Tewrat 3-qisim


«Lawiylar»


(«Kahin-lawiylarning desturi»)



Kirish söz


Xudaning Yehudiy xelqini Misirdin chiqirip, Sinay téghida ulargha Öz heqqaniyliqi ayan qilinghan qanun-belgilimilerni tapshurghandin kéyinki Musa peyghemberge tapilighan tunji emri shuki, «Israillargha buyrughinki, ularning arisida turushum üchün manga bir turalghu yasisun» («Mis.» 25:1-8). Uning arzu-teshnasi Öz xelqige yéqinlishishtin ibaret idi. Halbuki, pak-muqeddes bir Xuda qandaqmu gunahkar xelq arisida tursun? «Kahin-lawiylarning desturi» dégen mezkur kitab bu soalgha qismen jawablarni teminleydu — gunahsiz bir hayat qurbanliq qilinip, andin insanlar Xudagha yéqinlashsa bolidu. Démek, gunahsiz bir haywanning qéni tökülüp, qurbanliq qilinishi bilen Xudaning muqeddes chédirida uninggha yéqin bérishni arzu qilghuchilarning gunahliri yépilghan («kafaret qilinghan») hésablinatti. Bu gunahsiz hayat buqa, qoy, öchke yaki hetta kepterning hayati bolatti. Injilda bu soalgha toluq jawab bérilidu: — Xuda insaniyetning barliq gunahliri üchün «axirqi qurbanliq»ni teminligenidi; Mesih Eysaning, yeni birdinbir mukemmel gunahsiz ademning ölümi arqiliq herqandaq ishengüchi Xudaning huzurigha biwasite kirip, uninggha yéqinlishalaydu.


Démek, «kahin-lawiylarning desturi» dégen kitab qurbanliq qilishning tepsiliy qollanmisidur; uningda yene Xudaning Öz xelqidin telep qilidighan «resimiy pakliq» (murasimlargha qatnishishtiki shertler) we heqiqiy, roh-köngüldiki pak-muqeddeslik toghruluq tepsilatlar bayan qilinidu. Bu körsetmiler awwal kahin-lawiylargha tapshurulghan (shunga mezkur kitabni «Kahin-lawiylarning desturi» dep atiduq). Kahin-lawiylar bu körsetmilerni puqralargha ögitishke mes’ul idi.


Gerche pütün dunyadiki musulman xelqler her yili «qurban héyt»ta «qurbanliq» qilsimu, emeliyette ular «bu qurbanliq qilishning gunahlarni yépish üchünliki»din ibaret eslidiki uqumdin nahayiti yiraqlap ketti. Adette héyttiki bu «qurbanliq» pütünley öyidikiler we dostlar teripidin yewétilidu; bezide uningdin bir qismi kembeghellerge bérilidu. Emma Tewratta ögitilishiche «qurbanliq» hemmidin awwal Xudaning Özi üchündur. Tewratta, eger qurbanliq qilghuchi kishining qurbanliqi «inaqliq qurbanliqi» yaki «teshekkür qurbanliqi» bolsa, undaqta uning qurbanliqtin bir qismini yéyish imtiyazi bolidu; biraq u xildiki qurbanliq bolmisa, u uningdin azraqmu yéyishke bolmaydu. Bezide qurbanliqni ötküzüwalghuchi kahin, shundaqla uning ailisidikiler uningdin yéyishke bolatti, emma herxil qurbanliqning köp qismi, bezide uning hemmisi Xudagha atap köydürületti.


Mezkur kitabta jemiy besh xil hediye-qurbanliq teswirlinidu; shundaqla kahinlarning kahinliq xizmet-wezipilirige kirishishtiki «sekkiz künlük teyyarliq»ning tepsilatliri körsitilidu we yuqirida éytqinimizdek, Xudaning «resimiy pakliq» hem «roh-köngüldiki pakliq» toghruluq tepsiliy telepliri körsitilidu. Uningda yene Israil üchün békitken yette chong héyt-bayramning tepsilatliri, xelqqe itaetmenlikning bext ata qilidighanliqi hemde itaetsizlikning bextsizlik élip kélidighanliqi toghruluq bayan qilinghan bésharetlermu körsitilidu.


«Muqeddes» we «pak»liq toghruluq

Oqurmenler üchün izahat: — Tewrat-injilda, «muqeddes» dégen söz «mutleq pak», «Xudagha atalghan» «Xudagha alahide xas», «Xuda alahide ishlitidighan» (meyli ademler yaki nersiler bolsun) dégen menini bildüridu (uyghur xelqi arisidiki «ulugh» dégen menide emes).


 Xudaning ibadet chédiridiki xizmitini yürgüzüsh üchün kahinlar resimiy «muqeddes» bolushi kérek; Lawiylar bolsa ulargha hemdemde bolush üchün resimiy «pak» bolushi kérek idi. Emma Xudaning xelqining hemmisi roh-köngül jehette herdaim muqeddes turushi kérek: «Men Xudayinglar Perwerdigar muqeddes bolghachqa, silermu muqeddes bolushunglar kérek» (19:2).

«Tebirler»diki «özünglarni pak qilinglar» we «özünglarni pak-muqeddes qilinglar» dégennimu körüng.


Mushu yerde éytip ötüshimiz kérekki, Tewrat dewride «tendiki napakliq» kishilerning Xudagha dua qilishigha héchqandaq tolsalghu emes idi.



Mezmun: —  


(a) 

Besh xil hediye-qurbanliq (1-7-bablar)

(e) 

Kahinlarning wezipisige kirishishi (8-10-bablar)

(b) 

«Pak» we «napak» haywanlar (11-bab)

(p) 

«Resimiy pakliq» toghruluq belgilimiler (12-15-bablar)

(t) 

«Kafaret küni» (16-bab)

(j)  

Qurbanliq qilish toghruluq bashqa belgilimiler  (17-bab)

(ch) 

Xurapiyliqlar we herxil yirginchlik ishlar (18-20-bablar)

(x) 

Kahinlarni bashquridighan belgilimiler (21-22-bablar)

(d) 

Perwerdigar békitken yette héyt-bayram (23-bab)

(r)  

Chiraghdan üchün zeytun méyini teyyarlash we bashqa ishlar (24-bab)

(z) 

«Shabat yili» we «azad yili» (25-bab)

(zh)  

Beriket we lenetler (26-bab)

(s)  

Qesemler (27-bab)


••••••••



Qoshumche söz


«Ebediy» we «menggü» toghruluq


«Ebediy» we «menggü» ibraniy tilida «el-olam» dégen söz bilen ipadilinidu. Tewratta «el-olam» dégen söz köp qisim yerlerde «ebediy» yaki «menggü» dep terjime qilinidu. Halbuki, bu sözning toluq menisi: — «insanlargha hazir namelum bolghan, bilgili bolmaydighan kelgüsidiki bir menzilgiche» dégendek bolidu. Undaq waqit intayin uzun bolushi kérek, elwette. Halbuki, eger bundaq «menzil»ning chékini békitishke qet’iy mumkin bolmisa yaki aldi-keynidiki sözlerdin héchqandaq bashqa mene chiqmisa, undaqta «menggü» yaki «ebediy» «chéki yoq» dégen menide chüshensek toghra bolidu. Bulargha misal: —


(«Yar.» 3:22) «Perwerdigar Xuda söz qilip: Mana, adem yaxshi bilen yamanni bilidighan, Bizlerdin biridek bolup qaldi. Emdi qolini uzitip hayatliq derixidin élip yep, ebedgiche hayat qalmisun üchün uni tosushimiz kérek, dédi».


(«Mis.» 15:3) «Xuda Musagha yene: — Israillargha: — 

«Ata-bowiliringlarning Xudasi, Ibrahimning Xudasi, Ishaqning Xudasi we Yaqupning Xudasi bolghan «Yahweh» méni qéshinglargha ewetti; U: Yahweh dégen bu nam ebedgiche Méning namim bolidu, dewrdin-dewrgiche Men shu nam bilen eske élinimen, deydu» — dégin».


Halbuki, Muqeddes Kitabta, «el-owlam» dégen söz ishilitilgen ayetler toghruluq kéyin Xuda teripidin bir wehiy chüshüp, uningda menzil-chek ayan qilinghan bolsa, undaqta «el-owlam» dégen bu sözni: «shu menzilgichila bolghan» dégen menide chüshinish kérek. Töwende buninggha misal: —


(«Mis.» 29:28) «Shunga, buningdin kéyin... Israillar inaqliq qurbanliqini bergende, u ikki xil gösh Harun we uning oghullirining nésiwisi bolidu. Bu menggülük («el-owlam») bir belgilime bolidu»


(«Chöl.» 25:13) ««U uninggha we uning ewladlirigha tewe bolidighan menggülük («el-owlam») kahinliq ehdisi bolidu, chünki u öz Xudasini dep wapasizliqqa heset qilip, Israillar üchün kafaret keltürdi» — dep jakarlighan»


(«Qan.» 23:6) «Siler hemme künliringlarda ularning (Qanaanliqlarning) aman-ésenliki bilen awatliqini hergiz («el-owlam») istimenglar».


(«Top.» 1:4) «Bir dewr ötidu, yene bir dewr kélidu;

Biraq yer-zémin menggüge («el-owlam») dawam qilidu».


Bu töt ayette birxil «menzil, nuqta» bar. Harungha tapshurulghan kahinliq toghirisida Injildin bizge melumki, shu kahinliq eslide Mesih dunyagha kélip ölüp tirilgüche békitilgenidi; Mesih heqiqeten «Melkizedekning kahinliq tüzümi tertipide menggü kahindur» («Zeb.» 110:4, «Ibr.» 7:11-28).


 Qanaanliqlargha bolsa, ularning üstige békitilgen lenet («Qan.» 23:6) élip tashlanghan, chünki Reb Eysa Mesih barliq insanlar üchün ulargha tégishlik bolghan lenetni öz üstige alghan («Gal.» 3:13, «Mat.» 5:28).

Yer-zémin bolsa, u Xuda békitken waqitqiche turidu («Top.» 1:4). Insanlar uni weyran qilalmaydu, lékin Xuda melum bir küni shundaq qilidu; U uni yoqitip ornigha yéngi asman yéngi zémin yaritidu («2Pét.» 3:10-13).


Besh xil hediye-qurbanliqlar we ularning ehmiyiti (1-7-bab)

Hemmidin awwal shuninggha diqqet qilayli: — «qurban» yaki «qurbanliq» eslide ibraniy tilidiki «qorban» dégen sözdin kelgen. «Qorban»ning yiltizi «qaraw» bolup, shu sözning menisi «yéqin kélish»tur. Démek, «qurbanliq»ning tüp menisi we tüp meqsiti «Xudagha yéqinlishish», «Xuda bilen alaqide bolush»tin ibarettur.

Hediye-qurbanliq besh xil bolidu: — 


(a) köydürme qurbanliq (1-bab)

(e) ashliq hediye (2-bab)

(b) inaqliq qurbanliqi (3-bab)

(p) gunah qurbanliqi (4:1-5:13)

(t) itaetsizlik qurbanliqi (5:14-6:7)


1:1-7:6-ayetlerde hediye-qurbanliq tüzümi hediye-qurbanliq sunghuchi kishilerning nuqtisidin bayan qilinidu.

6:8-7:38-ayetlerde hediye-qurbanliq tüzümi kahin nuqtisidin bayan qilinidu. 


Rosul Pawlusning «Kol.» 2:16-17 we Injildiki bashqa yerlerde uchraydighan telimi boyiche, muqeddes qanunning barliq resmiy tepsilatliri bolsa, «Mesihning jismidin chüshken kölengge»dur, ular kelgüsi zaman (Qutquzghuchi-Mesih dunyagha kélidighan zaman)diki réalliqni körsitidu. Shunga biz bu besh xil hediye-qurbanliqni «Mesihning kölenggisi»ning muhim bir qismi, yeni «meshning qurbanliqining kölenggisi» dep qaraymiz. Bu qarash «Zeb.» 40:6-8de testiqlinidu hem shundaqla shuninggha ispat bérish üchün, «Ibr.» 10:5din bu ayetlerni neqil keltürimiz: —


«Ne qurbanliq (inaqliq qurbanliqi), 

Ne ash hediyeler Séning telep-arzuyung emes,

Biraq Sen manga ochuq qulaqlarni (yaki «ten») teyyarlap berding;

Ne köydürme qurbanliq, ne gunah qurbanliqini telep qilmiding;

Shunga jawab berdimki — «Mana men keldim!» — dédim.

Yögime qanun desturungda men toghruluq pütülgen: — 

«Xudayim, Séning könglüngdiki bolsa, özümning xursenlikimdur;

Séning Tewrat-qanuning qelbimde pütüklüktur».


Bu bésharette Mesih Özi Dawutning aghzi arqiliq Özining dunyagha kélishi toghruluq éytidu (Dawut Mesihtin 1000 yil ilgiri yashighan, elwette). Bésharette shu éniqki, bu töt xil hediye-qurbanliq Xudaning telep-arzusini qanaetlendürelmeydu; biraq Xuda Mesihke béridighan téni, shundaqla shu tende öteydighan xizmiti bolsa Xudaning telep-arzusini toluq qanaetlendüridu.

Sehipe cheklimisi bolghachqa, mushu yerde shu ulugh ishlar toghruluq tepsiliy toxtiyalmaymiz. Biz peqet herxil qurbanliqlardin bayqighinimizni éytip bérimiz; bu oylirimiz oqurmenler üchün özlirining dawamliq tekshürüp-izdinishlirige azraq yardemde bolar dep ümid qilimiz. 


(a) Köydürme qurbanliq

Birsi Xudagha peqetla Uning mahiyitining güzelliki we jula-sheripi üchün ibadet qilmaqchi bolsa, köydürme qurbanliq sunatti. Shu qurbanliq héchqandaq telep, melum bir bext-beriket üchün teshekkür éytish yaki melum gunah tileshke baghlanghan emes; köydürme qurbanliq bolsa pütünley peqet Xudaghila sunulidu we Uning üchün bolidu.

Mesihning ölümi köydürme qurbanliqqa munasiwetlik bésharetning emelge ashurulghanliqidur («Zeb.» 40:8, «Ibr.» 9:14); U Özini tolimu béjirim qurbanliq süpitide Xudagha atighan bolghachqa, Xudaning barliq arzu-teshnalirini toluq qanaetlendürgen bolidu.


(e) Ashliq hediye

Kéyinki muqeddes ayetlerdin körimizki, «ashliq hediye» héchqachan ayrim sunulmaydu; u daim köydürme qurbanliqqa qoshup sunulatti (mesilen, «Chöl.» 28-29-bablarni körüng). Shundaqla, herbir ashliq hediye bolsa zeytun méyi bilen étiletti, yaki zeytun méyigha chilinatti yaki zeytun méyi sürületti (ibraniy tilida «mesih qilinghan»). Uning üstige daim mestiki qoyulatti.

Iishinimizki, «ashliq hediye» (bolupmu Xudaning nuqtisidin) Mesihning hayatini körsitidu; «köydürme qurbanliq» bolsa uning ölümini bildüridu. Shu sewebtin ashliq hediye daim köydürme qurbanliq bilen bille sunulidu. Chünki Mesihning ölümining ehmiyiti del shuki, ashu ölümigiche u pütünley daghsiz, gunahsiz bir hayatni ötküzgen; bu ish Xuda teripidin testiqlanghan we muqeddes yazmilarda tolimu ispatlanghandur.

Muqeddes yazmilarda may (zeytun méyi) daim Xudaning Öz Rohini, shundaqla Uningdin kelgen shad-xuramliq hem saghlamliqni bildüridu («Zeb.» 45:7, 104:15). Mesih Rohtin tughulghan («zeytun méyi bilen étilgen»dek — «Luqa» 1:35), Roh bilen mesih qilinghan («Luqa» 3:22, 4:18, «Ros.» 10:38), Roh bilen toldurulghan («Luqa» 4:1). Uning yer yüzidiki barliq künliride hem Uning ölümidimu heqiqiy insan süpitide Xudaning Rohigha pütünley tayanghan («Ibr.» 9:14).

Ashliq hediye «ésil un»din bolushi kérek idi. «Ésil» dégen söz ibraniy tilida «pütünley ézilgen» «yumshaq tartilghan» dégenni bildüridu. Démek, unning hemmisi bir xil idi; bir-birige oxshimaydighan yéri yoq idi. Mana bu Mesihning ichki xaraktéri we mijezidur. Uning héchqandaq bir xil bolmighan yéri yoqtur — hemmisi oxshash. hayatidiki hemme ish Xudagha hem insangha baghlanghan mukemmel muqeddes muhebbetke uyghun kélidu.


(b) Inaqliq qurbanliqi

Inaqliq qurbanliqi ismi-jismigha layiq Xuda bilen baghlanghan alaqini tebriklesh üchün sunulatti. Bezide alahide bir bext-beriket üchün sunulidu, bezide melum bir dua-tilekke baghlanghan qesem bilen sunulidu. Shuning bilen uni sunghuchi kahin hem élip kelgüchi kishi ikkisi uningdin yep behrimen bolushi muwapiq idi.

Ishinimizki, «inaqliq qurbanliqi» Mesihning insanlarning Xuda bilen inaq alaqe ornitishini bildüridu. Étiqad qilghuchilar Xuda bilen ornitilghan shu yéngi inaq alaqidin behrimen bolidu, shundaqla Xudaning barliq muqeddes bendiliri bilenmu yéngi inaq alaqide yashiyalaydu (mesilen, «Ef.» 2:14-15ni körüng).


(p) Gunah qurbanliqi

Gunah qurbanliqining ehmiyiti éniq körünüp turidu; u ademning gunahliri üchün «kafaret» (ibraniy tilida «kofar», ereb tilida «kafaret») keltüretti, yeni ularni Xuda aldida yépip qoyatti. «Köydürme qurbanliq» keltürmekchi bolghan herbir kishi awwal gunah qurbanliqini keltürüshi kérek idi.

«Kahin-lawiylarning desturi» 4-5-bablarni estayidilliq bilen oqusaq, «gunah qurbanliqi» peqet bilmigen halda yaki meqsetsiz türde sadir qilghan gunahlar üchün qilinatti. Bu ishning özi biz insanlarning xeterlik ehwalini we gunahining qanchilik éghir halgha kélip qalghanliqini ayan qilidu — Hemmige Qadirgha gunah qilishimiz, shundaqla qilghan gunahimizni bilmey qélishimiz mumkindur! Halbuki, gunah qurbanliqi muqeddes qanun astida ölüm jazasini élip kélidighan gunahlarni yapalmaytti. Bundaq gunahlargha kechürüm tépish üchün gunah sadir qilghan kishi peqet Xudadin biwasite tiliyeleytti. Lékin gerche Xudaning kechürümige érishsimu, shu kechürüm uni qanunning jazasi, yeni jismaniy ölümdin qutuldurmaytti.

Biz Mesihning «gunah qurbanliqi»ni emelge ashurghanliqi toghruluq töwende, «itaetsizlik qurbanliqi» dégen témida toxtilimiz.


(t) Itaetsizlik qurbanliqi

Itaetsizlik qurbanliqi bilen gunah qurbanliqining otturisidiki perq shuningda körüniduki, ötküzgen gunahi sewebidin kélip chiqqan ziyanni hésablashqa bolidighan bolsa, undaqta itaetsizlikini tilesh qurbanliqi kérek bolatti. Bu ziyanni Xuda tartqan bolushi mumkin (mesilen, birsi ichken qesemni ada qilmighan yaki melum bir qurbanliqni natoghra yosunda ötküzgen bolsa) yaki insan tartqan bolushi mumkin (mesilen, birsi bashqa birsining nersisini oghrilighan yaki özige amanet qilinghan melum bir nersini yittirip qoyghan bolsa). Halbuki, itaetsizlik qurbanliqi uni sunghuchi kishini shu ziyanni qayturup bérishning yaki ishni eslige keltürüsh perzidin xalas qilmaydu. Herxil ehwalning tepsilatliri 5:14-6:17de teminlinidu.

Estayidil oqurmenler belkim oghriliq toghrisida mezkur kitabtiki belgilimiler bilen «Mis.» 22:1-6diki belgilimilerde teswirlengen jazalarda perqlerning barliqini bayqishi mumkin. Mezkur kitabtiki belgilimilerde közde tutulghini gunah sadir qilghan kishi özlükidin gunahini iqrar qilghan ehwaldur. «Misirdin chiqish»tiki belgilimilerde, közde tutulghini oghri bashqilar teripidin tutulghanliqi bolidu. Shunga «Misirdin chiqish»ta békitilgen jazalar éghirraq bolghanliqi tolimu muwapiq.

Emdi Mesihning qurbanliq ölümining qaysi terepliri bu ikki (gunah we itaetsizlik tiligüchi) qurbanliqta eks ettürülidu?

Gunah qurbanliqida, «gunah»ning ademning wujudida yoshurunghan xaraktéri we mahiyiti, shundaqla yoshurun qilghuchi bir küch-amil bolghanliqi ayan qilinidu. Shunga gunah qurbanliqida, Mesihning ölümining «gunahning küchi»ni bir terep qilghanliqi körsitilidu, dep qaraymiz. Mesihning ölümi (Injildiki xush xewerni qobul qilsaq) ademni gunahning ichki küch-qudritidin azad qilidu («Rimliqlargha» 6-bab we shuninggha baghliq izahatlirimizni körüng). «Itaetsizlik qurbanliqi» bolsa uning ölümi «gunahlar»ni, yeni biz sadir qilghan emeliy gunahlirimizni bir-birlep bir terep qilghanliqini körsitidu. «Gunah» (birxil küch-qudret) bilen «gunahlar» otturisidiki bundaq perq rosul Pawlusning «Rimliqlargha»diki nijat toghrisidiki sherhliride ayan bolidu — 1:1-5:11de «gunahlardin xalas bolush», 5:12-8-babta «gunahtin azad bolush» dep bayan qilinidu).

Axirida éniq qilip éytsaq, «itaetsizlik qurbanliqi» bizge shuni éniq körsitiduki, Xuda aldida «towa qilish» peqet Xudagha gunahlirimizni iqrar qilish bolupla qalmay, belki bashqilargha yetküzgen ziyanning ornini toldurushimizni öz ichige alidu. Bu herbir wijdan igisige éniq bolushi kérek. Oghrilighan nersilerni muwapiq qoshumche tölemler bilen igisige yandurushimiz kérek, yalghan geplerni (bolupmu töhmet qilghanda) tüzitishimiz kérek, herbir qerzni igilirige qayturush kérek; yetküzgen ziyanni hésablashqa mumkin bolmisa, ziyan tartqanlardin epu sorash lazim. Derweqe, bundaq ishlarni ada qilish qisqa waqit ichidila bolushi mumkin emes, emma halqiliq mesile qelbimizde shundaq niyet-irade barmu-yoq? Démisekmu, barliq qelblerni tekshürgüchi Xuda undaq qararlarning qelbimizde bar-yoqluqini éniq köridu; bar bolsa, undaqta gunahlirimizni iqrar qilghan shu deqiqidin bashlap uning toluq kechürümi bérilidu («1Yuh.» 1:8).


Hediye-qurbanliqlarning ikkige bölünüshi

Shundaq qaraymizki, hediye-qurbanliqlar ikki bölekge bölünidu. Birinchisi awwalqi üch hediye-qurbanliq, ikkinchisi, axirqi ikki hediye-qurbanliq, ularning bezi perqliri töwendikidek: — 


(a) birinchi bölektiki üch qurbanliq «Xudagha xushbuy keltüridu», ikkinchi bölektiki ikki qurbanliqning undaq mezmuni yoq.

(e) birinchi bölektikisi ixtiyaren bolidu, ikkinchi bölektikisi mejburiy bolup, choqum keltürülüsh kérek.

(b) birinchi bölektikisi mezkur kitabta Xudaning birinchi éytqan sözi bilen teswirlinidu, ikkinchi bölektikisi Uning ikkinchi sözi bilen teswirlinidu.

(p) birinchi bölektikisi Xuda bilen bolghan alaqe-inaqliqni tekitleydu, tebrikleydu we dawamlashturidu; ikkinchi bölektikisi shu alaqe üzülgen halette uni eslige keltürüsh üchün, Xudaning kechürümige érishish üchün sunulushi kérek bolidu.


Gunah qurbanliqi we itaetsizlik qurbanliqlirining birqanche shert-chekliri: — 


(a) shu qurbanliqlar peqet iman-ishenchte bolghanlar üchün inawetlik idi

(e) shu ikki xil qurbanliq peqet birqanche xil gunahlarni bir terep qilatti. Qesten qilghan gunahlargha nisbeten we ölüm jazasi keltüridighan gunahlargha nisbeten kargha kelmeytti. 

(b) qurbanliqlardin bolidighan netijiler we imtiyazlar peqet Xuda ehdileshken xelq Israillarghila tégetti

(p) kafaret künidiki qurbanliqlardin bashqa, ademler herbir gunahi üchün ayrim bir qurbanliq élip kélishi kérek idi.

(t) mezkur qurbanliqlarning netijiliri (Tewrattiki peyghemberlerning yazmiliri we Injilgha asasen) emeliyette qurbanliqlarning özliridin, qanliridin yaki shu murasimlarning özidin bolmaydu, belki ular arqiliq bésharet qilinghan Mesihning ölümidin bolidu. Shuning bilen Tewrat dewridikiler (Xudaning sözige heqiqiy iman-ishenchte bolsa) öz gunahlirini yépish üchün («kafaret» keltürüsh üchün) élip kelken haywan qurbanliqlirini Xuda qobul qilip ularni kechürdi. Chünki Xuda shu sunghan kishilerning étiqadi bilen élip kelgen haywan qurbanliqlirini Özi aldin orunlashturghan Mesihning ölümining qimmitige oxshash hésablaytti.


Déyishning hajiti yoqki, mezkur ikki xil qurbanliqta bésharet qilinghan Mesihning qurbanliqi bolghan ölümide biz yuqirida éytqan chekler yoq —  u her dewrning herbir waqtida yashawatqan her yerdiki ademlerning herbir gunahi üchün peqet kafaret (yépish)nila emes, belki menggülük kechürüm keltüridu hemde ishengüchi ademni shu gunahning küchidin azad qilidu. Bu «kafaret»tin ming hesse chong bir ishtur.


Némishqa haywanlarni «pak» we «napak» dep békitken?

Hemmidin awwal bizge köp uchraydighan uqushmasliqni hel qilmaqchimiz. Köp ademler: «Musa peyghemberge chüshürülgen qanunda peqet ikki xil, yeni «haram» we «halal» haywanlar bar», dep oylaydu. Emma Tewratta haywanlar toghrisida ikki xil perq bar: — «pak» hem «napak» (haywanlar) we «yégili bolidighan» (halal) hem «yégili bolmaydighan» (haram) haywanlar. 


«Pak» haywanlarni yégili bolupla qalmay, belki ular qurbanliq qilinip, Xuda teripidin qobul qilinishqa muwapiq bolidu. Mesilen «Yar.» 7:2ni körüng. Nuh peyghemberge chong topandin ilgiri peqet méwe-köktatlarnila yéyishke ruxset idi; lékin shu chaghdimu u qaysi haywanning pak, qaysilirining napakliqini biletti («Yar.» 7:2) — chünki pak haywanlarnila qurbanliq qilishqa bolatti (8:20ni körüng. Topandin kéyin uninggha barliq haywanlarni yéyishke ruxset bérilgen (9:3)).

Israilgha mesilen jeren yéyishke ruxset idi («Qan.» 14:5). Lékin uni qurbanliq haywan süpitide sunushqa bolmaytti.


Bu belgilimilerning birinchi meqsiti bolsa, Israilni etrapidiki butperes ellerdin ayriydighan birxil «ara tam» yaki «qasha» qilish idi, dep ishinimiz («Misirdin chiqish»tiki «qoshumche söz»imizde «Qanaaniylarni yoqitish» (mesilen, «Mis.» 23:23-24) dégen téma toghrisidiki bayanimizni körüng). Hemmimizge tolimu ayanki, birsi bilen hemdastixan bolalmisa, undaqta uning bilen dost bolush mumkin bolmaydu.


Bu belgilimilerde salametlik tereplirimu bolushi mumkin — mesilen, choshqilar we sedepler muhitni bulghaydighan nersilerni yéyish bilen uni öz ténige singdürüwalidu; Ottura Sherqte ularning göshliri téz chirip kétishi mumkin. Halbuki, mushu terepler Xudaning belgilimilerdiki alahide meqsiti bolmisa kérek, dep oylaymiz.


Shundaqtimu, biz Xudaning qedimki xelqi üchün némilerni yéyishke bolidighan, némilerni yéyishke bolmaydighanliqi toghrisidiki belgilimilirining héch bolmighanda yene bir meqsiti bar idi, dep qaraymiz, yeni bésharet bolush. Yuqirida éytqinimizdek, bu tepsiliy belgilimilerni ««Mesihning jismidin chüshken kölengge», ular kelgüsi zaman ( Mesihning jismidin chüshken kölengge», ular kelgüsi zaman (Qutquzghuchi-Mesih dunyagha kélidighan zaman)diki réalliqni körsitidighan bésharetler» depmu qaraymiz.

Mushu xil bésharetler bu «yégili bolidighan» we «yégili bolmaydighan» nersilerning bu tizimlikliride qandaqmu körünidu?


Mushu yerde herbir nerse toghruluq toxtalmaymiz. Birinchidin, ulardin bezilirining ibraniyche isimlirini qandaq terjime qilsaq toghra bolidighanliqi bügün bizge namelum. Halbuki, ulardin bezilirini tallap misal qilip élip, Mesihde bolghan hayatimiz üchün qandaq danaliq yaki körsetmilerning barliqi toghruluq pikir béreleymiz: — 

(a) «pak» yaki yégili bolidighan haywanlar bolsa ozuqni köshigüchiler, yumshaq chaynap yeydighanlar we achimaq tuyaqliq haywanlardur. Bu alametler Xudagha hayati pak bir ademni bildüremdu? Ular rohiy ozuq bolghan Xudaning sözini obdan «chaynaydighan»lar, yeni Uning sözini chongqur oylinip özige singdüridighanlar we ish-emelliride «ayrish» yaki «bölünüsh»ning izliri barlardur — ular Xudani narazi qilidighan barliq herqandaq ishlardin özlirini ayriydu.


(e) «napak» yaki yégili bolmaydighan haywanlar bolsa bezide bashqilarni owlaydighan yaki olja qilidighan haywanlar. Xudaning xelqining hayatida undaq ishlar (bashqa ademlerni öz oljisi qilish) bolmaydu. 


(b) xaméléonni yéyishke bolmaydu (11:10). Bundaq haywan öz renggini etrapidiki menzirige oxshash qilip özgerteleydu. Shübhisizki, u bizge saxtipezlikning xaraktérini obdan körsitidu! Saxtipezler herdaim özining etrapidiki ademelerge oxshash ikenlikini körsitishke yaki shu kishilerning «yaxshi köridighan nemune»sidek körünüshke tirishidu.


(p) suda yaki déngizda yüridighan «pak» yaki yégili bolidighan haywanlar «éqimgha qarshi» yürüshke küchi bar haywanlardur — napaklar bolsa (mesilen, sedepler yaki qalpaqliq méduza) daim éqin bilen teng dégüdek leylep éqip kétidu. Xudaning xelqi «shamalgha egeshküchi»ler emes, belki birinchi tiptin bolup «éqimgha qarshi» yüreleydu.


Qiz-ayallardiki «napakliq» we bezi chong uqushmasliqlar (12-bab)

Bu ish toghruluq köp uqushmasliqlar bolghachqa, u toghruluq birnechche éghiz söz qilishqa toghra kélidu: — 


(a) Tughutning özi ayalni «napak» qilmaydu. Bala tughush eslide ayalar üchün bextlik bir ish; mesilen «Yar.» 1:28, «Zeb.» 127:3, 128:3de bu nuqta éniq körsitilidu.

(e) Tughutta bolghan «napakliq» tendiki aqma (mushu yerde Qan. 4:5, 7:4) tüpeylidin bolidu. «Law.» 15:19-33de bu nuqta éniq körsitilidu. Er kishiler (ténidiki) aqmilar tüpeylidin «napak» bolidu («Law.» 15:1-18). Mushu yerde er-ayallar qariqoyuq muamilige uchraydu — héchqandaq «jinsiy kemsitish» yoq. Tughutta köp qan tökülüsh we qattiq azablar Adem’atimizning gunahi pütün insaniyetke élip kelgen bir netije, dep qaraymiz («Yar.» 3:16ni körüng).

(b) Yuqirida tilgha élinghan «napakliq» hergiz birxil exlaqiy yaki rohiy napakliq emes, belki «resimiy» napakliq idi. Shu napakliqning menisi — qurbanliqlardin yéyishke bolmaytti yaki muqeddes chédirgha yéqinlishishqa bolmaytti.

(p) Tendiki aqmilar (meyli qan bolsun bashqa nerse bolsun)gha baghliq barliq belgilimilerge oxshash, bu qurbanliqmu hem er kishige hem ayalgha (er kishi ayali üchün qurbanliq sunushi kérek, elwette) pütün insanlarning gunahliq haletke chüshken we peqet qurbanliq qéni bilen uningdin pak qilinishqa bolidighanliqigha éniq bir esletme idi.

(t) Némishqa qiz balini tughqandin kéyin «paklinish waqti» uzunraq, yeni 80 kün, oghul balini tughqandin kéyinki paklinish waqti peqet 40 kün bolidu? Sewebini bilip yétish anche asan emes. Belkim bir sewebi oghul-qiz üchün esli 80 kün ötküzüshi kérek idi. Lékin oghul balining «sekkizinchi künide» xetnisini qilish kérekliki («Yar.» 17:12) tüpeylidin eslidiki «napakliq»tiki aldinqi ikki hepte bir heptige qisqartilghanidi. Bolmisa, ayal kishining «napakliqi» xetne ötküzüshke birxil dexli yaki tosalghu bolatti. Shu nisbet boyiche, qalghan 66 künlük waqit 33 künge qisqartilghanidi.

(j) Axirqi qurbanliqlar (hem gunah qurbanliqi hem köydürme qurbanliq)ning oghul bala we qiz bala üchün oxshash ikenliki Xuda aldida qiz bala hem oghul balining qimmitining oxshashliqini ispatlaydu.


Insanlarda bolidighan «pése-maxaw késili» qandaq késel? (13-14-bablar)

Bu «pése-maxaw késili» qandaq késel? Bu bablarni oqup tekshürgen doxturlar mushu yerlerde közde tutulghan késelning alametlirige qarap, «pése-maxaw késili» (ibraniyi tilida «tsarat») birbechche késelni öz ichige élishi mumkin, dep qaraydu. Ularning ichide maxaw késili («Xansenning késili») choqum bar. Uning üstige mushu bablarda yene birqanche bashqa tére késellikning alametlirimu teswirlinidu, hetta belkim bügünki kündiki natonush intayin yuqumluq birxil tére késellikini körsitidu. Shu közqarishimiz Yehudiylarning kona tarixiy kitablirini asas qilidu. Chünki qedimki Yehudiy ölimalarning hemmisi: «pése-maxaw késili» héchqachan shipa tapqan emes, deydu. Shunga bu «pése-maxaw késili»ge giriptar bolghan birer bimarning «paklinish»igha munasiwetlik 14-babta tepsiliy teswirlengen murasim Israilning 1500 yilliq tarixida bir qétimmu ötküzülgen emes! Shu sewebtin «Rabbilar» (Yehudiy ölimalar) Qutquzghuchi-Mesih kelginide, Uning alahide xizmiti «pése-maxaw késili»ni saqaytishni choqum öz ichige alidu, dep qaraytti. «Mat.» 8:2-4ni körüng. Eysa Mesih mushu yerde «pése-maxaw késili»ge giriptar bolghan kishini saqaytqandin kéyin uni kahinlarning aldigha mushu babtiki murasimni ötküzüshke ewetti. Buning bilen kahinlargha Uning kim ikenliki toghruluq éniq ispat bolghan bolatti. Emma shu kishi Rebbimiz uninggha tapilighinini ada qilghan emes («Mar.» 1:40-45).


Xudaning mushu belgilimilerde közde tutqan meqsitining bir qismi, shübhisizki, Öz xelqining omumiy salametlikini közde tutqan: — mezkur késelning tarap kétishining aldini élishtin ibaret idi. Bu tibabetchiliktiki hazirqi zamandiki «ayrish» yaki «karantin» dégen ishqa oxshash idi.


«Pése-maxaw késili» bizge bésharettek gunahning özining néme ikenlikini obdan süretleydu. U awwal bek kichikkine bir alamet bilen peyda bolidu, asta-asta ademning pütün bedinini qaplaydu. Netijide, insan bilen insan hem insan bilen Xuda ayrilidu («pése-maxaw késili» bolghan kishi muqeddes chédirgha kirishke bolmaytti, hemde bashqilardin ayrim turushi kérek idi). Axir bérip u hemme yerni qaplap ölümge élip baridu. Peqet Qutquzghuchi-Mesih Özi uni bir terep qilalaydu — hem shundaq qilishqa razidur, Xudagha teshekkür! («Mat.» 8:2-3ni körüng).


«Pése-maxaw késili» — qandaqmu rext-téride we imaretlerde peyda bolsun? (13-14-bablar)

Mushu bablarda közde tutulghan «pése-maxaw késili» hem insanlargha, hem rext-térilerge hem öy-imaretlerning suwaq, xishlar we yaghachlirigha yuqush ehwali teswirlinidu. Bu ish belki oqurmenlerge sel ghelite tuyulishi mumkin. Lékin biz yuqirida éytqinimizdek, Tewrattiki birnechche qisimlarda tilgha élinghan «pése-maxaw késili» (ibraniy tilida «tsarat» dégen söz) pewqul’adde bir késel (maxaw késili)din bashqa nechche xil yuqumluq waba-késelni öz ichige alghandek, mushu bablarda u maddiy buyumlargha yuqquchi birnechche ziyandash yuqqaq zemburughlarni öz ichige alidu. Shuning bilen mushu ayetlerde teswirlengen rext-kiyimde peyda bolghan haletler derweqe höl klimatlardiki kiyim-kéchek, öylerge intayin ziyanliq bolghan türlük «kökirik zemburugh»larni öz ichige alidu. Shuningdek öy-imaretlerge tégidighan, shu bablarda körsitilgen shu «pése-maxaw késili»diki haletler «quruq chirish késili»nimu öz ichige alidu. Shunga «pése-maxaw késili» emeliyette yene birxil «zemburugh waba» bolup, öy-imaretlerge chong ziyan yetküzidu (shunglashqa, eger aldi élinmisa bek xeterlik ehwallarni peyda qilidu). Yéqinda ilim-pen tereqqiy qilip, uni bir terep qilidighan birnechche xil dora barliqqa keldi; lékin shu dorilar meydangha kelgüche «quruq chirish késili»ni bir terep qilidighan birdinbir tedbir bu bablarda éytilghandek, öy-imaretlerdin tesir yetküzülgen barliq yerler (tashlar, xishlar, yaghach, suwaq qatarliq)ni chiqirip tashlashtin ibaret idi.

Ottura Asiyada klimatimiz qurghaq bolghachqa (Xudagha teshekkür!), bizde shundaq haletler az uchrighan.


16-bab «Kafaret küni» toghruluq

Bu kün bash kahin «eng muqeddes jay»gha kirishke bolidighan birdinbir kün idi. Injildiki «Ibraniylar»ni yazghuchi shu kitabtiki 9-babta bu ish toghruluq sherh béridu, shu babni körüng. Bash kahin awwal öz gunahliri üchün andin xelq üchün kafaret bérishi kérek idi.


Bu babta éytilghan ikki öchke némini körsitidu? Qisqisi, ikki öchke Mesihning ölümining ikki teripini bildüridu, dep qaraymiz; qurbanliq qilinghan birinchisi Uning jismaniy tereptiki ölümini aldin’ala körsitidu; chölge («azazel üchün») heydiwétilgen ikkinchisi Mesihning bizning gunahimizni kötürüp bolghan ölümide hem insanlar teripidin hem uningdin muhimi, Xuda teripidin tashliwétilgenlikini aldin’ala körsitidu.


Emdi «azazel» (16:8, 10, 26) dégen kim yaki néme? Yuqirida 16:8diki izahatimiz boyiche, «azazel» dégen söz hem «öchke» hem «heydelgen» yaki «tashlanghan» yaki «chetke qéqilghan» dégen menilerni bildüridu. Öchkining «azazel»ge chöl-bayawangha heydelgenliki:  (a) Mesihning Israil teripidin we hetta Özining muxlisliri teripidinmu chetke qéqilish azab-oqubetlirini aldin’ala körsitidu (muxlislarning hemmisi Uni tashlap yénidin qachqanidi — «Mat.» 26:31, «Yuh.» 16:32) we: (e) Uning bizni dep Xuda teripidin chetke qéqilish azab-oqubetlirini tartidighanliqinimu aldin’ala körsitidu. U bizning gunahlirimizni kötürdi we bizni dep Özi gunahning özini bir terep qildi — mana Uning: «Méning Xudayim, Méning Xudayim, némishqa Sen Méni tashiliwetkensen?!» dep warqirishining sewebidur («Mat.» 26:46, «2Kor.» 5:18). Gunah özi uningda weyran qilinip, Uning pak-diyanetlik we muqeddesliki héchqandaq dagh-nuqsan yuqulmay mutleq pak halette qélip, U XudaAtisining yénigha qaytidin qobul qilindi.


17:3-4 Terjimisi toghruluq 

Bizning terjimimiz: — 


«Israilning jemetliridin bolghan herqandaq kishi qurbanliq qilmaqchi bolup, kala yaki qoy yaki öchkini jamaet chédirining kirish aghzida, Perwerdigarning turalghu chédirining aldigha, Perwerdigargha atalghan qurbanliq süpitide yétilep epkelmey, belki chédirgahning ichide yaki tashqirida boghuzlisa, uningdin aqqan qan shu kishining gedinige artilidu; bu adem «qan tökken» dep, öz xelqidin üzüp tashlinidu»


Bashqa birxil terjimisi: — «Israilning jemetliridin bolghan herqandaq kishi kala, qoy yaki öchkini chédirgahning ichide yaki tashqirida boghuzlap, jamaet chédirining kirish aghzida, yeni Perwerdigarning turalghu chédirining aldigha keltürüp Perwerdigargha atap qurbanliq süpitide sunmighan bolsa, undaqta, aqqan qan shu kishining gedinige artilidu».


Kéyinki terjimini toghra dégen közqarashta bolghanlar mundaq pikirde turidu: — 


(1) Israillar chöl-bayawanda yürginide köp gösh yémeytti («Mis.» 16-babni körüng). Kala-qoylarning köpinchisi süt üchün béqilatti;

(2) Ular hazir Misirdin yéngila chiqqan bolghachqa, Misirdiki butpereslikning tesiridin toluq azad bolushi kérek, adettiki «mal soyush» bilen «qurbanliq qilish» asanla ariliship kétidighan bolghachqa, gösh yéyish üchün mal soymaqchi bolghan herbir kishimu choqum uni muqeddes chédir aldida qurbanliq süpitide soyushi kérek (17:7, 10-15-ayette, Misirliqlarning butperes örp-adetliri körsitilishi mumkin). Mushu alimlarning pikriche, ushbu höküm Israillar peqet chöl-bayawanda yürgen waqittila inawetlik bolup, kéyin Pelestin zéminigha kirgendin kéyin emeldin qalghan («Qan.» 12:15-28ni körüng).


Ularning bu dégini orunluqtek körünsimu, bizningche 7- we 8-9-ayetke qarighanda, közde tutulghan muhim ish gösh yéyish üchün mal soyush emes, belki yenila qurbanliq qilishning özidin ibaret idi. Emeliyette, bizningche, Israilning bargahida turghan ikki miliyon xelqining charpay méli az bolsimu, bir künde gösh yeymiz dégen herbir ailining hemmisi soymaqchi bolghan malni boghuzlash üchün muqeddes chédirning aldigha élip kélishi mumkin bolmaytti.


Israilgha békitilgen héyt-bayramlar — Ularning bésharetlik mahiyiti (23-bab)

Bu ulugh téma toghruluq sherh sözler köp bolsimu, lékin yenila sehipe cheklimisi bilen qisqiraq birnechche söz qilimiz; Xuda buyrusa, shular oqurmenlerge achquchtek nechche yéngi istiqamet yollirini achsun dégen ümidte bolimiz. 

Bu babta yette héyt-bayram teswirlinidu. Muqeddes yazmilarda «yette» sani körülse, shu «yette» köp jaylarda «töt» we «üch»ke bölünidu (oqurmen özi tekshürsun). Bu yerdimu shundaqtur: —


Birinchi türküm: (Mesihning dunyagha birinchi qétimliq kélishini aldin’ala körsitidu) 

(a) 

«ötüp kétish héyti»

(e) 

«pétir nan héyti»

(b) 

«deslepki hosul héyti»

(p) 

«heptiler héyti» (hosul élish héyti)


Ikkinchi türküm: (Mesihning dunyagha ikkinchi qétimliq kélishini aldin’ala körsitidu)

(t) 

«kanay chélish héyti»

(j) 

«kafaret küni»

(ch)

«kepiler héyti»


Mushundaq bölünüshte birinchi türküm héytlarning hemmisi qisqa bir waqitqa (yeni yette hepte ichide) merkezleshken, hemmisi térim peslining béshida peqet yette hepte ichide ötküzülidu; ikkinchi türküm héytlar yighim peslining axirida, méwe hosulni yighish waqtida üch hepte ichide ötküzülidu.

Emdi herbir héytning teminligen bésharetliri néme? 


(a) «Ötüp kétish» héyti

Bu héyt, shübhisizki, Mesihning ölümini körsitidu. Birinchi «ötüp kétish»tiki qozining ölümi we qénining tökülüshi bilen Israil Misirning qulluqidin qutquzulup yéngi bir hayatqa chiqirilip azad qilinghan. Chömüldürgüchi Yehya shu sewebtin Rebbimiz Mesihni körsitip Uni «dunyaning gunahini élip kétidighan Xudaning qozisi» dep atidi («Yuh.» 1:29). «1Kor.» 5:7, 10:1-2ni körüng.


(e) «Pétir nan» héyti

Muqeddes yazmilarda «xémirturuch» yaki échitquni daim gunah, tekebburluq yaki saxtipezlikning simwoli qilip ishlitidu. «Pétir nan» héyti waqtida, herbir Israiliy öydin barliq échitqulirini izdep tépip tashliwétidu. Bu ish hazirqi hayatimizda bizning «ötüp kétish» héytidiki qozimiz bolghan Mesih Eysani istémal qilip, özimizdin barliq «koniliq»ni tazilash, towa qilish jeryanini bildüridu. «Yette» bolsa «kamilliq»ni bildüridighan reqem bolup, bizge Xudagha ishensek, towa qilish jeryani arqiliq u «barliq échitqu»ni bizdin élip tashlaydu, dep righbetlendüridu: —««Kichikkine xémirturuch pütkül xémirni boldurup yoghinitidu» dep bilmemsiler?

Kona xémirturuchni chiqiriwétinglar; shuning bilen siler esli xémirturuchsiz xémirdek yéngi bir zuwula bolisiler; chünki «ötüp kétish héyti»diki Qozimiz bolghan Mesih qurbanliq qilindi; shunga héytni yaman niyetlik we rezillik bolghan xémirturuch bilen emes, belki semimiylik we heqiqet bolghan pétir nan bilen tentene qilip ötküzeyli» («1Kor.» 5:6-8)


(b) «Deslepki hosul héyti»

Bu héytning Mesihning ölümdin tirilishini körsitidighan bir bésharet ikenliki bek éniq körünidu. Mesihning ölümdin tirilishi del shu künide, yeni birinchi «ötüp kétish» héytidin kéyinki birinchi shabatning kéyinki künide (heptining birinchi künide, yeni yekshenbe) boldi. Rebbimiz Özi Öz tirilishi toghruluq sözligende, «Méning ölümüm mol «hosul»ning uruqi bolidu» dep teswirlep, Özüm shu «hosulning deslepkisi» dep körsetken — «Yuh.» 12:24, «1Kor.»» 15:20, 23ni körüng. Shu héytta, arpa hosulining birinchi béghi Perwerdigar aldida Uninggha atap kötürülgendek, Rebbimiz tirilgendin kéyin Xudaatigha kötürüldi («Yuh.» 20:17).


(p) «Heptiler héyti» («hosul élish héyti», «deslepki orma héyti»)

Mezkur héyt etiyazdiki arpa hem bughday hosullirini yighishni tebriklesh héyti idi (shunga bezide «deslepki hosul héyti» depmu atilidu — chünki bughday hosuli héyt waqtida bashlinidu). Shu bughday danliridin étilgen nan Perwerdigargha atap sunulidu. Ghelite ish shuki, shu ikki nan échitqu bilen yéqilishi kérek.

Muqeddes Roh jamaetning üstige chüshüshi del shu künide bolghachqa («Ros.» 2-bab), biz ikkilenmey shu ikki nan jamaetning salahiyitini körsitidu, dep qaraymiz. Jamaet ikki tereptin, yeni Yehudiylar we Yehudiy emesler («yat eller»)din terkib tapqan. Sirtqi körünüshte shu ademler derweqe ikki türküm bolidu, lékin Xuda aldida ular emeliyette birdur («Ef.» 2:15-16ni körüng). Nanlarda qalghan xémirturuch bolsa shuni körsitiduki, Mesihning jamaiti (shundaqla Uning herbir ezasi) tughulishidila yene özidin tazilap chiqirish kérek bolghan, özige téxi yoshurun birnechche illet mewjut idi. Herbirimiz Xuda teripidin qobul qilinghinimiz bilen özimizdiki «échitqu» qeyerde tépilsa shu yerdin chiqirish burchi bardur («1Kor.» 5:6-8). Jamaet nijat tépip, Muqeddes Roh teripidin rohiy hayat ata qilinish bilenla, muqeddes qilinish jeryani bashlinidu hemde Rebbimiz qaytip kelgüche dawamlishidu. 

Qiziq bir ish shuki, Israilning Tewrattiki kaléndarida héytsiz bir ariliq tépilidu. Mushu 23-babta teswirlengen shu ikki türküm héyt otturisida hosul élish toghrisidiki birnechche belgilimiler tilgha élinidu. Awwalqi héytlarning tötinchisi jamaetning tughulushini bildüridu. Axirqi üch héyt déginimizdek axirqi zaman (Mesih qaytip kélidighan zaman)ni körsitidu. «Jamaetning tughulushidin tartip (miladiye 33-yilidiki «orma héyti» bolushi mumkin) hazirghiche we mushu dewrdin axirqi zamanghiche bolghan ariliqtiki waqit derweqe hosul waqti bolidu. Xush xewer arqiliq nurghun kishiler Rebbimizge qoshulup Xudaning padishahliqi üchün mol hosul bolmaqta.


(t) Kanay chélish héyti

Bu héyt yettinchi ay (Séntebr yaki Öktebr)ning birinchi küni bolidighan héyt bolup, «kanay chélish»tin bashqa héchqandaq alahidiliki yoqtek körünidu. Israilning chédirgahida kanaylar xelqni yaki yighilishqa yaki yolgha chiqishqa chaqirish üchün, agah signali bérish yaki qurbanliqlarni élan qilish üchün ishlitiletti («Chöl.» 10:1-10ni körüng).

Israil shu héyt üchün Yérusalémgha yighilishqa chaqirilghan emes; «Mis.» 23:15-17 bizge körsitiduki, mundaq ish yilda peqet üch qétimla — yeni «ötüp kétish héyti» (shundaqla «pétir nan héyti»), «hosul orush héyti» we yettinchi ayning on beshinchi künide bolidighan «kepiler héyti»de bolatti (Qan.» 16:16nimu körüng). Shübhisizki, «kanay chélish héyti» künining meqsiti, xelqni ikki eng muhim héyt, yeni «kafaret küni» we «kepiler héyti» yéqinlashti, dep oyghitishtin ibaret idi.

Ezakiyal peyghember bir chaghda quruq-qaqshal söngeklerge tolghan bir jilghini körsetken ghayibane bir körünüshni körgen («Ezakiyal» 37-bab). Xuda uningdin: «Insan oghli, bu söngekler yashinamdu?» dep soridi. Peyghember uninggha: — «I Perwerdigar, Sen Özüng bilisen!» dep aqilane jawab berdi. Xuda uninggha: «Mushu söngeklerge «yighilinglar» dep bésharet jakarlighin!» dep buyrudi. U shundaq qiliwidi, söngekler bir-birige ulinip, ularning üstige et-göshler peyda boldi. Halbuki, ular téxi tirik halette emes idi. Shuning bilen Ezakiyalgha: «Shamalgha, bu söngekler üstige püwligin, dep bésharet qilghin» dep éytildi. Shundaq qilip söngekler tirildi. Andin Ezakiyalgha «Insan oghli, bu söngekler pütkül Israil jemetidur...» déyildi. Shuningdek, Israilning yene el-dölet bolushqa «tirilishi» ikki basquchta bolidu: —  


(a) Israillarni öz zéminigha qayturush; 

(e) Ular ichige rohiy hayatni püwlesh. Birinchi basquch, yeni Israillar öz zéminigha qayturulushi alliqachan bashlanghan. Israilning chédirgahida ularni oyghitip yighilishqa ishletken kanaylardek, «kanay chélish héyti» ularni rohida oyghitip yighishni bildüremdu? Qandaqla bolmisun, ötken 20-30 yil ichide, Mesih Eysani öz Qutquzghuchum dep étirap qilghan Yehudiylar buningdin ilgiriki 1500 yil tarixida oyghinip ishengen Yehudiylardin köp boldi.


(j) «Kafaret küni»

«Ötüp kétish héyti» Mesihning kréstlinip ölgenlikini bildürse, yene bir héyt küni shu ishni bildürüshning néme hajiti? Oqurmenler belkim shuni bayqighanduki, bu ikki héytning bir perqi shuki, «kafaret küni»de Xudaning xelqi «öz nepsini tartip, özini töwen tutush»i kérek idi. Tarixta ademni eng heyran qilidighan pakitlardin biri shuki, Israil Mesih toghruluq shunche éniq bésharetlerge ige bolghini bilen, Uni tonup yetmey Uni qobul qilishni ret qilipla qalmay, belki Uni chetke qéqip ölüm jazasigha tapshurghanidi. Tewratta hetta bu ishning özimu bésharet qilinidu we uni aldin’ala süretleydighan birnechche tarixiy teswirler uchraydu: (a) hezriti Yüsüpning tarixi («Yar.» 37-45-bablar), Musa peyghemberning tarixi («Mis.» 2-4-bablar), Dawut padishahning tarixi («Samuil (1)» 16-bab-«Samuil (2)» 5:5). Xuda teripidin Israilni qutquzushni békitken bu ademlerning hemmisi Israil teripidin awwal chetke qéqilghanidi; peqet kéyinki waqitlarda qiyinchiliqqa uchrighandila andin ular mushu ademlerning herbirini öz tertipide yétekchimiz we qutquzghuchimiz dep étirap qilghan. «Qan.» 33:15-21, «Zebur» 22-küy, «Yesh.» 53-babnimu körüng.

Halbuki, Israilning öz gunahkar halitini tonup yétip, Xuda bizlerni qutquzushqa ewetken nijatkarni ret qilduq dep iqrar qilidighan ulugh bir küni kélidu! Ashu küni Rebbimizning ölümining emeliy netijiliri ularningki bolidu. Ular Xuda özlirini qutquzushqa ewetken Mesihni chetke qaqqanliqigha oyghitilip qattiq yigha-zarlar kötüridu. «Zek.» 12:10-13:1, «Amos» 8:10ni körüng. Muqeddes Rohtin kelgen bu wehiyge asasen Zekeriya peyghember mundaq deydu: —

«Shu küni Dawut jemeti hem Yérusalémda turuwatqanlar üchün gunahni we paskiniliqni yuyidighan bir bulaq échilidu». 

Yeshaya peyghember: — «Kimning mushundaq ish toghruluq xewiri bardu?

Kim mushundaq ishlarni körüp baqqan?

Zémin bir elni bir kün ichidila tughidighan ish barmu?

Deqiqe ichidila bir elning tughulushi mumkinmu?

Chünki Zionning tolghiqini basay déyishigila, u oghul balilirini tughdi!» (66:8).

Rosul Pawlus: «Andin pütün Israil qutquzulidu. Bu toghruluq muqeddes yazmilarda mundaq yézilghan: —

«Qutquzghuchi Ziondin kélip,

Yaqupning ewladidin iplasliqni yoq qilidu.

Men ularning gunahlirini élip tashliwetkinimde,

Mana bu ular bilen tüzidighan ehdem bolidu» dep bayan qilidu («Rim.» 11:26).

Pütkül Israil xelqi rohiy el bolushqa bir kündila oyghinip, menggülük hayatqa érishtürülüp tughulidu. 


(ch) «Kepiler héyti»

«Kepiler héyti» barliq héytlarning ichide eng daghdughiliq bolidighan, yuqiri pellige chiqidighan héyt bolup, sekkiz kün ötküzülidu. Yighim peslining axirida kélip, barliq hosulni, dan we méwe hosullirini tebrikleydu; shuningdek u yene mushu axirqi zamandiki rohiy hosulgha temsil bolidu. Israil bu héytta öz hosulliridin shad-xuram qilghinidek, Xuda we Özige tewe bolghan barliq insanlar Mesihning («ötüp kétish héyti»da bildürülgen) ölümidin bolghan rohiy hosuldin shad-xuram bolidu. «Kepiler héyti» yene Israilning Misirdin birinchi qétimliq azad bolushini eslesh üchün Israilgha derexlerning shax-chiwiqliridin özlirige addiy chédir-kepilerni yasash buyrulidu. Bu ish ularning Misirdin chiqip chöl-bayawandin ötüp mangghinida chédir-kepilerde turushi kérek bolghanliqi toghruluq bir esletme bolush üchün idi. Ghelite bir ish shuki, Israil Yeshua peyghemberning waqtidin tartip Nehemiyaning dewrigiche héytning shu teripini saqlap kelmigenidi («Neh.» 8:17). Seweb shübhisizki, sekkiz kün bir chédirda turush anche «qolayliq» yaki «rahetlik» emes idi.


Bu héyt toghruluq xulasimiz shuki, u hemmidin awwal Xudaning («ötüp kétish héyti»da tebriklengen) Mesihning ölümidiki «insanlar bilen makan tutush» dégen tüp meqsitini körsitidu («2Pét.» 3:13, «Weh.» 21:3; yene «Yuh.» 1:14 we izahatlirini körüng). «Kepiler héyti» bolsa hem Mesihning yer yüzini bashquridighan ming yilliq padishahliqini hem shuningdin yiraq kelgüsidiki yéngi asman we yéngi zémindiki axirqi we tüpki «Insanlar bilen bille makanlishimen» dégen meqsitini süretlep béridu, dep ishinimiz.

Mesihning ming yilliq padishahliqigha kelsek, shuning béshida Israil alliqachan nijat tapidu («Zef.» 3:14-20) we Mesih ellerning üstige Israil arqiliq hökümran bolidu («Yesh.» 2:1-4, «Weh.» 19:11-20:6). Shu waqitta barliq yer yüzidikiler her yili «kepiler héyti»ni tebrikleshke Yérusalémgha chiqishi kérek bolidu. «Zek.» 14:16-21ni körüng.


Bu ishlar toghrisida yene toxtilidighan nurghun sözlirimiz bar idi; peyt-purset yar berse, shularni beja keltürimiz!