Tewrat 7-qisim


«Batur hakimlar»



Kirish söz


«Batur hakimlar» dégen zatlar kimler?

Roshenki, Yeshua peyghember Israil xelqige özining ölümidin kéyin Xudaning ulargha qandaq bir xil yétekchini béridighanliqi toghruluq héch söz qilmidi. U belki peqet ulargha köngülliride Perwerdigargha egishishke qet’iy niyet tikleshke köp jékileshler we qattiq agahlarni tapshurdi («Yeshua» 24-bab, bolupmu 23-ayetni körüng). Herbir qebilining öz aqsaqalliri bar idi, emma on ikki qebile birlikte ish körüshi kérek bolsa, undaqta Xudaning qandaq körsetmisi bardu? Xuda ulargha shu chaghda éniq birxil yétekchilik sheklini bermiginining özi bizge Xudaning «Batur hakimlar» dewridiki muddia-meqsetliri toghruluq azraq bir xewerni puritip béridu. U ularning Özige bolghan qet’iy hajitini birinchi muhim ish dep tonushini xalaytti.


2:10-19de biz töwendikilerni oqup köreyli: —


«(Yeshua peyghember we aqsaqallarni tonuydighan) ...bu dewridikilerning hemmisi ölüp öz ata-bowilirigha qoshulup ketti; ulardin kéyin Perwerdigarnimu tonumaydighan, shundaqla Uning Israil üchün qilghan emellirini bilmigen bir dewr peyda boldi. Shuningdin tartip Israil  Perwerdigarning neziride rezil bolghanni qilip Baal-butlarning ibaditige kirishti. Ular özlirini Misir zéminidin chiqirip taipilerning ilahliridin bolghan yat ilahlargha egiship, ulargha bash urup, Perwerdigarning ghezipini qozghidi...

Buning bilen Perwerdigarning ghezipi Israilgha tutiship, xarab qilinsun dep, U ularni talan-taraj qilghuchilarning qoligha tashlap berdi, yeni etrapidiki düshmenlirining qoligha tapshurup berdi; shuning bilen ular düshmenlirining aldida bash kötürelmidi. Ular qeyerge barmisun, Perwerdigarning qoli ularni apet bilen urdi, xuddi Perwerdigarning déginidek, we Perwerdigarning ulargha qesem qilghinidek, ular tolimu azabliq haletke chüshüp qaldi. Andin Perwerdigar ularning arisidin batur hakimlarni turghuzdi, ular Israillarni talan-taraj qilghuchilarning qolidin qutquzup chiqti.

Shundaqtimu, ular öz hakimlirigha qulaq salmidi; eksiche ular yat ilahlargha egiship buzuqluq qilip, ulargha bash urup choqundi; ata-bowilirining mangghan yolidin, yeni Perwerdigarning emrlirige itaet qilish yolidin tézla chiqip ketti; ular héch itaet qilmidi. Perwerdigar qachaniki ular üchün batur hakimlarni turghuzsa, Perwerdigar haman shu batur hakim bilen bille bolatti, batur hakimning hayat künliride ularni düshmenlirining qutquzup chiqatti; chünki ularni xarlap ezgenler tüpeylidin kötürülgen ah-zarlarni anglaghan Perwerdigar ulargha ichini aghritatti.

Lékin batur hakim ölüp kétishi bilenla, ular arqisigha yénip, yat ilahlargha egiship, ularning qulluqigha kirip, ulargha bash urushup, özlirini ata-bowiliridinmy ziyade bulghaytti; ular ne shu qilmishliridin toxrimaytti, ne öz jahil yolidin héch yanmaytti».


Bu ayetlerdin körüshke boliduki, «hakimlar» birinchidin «krizis koziri» idi, yeni xelq Xudaning yardimini tilep, nale-peryad kötürginide U ular üchün tuyuqsiz turghuzidighan ademler idi. Ibraniy tilida bu ademler «shafat»lar dep atilidu. Bu sözning menisi adette «höküm chiqarghuchi» yaki «soraqchi» dégen meninimu bildüridu. Ularning rolining bir qismi, shübhisizki, herxil qanuniy ishlar we sot-dewalarni hel qilish we shuningdek on ikki qebilige chétishliq qararlarni chiqirishtin ibaret idi («1Sam.» 7:16).


Ikkinchidin, «batur hakimlar» padishahlardek emes idi, belki xelq arisidiki addiy puqra idi; hakimliq ishi bilen bir yerge barsa, ishi tügigüche peqet addiy öy we yémek-ichmeklikla kérek bolatti. Bashqa tereptin éytqanda «hakim» «aqsaqallar arisidiki aqsaqal» idi. «Hakimlar» öz hakimliqini oghullirigha ötküzüp, héchqandaq «sulale» berpa qilghan emes. Kérek bolghanda Xuda xelq arisidin yéngi bir hakimni turghuzghan. Shuning üchün xelq herdaim Xudaning iltipatigha qarap, Uning özlirige muwapiq yétekchi turghuzushi üchün Uninggha tayinishi lazim idi. 


Yaqup peyghemberning hayatining axirida bergen bésharitidin Israilning axirda padishahliq bir xelq bolidighanliqi, shundaqla shu padishahliqning axirida Qutquzghuchi-Mesihge tewe bolidighanliqi éniq körünidu démek, Mesih Özi axirqi padishah bolidu; «Yar.» 49:10ni körüng: — 

«Shahane hasa Yehudadin kétip qalmaydu,

Yehudaning pushtidin qanun chiqarghuchi (yaki «idare qilghuchining tutqan tayiqi») öksümeydu,

Taki shu hoquqi Igisi kelgüche kütidu,

Kelgende jahan xelqliri Uninggha itaet qilidu».


Xuda Musa peyghember tapshurghan «Qanun sherhi» dégen kitabta Xuda Israilgha «Silerni padishahliq bolghan xelq qilimen» dégendek wede qilidu. Bu bésharet we shundaqla «hakimliq dewri»ning zörüriyitining sewebi toghruluq «Samuil» 1- we 2- kitabning «qoshumche söz»ide toxtilimiz.


Xudaning mushu kitabta ayan qilinghan meqsiti (1)

Tewrat we Injilni oqughuchilar bashqa ademlerdin köp jehetlerde zor artuqchiliqlargha muyesser bolidu — ulardin biri tarix toghruluq chüshenchilerni özleshtürüshtin ibarettur.


Tarixshunaslarning arisida dawam qiliniwatqan birxil talash-tartish bar. Birinchi közqarash: — tarixning «yönilishi» bar («insaniy dunya melum tüp prinsip boyiche keynige qaytmay, dewrlenmey «ilgirileydu»»); ikkinchi közqarash: — tarix «dewriylik» bolidu (yeni, gerche impériyeler peyda bolup yoqap tursimu, héchqandaq tüp özgirishler yaki «ilgirilesh»ler bolmaydu). Tewrat hem Injilda ayan qilinghanki, melum jehettin shu ikki közqarashning her ikkisi toghridur. Emeliyette, tarixning ikki «tarixiy éqin»i bar. Ulardin biri «nijatliq éqini» — yeni, Xudagha étiqad qilip, Uning menggü muddia-meqsetlirige baghlanghanlarning tarixiy éqini. Ikkinchisi, étiqadsiz insanlarning tarixiy éqini — ular gunahning qulluqi hem özlirining chirikliki tüpeylidin tügimes bir dewriylikke chüshüp, uninggha esir bolup qalghan bolidu. Kiyim-kéchekliride özgirishler bolsimu, pen-téxnikida «ilgirileshler» bolsimu, emma gunah we chiriklik qatarliq tüp hadisler xuddi ördekke su yuqmighandek shu péti qéliwéridu. Insan rakétani ay sharigha yetküzelsimu, öz mijezini bashquralmaydu.


«Nijatliq tarixiy éqini»ning tüp prinsipi Xudaning Ibrahimgha: «Men sanga bext-beriket ata qilimen... sen arqiliq yer yüzidiki barliq aile-qebililer bext-beriket tapidu!» dégen wediside ayan qilinidu («Yar.» 12:1-3). Xudaning bu meqsitining hem uzun waqit dawamida ajayib emelge ashurulushi Ibrahimning Xudaning chaqiriqigha qulaq sélip, iman-ishenchning birinchi qedemlirini bésishi bilen bashlinidu. Xuda Ibrahimdin Ishaqni, Ishaqtin Yaqupni, Yaquptin Israil xelqini chiqiridu; U Özining pak-muqeddes xaraktérini Israilgha wehiy bilen ayan qilidu; Israildin Mesih chiqidu we Mesihdin barliq insanlar üchün nijat hem menggülük hayat chiqidu.


Oqurmenning qolidiki Tewratning «Batur hakimlar» dégen qismida biz bu ikki «tarixiy éqin»ni körimiz; halbuki, gunah we chiriklikning dewriyliki eng körünerlik bolidu. Israilning tarixida biz shu «dewriylik»ni pewqul’adde bir shekilde körimiz: —


(a) 

Israil gunahliri tüpeylidin melum birxil zulumgha uchraydu.

(e) 

Israil Perwerdigar aldida gunahidin yénip Uninggha: «Bizni qutquzghaysen» dep nida qilip peryad kötüridu.

(p) 

Perwerdigar ularni qutquzush üchün bir qutquzghuchi «batur hakim»ni turghuzidu.

(b) 

Israil yene bir qétim gunahqa, bolupmu butpereslik gunahigha chüshüp kétidu.

(t) 

«Dewriylik» yene bashlinidu. Israil yene bir qétim zulumgha uchraydu.


Mushu qétimliq zulum birinchi qétimqisidin éghirraq bolidu. U ularning zéminining bashqa milletler teripidin ishghal qilinishini öz ichige alghan bolushi mumkin. Yuqirida neqil keltürgen ayetlirimizde (2:11-23de) bu «dewriylik» yekünlinidu.


Emeliyette Israilning tarixida shu «gunahliq dewr» qayta-qayta tekrarlinidu. Oqurmen «batur hakimlar» dégen kitabda uning yette qétim qaytilanghinini bayqaydu. Xudaning bu ishlarda tüp meqsiti rosul Pawlusning «Rimliqlargha» yazghan xétidiki: «Chünki yaritilghan kainat Xudaning leniti astida qélip, bimenilikke chöktürüldi. Bu, kainatning öz ixtiyari bilen emes, belki uni Chöktürgüchining iradisi bilen boldi we shundaq ümidi bilen boldiki, kainatning özimu chirkilishishi bolghan qulluqidin qutquzulup, Xudaning perzentlirige béghishlinidighan shan-sherepke tewe bolghan hörlükke érishtürülüshtin ibaret idi. Chünki pütqül kainatning hazirghiche nale-peyad kötürüp, tughut tolghiqining azabini birlikte tartiwalatqanliqini bilimiz» dégen sirliq bayanida teswirlinidu («Rim.» 8:20-22).


Peqet insanlar öz qabiliyitidin, yeni öz-özini gunahning qulluqidin qutquzushidin ümidini üzgen bolsa, andin Mesihde bolghan nijatni qobul qilishqa teyyar bolidu. Shu chaghqiche bu «dehshetlik dewriylik» dawamlishiwéridu. Mana bu «Batur hakimlar» dégenning tüp xewiridur; Xuda insanning «Méni qutquzghaysen» dégen nale-peryadini kütidu; Mesih kelgüche gunahtin tamamen qutulush yolining bolmaydighanliqini uqimiz.


Xudaning shu künlerde Israilgha qaratqan waqitliq meqsiti «batur hakimlar»da töt qétim qaytlanghan bir bayanida puritilidu: —


«Shu künlerde Israilda héch padishah bolmidi; herkim öz neziride yaxshi körüngenni qilatti» (17:5, 18:1, 19:1, 21:25). «Shu künlerde» dégen ibare bizge shuni uqturiduki, «Batur hakimlar» dégen kitab pütülgen waqitlarda Israilda padishahliq bar idi; Samuil peyghemberning shu mezkur xatirilerning muellipi bolush éhtimaliqi bar. Israilning haliti padishah bolghanda yaxshiraq bolidu; halbuki, ular yene béshidin köp achchiq ishlarni kechüridu; shuning bilen ular padishah mukemmel bolmisa, ishimiz yenila chataq bolidiken, dep bilip yétidu! Bu jeryanlar arqiliq ularning arzu-ümidliri yenila peqet «mukemmel padishah» süpitide bolghan Mesihgila baghlinidu; Mesihning padishah bolidighanliqi toghrisida «Yar.» 49:10de bésharet bérilidu. Bu ishlar toghruluq «qoshumche söz»imizde hemde «Samuil» we «Padishahlar» dégen kitablardiki «kirish söz» we «qoshumche söz»lerde yene toxtilimiz.

Oqurmenning hayatidiki «gunah dewriyliki» «hakimlar»da xatirilengendek bolmisun, uning Xudagha nida qilishi bilen özining «nijatliq tarixi» bashlansun!


Kitabning qurulmisi we mezmuni: — 


(1) 

Israilning daim gunahqa muresse qilishi; Xudaning ulargha bolghan sadaqetliki (1-2-bablar)

(2) 

«Gunahning dewriyliki» dawamlishidu; Xudaning «qutquzghuchi hakimlar»i — Otniel, Exud, Shamgar, Deborah bilen Baraq, Gidéon, Tola, Yair, Élon, Ibzan, Abdon we Shimshon (3-16-bablar)

(3) 

Israil téximu buzuqchilliqqa patidu: —


(a) Shimaliy tereptiki butpereslik («Dan»da)


(e) Jenubiy tereptiki buzuqchiliq («Binyamin»da) (17-21-bablar)


••••••••



Qoshumche söz 


Kitabning meqsiti (2)


Xudaning Israil bilen baghlighan ehdisige bolghan sadaqetlikining namayendisi

Kirish sözimizde biz mezkur kitabning tüp meqsitini, yeni Israilning gunahning qulluqida bolghanliqini, shundaqla ularning Qutquzghuchi-Mesihge bolghan mutleq mohtajliqini (hem bizningkini, elwette) ayan qilishtin ibaret bolidu, dep bayan qilghaniduq.

Mushu sehipilerde Xudaning Öz xelqi bilen baghlighan ehdisige mutleq sadaqetliki birinchidin, ular Özige itaetmen bolsa bext-beriket ata qilishi bilen, ikkinchidin, itaet qilmisa ularni qedemmu-qedem jazalishi bilen, üchinchidin, ularda heqiqiy towa bolsa ularni kechürüm qilip eslige keltürüshi bilen éniq körünidu. Bashqa «qoshumche sözler»de biz Xudaning Israil bilen bolghan ehdiside uning «jaza-terbiyisining besh basquchi» barliqini körsetkeniduq. Biz töwende oqurmenler üchün bularni yene bayan qilimiz: —


Xudaning Israil bilen tüzgen ehdisi — «Xudaning jaza-terbiyisining besh basquchi»

(Xuda Israil bilen tüzgen ehdidiki «jaza-terbiyining besh basquchi»ning tepsilatliri Musa peyghember arqiliq bérilgen, «Law.» 26:14-26 we «Qan.» 28-babta tépilidu).


Qisqiche qilip éytqanda, Xuda Israilgha, Özümge itaetmen bolsanglar, silerge méhir-shepqet körsetküchi we qoghdighuchi bolimen, dep köp yerlerde éniq wede qilghan. Biraq ular eksiche itaetmen bolmighan bolsa, uning jaza-terbiyisi tedrijiy béshigha chüshidu. Bu jaza-terbiyining besh basquchini töwendikidek yighinchaqlashqa bolidu. Itaetsizliki éghirlashqanséri jaza-terbiyimu éghirliship baridu: —


(1) Waba-qizitmining chüshüshi, düshmenlerning «ishik aldida» turushi, düshmenler aldida asanla meghlup bolushi («Law.» 26:14-17).


(2) Yamghur az, hosulning nachar bolushi («Law.» 26:18-20).


(3) Yawayi yirtquch haywanlarning köpiyishi, ularning insanlargha we mallargha hujum qilishi (buning köchme menisi belkim dölet ichidiki muqimsizliq, tertipsizlik we qanunsizliqnimu körsitidu) («Law.» 26:21-24).


(4) Sheherlerning muhasirige élinishi, qehetchilik, ularning düshmenler we yaqa yurtluqlarning aldida boysundurulushi we shularning qattiq bashqurush tüzümi astida yashishi («Law.» 26:25-27).


(5) Düshmenlerning öch élishi, qaytidin sheherlerni qorshiwélishi, sheherler we yer-zéminning weyran bolushi, sürgün bolushi, sürgün bolghinida wehime astida yashishi («Law.» 26:27-39).


«Batur hakimlar»diki xatirilerdin oqurmenlerning özi bu tedrijiy jazalar arqiliq Israilgha we Yehudagha körsitilgen agah-bésharetlerni bayqiyalaydu. Halbuki, beshinchi basquch, yeni «sürgün qilinish» bolsa peqet Israilning téximu köp itaetsizlik we asiyliqidin kéyin kélidu. Israil qet’iy towa qilmighachqa, sürgün bolushighiche shunche uzun muddetning bérilishi bizge Perwerdigarning sewr-taqitining ulughluqigha chong bir ispat bolushi kérektur.


Gidéonning tarixidin élinghan bezi sawaq-ibretler

Gidéon batur hakimlar ichide rosul Pawlus Injilda bayan qilghan ikki zörür rohiy prinsipni namayan qilghan ajayib ülge idi.


Birinchi prinsip: — «Belki Xuda danalarni xijaletke qaldurush üchün bu dunyadiki exmeq sanalghanlarni talliwaldi; küchlüklerni xijaletke qaldurush üchün bu dunyadiki ajiz sanalghanlarni talliwaldi; U yene bu dunyadiki qedirsilerni, pes körülidighanlarni talliwaldi, «yoq bolghan nersiler»ni mewjut shey’ilerni yoqqa chiqirichétish üchün talliwaldi. Uning meqsiti Xuda aldida héch et igisi maxtanmasliq üchündur... shuningdek Tewratta pütülgendek: «Pexirlinip maxtanghuchi bolsa Rebdin pexirlinip maxtisun!»» («1Kor.» 1:27-29, 31).


Xuda Israilni Midiyanlardin qutquzush üchün tallighan kishi ishenchi kamil, özi batur, ezimet kishi emes idi; u belki «Midiyaniylarning bulangchilikidin saqlini üchün sharab kölchiki ichide bughday tépiwatqan», «ajiz sanalghan», «pes körülidighan» bir adem idi. U yene özi toghruluq «I Reb, men Israilni qandaq qutquzalaymen? Méning ailem bolsa Manasseh qebilisi ichide eng namriti, özüm atamning jemetide eng kichikdurmen» — deydu. Xuda uninggha ailisidiki «Baal» dégen butqa atalghan qurbangahni örüp, yéngi bir qurbangah yasap, uningda ailiside mexsus qurbanliqqa saqlanghan bir torpaqni qurbanliq qilishni emr qilghandin kéyin, u bu ishni yoshurunche qilidu. Halbuki, Xuda uning shundaq qilghinini Özige itaet qilish dep qobul qilip, uning atisining wasitisi bilen Gidéonning étiqadini küchlendüridu (6:11-32).


Gidéon dadilliq bilen Israilni qoshun bolushqa chaqirghandin kéyin Xuda «qoy térisi we shebnem» alametliri arqiliq yene uning iman-ishenchini righbetlendüridu (6:36-40). Andin U qoshunning sanini 32000din 300ge azaytishi bilen uning iman-ishenchini sinaydu. Awwal Xuda Gidéongha: «Barliq qorqup ketkenler öyge qaytsun» dégen emrni tapshurushi bilen 22000 adem öyge qaytip kétidu; 10000i qalidu. Andin u ulargha «Su boyigha chüshüp su ichsun» dégen perman chiqiridu. Peqet «It su ichkendek tili bilen yalap su ichkenler» Xuda teripidin Midiyaniylarning sanaqsiz qoshuni bilen soqushushqa békitilidu! 


Derweqe, nusret qazanghandin kéyin Israil bu nusrettin «pexirlinip maxtighanda» özini emes, belki «Rebdin pexirlinip danglaydighan» bolidu! Berheq, shan-sherep Gidéonningki emes, Xudaningki idi!


Ikkinchi prinsip: (töwendiki sözlerde tépilidu) — (Xuda Ibrahim peyghemberge éytilghan) ««Séni nurghun qowmning atisi qildim» dep yézilghandek, Ibrahim hemmimizning atisidur. Derheqiqet, u ölüklerni tirilduridighan, mewjut bolmighan nersilerni bar dep mewjut qilidighan, özi étiqad baghlighan Xuda aldida hemmimizning atisi boldi» («Yar.» 17:4, «Rim.» 4:17). Berheq, Xuda bolsa «ölüklerni tirilduridighan, mewjut bolmighan nersilerni bar dep mewjut qilidighan» Xudadur. Mana bu ikkinchi prinsiptin ibarettur.


Mushu yerde Xuda Ibrahimgha sözligen waqtida, gerche Ibrahim warisliq nuqtisidin balisiz bolsimu, Xuda yenila uninggha «Séni nurghun qowmning atisi qildim» deydu. Kimde heqiqiy iman-ishench bolsa, meyli barliq körünüshler we ehwallar Xudaning déginining eksi bolsimu, u yenila Uning déginini heqiqet dep hésablaydu. Gidéon özini ajiz hem kéreksiz dep köretti (derweqe özimu shundaq idi); halbuki, Perwerdigarning Perishtisi uninggha söz qilghanda, U uni «Ey jasaretlik palwan, Perwerdigar sen bilen billidur!» dep chaqirdi (6:12). Ibrahim Xudaning: «Séni ata qildim» dégen sözini chin könglidin (alliqachan emelge ashurulghandek) qobul qilishi bilen Xudaning bu sözi emelge ashuruldi; axirida Yehudiy we erebiy xelqler uningdin chiqti. Oxshash yolda, Xudaning sözini qobul qilghachqa, Gidéonmu qorqunchaq bir yigittin ezimet we batur yétekchige aylanduruldi.


Gidéonning tarixidin yene köp qimmetlik sawat-ibretlerni ögengili bolidu; mushu yerde biz peqet uning padishahliq ornini qobul qilishni ret qilghanliqi üstidila toxtilimiz (8:23). Bu ishta u heqiqeten Xudaning «hakimlar» dewrige bolghan iradisini bilip yetkenidi. Xudaning xalighini shuki, xelqqe padishah békitilishtin ilgiri, ularning özlirining heqiqiy höküm sürgüchisining Uning Özi ikenlikini obdan bilip yétishidin ibaret idi («1Sam.» 8:1-9, 11:16-25nimu körüng). (Étiqadchilar jamaetlirimu mushundaq «Özi üchün padishah izdesh» dégen azdurushlardin saqlinishi kérek; démek, jamaetler ichide hemme ademge hemme ishta némini qilish kérek, dep emr qilidighan melum bir kishini tiklimesliki yaki yolgha qoymasliqi kérek; chünki Xudaning «yéngi ehdisi»de, Uning iradisi shuki, herbir aile hem ayrim shexs öz mes’uliyetchanliqi bilen wijdanigha qarap özige kéreklik qararlirini özliri chiqarsun, dégenliktur).


Emdi Gidéon padishahliq ornini ret qilghandin kéyin, özini kahin qilip tiklep özige «bir efod yasash»qa ézip ketkini némidégen pajielik ish-he! (bu «efod»ning tepsilatliri toghruluq «Mis.» 25:14-26 we izahatlarni körüng). Kéyin, shu «tor-tuzaq»tin, yeni kahinliq ornini izdeshtin (8:27) öz ailiside chiqqan özara hesetxorluqlar pütkül öyidikilerni dégüdek halaketke élip bardi («Hak.» 9-bab).


«Batur hakimlar»diki tarix toghruluq:

11:26 «Yene kélip, Israil Heshbon we uninggha qarashliq yéza-kishlaqlarda, Aroer we uninggha qarashliq yéza-kishlaqlarda hemde Arnon deryasining boyidiki barliq sheherlerde üch yüz yil makan tutup olturghan waqitlarda, némishqa siler shu yerlerni qayturuwalmidinglar?» (Yeftahning sözi).


Yeftahning Israil Qanaan zéminini ishghal qilip turghan waqitni «üch yüz yil» dep éytishi (belkim texminiy bir san bolushi mumkin) «batur hakimlar»ning höküm sürgen dewrining texminen 350 yil ikenlikini ispatlaydu (Yeftah höküm sürgen waqtidin Samuil peyghemberning waqtighiche belkim texminen 50 yil bolushi mumkin). Yeftah höküm sürüp, ikkinchi yilidin Sulayman seltenitining tötinchi yilighiche bolghan 144 yilni, we «Misirdin chiqish»tin Heshbonni ishghal qilghuche bolghan 38 yilni bu 300 yilgha qoshqanda, undaqta omumiy waqit 482 (38+300+144) yil bolidu. «1Pad.» 6:1de Sulayman seltenitining tötinchi yili, yeni padishah muqeddes ibadetxanini Xudagha atap béghishlighan yili del «Israillar Misirdin chiqqandin kéyinki 480-yili idi» déyilidu; bu ikki san bir-birige bek yéqin.



Israillar Qanaan zéminigha kirgendin tartip «Hak.» 11:26diki waqitqiche jemiy 319 yil bolidu; biraq Ammoniylar Israilning zéminini ishghal qilip ulargha zulum salghan 18 yilni shu sandin chiqiriwetkende 301 yil bolidu. Shundaq hésablanghanda, Yeftah éytqan texminiy san «300 yil» toghra chiqidu; shuning bilen Ammoniy padishahning xataliqi pash qilinidu.

Xuda buyrusa biz kelgüside Muqeddes Kitabtiki yilnamilerni tepsiliy jedwelleshtürüp chiqarmaqchimiz.

Hazirche «batur hakimlar» tarixining yilnamilirini töwendiki jedweldikidek dep oylaymiz: —


Israil dewri we höküm sürgüchi

Yil sani

«Misirdin chiqish» we chöl-bayawanda yürüshler — 

Musa peyghemberning yétekchilikide

40

Qanaan zéminini ishghal qilish jeryani — Yeshua peyghemberning yétekchilikide

7

Zéminning teqsim qilinishidin Kushanning zulum sélishighiche (Yeshua peyghember)

10

Kushanning zulum sélishi (2-bab, 8-ayet)

8

Otniyelning höküm sürüshi; aman-tinchliq künler

40

Moabning zulum sélishi

18

Ehudning höküm sürüshi; aman-tinchliq künler

80

Yabinning zulum sélishi

20

Baraqning höküm sürüshi; aman-tinchliq künler

40

Midiyanning zulum sélishi

7

Gidéonning höküm sürüshi; aman-tinchliq künler

40

Abimelek «padishah»ning höküm sürüshi

3

Tolaning höküm sürüshi

23

Yairning höküm sürüshi

22

-

jemiy 358

Iordan deryasining ikki teripi

-

Gherbiy — Filistiyler

Sherqiy

-

(1) Ehde sanduqidin mehrum bolushi

(1) Ammoniylarning 

zulum sélishi

-

(2) Shimshonning emelliri, 

Samuil peyghemberning chiqishi

(2) Yeftahning 

hakim bolushi

-

(3) Filistiylerning meghlup qilinishi;

 Samuilning höküm sürüshi

(3) Ibzanning 

hakim bolushi

-

(4) Ehde sanduqidin qayturulushi

(4) Élonning hakim bolushi

-

-

(5) Abdonning hakim bolushi

jemiy  59

Saulning höküm sürüshi 

(Samuil peyghemberning hakim bolghandin kéyinki 20 yil)

20

Dawutning Hebronda höküm sürüshi

7

Dawutning Yérusalémda höküm sürüshi

33

Sulaymanning muqeddes ibadetxanini 

béghishlishighiche höküm sürüshi

3

Yillarning omumiy sani («Padishahlar (1)» 6:1 bilen sélishturung)

480



Oqurmen köreleyduki, 10:4de puritilghandek, «batur hakimlar»din beziliri zamandash bolup oxshash waqitta Israilning bashqa-bashqa qismi üchün mes’ul bolghan.


Yeftahning ichken qesimi — U heqiqeten öz qizini qurban qildimu? (11:29-40)

(11:29-40) Yeftah «uning üstige qilghan qesimini beja keltürdi». Yeftah öz qizini qurbanliq qilghanmu-yoq? Yaki bu sözlerning bashqa menisi barmu?  


Yeftah heqiqeten öz qizini Xudagha köydürme qurbanliq süpitide sunghan, dep qaraydighan we shundaq qarimaydighan alimlar bar. «Qurbanliq qilmighan» dep qaraydighanlar Yeftah emeliyette qizini muqeddes chédirgha munasiwetlik Xudaning xizmitige atap béghishlighan, dep qaraydu. Ularning mushu közqarashta bolushi töwendikidek munasiwetlik sewebliri bar: — 


(1) Muqeddes chédirda ishleydighan, özlirini Xudagha atap béghishlighan bir türküm qiz-ayallar bolghan bolushi mumkin («Mis.» 38:8, «1Sam.» 2:22)


(2) «Insan qurbanliqi» Musa peyghemberge tapshurulghan qanun boyiche ochuq men’i qilinghan, shundaqla Xudagha «yirginchlik ish» dep qaralghan («Law.» 18:21, 20:2-5, «Qan.» 12:31, 18:10)


(3) Yeftahning bu qesemni qilghan waqti del «Perwerdigarning Rohi uning üstige chüshken» waqittin kéyin idi (11:30-31). Qesem derweqe Muqeddes Rohning tesiri bilen qilinghan bolsa, undaqta uning héchqandaq insan qurbanliqini sunushqa qesem qilishi qet’iy mumkin emes bolatti. Bu közqarashning eksiche qarashta bolghanlar 30-ayet we 31-ayetning arisida melum bir waqit bar, dep qaraydu; lékin eyni tékistte bundaq waqitning héchqandaq sayisi körünmeydu.


(4) Bu tékistlerde peqet Yeftahning qizining «qizliqi üchün matem tutuwélish»i tekitlinidu. Eger muqeddes chédirgha shu yol bilen béghishlanghan bolsa, undaqta öy-ochaqliq, baliliq bolushqa muyesser bolalmaytti.


(5) Mezkur kitabning muellipi Yeftahning öz qizini köydürme qurbanliq qilghanliqi toghruluq biwasite héchyerde xatiriligen emes.

(6) Yeftahning Ammoniylarning padishahigha éytqan mentiqilik sözliri uning éghir-bésiq, salmaq bir shexs ikenlikini ispatlaydu. U qaram, tentek adem emes idi.



Halbuki, bashqa alimlar, tékist bizge Yeftang toghruluq peqet: «Uning (démek, qizining) üstige qilghan qesimini beja keltürdi» dégen intayin addiy, biwasite xewer yetküzidu, dep oylaydu. Shu qarashiche, gerche Musagha chüshürülgen muqeddes qanun boyiche insan qurbanliqi qet’iy bolmaydu (yuqiriqi (3)-sewebini körüng) dégen bolsimu, «batur hakimlar»ning künliride kahinlar we Lawiylar xelqqe muqeddes qanunni ögitish wezipiside («Mal.» 2:7) xéli mes’uliyletsizlik qilip xelqni tolimy gheplette qaldurdi. Shunga «Shu künlerde Israilda héch padishah bolmidi; herkim öz neziride yaxshi körüngenni qilatti» (17:5, 18:1, 19:1, 21:25). Injilda Yeftah iman-étiqadi tüpeylidin teriplinidu («Ibr.» 11:31). Shuning bilen bu alimlarning pikri mundaq: U heqiqeten «uning (démek, qizining) üstige qilghan qesimini beja keltürdi», qizni qurbanliq qildi. Shundaq kilizi semimiylik bilen chin könglidin bolghan bolsimu, uning undaq qilghini Xuda aldida toghra bolmidi. Shunga (bu alimlarning pikriche) «batur hakimlar»ni yazghan tarixchining bu ishlarni xatirileshtiki meqsiti: «Shu künlerde Israilda héch padishah bolmidi; herkim öz neziride yaxshi körüngenni qilatti» dégen pakitni tekitlesh üchün idi.


«Batur hakimlar» dégen kitabning «Rut» dégen kitab bilen bolghan munasiwiti

«Batur hakimlar»da xatirilengen chüshkünlük hem pajielerdin Israil xelqining hemmisini qarangghuluq we zulmet-gheplet ichide yashawatqan, dep xulasige kélishimiz mumkin. Shuning üchün biz «Batur hakimlar» dégen tarix bilen zamandash bolghan «Rut» dégen xatiridiki güzel tarixni oqughinimizda, könglimiz kötürülidu. Chünki «Rut» dégen tarixta bir aile ichide bolghan özara méhir-muhebbet, sadaqetlik we hörmet-izzetni köreleymiz. Mushu tarix bizge Xudaning kelgüside Israilgha nisbeten néme pilanliri barliqini körsitidu. «Rut»tiki «qoshumche söz»imizde mezkur ikki kitabning munasiwiti üstide toxtilimiz.