hindistandiki bezi xelqlerning ejdadi.
Yawan — Grékler (Yunanlar)ning ejdadi
Tubal — «Qara Déngiz»gha munasiwetlik bezi qebililerning ejdadi. Kéyinche bularning Rusiyening qedimki paytexti, yeni Tobolsk shehiri bilen munasiwiti bolghan bolushi mumkin.
Meshek — «Mushkular» dégen qedimki xelqning ejdadi. Bular Rusiyening hazirqi paytexti Moskwa we Erminiyediki Moshqi taghliri bilen munasiwiti bolushi mumkin.
Tiras — qedimki «Trakiylar» yaki «Etruskiylar» yaki bular ikkisining ejdadi. Bu xelqlerdin beziliri kéyin «Fénékiyler» bilen munasiwiti bar boldi.
10:3 «Gomerning ewladliri: Ashkinaz, Rifat we Torgamah»
Ashkinaz — Hindi-Gérmanlarning shimaliy qebililirining ejdadi we belkim yene «Skitlar»ning bir qismining ejdadi bolushi mumkin. Éhtimalgha yéqinki, hazirqi Türkler Skitlardin chiqqan.
Rifat — shimaliy Suriyede we sherqiy Türkiyede yashighan bir qebilining ejdadi. Torgamah — sherqiy Türkiyening chégrisidiki «Tabal»gha yéqin bolghan bir qebilining ejdadi
10:4 «Élishah, Tarshish, Kittiylar bilen Dodaniylar»
Élishah — Séprusta hem belkim Krétte olturaqlashqan bir qebilining ejdadi. Ular kéyin «Ottura Déngiz»ning boyidiki bashqa yerlerde olturaqlashqan.
Tarshish — «Ottura Déngiz»ning boyliridin Ispaniyegiche we Engliyedimu olturaqlashqan bir xelq boldi.
Kittiylar — Séprusta olturaqlashqan yene bir xelq.
Dodaniylar — Grékler we «Roda» dégen aral bilen munasiwetlik bir xelq.
10:6 «Hamning oghulliri Kush, Misir, Put we Qanaan»
«Ham» dégenning menisi «qara» bolghachqa, mumkinliki barki, Afriqidiki xelqlerning köpinchisi hamdin chiqqan bolushi mumkin. Töwende körimizki, Hamning ewladliridin birnechchisi derweqe Afriqida olturaqlashqan.
Kush — Uning ewladliri Éfiopiyede (Nubiyada) olturaqlashqan
Misir — Mizraim — Uning ewladliri üstün Misir we astin Misirda olturaqlashqan (ibraniy we ereb tillirida «Mizraim» dégen söz «ikki Misir» dégenni bildüridu).
Put — uning ewladliri Libiyede (Nubiyada) we Somaliyede olturaqlashqan
Qanaan — uning ewladliri Pelestinde olturaqlashqan, andin «Qanaaniylar» dégen yette qebile bolghan.
10:7 «Kushning oghulliri Séba, Hawilah, Sabta, Raamah we Sabtikah; Raamahning oghulliri Shéba we Dédan idi»
Séba — Üstün Misirda, Nil deryasigha yéqin olturaqlashqan bir qebile
Hawilah — (menisi «qumluq» yaki «qumluq tüzlenglik») — jenubiy Erebistanda olturaqlashqan bir qebilesabta — Pars qoltuqining boylirida olturaqlashqan bir qebile
Raamah — Gherbiy jenubiy Erebistanda olturaqlashqan bir qebilesabtikah — Pars qoltuqining sherqiy teripidiki «samudaki» dégen jayda olturaqlashqan bir qebile
Shéba — gherbiy jenubiy Erebistandiki bir qebile boldi; kéyin «Sabiylar» padishahliqini qurghan; ularning ayal padishahi kéyin danaliq izdep Sulayman padishahni yoqlap barghan («1Pad.» 10-bab).
Dédan — Shimaliy Erebistanda olturaqlashqan bir qebile
10:8 «Kushtin yene Nimrod törelgen; u yer yüzide nahayiti küchtünggür adem bolup chiqti» — «Nimrod» dégen isimning menisi «asiyliq qilghuchi» dégenlik bolidu. U toghruluq éytilghan sözlerning hemmisini selbiy jehette chüshinish kérek. Uningdin Xudaning xelqige düshmen bolghan ikki sheher we impériye chiqqan — yeni Babil (Xudagha qarshiliqini bildürgen Babil munari qurulghan jay) we Ninewe (Asuriye impériyesining paytexti), ular töwendikidek: —
10:9 «U Perwerdigar aldida küchtünggür owchi boldi; shunga «palanchi bolsa, Perwerdigarning aldida Nimrodtek, zeberdes owchi iken!» deydighan gep peyda boldi» — Buning menisi izahatlirimizda körsitilgendek, Nimrod «owchi» mushu yerde belkim haywanlarni emes, insanlarni owlaydighanliqini körsitishi mumkin, we shundaqla uning nami hetta ershkimu yetti. Bizde héchqandaq guman yoqki, Nimrod dégen kishi kelgüsidiki «dejjal»ni süretligen bir xil «bésharetlik resim»dur. Chünki kelgüside dejjal (qaytidin qurulidighan) Babil shehirining padishahi bolidu.
10:10 «Uning padishahliqi Shinar zéminidiki Babil, Erek, Akkad we Kalneh dégen sheherlerde bashlanghanidi» — burunqi Yehudiy ölimilar (Rabbilar)ning hemmisi: «Perwerdigar aldida küchtünggür owchi boldi» dégen sözler uning Xudagha qarshi turghanliqini körsitidu, dep qaraytti. Chünki Nimrod kéyin berpa qilghan sheherler, jümlidin Babil shehiri Xuda we Uning xelqige qarshi chiqqan, shundaqla Xudagha qarshi chiqishning simwoli bolup qalghan.
10:11-12 «U bu zémindin Ashur zéminigha chiqip Ninewe, Rehobot-ir, Kalah, we Ninewe we Kalahning otturisidiki Resen dégen sheherlernimu bina qildi (bular qoshulup «Katta sheher» boldi)» — Ashur (Asuriye impériyesini tesis qilghuchi) Shemning ewladi idi (22-ayet).
Ashur Ninewe, Rehobot-Ir, Kalah, we Resen dégen töt sheher birliship bir chong katta sheher, yeni «Ninewe sheheri» boldi.
10:13 «Misirning ewladliri Ludiylar, Anamiylar, Lehabiylar, Naftuhiylar» — Bu töt xelq Nil deryasi déltisidin tartip, shimaliy Afriqighiche olturqlashqan.
10:14 «Patrosiylar, Kasluhiylar (Filistiyler Kasluhiylardin chiqqan) we Kaftoriylar»
Patrusiylar we Kasluhiylarmu üstün Misirda we Krétte olturaqlashqan. «Filistiyler» kéyin shu yerdin chiqip Pelestinning gherbiy teripide olturaqlashqan. Kaftoriylar Krétke andin «Ottura Déngiz»din yiraq bolghan, bizge hazir namelum rayonlardimu olturaqlashqan bolushi mumkin.
10:15-18 «Qanaandin tunji oghul Zidon törilip, kéyin yene Het törelgen. Uning ewladliri bolsa Yebusiylar, Amoriylar, Girgashiylar, Hiwiylar, Arkiylar, Siniylar, Arwadiylar, Zemariylar we Xamatiylar idi. Shuningdin kiyin, Qanaaniylarning qebililiri her terepke tarqilip ketti» — Zidondin Fénékiyler chiqqan. Bu xelq qedimki zamandiki yiraq yurtlargha barghan jahankezdi déngizchilar idi. Shundaq ispatlarmu barki, Fénékiyler hetta jenubiy Amérikigha we «Tinch Okyan»diki yiraq arallarghimu yétip barghan.
Hettin «Hittiylar» chiqqan. Ularning öz impériyesi bar idi. Impériyesi ghulighandin kéyin Hittiylar sherqtiki yiraq rayonlargha köchüp ketken. Ular «Siniylar» bilen birliship hazirqi Xenzu, Mongghul we Yapon milletliri bolup qalghan, andin hetta shu yerdin «Béring Boghuzi»din ötüp shimaliy Amérikidiki «Indianlar» bolghan bolushi mumkin. Bu xelqlerning qalghan qismining hemmisi Pelestin, Liwan we Suriyeni igiligen qebililer bolup qalghan. Israillar axirda ularni shu yerlerdin heydep chiqirip, Xuda özlirige miras qilishqa békitken bu zéminigha ige bolghan.
10:21-22 «Shemmu oghul perzentlik boldi; Shem bolsa Yafetning akisi, Éberlerning ata-bowisi boldi. Shemning oghulliri Élam, Ashur, Arfaxshad, Lud, Aram...»
«Élam» dégenning menisi «yuqiriqi jaylar». Élamdin bolghan xelq Babilning sherqide yashighan bolup, harirqi irandiki xelq-milletler bilen munasiwetlik.
«Ashur» — Asuriyler dégen xelq bolghan.
«Arfaxshad» — Ninewe shehirining shimaliy sherqide yashighan, «kaldiyler» bilen munasiwetlik bolushi mumkin.
«Lud» — Tigris (Dijle) deryasigha yéqin yashighan «Ludbu» xelqi bolghan bolushi mumkin.
«Aram» — Suriyening shimaliy terepliride we Babilning shimalidiki we sherqidiki tüzlengliklerde yashighan xelq bolghan.
10:23 «Aramning oghulliri Uz, Hul, Geter, Mash idi». Bu qebililer toghruluq melumat az. Ular bashqa sherqiy xelqlerning ejdadliri bolghan bolushi mumkin. «Hul»ning Erminiye bilen, «Geter»ning Afghanistan bilen bolghan munasiwitini körsitidighan azraq ispat bar.
10:24 «Arfaxshadtin Shélah töreldi, Shélahtin Éber töreldi».
«Éber» — Menisi belkim «(deryadin) ötküchi». «ibraniy» dégen söz belkim bu sözdin chiqqan.
10:25 «Éberdin ikki oghul törelgen bolup, birining ismi Peleg idi, chünki u yashighan dewrde yer yüzi bölünüp ketkenidi; Pelegning inisining ismi Yoqtan idi».
«Peleg» dégen sözning teleppuzi «bölünüsh»ke yéqindur. «u yashighan dewrde yer yüzi bölünüp ketkenidi» — üch imkaniyet bar: (a) bu sözler Babil munaridiki weqede, Xudaning tilni bölüshi bilen ellernimu bölgenlikini, shundaqla «yer yüzidikiler bölünüp ketken»likini körsitidu; (e) yer-zéminning bölünüp ketkenlikini körsitidu («Yaritilish» 1:9 boyiche yer-zémin eslide birla quruqluq idi; andin kéyin choqum melum waqitta hazirqi Asiya, Yawropa, Afriqa, Amérika we Antarktika qit’elirige bölünüp ketken. Dunya xeritisige qarisingiz, bu yette qit’ening shekillirini bir-birige «jipsilashturma resim»dek jipsileshke bolidu, shunga eslide bir pütün bolghan bolsa kérek; (b) yuqirida tilgha élinghan ikki imkaniyetning teng yüz bergenlikini körsitidu. Biz birinchi yaki üchinchi pikirge mayilmiz.
«Yoqtan» Erebistandiki bir qebile boldi.
10:26-29 «Yoqtandin Almodad, Shelef, Xazarmawet, Yérah, Hadoram, Uzal, Diklah, Obal (yaki «Ébal»), Abimael, Shéba, Ofir, Hawilah, Yobab töreldi» — bularning hemmisi Erebistandiki qebililer boldi.
10:30-32 «Ularning olturghan jayliri bolsa Méshadin tartip, Seffar dégen rayonning sherq teripidiki taghqiche sozulatti. Yuqiriqilar bolsa shemning oghulliri bolup, öz qebilisi we tilliri boyiche qowm bolup öz zéminlirida olturaqlashqanidi. Yuqiridikiler Nuhning ewladliri bolup, ular öz nesebliri we qowmliri boyiche xatirilengen. Topandin kéyinki yer yüzidiki barliq qowmlar ularning ichidin tarqalghan». Bu nesebnamining xulasisidur. Ayrim-ayrim bolghan el-qebililerning sani jemi yetmishtur.
Xudaning «Babil munari»diki weqede bolghan meqsiti
Xuda néme meqset bilen el-yurtlarning tillirini bir-biridin ayriwetken?
Izahatimizda éytqinimizdek, ellerning yerde «Asmanlargha taqashqudek bir munar yasayli» dégen ishi birinchidin «Xudaning iradisige xilapliq qilayli» dégendek meghrurluqning bir xil ipadisi idi. Chünki Xuda eslide «Siler jüpliship köpiyip, yer yüzini toldurunglar» (9:1) dégenidi. Ular: «Özlirini tarilip kétishtin saqlash üchün», yeni munar sélish arqiliq köp xelqlerni özlirige mayil qilish üchün chong munarni qurghan, shuning bilen Xudaning emrige xilapliq qilghan.
Ikkinchidin, ularning bu munar arqiliq asmandiki rohlar (jin-sheytanlar) bilen alaqe qilip, palchiliq qilish meqsiti bar idi. Mushundaq palchiliq yaki munejjimlik Xudaning iradisige xilap idi («Qan.» 18:9-12). Shu ikki sewebtin u munarni Xudaning yoligha qarimuqarshi bolghan, déyishke bolidu.
Munarning aqiwiti we netijisi shundaqki: «Bu ularning ishining bashlinishidur! Bundin kéyin ularning niyet qilghan herqandaq ishini héch tosuwalghili bolmaydu» déyilidu. Buninggha Xuda elwette yol qoymaydu. Insanlarning bundaq küchlük bolup kétishi axirqi hésabta özlirige xewp keltüridu; Nimrodtek rezil niyetlik bir ademler köp bilim yaki ilim-penni özleshtürse, netijide u shu bilimni ishlitip barliq insanlarni özige béqindürüp kontrol qiliwalidu.
Shunga Xuda «Ularning tilini bashqa-bashqa qilip qalaymiqanlashturuwétidu». Xudaning ularning tilini bölüshi ularning hemkarliship ishlesh meqsitini tosapla qalmay, belki kéyin Nimrodtek zalim bir mustebitning barliq insaniyetni öz ilkige éliwélishigha mustehkem tosalghu bolidu. Chünki hakimmutleqlik qanchilik küchlük bolushidin qet’iynezer, uning bashqa tilda sözleydighanlarni kontrol qilishi cheklimige uchraydu. Peqet cheklime bolghandila u ularning bir-biri bilen bolghan alaqilishlirini we shundaqla ularning oy-pikirlirini tizginliyelmeydu. Shundaq déyishke boliduki, shu chaghdin tartip «til tosalghusi» insaniyetni toluq bir mustebitliktin qoghdap kelmekte.
Shundaqtimu bezi ademler hazirqi zaman kompyutér téxnikisidin paydilinip, «terjime programmiliri»ni tüzüshi bilen Xuda qoyghan «til tosalghusi»ni biler-bilmes buzmaqchi boluwatidu. Yene beziliri bügünki künlerde hetta «yéngi insanlarni yaritayli» dep laboratoriyeliride insanning törelme hüjeyrilirini tejribe obyékti qilishqimu pétiniwatidu. Démek: «Bu ularning ishining bashlinishidur! Bundin kéyin ularning niyet qilghan herqandaq ishini héch tosuwalghili bolmaydu» dégenni qaytidin déyishke toghra kelmemdu? Shunga Xudaning pütkül yer yüzidikilerge axirqi höküm-jazalirining chüshidighan küni bizge yiraq emes, dések xata bolmaydu.
Ibrahimning hayatidin élishqa bolidighan bezi sawaqlar we ibretler
Injilda, rosul Pawlus Ibrahim toghruluq «U étiqadchi bolghan bizlerning atimizdur» deydu («Rim.» 4:16; yene «Gal.» 3:29ni körüng). Xuda ishlarni shundaq békitip orunlashturghandin kéyin, uning hayatidin étiqad toghruluq nurghun yaxshi derslerni öginishimiz mumkin, dep oylisaq xata bolmaydu. Töwende shu derslerdin bezilirini körimiz.
(1) Shapaet, étiqad, itaetmenlik — 12:1-9
Deslepte Xudaning Ibrahim (eslide Abram»)gha bolghan chaqiriqigha sepsélep qarayli. «Ros.» 7:2-3tin shuni körimizki, Xuda Ibrahimni u Haran shehiride turushtin ilgiri, yeni Kaldiyening Ur shehiride turghinida chaqirghanidi; shu ayette «Atimiz Ibrahim téxi Mésopotamiye rayonida turuwatqanda, yeni Haran shehirige köchüp makanlishishtin ilgiri, shan-sherepning Igisi Xuda uninggha ayan bolup: «Sen öz yurtung we uruq-jemetingdin ayrilip chiqip, Men sanga körsitidighan yerge barghin» dégenidi» déyilidu.
«Alemning yaritilishi» 12:1de «Perwerdigar Abramgha mundaq dégenidi: —
Sen öz yurtungdin, öz uruq-qérindashliringdin we öz ata jemetingdin ayrilip, Men sanga körsitidighan zémingha barghin» dep xatirilinidu. «Rosullarning paaliyetliri»diki ayet boyiche, shu gepler Ibrahimgha déyilgen gepler u Haranda emes, belki Ur shehiride turuwatqan waqtida déyilgen.
«Haran» eslide Ibrahimning «yurti» emes we uning «uruq-qérindashliri» yaki «ata jemeti»ning köpinchisi Haranda turghan emes, belki urda turghanidi. Shunga Xudaning chaqiriqini anglighandin kéyin Ibrahim urdin yolgha chiqmaqchi bolidu. Halbuki, muqeddes yazmilarda: «Terah bolsa oghli Abramni, newrisi Lut (Haranning oghli)ni we kélini, yeni Abramning ayali Sarahni élip, Qanaan zéminigha bérish üchün kaldiylerning Ur shehiridin chiqti; biraq ular Haran dégen jaygha yétip kelgende, shu yerde olturaqliship qaldi» dep xatirilinidu.
Buningdin töwendikilerni bayqashqa bolidu: —
(a) Ibrahimning Urdin chiqishida qanchilik rahet-pagharetni tashlap ketkenlikini hazir tesewwur qilishimiz tes. Arxéologlarning qédirip tekshürüshidin melum bolushiche, Ur shehiri keng-azade, nahayiti bayashat, turmushi rahetlik bir sheher iken. Ularda hazirqi zamandek öylerni issitidighan birxil par sistémisimu bar idi. Qedimki zamanda sépilliq sheherlerge xas bolghan aman-ésenlikte turushni hemme adem xalaytti; lékin Ibrahim bu aman-ésenlikni tashlap seperlerde yürüp, chédirlarda turushni tallidi. Uning üstige, shu künlerde «xerite» deydighan nerse mewjut emes idi; seper uninggha nisbeten pütünley namelum bir ish idi. Yolda qandaq xewp-xeterlerning uni kütüp turuwatqinini héchkim bilmeytti. Qaraqchilar we banditlar shübhisizki az emes idi.
(e) Roshenki, Ibrahim Xudagha itaet qilishni tallighan bolsimu, lékin u toluq itaet qilmidi. Chünki u «ata jemeti»din téxi pütünley ayrilmighanidi. Körünüp turuptiki, atisi emeliyette Xudaning Ibrahimni Qanaangha chaqirighinini anglap, shu chaqiriqni öz teshebbusigha aylandurup: «Biz Qanaangha barayli» dégen. Biz 11-babtin: «Terah bolsa oghli Abramni, newrisi Lut (Haranning oghli)ni we kélini, yeni Abramning ayali Sarahni élip, Qanaan zéminigha bérish üchün kaldiylerning Ur shehiridin chiqti» dep oquymiz. Biraq ular yérim yolda, yeni Haranda toxtap qélip, Qanaangha barmidi. Ibrahim Xudaning chaqiriqigha egishish üchün chédir bilen teng yürüshi kérek idi; lékin atisining: «Haran shehiride aman ésen bolimiz» dégendek gépi bilen, u chédir turmushini tashlap, yene sépilliq sheherde turdi. Shuning bilen Ibrahim Xudaning chaqiriqigha toluq emel qilmay atisi bilen shu yerde toxtap qaldi. Ular alliqachan 1000 kilométr yol basqan bolup, Qanaangha baridighan yolning yene 800 kilométri qalghanidi. Terah Ibrahimni kéchiktürüp qoydi. Qiziqki, «Terah» dégen isimning menisi «kéchiktürüsh» dégen menisi bar idi.
(b) Xuda Ibrahimni «qismen étiqad»i yaki texir qilghini üchün uningdin waz kechmeydu; chünki u Pelestinge yétip barghanda Perwerdigar yene bir qétim uninggha körünidu. Ata öz balisining ayighi chiqip tunji qedimini basqinini körüwatqanliqini tesewwur qilayli; Xuda mushu yerde «étiqadliq balisi» Ibrahimning birinchi qedimini körüwatqan emesmu? Shuning bilen Perwerdigar uni eyiblimeydu, belki uning buyrulghan sepirini ayaghlashturghinida uninggha ayan bolushi bilen uningdin xush bolghanliqini ispatlaydu.
(p) 12:5din Ibrahim axirida Harandin köchüp ketkinide «... inisining oghli Lutni élip ... ketti» dep oquymiz. U newri inisi Lutning özi xalap özige egiship mangghinini tosiyalmaytti, elwette, lékin uni bille élip mangghachqa, u Xudaning emridin halqip kétip, uning üchün jawabkarliqni öz üstige alidu. Kéyin bu ish bezi chataqlarni tughduridu (13-bab).
12:1-3 Xudaning Ibrahim bilen bolghan ehdisi
«Sen öz yurtungdin, öz uruq-qérindashliringdin we öz ata jemetingdin ayrilip, Men sanga körsitidighan zémingha barghin.
Shundaq qilsang Men séni ulugh bir xelq qilip,
Sanga bext-beriket ata qilip, namingni ulugh qilimen;
Shuning bilen sen özüng bashqilargha bext-beriket bolisen;
Kimler sanga bext-beriket tilise Men ularni beriketleymen,
Kimki séni xorlisa Men choqum uni lenetke qaldurimen;
Sen arqiliq yer yüzidiki barliq aile-qebililerge bext-beriket ata qilinidu!»
Biz mushu yerde ehdining barliq tepsilatliri üstide sehipe cheklimisi bilen tepsiliy toxtalmaymiz. Biz peqet Xudaning Ibrahimning itaet qilishi arqiliq uning bilen bolghan ehdisining: «Sen arqiliq yer yüzidiki barliq aile-qebililer bext-beriket ata qilinidu!» dégen netijisi üstide azraq toxtilimiz. Bu bext-beriketning pütkül dunyagha kélishining birinchi basquchi Israil xelqi arqiliq boldi, chünki Xuda ular arqiliq üch jehettin özini ayan qildi, yeni: — (a) özining heqiqiy birdinbir Xuda ikenlikini, «butlar»ning héchnerse emslikini; (e) barliq qanun-eqidiliride Öz pak-muqeddes mahiyitini (p) körsetken karamet-möjiziliride Hemmige Qadir bolghan qudritini (b) peyghemberlerning sözliri arqiliq nijat-shapaetlik meqset-muddialirini ayan qildi.
Bext-beriketning ikkinchi basquchi, yeni hemmidin muhim basquchi Mesih-Qutquzghuchining kélishidin ibaret idi.
Biz yene shuninggha ishinimizki, Xudaning shu ehdide Ibrahimning özi we ewladliri toghruluq: «Kimler sanga bext-beriket tilise Men ularni beriketleymen, kimki séni xorlisa Men choqum uni lenetke qaldurimen» dégen wedisining özi köp el-yurtlarning we shexslerning tarixining sirlirini achidighan achquchtin ibarettur. Qaysi el-yurtlar Yehudiy xelqini qobul qilip ulargha méhribane muamile körsetken bolsa, shu el-yurt rawaj tapqan; emma qaysi el-milletler ulargha ziyankeshlik yetküzgen yaki ularni qestligen bolsa, axir bérip oxshash yolda yoqap kétidu yaki azablinidu. Uning üstige Ibrahimning «rohiy ewladliri», yeni Mesihke étiqad qilghuchilarning Mesihning xush xewirini erkinlik bilen tarqitishigha yol qoyghan el-yurt bolsa ronaq tapqan; lékin qaysi el-yurt xush xewerning jakarlinishini tosmaqchi bolup étiqadchilarning jamaetlirige ziyankeshlik qilghan bolsa, ziyan tartip kelmekte.
(2) Ibrahimning Misirgha chüshüshi 12:10-20
Ibrahimning «Misirgha chüshüshi»de uchrighan awarichilikke (Pirewnning Sarayni élip kétishige) qarighanda, uning Misirgha chüshüshi toghra bolghanmu yaki toghra bolmighanmu? Xudaning uninggha éytqan tunji sözi: «Men sanga körsitidighan zémingha barghin» (12:1) dégenge qarisaq, Xuda körsetken «zémin» «Qanaan zémini» ikenliki Ibrahimgha éniq bolushi kérek idi. Zéminda acharchliq bolghanda Xuda uninggha biwasite yolyoruq bergenliki toghruluq tékistte gep yoq; Ibrahim Xudadin yol sorighanmu-sorimighanmu, bu toghruluqmu gep yoq. Lékin héch bolmighanda, Xuda Ibrahimgha shu zéminni alahide körsitip bashlighaniken, Ibrahimning: «Xuda mushu zéminda barliq mohtajliqlirimni teminlep béridu, dégen ishenchte bolushi mentiqighe tolimu uyghun idi. Bu ishqa qarighanda, Xuda Ibrahimgha bu ish bilen uninggha birinchi sinaqni qoyghan bolushi mumkin.
Misir zéminigha kirish üchün békitilgen chégra «Misir éqini»din ötüshi kérek idi; Ibrahim chégridin ötüshi bilen özining «Xuda békitken zémin»din chiqip ketlenliki özige éniq bolghan bolsa kérek.
Shunga (zéminda shu acharchiliq bolghachqa) shundaq xulasige kélimizki, Ibrahimda «Xudaning manga békitken zéminda men üchün kérek bolghanni teminleydu» dégüdek ishench kem bolghan. Uningdin sirt biz yene töwendiki ishlarnimu bayqaymiz: —
(a) Misirgha chüshkendin kéyin Ibrahimning: «Birsi Sarayni mendin tartiwalarmikin» dégen ensireshliri uning Xudaning özige qilghan bext-beriket toghruluq wedilirige, jümlidin «Séni ulugh bir el qilimen» dégen wedisige téxiche toluq ishenmigenlikini ispatlaydu; chünki birsi ayalini igiliwalsa u balisiz bolup qalatti, elwette; lékin Xuda «baliliq bolisen» dégen wedini qilghan.
(e) Xuda derweqe uni köp beriketlidi; uning ayali atmish yashtin ashqan bolsimu, er kishilerning köngli uninggha chüshüshi mumkin idi.
(b) Ibrahimning Saraygha éytqan sözliri Sarayning bixeterliki toghruluq emes, peqet özining bixeterliki toghruluq bolghan (13-ayet). Lékin u köp ötmeyla bashqa birxil pozitsiyeni körsitidu, Lutqa köyünüp uning üchün öz jénini tewekkül qilishqa razi bolidu (14-bab).
(p) Uning Pirewnge bolghan sözliri «yérim rast» (Saray uning bir atidin bolghan singlisi idi — 20:12ni körüng) bolsimu, shundaqtimu uning éytqanlirini yalghan dep hésablash kérek.
(t) Ibrahimning shundaq ishenchsizlik terepliri bar bolsimu, Xuda uningdin héch waz kechmeydu; chünki Xuda Ibrahimning étiqadi tüpeylidin alliqachan uni beriketleshke we qoghdashqa wede qilghanidi. Pirewn öz ordisidikilerge chüshken wabalarning Sarayning sewebidin chüshkenlikini tonup yétidu (17-ayet). Axir bérip Pirewn Sarayning wejidin Ibrahimgha bergen sowghatlarmu uninggha mensup boliwéridu (13:1-2)!
(3) Ibrahimning möminliki; Xudaning terbiyilik jazaliri; Lut bilen bolghan majira — 13-bab
Misirdin qaytqandin kéyin Ibrahim eslide Qanaandin Misirgha yolgha chiqqan jaygha qaytip baridu (3-ayet). Bu ishning özi bizge uning Misirgha chüshkenlikining xata bolghanliqini tonup yetkenlikige ispat béridu.
Gerche Lut uningdin yash bolsimu, Lutning padichiliri majira chiqarmaqchi bolghanda, u ular yaki Lut bilen héch talash-tartish qilmaydu; buning bir sewebi, u Lut bilen qérindash bolghachqa, zémindiki butperesler aldida talash-tartish qilishni shermendilik ish dep bilgen (7-8-ayet). Xuda uninggha alliqachan bu zéminni «sanga bérimen» dep wede qilghanidi; shuning bilen majira bolghanda Ibrahim Lutqa: Bu yerdin köchüp ketkin, dep buyrushqa hoquqluq idi, dep oylishimiz mumkin. Biraq Ibrahim Xudaning wedisi boyiche bu zémin beribir méningki dep tolimu xatirjem halda Lutqa: — Qaysi yerde turay déseng, shu yerge barghin, dep toluq tallash hoquqini Lutqa béridu. Lut hem bayashatliq hem aman-ésenlikni birinchi orungha qoyup Sodom tereptiki yerlerni tallap: «Sodom xelqi rezil ademler bolup, Perwerdigarning neziride tolimu éghir gunahkarlar idi» dégen bilen kari bolmidi. Axir bérip u bu chong xataliq üchün bedel töleydu.
Derweqe Lut Iordan deryasining tüzlenglikini tallighandin kéyin, Perwerdigar Ibrahimgha Özi éytqan sözini qaytilap: «Sen körüwatqan barliq zéminlar (jümlidin Lut tallighan jaylar!) séningki» deydu. Ibrahimning bu ishta bolghan pozitsiyisi Muqeddes Kitabtiki «mömin» dégen muhim sözning menisini bizge nahayiti yaxshi süretlep béridu. Yene bu toghruluq «Chöl.» 12:3, «Zebur» 25:9, «Mat.» 5:5, 11:29, «1Tim.» 2:25nimu körüng.
(4) «Rohiy urush»; Melkizedek — 14-bab
Lut Sodom shehiride turup ularning awarichiliklirige chétilip qalghan bolsimu, Ibrahim u toghruluq «karim yoq» «xop boldi!» démeydu, belki uni qutquzush üchün az bir qisim ademlerni (jemiy 300 ademni) bashlap yolgha chiqidu. Ular pütün kéche yüz kilométr yol basqandin kéyin Xuda ulargha ghelibe ata qilidu.
Ibrahim qaytip bérishi bilenla sirliq zat Melkizedek teripidin qarshi élinidu. Melkizedekning salahiyiti toghruluq Injildiki «Ibraniylargha»da (7-bablarda) birqeder tepsiliy bayan qilinghachqa, biz shu jaydiki «qoshumche söz»de uning üstide toxtilimiz.
U «nan bilen sharab élip aldigha chiqti» — bu ish bizge Reb Eysa Mesihning «muqeddes ziyapet» yaki «Rebning ziyapiti»ni békitkenlikini eslitidu («Mat.» 26:26-28, «Luqa» 22:16-20).
Ibrahim Melkizedekning beriketlishi bilen küchlendürülgen bolup, Sodom padishahining oljilardin in’am alghin dégen teshebbusini ret qilidu. Ret qilishining sewebi shübhisizki, u bu rezil adem bilen héchqandaq alaqide bolushni xalimaytti. Uning bu ret qilishi Sodomning padishahini renjitken bolushi mumkin, shuning bilen bu ishtin kéyin Perwerdigar Ibrahimgha «qorqma» dep teselli béridu (15:1).
Ibrahim öz-özige: «Sodom padishahi bilen alaqem bolmisun» dégen cheklimini (héchqandaq in’am almaymen dégendek) üch dosti Aner, Eshkol we Mamrege qoymaydu. Chünki ular Perwerdigargha étiqad qilghuchilardin bolmighachqa, Ibrahim özige qoyghan qattiq telepni ulargha qoymaydu. Ular xalisa oljidin tégishlik bir in’amni alsa bolidu, déyilidu (24-ayet).
(5) Heqqaniyliq Xudaning méhir-shepqiti we insanning étiqadi arqiliq bolidu — 15-bab
Izahatlirimizda éytqinimizdek, Perwerdigarning Ibrahimgha 15:1de éytqan sözlirini ikki tereptin, yeni «Men Özüm qalqining we zor in’amingdurmen» yaki «Men Özüm qalqining, sanga zor in’am bergüchidurmen» dep chüshinishke bolidu. Ibrahim, shübhisizki, bu bayanni ikkinchi menide chüshinidu. Lékin Tewrattiki bashqa yerlerdin, yeni «Qan.» 10:9, «Zeb.» 16:5, 73:26, 142:5, «Yer.» 16:10, 19:51, «Yigh.» 3:24 we Injildiki heqiqetlerdin, mesilen «Yuh.» 17:23, 26, «1Kor.» 1:2, «2Pét.» 1:4 we köp bashqa yerlerdin Xudaning bu bayanini yuqiriqi birinchi menisi boyiche, yeni eng muhim menisi boyiche: «Xuda del Özini Öz perzentlirige teqdim qilmaqchi» dep chüshinishimiz kérek.
Biraq Xuda Ibrahimning chüshengini boyiche uninggha jawab béridu we uninggha bir oghul perzent ata qilishqa wede béridu. Ibrahimning peqet Saraydin ibaret birla ayali bolghachqa, u shübhisizki, Xuda manga bashqa héchbiri arqiliq emes, belki shu birdinbir ayalim arqiliqla perzent körgüzidu, dep chüshengen bolsa kérek. Xuda bu qétim uninggha «Séning neslingmu yultuzlardek köp bolidu» dep wede qilghan. Perzent toghruluq birinchi qétimliq wediside «Séning neslingni yerdiki topidek köp qilimen» déyilgenidi (13:16). Mushu yerde Ibrahimning ikki xil nesli, birsi «topa»dek, yeni paniy dunyagha tewe bolghan nesli (Israil), yene birsi «ershtin» bolghan nesli (yeni «Mesihdin tughulghan» jamaettiki barliq étiqadchi mömin bendiler) bolidu, dep puritilghanliqigha nezirimizni aghdurushimiz kérek («Rim.» 4:1ni körüng).
Qandaqla bolmisun, bir ish bizge roshenki, Ibrahimning Xudagha baghlighan étiqadi tüpeylidin Xuda uni heqqaniy dep hésablidi. Xuda bu dewrde Özi ewetken Mesihini ularning gunahlirining kechürüm qilinishi üchün ölümdin tirildürgenlikige étiqad baghlighanlarning hemmisini heqqaniy dep hésablaydu («Rim.» 4:22-25, 10:8-9).
Qedimki zamanlarda ehdiler intayin muhim idi. Shunga Xuda Özining Ibrahimgha éytqan sözini mutleq jezmleshtürüsh üchün uning bilen ehde tüzidu. Ehde bilen wedining otturisidiki perq bolsa özara éytilidighan qesemdidur. Shu künlerde köp ehwalda qesem buqa, qoy yaki öchke élip ularni soyup, herbir haywanni ikki bölekke bölüp, andin bir-birige qesem ichmekchi bolghanlar shu haywanning ikki bölikining ariliqidin bille teng ötüshi arqiliq ipadilinetti. Shübhisizki, ularning özara qilghan qesimi: «Men bu qesemge emel qilmisam, Xuda méni mushu haywanlargha qilinghinidek qilsun yaki uningdin artuq qilsun!» dégendek bolatti («Yer.» 34:13-20ni körüng). Shunga Ibrahim Xudaning özi bilen ehde tüzmekchi bolghanliqini bilip, ének, öchke, qochqar, kepter we paxtekni soyidu, jesetlirini ikki döwe qilip qoyidu. Andin u Xudaning özi bilen ehde tüzüshke kélishini kütidu. Shu issiq künde u özini uyqudin saqlishi we qurbanliqlarning göshini qagha-quzghunlardin saqlash üchün ularni qoghlap turushi kérek idi. Axir bérip kech kirgende u uxlap qalidu. Uni qorqunchluq, dehshetlik birxil qarangghuluq basidu, qarangghuluq belkim öz ewladliri kelgüside Misirda köridighan zulumni aldin’ala körsitidighan bésharet bolushi mumkin (13-14-ayet). Lékin u uyqusidin oyghanghanda Xudaning Özila (is-tütek chiqip turghan bir otdan bilen yalqunluq bir mesh’el körünüshide) «göshlerning otturisidin ötüp kétiwatqan»liqini köridu. Bu ishlargha qarighanda, Xuda bu ehdisini jezmleshtürginide Ibrahimdin iltipatini qobul qilishqa iman-ishenchtin bashqa héchnéme telep qilmighanidi! Bu shübhisizki, Injildiki «yéngi ehde»ge aldin’ala bésharet béridu; yéngi ehdide Xuda xelqige qayta-qayta: «Men qilimen..., Men qilimen,..., Men qilimen,...» deydu («Yer.» 31:31-34, «Ez.» 36:26-32). Bizge birdinbir kérek bolghan ish qobul qilishtin ibaret, xalas!
(6) Xuda wede qilghan ishni kütüsh — «Insanning öz eqlidin chiqqan pilani» — Hejer (16-bab)
Halbuki, Ibrahim Xuda wede bergen perzentni kütidu, kütidu. Xudaning wedisidin héchqandaq netije chiqmaydu. On yil ötidu. Xudaning wedilirini kütüsh belkim insanlar uchraydighan sinaqlarning ichide eng qiyinliridin biri bolushi mumkin. Axirida ayali Saray «obdan bir eqil-tedbir» tapidu. Xudaning pilanlirining emelge ashurulushi üchün biz tapqan «yaxshi eqillirimiz»ning yardimi kérek bolamdu?! Halbuki, Ibrahim axirida Sarayning körsetken eqilige qoshulup, Sarayning dédikini toqalliqqa alidu. Shu dewrlerdiki qanunlar boyiche birsining ayali tughmas bolsa, kénizek yaki toqaldin tughulghan balilar tughmas ayalning balisi hésablinatti (mesilen, «Yar.» 30:2-13ni körüng).
Hejer hamilidar bolidu. U Xudani téxi tonumaydighini üchün tekebburliship, Sarayni mazaq qilidu. Shübhisizki, u Ibrahimgha amraq bolup, Sarayning ornini basalaymen, dep oylighanidi. Saray xapa bolup bu köngülsizlik üchün érini eyiblep: — «Manga chüshken bu xorluq séning béshinggha chüshsun!» deydu. U toghrimu? Toghra, dep qaraymiz; chünki ademning öyidiki ishlargha ait barliq qararlarda er kishi aile bashliqi süpitide mes’uliyetni öz üstige élishi kérek. Eslide bu ish Sarayning eqli bolsimu, éri uninggha qoshulghanidi.
Hazirqi pütkül dunyagha tesir yetküzüwatqan eng dehshetlik jédel-majirilardin biri bolghan, Ishaqtin chiqqan Yehudiy xelqi bilen Ismaildin chiqqan Erebler otturisidiki jédel del bu kichikkine öydiki ziddiyet bilen bashlandi, shundaqla Xudagha toluq ishinishtin yénish bilen bashlandi, dégili bolidu.
Ibrahim Hejerni Sarayning qoligha tapshurghanda, Saray uni shunche qattiq xarlayduki, Hejer qéchip kétidu. Bu qattiq muamile, yeni Hejerni öydin heydiwétish Xudaning nezirige toghra ishmu? Jawabimiz shuki, bu toghra emes, elwette. Chünki Perwerdigarning Perishtisi uni ayal xojayinining yénigha qayturidu (9-ayet)! Ibrahim bilen Saraymu eslide undaq mes’uliyetsizlik qilmasliqi kérek idi; ular Hejerge bolghan rehimsiz muamilisi üchün jawabkar bolushni öginishi kérek; Xudaning barliq xelqimu shuni öginishi kérek.
Hejer chöl-bayawangha qachqanda néme oy-xiyalda boldi? Hamilidar bolghan ilajsiz bir qizni chöl-bayawangha heydiwétidighan rehimsiz kishilerni testiqleydighan Xuda qandaq bir Xudadur? Dunyani chüshinish némidégen tes! Xuda eger shundaq Xuda bolsa uni chüshinish dunyani chüshinishtin téximu tes bolatti!
Kütülmigende, Hejer «Perwerdigarning Perishtisi»ning awazining ershtin özige sözlewatqinini anglaydu! Oqurmenler «tebirler»diki «Perwerdigarning Perishtisi»ning salahiyiti toghruluq sözlirimizni körsun. Shu yerde bayan qilghinimizdek, bu ulugh Zat insan bolushqa dunyagha kélip tughulushidin ilgiri nijat meqsetliride insanlargha perishte sheklide ayan bolghan, Xudaning Oghli bolghan Qutquzghuchi-Mesihdin bashqa héchbiri emes, dep ishinimiz. Lékin «Ibr.» 13:7de éytilghandek «Eysa Mesih tünügün, bügün we ebedil’ebedgiche özgermeydu!» — U ezeldin, hazir we kelgüside herdaim «Yaxshi Padichi» bolidu («Yuh.» 10-bab, «Luqa» 15:3-7, 19:10). U mushu yerde Hejerni «tapidu», uninggha soal qoyidu. Bu ishta Misirliq dédek bolghan bu bichare qizgha belkim pütün ömride birsining öz haligha heqiqiy köyünüshi, uning néme qiliwatqinigha qiziqishi tunji qétim boluwatqan bolushi mumkin idi. Xuda uninggha özi we balisidin xewer élishqa, hetta balisidin «ulugh bir el» chiqirishqimu wede qilidu. Héchkim Xudaning Hejerge qilghan wedisini emelge ashurghanliqigha guman qilalmaydu, elwette; Ereb elliri bolsa derweqe bügün 250 milyon nopusqa ige nahayiti «ulugh bir el». Ismail «Yawa éshek kebi bir adem bolidu; uning qoli her ademge qarshi uzitilidu, shuningdek her ademning qoli uninggha qarshi uzitilidu; u qérindashlirining udulida ayrim turidu» (yaki «sherq teripide turidu») dégendek bolidu; uning ewladlirining köpinchisi oxshash mijezde bolup kelmekte.
Bu ereb millitini bashqa milletlerge qarighanda gunahkarraq dégenlik emes, elwette. Dunyadiki barliq el-milletlerning herbirining özige tushluq «gunahkar tebiiti» bardur (mesilen, «Tit.» 1:12ni körüng) — we hemmimiz Xudaning Mesihde bolghan nijatigha tolimu mohtajmiz.
Bu ishlar yüz bergendin kéyin Hejerning özigila xas bolghan, Xudani chaqiridighan: «Méni körgüchi Tengri!» dégen namni qoyushi ejeblinerlik ish emes (13-ayet).
Bu barliq ishlarda roshen bir xataliq bolghini bilen, Ibrahim Xuda Ismailni méning warisim süpitide qobul qilsa idi, dégen ümidni saqlap kélidu. Lékin 17-babtin körginimizdek, Xuda uning ümididek qilmaydu; Ismail chong boluwatqan on üch yilda Xuda Ibrahimgha nisbeten süküt qilidu (16:16-17:1); shunchilik uzun waqit ötkendin kéyin u qayta uninggha söz qilishqa bashlaydu (17-bab).
(7) Tewrenmes, mutleq iman-ishench — bir atining étiqadi
(17-bab)
Körginimizdek, Xuda eslide Ibrahimni Öz shapaiti bilen chaqirghandin kéyin, gerche u «yérim yolda» uzun waqitta atisi bilen Haranda turup qalghan bolsimu, Xuda uningdin waz kéchip tashliwetmidi. Mushu peytte, «étiqad yoli»ning yérimida, Xuda yenila uningdin waz kechmeydu. Gerche Ismail Ibrahimning «tirishish-tirmishishliri» bilen tughulghan bolsimu, gerche bu ishtin ailiside köngülsizlik we inaqsizliq peyda bolghan bolsimu, u yenila Ismailgha warisliq qilidighan oghlum dep ishengen yaki ümid qilip, étiqad yolida yene «otturida» toxtighan bolsimu, Xuda yenila uning iman-étiqadini kamaletke yetküzmekchi bolidu. Uzun muddetlik süküttin kéyin uninggha: «Men Qadir Tengridurmen. Sen Méning aldimda méngip, kamil bolghin» deydu.
Xuda izdeydighan undaq «kamalet»ning (ibraniy tilida «tamam» déyilidu) eng muhim teripi étiqad jehettiki kamalettur. Herqandaq adem Xudani «Hemmige Qadir» dep bilmise kamil bolalmaydu; lékin biz uni heqiqeten Hemmige Qadir dep bilsek, undaqta U hemme ishni qilalaydu, jümlidin étiqadimiz we yürüsh-turushlirimizni kamaletke yetküzeleydu, dep ishinimiz kérek.
Ibrahim Xudaning yene uning bilen sözleshkinidin xushal bolup özini yerge étip sejdide düm yatidu. Xudaning kéyinki sözliri uni bek teejjüplendüridu. Chünki gerche u waris jehetide oghul perzentsiz bolsimu, Xuda uning ismini özgertip: «Séning isming buningdin kéyin Abram («hörmetlik ata») atalmaydu, belki isming Ibrahim («köp el-milletlerning atisi») bolidu; chünki Men séni nurghun el-milletlerning atisi qildim» deydu. Mushu yerde étiqad we Xudaning sözi toghruluq tolimu asasiy heqiqetni körimiz — Xuddi rosul Pawlus éytqinidek: «Xuda mewjut bolmighan nersilerni bar dep mewjut qilidu» («Rim.» 4:17). Étiqadi bar bolghanlar Xudaning sözlirining netijisini téxi körmigen bolsimu, ularni réalliq dep qobul qilidu. Shuning bilen Ibrahim yéngi ismini héch ikkilenmey qobul qilidu we öyige qaytqinida shuninggha asasen Xudaning shu chaghda özi bilen tüzgen ehdisining belgisi bolghan sünnetni barliq erkek kishilerning ténide wujudqa chiqiridu. Uning yéngi ismini anglighanlarning ichide uni «sarang» dep chaqirghanlarmu az emes bolghan bolushi mumkin idi. Lékin rosul Pawlus Muqeddes Rohning wehiyi bilen bu ehwalni teswirlep, Ibrahimning étiqadi shunche küchlükki, öz ténidiki ajizliqqa, yeni jismaniy jehettin oghul perzent körüsh ümidining yoqluqigha salmaqliq bilen qarighan we shuning bilen oghul perzent körmiginide, bu ishning peqet Xudaning ulughluqini téximu ayan qilidighanliqigha ishengen, dep bizge mundaq chüshendüridu: — «U yüz yashqa yéqinlap, ténini ölgendek hésablisimu, shundaqla ayali Sarahningmu baliyatqusini öldi dep qarisimu, yenila étiqadta ajizlashmidi; Xudaning wedisige nisbeten étiqadsizliq qilip héch ikkilenmidi, eksiche u étiqadi arqiliq kücheytildi we Xudani ulughlidi, «U némini wede qilghan bolsa shuni emelge ashurush qudritige Igidur» dep toluq ishenduruldi. Shuning bilen bu «uning heqqaniyliqi hésablandi»» («Rim.» 4:19-22). Mushu yerde Xudaning wedisi choqum Saray arqiliq emelge ashurulidu, dep éniqlashturulidu. Ibrahim shu xewerni anglap, imanidin we xushalliqidin külüp kétidu (17-ayet); lékin u yenila Ismail üchün dua qilidu we duasi ijabet qilinidu. U özige emr qilinghini boyiche qilishqa öyige qaytidu.
Bu yerde shuni körsitip ötüsh artuqluq qilmayduki, sünnet ötküzüsh üchün sekkizinchi küni eng muwapiq peyttur. Tibabetchilik ilmi boyiche sekkizinchi küni opératsiye qilish yallughlinish éhtimaliqi eng töwen we azabi eng yénik chagh bolidu. Ibrahimdin tartip Yehudiy xelqi oghullirini shu küni sünnet qilip kelmekte.
Sarayning ismimu Saraydin («méning melikem») Sarahqa («melike») özgertilidu. Buning ehmiyiti shuki, shu waqittin tartip Sarayning «melike»lik salahiyiti peqet Ibrahim teripidinla emes, belki hemme adem teripidin étirap qilinidu.
(8) Xudaning Ibrahimning oghul perzent körüshi toghruluq wedisini yene qaytilishi — Ibrahimning heqiqiy peyghemberlik salahiyiti, yeni Xudaning oylirini, iradisini chüshinip dua qilishi — 18-bab
Uzun ötmeyla, Perwerdigar yene Ibrahimgha Özini ayan qilidu. Bu qétimqi ayan bolush uninggha Ishaq («külke»)ning dunyagha kélish waqtining yéqinlashqanliqini uqturush hem bu «yoqlash» arqiliq Sarahning étiqadini küchlendürüsh we peyghember dégenning heqiqiy menisini (chünki Ibrahim derweqe peyghember idi) körsitish üchün bolidu.
Perwerdigar bu qétim Özini Ibrahimgha ayan qilghinida, ikki hemrahni bashlap kélip, Özini insan qiyapitide körsitishni tallaydu. Kéyin Uning ikki hemrahining perishtiler ikenliki melum bolidu (19:15). Ibrahim awwal ularni peqet addiy méhmanlar dep oylap qalidu («Ibr.» 13:2ni körüng); lékin kéyinki parangda Perwerdigar Ibrahimgha: «Men kéler yili mushu waqitta qéshinggha jezmen qaytip kélimen, we mana u waqitta ayaling Sarahning bir oghli bolidu» dep éytqan chaghqiche Ibrahim alliqachan bu üchining arisidiki xojayinning kim ikenlikini bilip yetkenidi. Sarah ishenchsizliki üchün eyiblinidu, emma shuning bilen bir waqitta yashanghan bolsimu (90 yashqa kirgen) oghul perzent tughushqa kérek bolghan jismaniy küchke ige bolidighanliqigha étiqadta küchlendürülidu («Ibr.» 11:11).
Reb Sodom shehirige qarap yolgha chiqidu, emma yolda kétiwétip: «Men qilidighan ishimni Ibrahimdin yoshursam bolamdu? Chünki Ibrahimdin ulugh we küchlük bir el chiqidu we shuningdek yer yüzidiki barliq el-milletler u arqiliq bext-beriketke muyesser bolidighan tursa? Chünki Men uni bilip tallighanmen; u choqum öz balilirini we uning öyidikilerni özige egeshtürüp, ulargha Perwerdigarning yolini tutup, heqqaniyliqni we adaletni yürgüzüshni ögitidu. Buning bilen Menki Perwerdigar Ibrahim toghruluq qilghan wedemni emelge ashurimen» deydu.
Mushu yerde, Xudaning sözliridin peyghember dégen sözning heqiqiy menisi namayan bolidu; peyghember bolghuchi peqet «kelgüsi ishlarni aldin’ala éytquchi»la emes, belki Xuda Öz sirliri heqqide Uning bilen sözlishidighan, Xudaning köngli, oy-muddialiri we arzu-nishanlirini chüshineleydighan, shundaqla bu arzu-nishanlirini öziningki qilidighan ademni körsitidu. Körimizki, Xuda derweqe shundaq ademlerni izdimekte; uning barliq dewrlerde insanlargha bolghan chaqiriqining jewhiri del mushu sirdashliqtin ibarettur.
Shuning bilen Xuda Özining: «Sodom bilen Gomorra toghrisidiki dad-peryad» (yeni Sodom bilen Gomorra teripidin xorlanghan we zulum yégenlerdin kötürülgen dad-peryad)ni tekshürüsh meqsitini ayan qilidu; ehwal derweqe shu dad-peryad boyiche bolsa u ularni jazalaydu. Ibrahim derhal newri inisi Lutni oylaydu we uning üchün dua-tilawet qilishqa kirishidu — hetta bundaq dua-tilawet qiliwérishqa öz hayatini tewekkül qilip Xudaning ghezipini tosimaqchi bolup, Xudaning mangidighan yolini tosap turidu. U Lut we ailisidikilerni choqum heqqaniy ademler, shundaqla sheherde ulargha oxshash bashqa heqqaniylar bolsa kérek dep oylap: «Sen Xuda eng adil soraqchi bolghachqa, ularning wejedin sheherni ayishing kérek» dégendek iltija qilidu. Deslipide «heqqaniylarning sani» ellik dep dua qilidu; axiri ongha chüshidu. Qaysi sheher zadi shunche rezil, uningda peqet onla heqqaniy kishi bar? Emeliyette, Sodom del mushundaq rezil bir sheher idi. Ibrahim Reb méning iltijayimni anglidi dep bilip, öyige qaytidu.
(9) Lutning qutulushi — rohiy dersler — 19-bab
Ibrahim Luttin ayrilghandin kéyin, Lut Sodom tereptiki zéminda turushni tallighanda: «Lut bolsa tüzlengliktiki sheherlerning arisida turdi; u bara-bara chédirlirini Sodom shehiri terepke yötkidi» dep xatirilinidu (13:12). Lékin hazir u sheher ichide olturaqlashqanidi; shundaq bolupla qalmay, u yene jemiyetning «mötiwerliri» arisida boldi; chünki u muhim erbab dep hésablinip, «derwazida olturghanlar»din, yeni sheherning aqsaqalliridin biri bolghan. «Qazangha yoluqsang qarisi yuqar, yamangha yoluqsang yalisi» dégen temsil Lutning ailisining kéyinki ishlirigha bekmu mas kélidu.
Perwerdigar Ibrahimni yoqlighanda, uninggha hemrah bolghan ikki perishte kech kirgende Sodom shehirige yétip kélidu. Lut ulargha méhmandostluq körsetkenliki sewebidin Xuda sheherge chüshüridighan balayi’apettin qutquzulup qalidu. Lut sheherning exlaq jehette chüshkünlükini obdan bilgechke, (shu perishtilerni adettiki insanlar dep bilip) kochida qonup qalsa, ularning bixeterlikidin ensirep, öyige kirishke zorlaydu.
Sodomdiki er kishiler ikki méhman toghruluq xewer tapqanda gheyriy jinsiy heweslirige egiship ishik aldigha bésip kélidu. Shundaq gheyriy hewesler (bechchiwazliq) Xuda yaratqan tertipke roshen xilap we Tewratta hem Injilda éghir gunah hésablinidu («Law.» 18:22, «Rim.» 1:26-27, «1Kor.» 6:9). Shundaq gunahlar tüpeylidin Sodom, Gomorra we Iordan deryasi boyidiki tüzlengliktiki bashqa üch sheher weyran qilinghan, dégen xulasige kélishimiz mumkin. Emma Ezakiyal peyghember bizge téximu chongqur, tüp sewebini körsitidu: «Mana, mushu singling Sodomning qebihliki — u we qizlirining tekebbuluqi, nanliri mol, endishisiz azadilik künliride ajiz-namratlarning qolini héch kücheytmigenliki idi» («Ez.» 49:16). Qaysi yerde Xudaning yaxshiliqi bilen insanlar bayashat kün kechürse (ular özining shu bayashatliqining Xudadin kelgenlikini bilsun, bilmisun) bayashatliqini peqet öz heweslirini we nepsilirini qandurush üchünla ishlitip, kembeghellerning we méyiplarning hajetliridin chiqmighan bolsa, shundaq jemiyet daim herxil gheyriy heweslerge chüshüp, pütünley buzuqchiliq we chüshkünlükte qalidu. Andin ular mushu yerde xatirilengendek Xudaning biwasite jazalirigha uchraydu; yaki bolmisa ularning jemiyiti ichidin chirip iqtisadiy we siyasiy jehetlerde tügiship gumran bolidu.
Éniqki, gerche Lut natonush méhmanlarni öyige teklip qilip, shundaqla ulargha bashpanah bolmaqchi bolup, yüksek pezilitini körsetken bolsimu, méhmanlarni qoghdaymen dep özining ikki qizini u poxur shehwetpereslerge tutup bermekchi bolghini tolimu exlaqsizliq we qorqunchaqliqtin bashqa nerse emes.
Shuan perishtiler öz salahiyiti we qudritini ayan qilip shu bir top lükcheklerni kor qilip qoyidu. Lékin shu chaghda intayin qorqunchluq ehwalni körimiz. Kor qilinip urulghan shu ademler rezil emellirimiz tüpeylidin Xudaning jazalirigha uchriduq dep éniq bilip turup, yenila qorqmay «derwazini izdep, halidin ketti»! Bu ish bizge shundaq qattiq agahlandurush bériduki — ademler gunahqa bérilip ketse, axirida hetta dozaxning özide turghandimu shu gunahqa téximu esir bolup uninggha yenila hewes qilidu, menggü qanaetlenmeydu. Mushundaq ademler towa qilish imkaniyitidinmu halqip ketken bolidu.
Lutning bolghusi küyoghulliri uning «sheherdin chiqip kétishimiz kérek» dégen méhir-shepqetlik hem jiddiy sözlirini chaqchaq dep qarap ret qilidu. Gerche del shu küni kéchide öz öyi buzuq ademlerning hujum qilish obyékti bolghan bolsimu we mushundaq buzuqchiliq qaplighan yerde turiwerse öz ailisidikilerning exlaqiy xeterde qalidighanliqini bilip tursimu, Lut yenila u yerdin qéchishqa ikkinilip qalidu (16-ayet). Mana bu del rahet-paraghet turmushning xeterlik jayidur! Uning ayalining téximu ketküsi yoq idi, u perishtining agahigha qulaq salmay shu rezil dunyagha nepsi tartiship keynige qarap «tuz tüwrüki»ge aylinip hemmimizge menggülük agah bolup qaldi («Luqa» 17:32).
Bu barliq weqelerdin kéyin, Lutning Zoar shehiride turushni xalighinini qandaq chüshinimiz?! U perishtining taghqa qéchip barghin déginini ret qilidu, belki Xuda halaketke buyrughan besh sheherdin biride turushni xalaydu (17-23-ayet). U öz öyige hujum qilghan sheherdiki ademlerge chüshürülgen jazalargha, shundaqla öz ayaligha chüshken jazagha öz közi bilen guwahchi bolghan; tolimu roshenki, Xuda özige rehim qilip, uni qutquzushqa Öz perishtilirini ewetken; lékin u yenila tagh baghrida tursa Xudaning Özi we ikki qizini qoghdiyalishidin gumanlanghan! Rahet-pagharetke könüp qalghan ademlerning mentiqsizliqi we bahaniliri mana shundaq bolidu! Ademni téximu heyran qaldurghini shuki, Xuda uning: «U kichik sheher emesmu?! Jénim shu yerde aman qalidu!» dégen ghepletlik mentiqsiz iltimasigha ijazet qilidu.
Andin téximu mentiqsiz ish qilip, Xuda uninggha aman-ésenliktin wede qilip Zoar shehirini ayap qoyghan bolsimu, u bashqa töt sheherning berbat qilinghinini körgendin kéyin shu yerde turiwérishtin qorqup, Xuda eslide uninggha körsetken taghgha chiqip ashu yerde turidu. U we uning ikki qizi taghda turghanda nahayiti shermende ishtin biri yüz béridu; yeni, ikki qizi uni mest qilip uning bilen yatidu. Muqeddes Kitabta mushu ish héchqandaq yoshurun emes, belki eynen xatirilengen. Biz bu nomussiz ishtin Lutning ikki qizining Sodomdin ibaret bu exlaqta chüshkünleshken jaydin mushundaq iplasliqni ögengenlikini körüwalalaymiz. Uning üstige, öz atisi teripidin özi we ikki méhmanni qoghdash üchün shehwetperes bir top lükcheklerge «qurbanliq qozilar» bolushqa sunulghan ikki qizning shundaq bir atigha shundaq bihörmetlik körsitishi ademni heyran qalduridighan ishmu emes. Shuning bilen ular uning bilen yatidu. Meqsiti emeliyette shehwaniy hewesi üchün emes, belki kelgüsidiki bixeterlikke érishish üchün idi — chünki ularning éri yoq bolup, ümidi mushundaq qiliqliri arqiliq atisi ölgendin kéyin yashanghanda özliridin xewer alidighan oghul perzent körüshtin ibaret idi.
Ikki oghlidin bolghan ewladliri waqitning ötüshi bilen Moab we Ammon dégen ikki millet bolidu; ular Ismaildek Israilgha düshmenler bolidu.
Ibrahim Iordan tüzlenglikige qarap, sheherler köyüp ulardin is-tütek örlep ketkinini körgende néme oylidikin tang? Xuda méning duayimni anglimighan oxshaydu, dep oylighanmidu? Emeliyette, ehwal del eksiche idi (19:29). Xudani shuning üchün medhiyeleymizki, uning dualirimizgha bolghan jawabliri del tilek qilghinimizdek jawablar bilen toxtimaydu; u belki daim duayimizdiki tüp menini anglap eng muwapiq, eng ewzel yolda ijabet qilidu!
(10) Filistiyede turush — kona adetlerni axiri tashlash; Xudaning bashqilar üchün dua qilghuchi ademge bergen jawabi — 20-bab
Mushu babta iman-ishenchi küchlük Ibrahimdek ademde ghelite bir ichki dawalghushni bayqaymiz — yene bir qétim yaqa yurtqa kelgende özini qoghdash üchün u yenila Sarahning salahiyiti toghruluq yalghan gep éytidu. Éniqki, bu Ibrahimning yaman qiliqi «kona aditi» idi, Misirda turghan waqtida shu ishtin toluq towa qilmighachqa, bu yaman adet uningda bir terep qilinghan emes. Shuning üchün Xuda uni Gerarda Misirdiki ehwalgha oxshap kétidighan ehwalgha uchrashqa orunlashturidu; Ibrahim qaytidin özining shu qiliqigha yüzlinishke mejburlanghanda, yalghanchiliqtin panah izdeshtin axirida towa qilishi bilen azad bolidu. Misirda yüz bergendek, yerlik padishah Abimelek Sarahning chirayliqliqini körüp uni ordisigha élip kétidu. Lékin u (yene Misirning padishahidek) Sarahni Ibrahimgha qayturup bergüche xéli awarichilikke uchraydu. Xuda Abimelekke Ibrahim peyghemberdur, dégen; lékin shu pakittin éniqki, peyghemberler hemmila ishni bilip ketmeydu! Chünki Ibrahim eslide Gerarda héchkim Xudadin qorqmaydu, dep oylighan; emeliyette ehwal del eksiche idi, Abimelek Xudadin xéli qorqatti (20:6). Yene bir ish éniqki, Abimelek Sarahni alghandin kéyin heqiqiy ehwalni bilgüche xéli waqit kétidu; chünki Sarahning sewebidin birxil késellik Gerardiki ayallargha tarqilidu, we shu ishning yüz bérishi üchün melum waqit ötüshi kérek idi. Yene éniqki, Xuda Ibrahimning shu waqitlarda xéli ensiresh we ghem-ghusse qilishigha yol qoydi!
Perzent körüsh Ibrahim üchün eng küchlük arzu qilghan ish idi, elwette. Biraq shu ishtin kéyin, u arzu qilghinini özi üchün emes, belki Abimelekning ayalliri we Gerardiki ayallar üchün tilishi kérek idi. Shübhisizki, shundaq dua qilish kérekliki öz qelbige sinaq boldi. Andin bu ishtin uzun ötmeyla Sarah özi hamilidar bolidu (21:1).
(11) Hejer we Ismailning Ibrahimning öyidin ayrilip kétishi — «roh» we «et» — 21-bab
Ibrahimning ailiside bolghan aramsizliq Ibrahim Ishaqni emchektin ayrish tebriklesh ziyapitini ötküzmekchi bolghanda ewjige chiqidu. Ismail Ishaqni mazaq qilidu (shu chaghda Ishaq peqet üch yashqa kirgen bolsa kérek). «Mazaq qilish» dégen sözning yene «bozek qilish» dégen meninimu öz ichige élishi mumkin. Sarah bu ishlarni körgende, Ismailning shu pozitsiyisidin öz oghlining jénigha tehdit bar dep chüshinip, Ibrahimni Ismail we anisini öydin heydeshke dewet qilidu. Ilgiri, Ibrahim Xudadin héch yol sorimay we Xudaning özige bolghan wedisini éside tutmay, ayalining sözlirige qulaq salghachqa, chong xataliq ötküzgenidi. Lékin Xuda hazir uninggha ayalingning sözlirige qulaq salghin, uningda meqsetlirim bar dep buyriydu. Ibrahim közi qiymighan halda emma Xuda Ismail üchün qilghan dualirimni anglidi dep bilip (17:20), u Hejer bilen Ismailni bir’az yol teyyarliqi bilen yolgha salidu (kéyin u Ismailgha köprek teminat-sowghatlarni teqdim qilidu — 25:6ni körüng).
Bundaq muamile qattiq qolluqtek körünsimu, Ibrahimning bu toghruluq bolghan ishenchi toghra chiqidu — Xuda derweqe Hejer we Ismaildin xewer alidu. Lékin bu ishta Xuda Hejerning iman-ishenchini sinimay qoymaydu. Hejer yoldin ézip ketken bolushi mumkin; u belkim yurtum Misirgha qaytaymu, qaytmaymu dep ikkilinip qalidu (Beer-Shéba Misirgha mangidighan yol üstide). Tulumdiki su tügep qalghachqa, u ümidsizlengenidi. Shu chaghda u birinchi qétim chöl-bayawanda ézip qélip, méni hemme adem untidi, pütünley tügeshtim dégen chaghda Xudaning özige: «Ismailni ulugh bir el qilimen» dégen wedisini ésidin chiqarghan yaki uninggha ishenmigen (16:7-11). U hazir peqet menla emes, Ismailmu ölüp kétidu, dep oylaydu we shu sewebtin yighlaydu. Xudaning Perishtisi uninggha: «Xuda oghulning yigha awazini yatqan yéridin anglidi» deydu. Xuda uningkini emes, Ismailning awazini anglighan bolghachqa, mushu sözlerde Hejerning ishenmeslikige semimiy bir tenbih bardur. Uning üstige, ularning yénida bulaq bar idi, lékin Xuda Hejerning közlirini uni körüshtin qaldurghan (19-ayet). Xudaning Perishtisi qaytidin Ismail toghruluq uninggha «Men uni ulugh bir el-millet qilimen» deydu. Xudaning aldida «ulugh» dégen söz peqet sani, bayliqliri yaki küch-hoquqi jehettinla emes, belki rohiy jehettin, emeller we étiqad jehettinmu bolushi kérek, shunga kelgüside Ereb xelqi axirqi zamanda Mesihni tonup uning nijatini jakarlashta muhim rol oynaydu, dep qaraymiz.
Ismail we anisi bulaqtin su ichkendin kéyin, «Xuda uning (Ismail) bilen bille» dep oquymiz. Shunga eyni waqitta Ismailning Ibrahimning Ishaqtin bolghan neslige yaki Israil xelqige düshmen bolghanliqigha ishenmeymiz; lékin Ismailning ewladliri bolghan ereblerdin köp ademler bügünki künlergiche Israilgha düshmenlik qilip kéliwatidu. Halbuki, qaytilaymizki, ereblerdin köp ademler kéyin Mesihge ishinip, mushu pozitsiyisidin towa qilidu, dep ishinimiz.
Bu weqeler yene «Gal.» 4:21-31de temsil süpitide ishlitilidu.
(12) Ibrahim we Ishaqning iman-étiqadining sinilishi — Ishaqni qurban-gahning üstige qoyushi — 22-bab
Ismail kétip, on nechche yaki yigirme nechche yil ötken bolushi mumkin. Ishaq chopchongla bir yigit bolup qaldi. U Ibrahimning «birdinbir yégane oghli» (2-ayet) bolupla qalmay, belki shunche köp yil ötüp ata qilinghini üchün atisining qanchilik amraq ikenlikini tesewwur qilghili bolidu. Lékin Xuda Ibrahimni: «Sen oghlungni, yeni sen söyidighan yalghuz oghlung Ishaqni élip, Moriya yurtigha bérip, shu yerde, Men sanga éytidighan taghlarning birining üstide uni köydürme qurbanliq süpitide sunghin» dep chaqirghanda uningda héchqandaq ikkilinish, talash-tartish, aghrinish yaki yalwurup ötünüsh bolmidi. U Xudagha: «Mana men!» dégen jawabni bergendin kéyin, uning herbir qedimide itaet qilishtin bashqa héchqandaq ish bolmidi. Ibrahimning shundaq ixlasmen inkasidin shuni éytalaymizki, Xuda Ibrahimgha éytqandek «Sen méning aldimda méngip, kamil bolghin» dégen emrni bizge éytqan bolsa, undaqta u Hemmige Qadir bolghachqa, Ibrahimda hasil qilghinidek oxshash itaetmen hem Özige toluq tayanghan bir qelbni bizdimu hasil qilalaydu, elwette. Emdi Reb Eysa Mesih derweqe bizgimu oxshash yolda: «Ershtiki atanglar mukemmel bolghinidek, silermu mukemmel bolunglar» dep buyruydu («Mat.» 5:48). Biz Xudani tolimu mukemmel, shundaqla Uni öz Atimiz dep bilsek, undaqta shundaq emrge emel qilish mumkin bolidu, dep qet’iy ishinimiz.
Ibrahim Ishaqni «qurbanliq qilish»qa «Mana men!» dep jawab bérish bilen teng könglide: gerche Ishaqni soyup «köydürme qurbanliq» qilsammu Xuda uni ölümdin tirildürmey qalmaydu» dégendek ishench barliqini bayqaymiz. Chünki u yigitlirige: «Siler éshek bilen mushu yerde turup turunglar. Men balam bilen u yerge bérip, sejde qilip, andin qéshinglargha yénip kélimiz» deydu (5-ayet).
Xuda elwette hergiz Özi yaratqan jan igiliridin özining peziletlirige muwapiq bolmighan telepni qilmaydu, dep ishinimiz. Shuningdek, Tewrat we Injildiki wehiylerge asasen yene shuni bayan qilimizki, Xuda Özi qilip baqmighan yaki Özi xalimaydighan ishnimu hergiz yaratqan jan igiliridin telep qilmaydu. Shunga mushu yerde Ibrahim öz oghlini qurbanliq qilishqa chaqirildi; Xuda Özi shundaq ish qilip baqqanmu? Injilgha asasen jawabimiz, «qilghan!» elwette. Lékin Ibrahimgha axirda shu ishni toluq ada qilish (gerche qelbide u shundaq qilishqa teyyar turghan bolsimu) hajet bolmidi; lékin Xuda emeliyette del shu ishni Özi üstige aldi. Xuda bu ishni qilghan yer bolsa del Ibrahim Ishaqni élip barghan jay bolup, yeni del Moriya téghi idi. Kéyin Sulayman Yérusalémdiki muqeddes ibadetxanini shu taghda qurdi («2Tar.» 3:1); Eysa Mesih ibadetxana qurulghan taghning shimaliy teripide kréstlendi.
Muqeddes Injildin, Mesihning qurbanliq bolushi Uning jismaniy jehettiki ölümi bolupla qalmay, yene gunahlirimizni Özige élip kötürüp, Atisining muqeddes huzuridin «üzülüsh»ni öz ichige alidu, dep bilimiz («Zeb.» 22:1, «Mat.» 27:46); andin U üch kündin kéyin tirildi.
Ibrahim «ot we pichaq» kötürgendek (6-ayet), Mesihning qurbanliqi Ata teripidin ötküzüldi; «yaghach» bolsa oghulgha yüdüp qoyulghan (6-ayet) andin oghul yaghachqa «baghlanghan» (9-ayet). Ishaq atisidin «köydürme qurbanliq bolidighan qoza qéni?» dep sorighanda, uninggha: «Ey oghlum, Xuda özi özige köydürme qurbanliq qozini teminleydu» dep éytilidu. Bu bayanni «Xuda Özi Özi üchün köydürme qurbanliq qozini teminleydu» yaki «Xuda köydürme qurbanliq qoza üchün Özini teminleydu» dep chüshensekmu bolidu. Xuda Ishaqning ornigha qurbanliq teminligende u qoza emes, belki qochqar teminleydu. Ibrahim peyghember bolghachqa, uning «qoza» toghruluq sözliri choqum mutleq halda emelge ashurulidu, shunga «qochqar»ni bu sözlirining del emelge ashurulushi, dep qarimaymiz. Démek, «qoza» téxi kelmidi. Bir ming sekkiz yüz yil kéyin chümüldürgüchi Yehya peyghember Reb Eysa kelgende U toghruluq: «Mana, pütkül dunyaning gunahlirini élip tashlaydighan Xudaning qozisi!» dégen xewerni jakarlaydu («Yuh.» 1:29). Shuning bilen Ibrahim Ishaqni «qurbanliq qilish»ida peqet Xudagha étiqad, iman-ishench we muhebbet baghlashning néme ikenlikini körsitipla qalmay, belki özining we Ishaqning shexsen emelliride tarixtiki eng ulugh ish, yeni Mesihning kréstte qurbanliq qilinishini namayan qilidu.
«Mana, ... münggüzliri chatqalgha chirmiship qalghan bir qochqar!». Shundaq bir qochqarning tuyuqsiz peyda bolushi, shuningdek, qochqarning peqet münggüzila chatqalgha chirmiship, ténining bashqa jayliri ziyan-zexmetke uchrimay, qurbanliqqa layiq bolushi intayin karamet ish idi. Shunga: «Kishiler: «Perwerdigarning téghida teminlinidu» dégen bu söz bügünge qeder éytilip kéliwatidu» déyilidu. Biz bar-yoqimizning hemmisini Xudagha tapshurghanikenmiz, u bizge kérek bolghanni molchiliq bilen tökidu, dep jezm qilalaymiz; séxiliq jehette barliq sowghat bergüchiler ichide séxi bergüchi bolghan Xudadin héchkim éship kételmeydu!
(13) Sarahning ölümi — 23-bab
Muqeddes yazmilarning bu qisimda sel ghelite bir pakit bayqilidu. 2-ayette Sarah ölgendin kéyin «Ibrahim bérip Sarah üchün matem tutup yigha-zar qildi» dep oquymiz. Bu bayandin Ibrahimning shu chaghda ayalidin ayrim turghanliqi körünidu. Qedimki Yehudiy «rabbi»lar (ölimilar) Ibrahimning Ishaqni Sarahning yénidin élip kétip uni qurbanliq qilishqa teyyar bolghanliqi Sarah üchün chidighusiz ish bolghachqa, u uningdin renjip ayrilip ketken, dep qaraytti. Beziler hetta Sarah uningdin ajrashqan, dep qaraytti. Biz bundaq közqarashlar orunluq dep qaraymiz; bundaq ish bolmighan bolsa, qandaqmu 2-ayettiki bayanni chüshendüreleymiz?
Ehwal derweqe shundaq bolghan bolsa, undaqta 22-bab, 23-bab we 24-babtiki barliq ish-weqeler töwendiki ajayib birxil bésharetlik sélishturmigha chüshidu: —
«Yaritilish» (Tewrat dewri) |
Emelge ashurulushi (Injil dewri) |
22-bab: Ibrahim Ishaqni Moriya téghida qurbanliq qilidu |
Ata Oghulni Moriya téghida «qurbanliq qilidu» |
Bir jehettin éytqanda Ishaq «tirilidu» |
Oghul heqiqeten ölümdin tirilidu |
23-bab: Sarah «oghulning ölümi» tüpeylidin (étiqadsizliq qilip) Ibrahimdin ayrilidu |
Israil («Xudaning ayali» («Yeshaya» 50:1, 54:6, «Ezakiyal» 16-babni körüng) «Oghulning ölümi» tüpeylidin (étiqadsizliq qilip) Xudadin ayrilidu |
24-bab: Ibrahim qulini oghli üchün qiz tépishqa yiraq yurtqa ewitidu |
Ata Quli (Muqeddes Roh)ni Oghli üchün yat elliklerdin qiz (jamaet) tépishqa ewitidu |
Biz töwende 24-babtiki téma toghruluq toxtilimiz.
Mushu yerde 23-babtiki yene bir ish toghruluq peqet bir éghiz sözimiz bar: — gerche Xuda Ibrahimgha «Pütkül Qanaan zéminini sanga teqdim qilimen» dep wede qilghan bolsimu, u yer yüzide turghan waqtida uning zémindin birdinbir igiligen yéri peqet Sarahni depne qilish üchün özi pul tölep sétiwalghan kichikkine bir parche yerlik idi. Lékin tirilish künide buning hemmisi (démek, Qanaan zémini) uningki bolidu, elwette («Mar.» 12:26). Shu ishlardin Ibrahimning hayatidiki yene bir prinsipni körimizki, Xudadin biwasite bir emr kelmise, u wede qilinghan zémindin héchbir yerni urush yoli bilen tartiwalmaytti; yuqirida 23-bab üstide toxtalghinimizdek, u bizge mömin-kemterliktin chong bir ülge qaldurghan. Shu yerning igisi Ibrahimning puligha közi qizarghinini chandurmaymen dep (15-ayet) «töt yüz shekel kümüsh»ning kari chaghliq deydu we shu arqiliq yerge nahayiti yuqiri baha qoyidu, shundaqla Ibrahimni: «yüzümni saqlishim kérek» dep qobul qilidu, dep oylaydu. Uning üstige Ibrahim shu yerge jiddiy éhtiyajliq bolghachqa némini sorisam, shuni bermey amali yoq, dep oylighan bolsa kérek. Ibrahim derweqe talashmaydu; bu uning ajiz bolghinidin emes, belki mömin-kemterlikidin bolghan. Bu ikkisining perqi chongdur.
(14) «Oghul üchün qiz tépish» — 24-bab
24-bab Ibrahimning Ishaqqa qiz tépish üchün özining sadiq namsiz qulini ewetkenliki toghrisidiki ajayib bir xatiridur. Qulning namsizliqining özi Muqeddes Rohning Injil dewridiki ajayib xizmitini körsetken karamet bir «bésharetlik resim»dur. Rebbimiz Muqeddes Roh toghruluq telim bergende «Lékin U, yeni Heqiqetning Rohi kelgende silerni barliq heqiqetke bashlap baridu. Chünki U Özlükidin sözlimeydu, belki némini anglighan bolsa, shuni sözleydu we kelgüside bolidighan ishlardin silerge xewer béridu» deydu («Yuhanna» 16-bab).
Ibrahimning quli öz namini dep bermeydu, özi üchün héchqandaq salahiyet yaki tonulushini izdimeydu. Uning birdinbir meqsiti xojisi özige tapshurghan wezipini ada qilishtin ibaret idi; u hetta öz meqsitini éytmighuche, méhmandarchiliqning eqelliy edep-resmiyetlirigimu riaye qilmaydu (24:33). Qulning bu ishliri Muqeddes Rohning yer yüzige chüshüp oghul (Mesih) üchün jamaetni yighip, Oghulning yénigha, ershke élip bérishqa kelgenlikige kamil bir bésharetlik resimdur («jamaet» sadiq yatliq qilinghan qizgha oxshitilidu — «Weh.» 21:2, 9, 22:17, «Ef.» 5:22-32). Qul bolsa öz igisining bay ikenlikini we semimiylikini ispatlash üchün nurghun qimmetlik sowghatlarni élip kélidu; Muqeddes Roh bizge Mesihning ölümdin tirilip, Xudaning barliq bayliqlirigha ige bolghanliqini ispatlash üchün, nurghun möjizilik rohiy sowghatlarnimu élip kélidu («1Kor.» 1:4-8).
«U ata-bowiliri arisida uxlidi» «U ata-bowilirining yénigha ketti» qatarliq ibariler (25:8)
«U ata-bowiliri arisida uxlidi» we shuninggha oxshap kétidighan nurghun bashqa ibarilerni chüshinish üchün «tebirler»ni körüng.
Ishaq — Mesihning «oghul»luq salahiyitini körsitidighan bésharetlik resimdur
Kitabta Ishaq toghruluq bayanlar yaki tarixlar anche körünerlik emeslikini bayqaymiz. U nurghun ishlarda peqet atisining qilghanlirini qaytilaydu (26:18); u ayalining tughmasliqida atisi uchrighan oxshash sinaqqa uchraydu (25:20-21). U hetta atisining gunahini qaytilaydu! (26:6-12) Shuning bilen u köp jehetlerde Mesihning «oghul»luq salahiyitige bésharetlik süret bolidu — bolupmu uning mukemmel oghuldek atisigha ta ölümigiche boysunghanliqida: — «Oghul özlükidin héchnéme qilalmaydu, belki peqet Atining néme qiliwatqanliqini körüp, andin shu ishni qilidu. Ata néme ish qilsa, Oghul hem shundaq qilidu» («Yuh.» 5:19-20).
Ishaq, Riwkah, Yaqup, Esaw — «tunjiliq hoquqi» («tunji oghulluq hoquq») we Ishaqning «bext-beriket tileydighan xeyrlik duasi»
Yaqup dégen isimning meniliridin biri «orun igiliwalghuchi» dégenlik bolidu. U derweqe ikki qétim akisining ornini igiliwalidu. U hem «tunjiliq hoquqi» («tunji oghulluq hoquq») hem atisi Ishaq akisi Esawgha qilmaqchi bolghan «bext-beriket tileydighan xeyrlik dua»ni élip kétidu.
«Tunjiliq hoquq» dégen néme? Alimlar bu toghruluq birnechche pikirde bolup kelgen, lékin az dégendimu töwendiki ishlar uning ichige élinghan bolsa kérek: —
(a) Tunji oghul daim Xudagha alahide atilatti («Mis.» 22:29).
(e) Tunji oghul izzet-hörmette daim ata-anisigha eng yéqin orunda turatti («Yar.» 49:3).
(b) Atisining mal-mülkidin bashqa oghulliridin bir ülüsh köp alatti («Qan.» 21:17) (buning bir sewebi atisi dunyadin ketkendin kéyin tunji oghulning pütkül jemettiki ajizlar, tul xotunlar, yétim-yésirlerdin xewer élish mes’uliyiti bar idi — töwendiki ishni körüng).
(p) Tunji oghul atisining ailisige igidarchiliq qilatti yaki padishahliqining ornini basatti («2Tar.» 21:3).
(t) Harun jemetidikiler kahin bolush tüzümi yolgha qoyulushtin burun, tunji oghul öz ailisi üchün kahinliq rolini öz üstige alatti (mesilen, «Ayup» 1:5ni körüng).
(ch) Halbuki, Esawgha tunji oghul salahiyiti tüpeylidin kélidighan «tunjiliq hoquq»i yene xéli muhim we ulugh bir ishni, yeni Xudaning birinchidin Ibrahimgha, andin ewladlirigha qilghan rohiy wedilirini öz ichige alatti. Ibrahimning birinchi ewladi Ishaq idi, elwette. Bu wedilerde töwendiki üch amil bar idi: (a) Ibrahimning ewladlirining pütkül Pelestin (Qanaan) zéminigha mirasliq qilishi; (e) Ibrahimning ewladliri arqiliq bext-beriket pütkül dunyagha kélishi (12:1-3); (b) mezkur «bext-beriket»ni «Yar.» 3:15diki bésharettiki yoruqluqta turup chüshensek kimde «tunjiliq hoquq» bar bolsa, Mesih shu kishi arqiliq tughulup dunyagha kélidu. Shuning üchün «tunjiliq hoquq»ning eng muhim qismi Ishaq ige bolghan mal-mülük emes (gerche bu mal-mülük az bolmisimu — 26:12-14ni körüng), belki Xudaning kelgüside emelge ashurulidighan wedeliridin ibaret idi. Lékin Esaw özige nisbeten namelum kelgüsini xalimay yaki uninggha ishenmey, belki «köz aldidiki eyniyet»ni talliwélip, Yaqupning sunghan purchaq shorpisini qobul qilip, uni «tunjiliq hoquq» bilen tégishiwétidu; u shu yol bilen «tunjiliq hoquq»ni közige ilmaydu (25:34, «Ibr.» 12:16-17). Yaqup étiqadliq adem bolghachqa, «tunjiliq hoquqi»ni bek ezizleydu; halbuki, u Esawning ajizliqini obdan bilgechke, shu hiylini ishlitip uni qoligha kirgüzidu.
Yaqup we Esaw téxi tughulmighanda Xuda Riwkahqa «Séning qorsiqingda ikki el bardur, ichingdin ikki xelq chiqip bir-biridin ayrilidu, bir xelq yene bir xelqtin ghalib kélidu, chongi kichikining xizmitini qilidu» dep gep qilghan, elwette. Shu gepte héchqandaq guman yoqki, Xudaning iradisi Yaqupning tunjiliq hoquqigha ige bolushidin ibaret idi. Lékin Xuda bir némini wede qilghan bolsa, shuninggha érishish üchün hiyligerlik yaki aldamchiliq ishlitish hergiz kérek bolmaydu. Roshenki, Yaqup bu nuqtini chüshenmeytti; «tunjiliq hoquqi»gha baghlighan ishench axirida Perwerdigar teripidin tonulup teriplinidu; emma, u Xudaning terbiyilik jazaliri bilen awwal aldamchiliq we yalghanchiliqning Xudagha bolghan ixlasliq yolidin intayin yiraq turidighanliqini, uninggha pütünley yirginchlikini öginishi kérek bolidu!
Yaqupning birinchi qétimliq hiyle-mékir qilishi bilen «tunjiliq hoquqi»ni igiligendin kéyin, u atisining xeyrlik duasigha érishish üchün téximu küchlük bir hiyle egiship kélidu. Bu ishni u anisining qutritishi bilen qilghan, elwette; anisi «Ey oghlum, sanga chüshidighan lenet manga chüshsun» dégen. Shuning bilen Yaqup akisining namini sétip közi intayin ajiz bolghan atisining aldigha kiridu. Atisi peqet silash we awazni anglash arqiliq aldida turghanning kim ikenlikini bileleytti. Ishaq aldinip Yaqup üchün alahide xeyrliq duasi bilen uninggha bext-beriket tileydu, shundaqla u toghruluq bésharet béridu; andin Yaqup uning aldidin chiqip kétidu. Esaw qaytip kelgende, yalghanchiliq ashkarilinidu; Ishaq Yaqupning özini aldighinini bilip, qorqup sarasimigha chüshidu; lékin u özining Yaqup üchün bext-beriket tiligen bésharetlik duasini Xuda hemme ishni bashqurushi bilen méning aghzimdin chiqarghan, dep bilidu. Hazir özi xalisimu shu tiligen bext-beriket dualirini yanduruwalalmaytti (33-ayet).
Mushu ish-weqelerdin üch ehwalni bayqiyalaymiz: — birinchidin, Ishaq Esawgha yan bésishi bilen Xudaning Yaqup toghruluq Riwkahqa: «Chongi kichikining xizmitini qilidu» dep éytqan bésharitige qulaqlirini yopurdi. Roshenki, u Xudaning shu bésharitini étiwargha almay, «tunjiliq hoquqi»gha tewe bolghan bext-beriket tileshlirini Yaqupqa emes, belki Esawgha béghishlimaqchi idi. Ikkinchidin, beziler mushu bayanlardin Yaqupni anisining gépige kiridighan, quliqi yumshaq ayal mijezlik, öydin chiqmaydighan adem, Esaw bolsa «batur-ezimet» dep qaraydu. Emma bashqa yerlerdin Yaqupning japadin qorqmaydighan we tirishchan padichi ikenliki éniq turidu (29:7-10ni körüng); u peqet ow uwlashni yaxshi körmey, ailisining chédirgahining etrapida pada béqishni yaxshi köretti, xalas (25:27); Esaw owgha chiqishni yaxshi köretti.
Üchinchidin, eger Yaqup Xudaning yollirini, Xudaning Öz sözide turmay qalmaydighanliqini bilip yetken bolsa, shundaqla pütünley Xudagha tayanghan bolsa, undaqta héch aldamchiliq ishletmey tunji oghulgha tewe bolghan hoquq we tégishlik bext-beriketler beribir uningki qilinatti, dep mutleq ishinimiz. Emma herkimning Xudagha tayanmay, insaniy amallirigha tayinishining aqiwetliridin biri shuki, u Xudaning qutquzush yolida daim ayan bolidighan shan-sherepke guwahchi bolush pursitige hergiz muyesser bolalmaydu.
Emma Yaqup üchün aldamchiliqining birinchi netijisi bext-beriket emes, belki öy-yurtidin qéchip ayrilish idi. Qachqanda Xuda uninggha shapaet körsitip chüshide körünidu we uni himaye qilidighanliqigha wede qilidu. Yaqup toluq ishenmigechke: «Eger Sen rast manga mushundaq bashpanah bolsang (Xuda alliqachan shundaq wede qilghan!), undaqta men bolsam... undaq-mundaq qilimen» dégendek ishenchsiz birxil qesemni ichidu.
Xuda uning aldamchi mahiyitini bir terep qilmaqchi bolidu. Shuning bilen uni taghisi Labanning öyige apiridu. Laban Yaquptin téximu hiliyger we quw bir shexs idi. Shundaq yol bilen Xuda shapaet qilip, bizni köp qétim özimizning achchiq méwisini tétishqa mejburlaydu, shundaqla bizge towa qilish pursitini yetküzidu. Yaqup üchün bu jeryan intayin uzun we achchiq boldi; bu jeryan axir bérip yigirme yil dawamlashti. Xuda néme qilsa shuni izchil, üzül-késil qilidu!
Yaqupning ikki ayalliq bolushigha kelsek, bu ish ya özining ya ularning tallishi emes idi, dep ésimizge keltürüshimiz kérek. Yaqupning ikki ayalidin eng ixlasmini Léyah ikenlikini bayqaymiz (uning 29:35de xatirilengen sözlirini körüng).
«Qongur reng, taghil we ala-chipar qozilar» — bu zadi néme ish? (30-31-bablar)
Yaqupning Labandin ish heqqi üchün padiliri we mal-mülkige ige bolush yolining tepsilatliri belkim bizge sel müjmel bolsimu, eslide Yaqup ish heqqi toghruluq Labangha intayin adil bir yolni teshebbus qilghan — u bolsimu, toxtamdin kéyin tughulghan «taghil we ala-chipar qozilar»ning hemmisi Yaqupqa tewe bolidu. Labanning bu pilangha bolghan inkasi padiliridiki barliq shundaq mallarni Yaquptin yiraq bir jaygha apiriwétishtin ibaret boldi (padilirim arisida shundaq paxlanlar tughulmisun dep!). Lékin Xuda Yaqupni izchil beriketleydu; gerche Laban alte yil ichide Yaqupning ish heqqini azaytmaqchi bolup bu shertlerni on qétim özgertken bolsimu, Xuda herbir qétim Labanning yaman niyetlirini tosap, Yaqupni beriketleydu (31:7, 41). Kéyin Yaqup Léyah we Rahilege özining «qongur reng, taghil we ala-chipar mallar»ni tallishi Xudaning wehiysi bilen boldi, dep chüshendüridu (30:10-12). Padilar sughirilghinida Yaqupning «térek, badam we chinar shaxchilirini élip, qowziqini yolluq qilip shilip, aq siziqlar chiqirilghan yumran chiwiqlar»ni mallarning aldigha qoyushining ularni nesillendürüshke bolghan tesirining ilmiy asasi bar-yoqluqini bilmeymiz (bar bolushi mumkin). Lékin bundaq asas bolsun, bolmisun, qaysila chaghda Yaqupning heqqi bolushqa qandaq rengdiki mal békitilsun del shundaq balilighanliqining tüp sewebini Perwerdigarning berikitidin bashqa nerse emes, dep chüshinimiz.
Yaqupning «Xuda bilen chélishishi» (32-bab)
Yaqup bilen chélishqan sirliq zat Xudadin bashqa héchkim emes, déyilidu (32:28). Yaqup shu ishni jezmleshtürüp eslitish üchün shu yerning ismini «Penuel» («Xudaning yüzi») dep qoyidu. Chélishchi zat yene «adem» déyilidu (24-ayet).
Bu zatni «Perwerdigarning Perishtisi»din bashqa héchkim emes, yeni Xudaning eyni ipadisi bolghan Mesihning Özidur, dep ishinimiz («Hosh.» 12:4). Oqurmenler üchün shuni éytishimiz kérekki, ibraniy tilida hem Yunan tilida «perishte» dégen söz «xewerchi», «elchi» yaki «ewetilgüchi» dégen menini bildüridu (ibraniy tilida «malak», Yunan tilida «anjilos»). Mesih adettiki «perishte» emes, elwette, belki Xuda alahide ehwalda ewetken «ewitilgüchi»dur. Tewrattiki birnechche bashqa yerlerde bayan qilinghandek, Mesih yer yüzige kélip tughulushtin ilgiri shu yolda birnechche qétim ayan bolghan.
«Perwerdigarning Perishtisi» toghruluq «tebirler»nimu körüng.
Shiméon we Lawiyning Shekemdikilerge bolghan muamilisi (34-bab)
Shekem shehirining shahzadisi Shekemning Yaqupning qizi Dinahqa bolghan muamilisini körgendin kéyin, Shiméon we Lawiyning Shekemdikilerge bolghan muamilisige qandaq qaraymiz? Shiméon we Lawiy, shübhisizki, atisining ilgiriki hiyle-mikirlirini ögengen. Shekemning qilghanlirini toghra déyelmeymiz, elwette. Shekemdikilerning Israillar bilen sülh tüzüsh meqsetliri jezmen sap aq köngüllüktin bolghan emes idi («Bu teriqide ularning mal-teelluqati, hemme charpayliri bizningki bolmamdu? Biz peqet ulargha maqul désekla, ular arimizda turidu» — 34:23). Halbuki, Xudaning xelqining herqandaq kishi bilen qilishqan herqandaq toxtam yaki kélishimi bar bolsa (meyli ular étiqadchi bolsun, étiqadsiz bolsun) uningda ching turushi kérektur (mesilen, «Ez.» 17:11-12ni körüng). Lékin Shiméon bilen Lawiyning Shekem bilen tüzgen toxtimida eslidila semimiyliki yoq idi. Shübhisizki, ikki ademning yalghuz pütkül sheherdiki erkek ademlerni biraqla öltürüshi bir xil «dadilliq» yaki baturluqni körsetsimu, Yaqup kéyin bu ishqa toghra baha bérip «rehimsizlik» dep ataydu we ular toghruluq bolghan bésharette ularning ghezipige lenet oquydu (49:5-7) we kinayilik bilen ularni «qérindashlar» dep ataydu — démek, ular rehimsizliki bilenmu bir-birige qérindashtur.
Yehudaning Tamar bilen ötküzgen gunahining tarixiy muhimliqi — némishqa Xuda bu weqening xatirilinishini xalaydu? (38-bab)
Yehuda we kélini Tamar otturisidiki yüz bergen ghelite weqe némishqa Yüsüp toghrisidiki tarixning otturisida sözlinidu?
Birinchidin, Yehudaning nesilliri «shahane jemet» bolidu, Mesih ularning ötküzgen munasiwitidin bolghan balisi Perezning ewladi idi.
Ikkinchidin, bu weqe we Dinahqa munasiwetlik weqe (34-bab) yerlik Qanaaniylarning buzuq, napak örp-adetlirining Yaqupning ailisige tesir yetküziwatqanliqini körsitidu. Yehuda héchweqesi yoq dep Qanaaniy bir pahishe ayal bilen yatidu (héch bolmighanda, u Tamar bilen yatqanda pahishe ayal bilen yattim, dep oylighan). Tamarmu (Qanaanliq bir qiz) öz qiynatisi bilen bille bolushqa shundaq bir pilanni (umu «héchweqesi yoq» dep) oylap chiqidu. Xuda Öz xelqining Qanaaniylarni Pelestindin heydiwetküdek küchke ige bolushighiche, (shundaqla Özi Yehudiy xelqige wede qilghan zéminni igiletküche) xelqini ularning shu yaman tesiridin we örp-adetliridin ayrip turushqa bir tedbir tépishi kérek idi. Xuda tallighan tedbir bolsa xelqini bashqa bir yerge waqitliq yötkeshtin ibaret idi. Shu yer del Misir idi; Misirliqlar charwichi xelqni mensitmeydighanliqi üchün ular Israillargha ayrim bir rayonni bölüp béridu.
Uning üstige, mushu yerde qoshup éytishimiz kérekki, Tamarning shu ishlarda bolghan meqsiti melum bir shehwaniy hewisini qandurush üchün emes, belki hamilidar bolush üchün idi (derweqe u hamilidar boldi). Eger u oghul perzent körse: (a) uning jemiyet aldida aniliq salahiyiti bolatti; (e) Yehudaning mal-mülkidin miras alidighan oghli bolatti; (b) özi yashanghanda shu oghul uningdin xewer alatti.
Yüsüp
Yüsüpning chüshliri
Yüsüp — Mesihni körsitidighan «bésharetlik resim»
Yüsüpning hayatidin atilarning perzentlirige yan bésishining xeterlik ikenlikini körimiz. Yaqupning atisi Ishaqning Esawgha bolushqanliqi we uningdin kélip chiqqan apetler ata-anilarning birer perzentige bolushushqa bolmaydighanliqini eskertidu! Biraq Yaqupmu oxshash xataliqni ötküzüp, oxshashla pajielik aqiwetni peyda qildi. Ata-anilargha shundaq semimiy agahlandurush bériliduki, perzentliringizge barawer muamile qiling!
«Zebur» 105:17-22de Yüsüp toghruluq wehiy bérilgen: —
«U ulardin burun bir ademni ewetkenidi,
Yüsüp qul qilip sétilghanidi.
Uning putliri zenjirde aghridi,
Uning jéni tömürge kirip qisildi;
Shundaqla ta özige éytilghan wehiy emelge ashurulghuche,
Perwerdigarning söz-kalami uni sinap tawlidi;
Pirewn ademlirini ewetip uni boshatquzdi,
Qowmlar hökümdari uni hörlükke chiqardi.
Uni öz ordisigha ghojidar qilip qoydi,
Pütün mal-mülkige bashliq qilip teyinlep,
Öz wezirlirini uning ixtiyarida bolup terbiyilinishke,
Aqsaqallirigha danaliq ögitishke tapshurdi».
Derweqe, Yüsüp öz chüshliri arqiliq «Perwerdigarning söz-kalami»gha érishmigen bolsa uchrighan awarichilikler az bolushi mumkin bolatti! Ularning mezmuni del uning etrapida yüz bériwatqinining eksiche idi; uning qérindashliri uni héchqachan hörmetlimidi, eksiche u ular teripidin chetke qéqildi. Ularning uni chetke qéqishi axirida téximu yamanliship, uni qulluqqa sétiwétishige yetti. Shundaq qilip, Xuda chüshliri arqiliq uning qelbini we étiqadini sinidi.
Misirda bolsa Yüsüpning ishliri ikki qétim ongdin kélip, kéyin her ikki qétim qamlashmidi; andin ümidliri üzüp tashlandi. Ikkinchi qétimda türmide Pirewnning bash saqiyi we bash nawayining chüshlirige toghra tebir bergendin kéyin, u bash saqiy méning méhribanliqimni ésige keltürüp, chüshige toghra tebir berginimdin méning aldamchi we zinaxor emeslikimni, belki Xudaning adimi ikenlikimni ispatlaydu we men üchün heriket qilidu, dep ümid qildi. Halbuki, muqeddes yazmilarda shu chaghdin tartip Pirewn halqiliq chüshlerni körgüche: «toptoghra ikki yil ötti» dep xatirilinidu. Shübhisizki, «Zebur» 105-küyde «uning jéni tömür ichige kirdi» dep xatirilengendek (ibraniy tilidiki sözmusöz terjimisi) uning étiqadi shu ishta qattiq sinaldi.
Bezi alimlar «Yüsüp toluq peyghember emes», peqet «chüsh körgüchi» we «tebir bergüchi», shundaqla nahayiti ixlasmen bir adem dep qaraydu. Lékin chüshlerge daim toptoghra tebir bérishning özi peyghemberlik xasiyiti emesmu? Uning üstige, u Pirewnge söz qilghanda «Xuda Pirewnge xatirjemlik béridighan (aman-ésenlikke élip baridighan) bir jawab béridu» deydu — bu sözler peqet peyghemberla éytidighan sözlerdur.
Qöp alimlar Yüsüpning hayatining Mesihning yer yüzidiki hayatigha oxshap kétidighan yerliri xéli köp, shuning bilen Yüsüp töwendikidek köp jehetlerde Mesihni aldin’ala körsitidighan «bésharetlik resim» dep bayqaydu («Ros.» 7:9-15de Istifan del mushu ishlarni tilgha alidu): —
(1) Yüsüp mexsus Israil xelqini hem taipilernimu qutquzush üchün (45:5) qérindashliridin ayrilghan (49:6); atisi teripidin intayin köp söyülgen.
Mesih hem Israil xelqini hem taipilernimu qutquzush üchün qérindashliridin ayrilghan (mesilen, «Yesh.» 49:1-3); atisi teripidin intayin köp söyülgen.
(2) Yüsüpning qérindashliri uni öltürüshke qestleydu; kéyin u qulning bahasida (20 kümüsh tenggige) taipilerning qoligha sétiwétilidu.
Mesihning qérindashliri, yeni Yehudiy xelqi uni öltürüshke qestleydu; kéyin u qulning bahasida (30 kümüsh tenggige) taipilerning qoligha sétiwétilidu.
(3) Yüsüpning tartqan azab-oqubetliri qedemmuqedem awuydu.
Eysa Mesihning tartqan azab-oqubetlirimu qedemmuqedem awuydu.
(4) Yüsüp uwal qilinip, saxta shikayet bilen jinayetchi dep békitilidu.
Eysa Mesih uwal qilinip saxta shikayet bilen jinayetchi dep békitilidu.
(5) Yüsüp dehshetlik halda haqaret qilinip xarlinidu, barliq shöhret-inawettin mehrum qilinidu.
Eysa Mesih dehshetlik halda haqaret qilinip xarlinidu, barliq shöhret-inawettin mehrum qilinidu (lékin Mesihning Yüsüp bilen shundaq perqi barki, Mesih Özi xalap bu azabliq yolni tallighanidi — «Fil.» 2:5-11).
(6) Yüsüp ochuq-ashkare halda Xudaning ishlirida bolushi bilen, yeni Pirewnge chüsh örüp bérishi bilen türmidin qutulup mertiwisi kötürüldi — u chaghda u ottuz yashqa kirgenidi.
Eysa Mesih ochuq-ashkare halda Xudaning ishlirida bolghinida, yeni xush xewerni jakarlashni bashlighinida ottuz yashqa kirgenidi. Kéyin u ölümdin tirildürülüp ershke kötürüldi — u chaghda U ottuz üch yashta idi.
(7) Yüsüp kötürülgendin kéyin Pirewnge (padishahliqning ikkinchi ornida) bash wezir dep tiklinidu.
Rebbimiz kötürülgendin kéyin, Xudaning ong teripige «Reb» dep tiklinidu («Ros.» 2:36, «Fil.» 2:5-11).
(8) Yüsüp Pirewnge bash wezir bolghanda (Misirda turghan) taipilerge nijat keltüridu. Pirewn uninggha «Zafinat-Paaniyah» dégen intayin aliy namni qoyidu («Dunyaning qutquzghuchisi» dégen menide ikenliki éhtimalgha yéqin).
Rebbimiz Eysa Mesih Xudaning ong teripide turup taipilerge nijat keltüridu. Xuda Uninggha hemme namdin üstün bolghan namni qoyidu «Fil.» 2:7); uni derweqe «Dunyaning Qutquzghuchisi» dégili bolidu («Yuh.» 4:24).
(9) Pirewn Yüsüpke «taipilerdin bolghan» bir qizni xotunluqqa béridu (45:41).
Xuda Rebbimizge «taipilerdin bolghan» bir «qiz»ni, yeni jamaetni béridu («Weh.» 21:2, 9, 22:17, «Ef.» 5:22-32).
(10) Yüsüpning qérindashliri uning bilen yette yil azab-oqubetler arqiliq epleshtürülidu.
Kelgüside «Mesihning qérindashliri» yeni Yehudiy xelqi yette yil azab-oqubetler (yeni «dehshetlik azab-oqubet», «Yer.» 30:37, «Mat.» 24:21-22) arqiliq Uning bilen epleshtürülidu.
(11) Yüsüpning chetke qéqilishi arqiliq hem Israil hem taipiler qutquzulidu. Bu Xudaning pilani idi (50:20).
Rebbimizning chetke qéqilishi arqiliq hem Israil hem taipiler qutquzulidu. Bu Xudaning pilani idi («Ros.» 2:23).
Yüsüpning qérindashlirigha bolghan qattiq qol muamilisi ularning gunahidin towa qilghan-qilmighanliqini éniqlash üchün idi. Netijide, u ularning towa qilipla qalmay, belki ular arisidin Ruben we Yehuda ikkisi atisigha bolghan muhebbiti üchün öz erkinlikini qurban qilip, qérindishi Benyaminni (Benyamin Yüsüptek ularning bir tughqan inisi emes idi) qutquzushqa özini pida qilishqa teyyar turidighinini köridu. Shunga Yüsüpning ulargha bolghan muamilisi, gerche qattiq qolluq körünsimu, intayin danaliq bilen yürgüzülgenlikini körimiz.
Yaqupning bésharetliri (49-bab)
Axirida biz Yaqupning on ikki oghli toghruluq bolghan bésharetlirining qandaq yol bilen emelge ashurulghinini körüp ötimiz: —
(49-babtin)
Ruben (3-4-ayet)
«Ey Ruben, sen méning tunji oghlumsen,
Küch-qudritimsen,
Küchüm bar waqtimning tunji méwisidursen,
Salapet we qudrette aldi iding,
Lékin qaynap téship chüshken sudek,
Emdi aldi bolalmassen;
Chünki sen atangning körpisige chiqting,
Shuning bilen sen uni bulghiding!
U méning körpemning üstige chiqti!»
«Sen atangning körpisige chiqting» Ruben atisining toqili Bilhah bilen bille yatqini üchün tunjiliq hoquqidin mehrum bolidu (35:22). Del Yaqup bésharet bergendek, kéyin Israil ichide héchqandaq yétekchi yaki mötiwer Ruben qebilisidin chiqmaydu. Ular érishken yerler Xuda wede qilghan zéminning eng chétige jaylishidu. «Hak.» 5:15de Ruben qebilisining shu chaghlarda yétekchilik jehette layaqetlik bolmighanliqi körsitilidu.
Shiméon we Lawiy (5-7-ayet)
«Shiméon bilen Lawiy qérindashlardur;
Ularning qilichliri zorawanliqning qoralliridur!
Ah jénim, ularning meslihitige kirmigin!
I izzitim, ularning jamaiti bilen chétilip qalmighay!
Chünki ular achchiqida ademlerni öltürüp,
Öz béshimchiliq qilip buqilarning péyini kesti.
Ularning achchiqi esheddiy bolghachqa lenetke qalsun!
Ghezipimu rehimsiz bolghachqa lenetke qalsun!
Men ularni Yaqupning ichide tarqitiwétimen,
Israilning ichide ularni chéchiwétimen».
Yaqup tilgha alghan weqeler toghrisida 34-bab, bolupmu 24-31-ayetlerni körüng. Shiméon we Lawiy del u bésharet bergendek «Israil ichide tarqitilidu», ularning qebililiridin héchqaysisining muqim térritoriyesi yaki rayoni bolmaydu («Yeshua» 19:1). Halbuki, axir bérip Lawiy qebilisining «tarqitilghanliqi»ning sewebi birinchidin kéyinki dewrdiki Lawiylarning Xudagha körsetken sadiqliqi tüpeylidin bolidu («Mis.» 32:26-28, «Chöl.» 25:6-13, «Qan.» 10:8-9, 33:6, «Mal.» 2:4-9ni körüng). Ularning shu sadaqetliki tüpeylidin Xuda ularni Israillargha Tewrat qanunini ögitishke, shundaqla ibadet we herxil kahinliq wezipilerni ötüshke tiklep, ularni pütkül xelq ichide jay-jaylargha tarqitip orunlashturghan.
Yehuda (8-12-ayet)
«Ey Yehuda! Séni bolsa qérindashliring teripler, qolung düshmenliringning gejgisini basar.
Atangning oghulliri sanga bash urar.
Yehuda yash bir shirdur;
Ey oghlum, sen owni tutupla chiqting;
U shirdek owning yénida chöküp sozulup yatsa, yaki chishi shirdek yétiwalsa, kimmu uni qozghashqa pétinar?
Shahane hasa Yehudadin kétip qalmaydu, Yehudaning pushtidin qanun chiqarghuchi öksümeydu, taki shu hoquq Igisi kelgüche kütidu;
Kelgende, jahan xelqliri Uninggha itaet qilidu.
U texiyini üzüm téligha, éshek balisini sortluq üzüm téligha baghlap qoyar.
U libasini sharabta yuyup, tonini üzüm sherbitide yuyar.
Uning közliri sharabtin qizirip kéter, chishliri süt ichkinidin ap’aq turar»
Tehlil qilayli: —
«Ey Yehuda! Séni bolsa qérindashliring teripler» — «Yehuda» dégenning menisi «teriplesh» yaki «medhiye»dur (35:29ni körüng). Yaqupning sözliri Israilning barliq qebililirige bolghan yétekligüchi yaki seltenet qilghuchining Yehuda qebilisidin chiqidighanliqini körsitidu.
«Ow tutupla chiqting» dégen söz, shübhisizki, kelgüside Yehudadin bolidighan, toluq ghelibe qilidighan yétekchilikni körsitidu. Bu yétekchilik birinchidin Dawut we Sulaymanda bolghan, andin Dawutning shahane jemetidin bolghan, Perwerdigardin eyminidighan barliq padishahlarda körüngen; axir bérip Mesihning Özide eng roshen körüngen.
«Shirdek chöküp sozulup yatsa yaki chishi shirdek yétiwalsa, kimmu uni qozghashqa pétinar?» — shir owni tutuwalghandin kéyin, u awwal qorsiqini toqlaydu, andin kéyin mushu taptin köprek tamaqlar chiqidu, dep bilip etrapida sozulup yétip qalidu. Undaq ehwalda kimmu uni qozghashqa pétinalaydu? Shuning bilen bu sözler Yehudaning hem toluq ghelibe qilidighinini, shundaqla uning alghan oljidin tolimu huzurlinip aram alidighanliqini körsitidu. Toluq bésharetni pütünley emelge ashurghuchi Yehudadin chiqidighan Mesihning Özidur; shuning bilen u derweqe «Yehuda qebilisidin bolghan shir» dep atilidu («Weh.» 5:5).
«Shahane hasa Yehudadin kétip qalmaydu, Yehudaning pushtidin qanun chiqarghuchi öksümeydu, taki shu hoquq Igisi kelgüche kütidu;
Kelgende, jahan xelqliri uninggha itaet qilidu».
Yehuda toghruluq bésharetning jewhirige emdi kelduq.
Bésharetni qisim-qisimlap tehlil qilayli: —
(a) Ibraniy tilida «Yehudaning pushtidin» «Yehudaning putliri arisidin» dégen sözler bilen ipadilinidu. Shunga, pütkül Israilni idare qilish hoquqi («shahane hasa») we qanun chiqirish hoquqi Yehuda qebiliside bolidu; halbuki, bésharet bu hoquqning qaysi waqit Yehudagha ötidighanliqini körsetmeydu (bésharettin 600 yil kéyin, yeni Dawutning waqtida hoquq ötidu).
(e) Hoquq Yehuda qebilisige ötküzülgendin kéyin, Dawutning ewladi bolghan Mesih kelgüche shu qebilidin ketmeydu. Ibraniy tilida «shu hoquq igisi» dégen ibare «Shiloh» dégen söz bilen ipadilinidu. Qet’iy ishinimizki, bu sözning eng yaxshi terjimisini del shu — «Ez.» 21:27din körüng.
Bu ehwal (hoquq Yehuda qebiliside turghanliqi) hetta Babilgha sürgün qilinghan waqitlarda we kéyinki dewrlerdimu dawamlashqan. Israilning «qaldisi» sürgündin Pelestinge qaytip kelgende ulargha Pars impératori békitken waliy Dawutning ewladi bolghan Zerubbabel idi. Peqet axirda Hérod (Édomluq kishi) padishahliqni Rim impériyesidin «sétiwalghan» waqtidila, andin Mesih dunyagha kélip tughuldi.
Bügünki künlerde bolsa, (Xudadin alahide wehiy kelmise) Yehudiylarning qaysisining heqiqiy Yehuda qebilisidin kelgenlikini yaki bashqa on bir qebilining birsidin kelgenlikini dep bérish mumkin emes; chünki Israillarning barliq nesebnamiliri yoqap ketken yaki weyran qilinghan.
(b) «U (Mesih) kelgende, jahan xelqliri uninggha itaet qilidu» — démek, taipiler Mesihni tonup qobul qilidu. Bésharetning özide Yehudiylar yaki Israillarning «Shiloh»qa tutidighan pozitsiyisi yaki ularning Mesihning ular arisida bolghanliqidin ibaret imtiyazdin muyesser bolidighanliqi éniq déyilmeydu. Emeliyette, hemmimizge ayanki, Israil xelqi omumen Mesihni chetke qaqti.
Shunga bésharetning emelge ashurulghini tarixiy pakitlardur. Mesihni qobul qilghanlar («itaet qilghanlar»)ning köpinchisi «jahan xelqliri», yeni taipilerdin bolghan.
«U texiyini üzüm téligha, éshek balisini sortluq üzüm téligha baghlap qoyar.
U libasini sharabta yuyup, tonini üzüm sherbitide yuyar.
Uning közliri sharabtin qizirip kéter, chishliri süt ichkinidin ap’aq turar».
Bu ayet Mesihning seltenitidin chiqqan bayashatliqni körsitidu. Üzüm talliri shunche köp, shunche ésil we küchlük ösiduki, hetta birsi éshikini ulargha baghlisimu chataq bolmaydu. Hetta üzümler bilen intayin éghirliship ketken tal shunche mezmut turiduki, éshekning uyan-buyan tartishliri uninggha ziyan yetküzmeydu; üzümlirimu shunche köp boliduki, igisi éshekning ularni yep kétishidin qorqmaydu. Bu sözning yene bir menisi bolushi mumkinki, birla üzüm téli chiqarghan üzümler shunche köp boliduki, ularni kötürüshke bir éshek kérek bolidu. Bésharette Mesihning éshekke mingini körülidu; derweqe, Rebbimiz Eysa Mesih axirqi qétim Yérusalémgha kirginide, éshekke minip kirdi («Zek.» 9:9, «Mat.» 21:1-9).
Üzümler shunche mol boliduki, Mesih xalisa éginlirini suning ornida üzüm sherbiti (ibraniy tilida «üzüm qéni»)de yuyidu (yene «Yesh.» 63:1-6 we «Weh.» 14:17-20ni körüng). Üzüm mehsulatliri bolupla qalmay, belki her türlük süt mehsulatlirimu köp bolidu.
Bügünge qeder Yehuda qebilisi igiligen zéminda derweqe intayin köp hem bek ésil üzüm talliri bardur.
Zebulun (13-ayet)
«Zebulun déngiz boyiTBni makan qilar, makani kémilerning panahgahi bolar, yer-zémini Zidonghiche yétip barar».
Zebulun toghruluq üch ish déyilidu: —
(a) U «déngiz boyini (yaki déngizgha yéqin) makan qilidu».
(e) Uning zéminining özi kémilerge aramgah bolidu yaki shundaq aramgah (port)qa yéqin bolidu.
(b) U igiligen zémin Zidonning zéminigha tutishidu.
Gerche Zebulunning igiligen zémini déngizning özige tutashmighan bolsimu («Yeshua» 19:10-16), chégrisi déngizgha bek yéqin bolghachqa, ular déngiz arqiliq köp soda-sétiq bilen shughullanghan. Ular qilghan sodisining köp bir qismi Fénékiylerning porti Zidon arqiliq bolghan. Mesihning kelgüsidiki «ming yilliq seltenet»ide Zebulunning zémini déngizgha tutishidu («Ez.» 48:26).
Issakar (14-15-ayet)
«Issakar bestlik berdem bir éshektur, u ikki qotan arisida yatqandur;
U aramgahning yaxshi ikenlikige qarap, zéminning ésilliqini körüp, yük kötürüshke mürisini égip, alwangha ishleydighan qul bolup qalar».
Issakar yaxshi ishliyeleydighan, biraq emgekni emes, belki aramni yaxshi köridighan berdem bir éshekke oxshitilidu. Derweqe Issakar intayin küchlük bir qebile bolup qaldi; Musa peyghemberning künliride Issakarda jengge chiqalaydighan ademler 64300 («Chöl.» 26:25) we kéyin 87000 idi («1Tar.» 7:1-5). Yeshua peyghember bolghan waqtida Issakar qebilisige intayin munbet yer bolghan Yizreel jilghisi teqdim qilinghan («Yeshua» 19:17-23). Halbuki, qebile shu yaxshi zéminni pütünley igilesh üchün axirghiche küresh qilishqa teyyar turmidi; bu ish qorqunchaqliqtin emes, belki hurunluqtin idi. Netijide, ular axirida Qanaaniy qebililirige hasharchi bolup ishlidi.
«Aramgah» belkim Xuda Issakargha wede qilghan miras zéminning yaxshi bir qismini körsetse kérek.
Dan (16-18-ayet)
«Dan Israil qebililiridin biri bolar, öz xelqige höküm chiqirar.
Dan yol üstidiki yilan, chighir yol üstide turghan zeherlik bir yilandur.
U atning tuyiqini chéqip, at mingüchini arqigha mollaq atquzar.
I Perwerdigar, nijatinggha telmürüp kütüp keldim!»
Dan dégen namning menisi «höküm» yaki «höküm chiqarghuchi» yaki «sotchi» bolidu. Bésharette uning ismi jismigha layiq bolidu, déyilidu. Shübhisizki, bu Shimshonda emelge ashuruldi; Shimshon Israilgha «Batur Hakim» bolghanlardin biri idi, Dan qebilisidin chiqqan («Hak.» 13-16-bablar).
Dan «Israil qebililiridin biri bolar» dégen söz bizge sel ghelite körünüshi mumkin. Danning Israildin bolghanliqi kimge ayan emes? Kéyin, Israilning qebililiri tizimlanghanda, Dan qebilisi daim dégüdek axirida tilgha élinidu. «Chöl.» 10:25 we «Yeshua» 19:40-48din, Israilning chölde seper qilghanda Dan qebilisining eng axirida mangghanliqi körünidu. Bezide Dan qebilisi Israil qebililiri tizimlikidin qélip qalidu (mesilen, «Wehiy» 7-babta) lékin Ezakiyal» 48:1-2, 32din éniq bilimizki, Dan qebilisi Mesihning padishahliqida kem bolsa bolmaydu. Dan qebilisini atliq eskerge keynidin hujum qilidighan yilangha oxshitish kelgüside ular pistirma jeng qilidighan xelq bolidighanliqini körsitidu. Danlarning shu xaraktérda bolghanliqi Shimshonning mijezide we hayatida we kéyin Danlarning Laish shehirige bolghan hujumidin körülidu («Hak.» 18:18-31); bu sheher kéyin Danlarning peytexti boldi.
Dan we uning mahiyiti toghruluq oylash Yaqupni hayajanlandurup: «I Perwerdigar, nijatinggha telmürüp kütüp keldim!» dep nida qilduridu. Bu ündesh jümle Danni heqqaniy qilip Xuda bilen inaqliqqa keltürüsh üchün heqiqeten ulugh birxil nijatning kérek bolidighanliqini körsetse kérek (Danlar kéyin butpereslikke intayin mayil bolup qalghan — «Hak.» 18-babni, «1Pad.» 12:29, «Amos» 8:14ni körüng). Derweqe undaq ulugh nijatliq Mesih arqiliq barliqqa keltürülidu («Ibr.» 2:3) we Uning arqiliq Dan qebilisi qutquzulup Mesihning ming yilliq padishahliqi ichide heqqaniy qilinip körülidu («Ez.» 48:1).
Gad (19-ayet)
«Gadqa bolsa, qaraqchilar qoshuni hujum qilar;
Lékin u tapan bésip zerbe bérer».
Bu qisqa ayette peqet alte söz bar, uningda «Gad» dégen nam bilen söz oyuni qilinidu. Ibraniy tilida «Gad»ning menisi (1) teleylik; (2) «qaraqchi qoshun» yaki «hujum» bolup, bu jümle: «Gadqa bolsa, qaraqchilar qoshuni hujum qilidu; lékin u (Gad) qoshun bolup ulargha tapan bésip zerbe béridu» dégendek bolidu. Shuning bilen Gad qebilisi daim bashqa millettin bolghan qaraqchi qoshunlar we düshmenler teripidin hujumgha uchraydu. Uning zémini Iordan deryasining sherqiy teripige jaylishidu; shu yer chöl-bayawanda turuwatqan xelq-milletler teripidin hujumgha uchraydu («Yer.» 49:1). Lékin u «ularning tapinini bésip zerbe béridu» — ulargha qarshi hujum qilidu we axir bérip ularning üstidin ghelibe qazinidu. Gad qebilisining jengge bolghan mahariti «Qan.» 3:20 We «1Tar.» 5:18-22de tilgha élinidu. «1Tar.» 12:8-15de birnechche Gadlarning Dawutning alahide talliwalghan qoshunining bir qismi bolidighanliqi tilgha élinidu.
Ashir (20-ayet)
«Ashirning tamiqida zeytun méyi mol bolar, u shahlar üchün nazu-németlerni teminler».
Ashirning kelgüsidiki bayashatliqi mushu yerde tekitlinidu (Musa peyghember «Qan.» 33:24dimu Ashir toghruluq bésharet bergende oxshash éytilidu). Kéyin, Ashir qebilisi érishken zémin «Ottura Déngiz» boyida bolup bügünge qeder ésil süpetlik zeytun derexliri bilen dangqi chiqqan. Ashir hetta padishahlargha xas mehsulatlarni chiqiridu.
Naftali (21-ayet)
«Naftalidin chirayliq gepler chiqar,
U erkin qoyuwétilgen maraldur».
Naftali toghruluq kelgüsidiki ikki ehwal körsitilidu: —
(a) U Maraldek erkin, keng-azadilikte yashaydighan bir xelq bolidu; derweqe Naftali qebilisi Yeshua peyghemberning teqdim qilishi bilen taghliq bir rayongha mirasliq qilidu we shu zéminda érishken erkinlikini eziz bilip qolidin bermeslik üchün kérek bolghan jeng maharitige ige bolidu («Hak.» 4:41-24ni körüng).
(e) Uningdin «chirayliq gepler chiqar» — gepke usta, pasahetlik, shéiriy söz qilalaydighan bolidu. Buningdin bir misal «Hak.» 5:1-31de körülidu — bu sözlerning bir qismi Naftaliy Barakning aghzidin chiqqan).
Yüsüp we uning oghulliri Efraim we Manasseh toghruluq (22-26-ayet)
«Yüsüp méwilik derexning shéxidur, bulaqning yénidiki köp méwilik shaxtektur;
Uning shaxchiliri tamdin halqip ketkendur.
Ya atquchilar uninggha azar qilip, uninggha oq atti, uninggha nepretlendi.
Halbuki, uning oqyayi mezmut turar, qol-bilekliri eplik turghuzular, shu küch Yaqup tayanghan Küchlük Bolghuchining qolliridindur —
(Israilning Qoram Téshi, yeni uning Padichisi Uningdin chiqar!)
Ashu küch atangning Tengrisidindur — (U sanga medet bérer!)
Yeni Hemmige Qadirdindur — U séni berikletler!
Yuqirida asmanning beriketliri bilen,
Töwende yatqan chongqur sularning beriketliri bilen, emchek bilen baliyatquning berikiti bilen séni beriketler!
Séning atangning tiligen beriketliri ata-bowilirimning tiligen beriketliridin ziyade boldi,
Ular menggülük tagh-édirlarning chetlirigiche yéter,
Ular Yüsüpning béshigha chüsher, yeni öz qérindashliridin ayrim turghuchining choqqisigha téger»
Yüsüp we uning ewladliri «shaxchiliri baghning témidin halqip ketken»
«Méwilik derexning shéxi» bolidu — démek, méwe-chiwiliri shunche mol boliduki, baghning témidin halqip ötidu. «Chöl-Bayawandiki Seper» 1-babta xatirilengen royxéti boyiche Yüsüpning ademliri Yehudaningkidin az bolidu; lékin «Chöl-Bayawandiki seper» 26-babtiki royxet boyiche ular Yehudaningkidin köp bolidu. U «bulaqning (yaki «quduq»ning) yénida» bolidu — démek, uning öziningki muqim su menbeesi bar bolup, yamghurgha tayinishning hajiti bolmaydu.
23-ayette Yüsüp uchrighan ziyankeshlik, yeni öz qérindashliri, Potifar we Potifarning ayali teripidin uchrighan muamililer shéiriy oxshitishlar bilen teswirlinidu. Biraq Yüsüp bu muamililerdin ötüp aman qalidu — «Halbuki, uning oqyayi mezmut turar, qol-bilekliri eplik turghuzular, shu küch Yaqup tayanghan Küchlük Bolghuchining qolliridindur». U uchrighan sinaqlar arqiliq we Perwerdigarning küchlendürüshliri bilen düshmenlirining «oqliri» chetlitilip uninggha tegmidi we özining «qol-bilekliri eplik turghuzuldi»; chünki heqiqiy Küchlük Bolghuchi uni quwwetlendürdi. Andin bésharette Yaqup Mesihni Xudaning Öz yénidin chiqqan «Israilning Padichisi» («Zekeriya» 11-bab we «Yuhanna» 10-babni körüng) we «Israilning Qoram Téshi» dep teswirleydu. Tewratta hem Injilda «Israilning Qoram Téshi» yaki «Qoram Tash» Mesihni körsitighan simwol süpitide köp yerlerde bayqilidu.
25-ayette Yaqup Yüsüp kelgüside behrimen bolidighan bext-beriketni «Yuqirida asmanning beriketliri bilen, töwende yatqan chongqur sularning beriketliri bilen» dep aldin’ala éytidu. Andin: «Emchek bilen baliyatquning berikiti bilen séni beriketler» dep éytilidu — bular bilen Yüsüp eng chong qebile bolidu (Efraim we Manasseh ikkisi birleshtürülgende). Israillar «jenubiy padishahliq» («Yehuda») we «shimaliy padishahliq» («Israil»)gha bölüngendin kéyin Efraim qebilisi axirida shunche küchlük boliduki, bezide shimaliy padishahliq ayrim halda «Efraim» nami bilenla atilidu (mesilen, «2Tar.» 25:7, «Yesh.» 7:2ni körüng).
Shuning bilen, bésharet boyiche, Yüsüp qarshilishishqa yüzlengen halda ronaq tapidu.
Benyamin (27-ayet)
«Benyamin yirtquch böridektur;
Etigende u owni yer, kechqurun u oljisini teqsim qilar».
Bésharette Benyamin qebilisining jenggiwar, urushqaq xaraktéri tekitlinidu. U köp qétimlap ghelibe qazinidu: «Etigende u owni yer» we shundaq ghelibilik bolghandin kéyin: «kechqurun u oljisini teqsim qilar» — qazanghan ghelibisining olja-gheniymitini bashqilarghimu teqsim qilip uningdin ortaq behrimen bolidu.
Derweqe, Benyamin qebilisidin bezi dangqi bar jengchiler chiqti — Ehud («Hak.» 3:15-30), Saul («1Sam.» 9:1-11:15), Yonatan («1Sam.)» 14:1-52); we intayin qeyser, étiqadi küchlük bezi er-ayallar — mesilen, Mordikay we Ester ulardin chiqti. Rosul Pawlus Benyamindin chiqti; uning ismi «Saul» waqtida, u Reb Eysa Mesihni téxi uchratmighanidi, towa qilishtin ilgiri, uning xaraktéri derweqe «yirtquch böridek» dehshetlik idi. Lékin Xudagha ming teshekkür, herbirimizning kona xaraktérimiz Mesihning nijati we küch-qudriti bilen uningkige oxshash muhebbetlik, méhir-shepqetlik, rehimdilliqqa özgertilidu («Rim.» 11:1-2, «Ros.» 26:9-11», «1Tim.» 1:13ni körüng)!
Amin!
«U ata-bowiliri arisida uxlidi» «U ata-bowilirining yénigha ketti» qatarliq ibariler (25:8)
«U ata-bowiliri arisida uxlidi» dégen ibare Tewrattiki «Tebirler»ni körüng.