Tewrat 20-qisim
«Pend-nesihetler»
Sulayman padishahning (we bashqilarning) hékmetlik sözliri
Kirish söz
Israilning padishahi Dawut peyghember alemdin ötköndin kéyin, uning oghli Sulayman textke warisliq qildi. Shu künlerde Perwerdigar uning chüshide körünüp, uninggha: «Sen némini xalisang, Mendin shuni tile, Men sanga bérimen» — dédi. Bu weqe Tewrattiki «1Pad.» 3:5-14te xatirilengen. Sulayman Perwerdigardin xelqini idare qilishqa eqil-paraset sorap: «Öz qulunggha xelqingning üstidin höküm qilishta yaxshi-yamanni perq étidighan oyghaq bir qelbni bergeysen; bolmisa, kim bu büyük xelqingning üstidin toghra höküm chiqiralisun?» dep dua qildi.
«Pend-nesihetler» dégen bu kitab, shübhisizki, Xuda Sulaymanning ashu duasigha qayturghan jawabining bir qismidur. Kitabtiki nesihetler emeliyetke we réalliqqa yüzlengen bolup, hemme kishini, meyli bay yaki miskin bolsun kündilik turmushtiki mesililerni heqqaniy, adaletlik we méhribanliq bilen bir terep qilishqa chaqiridu. Shunga «Pend-nesihetler» dégen bu kitab Xudaning Musa peyghember arqiliq Öz xelqi bolghan Yehudiylargha tapshurghan «muqeddes qanun»ning bir toluqlimisidur. Kitabtiki nurghun dewetler xelqlerge «muqeddes qanun»da özlirige bérilgen alahide wedilerni eslitidu, yeni Perwerdigargha itaet qilishning netijisining bextliklikini körsitidu. Xudaning muqeddes qanunida xatirilengen ehdige asasen, Xuda Özining alahide qowmi bolghan Yehudiylargha iltipat qilghan bu bextler meniwi we maddiy jehetnimu öz ichige alidu.
Kitabta gunahlarning halaketliri her tereptin körsitilidu. Kitabta peqet gunahlarning qiyamet künide Xuda teripidin menggülük höküm qilinidighan halakitila emes, belki bu dunyaghimu tewe bolghan salametlikimizge, ailimizdiki turmushqa, dostluq munasiwitimizge we pütkül jemiyetke bolghan qorqunchluq tesirliri bayan qilinidu. Gunahning jemiyetning tereqqiyatining jan tomurigha, yeni özara ishenchke bolghan tesirliri körsitilidu. Kitabta padishah we uning xelqi arisidiki munasiwet toghruluq yézilghanliri az. Sulayman bu kitab arqiliq özini teshwiq qilip, özining menpeet-hoquqini közlep, xelqining közini boyimaqchi emes. Eksiche, u ulargha özining Xudaning ilkide ikenlikini eskertip: «Padishahning köngli Perwerdigarning qolididur, Perwerdigar qeyerge toghrilisa, shu terepke mangidu» deydu (21-bab, 1-ayet).
Kitabning eng muhim we heyran qalarliq yerlirining biri shuki, insaniyet ikki xilgha bölünidu. Kitabta bu ikki xil ademler herxil ipadilesh usuli arqiliq bayan qilinidu. Danalar we nadan-exmeqler (yaki saddilar), tekebburlar we kichik péillar, sadiq-semimiyler we yalghanchilar, ishchanlar we hurunlar, bolupmu heqqaniylar we rezillerge bölinidu. Biz qaysi xildikilerge tewe? Mezkur kitab bizge nurghun emeliy misallarni bérip: «qaysi xildiki kishimen?» dégen soalimizgha jawab tépishimizgha yardem béridu. Uningdinmu muhimi, bizge tüzitish yolini körsitip béridu. Qisqisi, bizni özining teyyarlighan ziyapitige teklip qilghan «Danaliq» dégen kishining sözige merhemet qilidu. U bizge: Danaliq ademning balisidin emes (meyli qanche muhim erbab yaki hoquqdar bolushidin qet’iynezer), belki «Perwerdigardinla qorqush danaliqning bashlinishidur» — dep dewet qilidu. Öz-özige, özining eqil-parasitige tayanmasliq kérek, peqet Perwerdigarghila tayinish kérek: «Öz eqlingge tayanmay, Perwerdigargha chin diling bilen tayanghin» (3-bab, 5-ayet).
Herbir insan balisigha mundaq intayin qimmetlik wede bérilgenki, kimki danaliqni köngül qoyup izdise, emeliyette axirida Xudaning özini tonughan bolidu: —
«Egerde danaliqqa qulaq salsang,
— Eger yoruqluqqa érishishke köngül berseng,
— Eger eqil-parasetke teshna bolup iltija qilsang,
— Eger yoruqluqqa érishish üchün duayingda yuqiri awazda yélinsang
— Eger kümüshke intilgendek intilseng,
— Eger yoshurun göherni izdigendek izdenseng,
Undaqta Perwerdigardin heqiqiy qorqushni bilisen,
We sanga Xudani tonush nésip bolidu» (2-bab, 2-5-ayet).
Danaliq we heqiqiy bilim Xudadin kelginidek, shübhisizki heqqaniyetmu peqet Uningdinla kelgendur. Habkkuk dégen yene bir peyghember dégendek: «Heqqaniy kishi Xudagha tayinish arqiliq yashaydu».
Bu heqiqetlerni Sulayman öz atisi Dawut peyghemberdin ögengen. Kitabning köp qismi belkim miladiyedin ilgiri 960-yillarda yézilghan.
Pend-nesihetlerdiki «hékmetlik sözler»ning asasiy qurulmisi
Oqurmenler «Pend-nesihetler»diki «hékmetlik sözler»ning köp qismining «ikki qurluq» shekilde ikenlikini bayqiyalaydu. Shu qurulmida bezide bir heqiqet uning eksiche bolghan yene bir heqiqet bilen sélishturulidu; bezide bir heqiqet uninggha oxshap kétidighan yene bir heqiqet bilen sélishturulidu yaki uninggha menisini kéngeytidighan bashqa bir heqiqet qoshulidu; bezide melum heqiqet (uyghurlarning maqal-temsilliridek) oxshitish arqiliq éniqlashturulidu yaki tekitlinidu.
Mesilen, (1) «eksiche bolghan heqiqet bilen sélishturush»:
«Dana oghul atisini shad qilar;
Eqilsiz oghul anisini qayghu-hesretke salar» (10:1)
«Öchmenlik jédel qozghar;
Méhir-muhebbet hemme gunahlarni yapar» (10:12)
(2) Bir heqiqetni uninggha oxshap kétidighan yene bir heqiqet bilen sélishturush yaki uning menisini kéngeytish:
«Perwerdigarning ata qilghan berikiti ademni döletmen qilar;
U berikitige héchbir japa-musheqqet qoshmas» (10:22)
«Heqqaniyning chiqarghan méwisi «hayatliq derixi»dur;
Kim dana bolsa, bashqilarni qutulush yoligha qayturar» (11:30)
(3) Bir heqiqetni oxshitish arqiliq éniqlash yaki tekitlesh:
«Adem achchiq su yutuwalghandek,
Közige is-tütek kirip ketkendek,
Hurun ademni ishletkenmu shundaq bolar» (10:26)
«Chirayliq emma tétiqsiz xotun,
Choshqining tumshuqigha altun halqa salghandektur» (11:22)
«Nazaketlik ayal izzet-hörmetni qoldin bermes;
Zorawanlar bayliqni qoldin bermes» (16:11).
Démisekmu, uyghur xelqining maqal-temsillirige oxshash, shu hékmetlik sözlerni chüshinish üchün ularning ikki bölikining (bezide üch bölikining) bir-birige qandaq baghlanghanliqini izdep chüshinish kérek.
Mezmun: —
(a) |
Danaliqning insanlargha bolghan xitabi; Sulaymanning Xudani tonughan atisining sözining qimmiti; Sheytanning insangha qoyidighan tuzaqliri; bu dunyagha qandaq yüzlinish (1-9-bab) |
|
|
(e) |
Sulaymanning hékmetlik sözliri (10-29-bab) |
|
|
(b) |
Agurning hékmetlik sözliri (30-bab) |
|
|
(p) |
Lémuélning anisining hékmetlik sözliri — peziletlik ayal (31-bab) |
••••••••
Qoshumche söz
Pend-nesihetlerde tilgha élinghan bext-beriketler we ularning Xudaning Israil xelqi bilen tüzgen ehdisi bilen bolghan munasiwiti
Oqurmenler «Pend-nesihetler»de Xudaning emrlirini ching tutup emel qilghanlargha nurghun bext-beriketlerni, jümlidin bayashatliq, salametlik we uzun ömürni béridighanliqi toghrisidiki altundek wedilirini bayqighan bolsa kérek. Mesilen: —
«I oghlum, telimimni untuma,
Dégenlirimni hemishe könglüngde ching tut.
Chünki u sanga beriketlik künler, uzun ömür,
Xatirjemlik qoshup béridu» (3:1-2)
«Özüngni eqilliq sanima;
Perwerdigardin eyminip, yamanliqtin yiraq bol.
Shundaq qilghiningda, bu ishlar derdingge derman,
Ustixanliringgha yilik bolidu.
Perwerdigarning hörmitini qilip mal-dunyayingdin hediyelerni sunghin,
Étizingdin tunji chiqqan mehsulatliringdin uninggha atighin;
Shundaq qilghiningda, ambarliring ashliqqa tolup tashidu,
Sharab kölchekliringde yéngi sharab éship-téship turidu» (3:7-10).
Bezi izahatlirimizda körsetkinimizdek, bu wedilerning asasi Xudaning Musa peyghemberning wasitisi arqiliq Israil xelqi bilen tüzgen ehdisidur. Ehdining asasiy mezmuni: «Méning awazimgha qulaq salsanglar, Méning emrim boyiche mangsanglar, Men silerni beriketleymen, qoghdaymen; emma Manga qulaq salmisanglar, undaqta Méning terbiye jazalirim astigha kélisiler» dégendek bolidu («Mis.» 19:6-7, «Law.» 26-bab, «Qan.» 28-babni körüng). Israil xelqi ehde boyiche yashighan bolsa, undaqta ularning zémini barghanséri yéngi bir «Érem baghchisi»dek bolup ketken bolatti we ular muyesser bolghan seltenet arqiliq Xuda bu bext-beriketni pütkül dunyagha yetküzgen bolatti; Ibrahimgha wede qilghinidek: — «Sen arqiliq yer yüzidiki barliq aile-qebililer bext-beriket tapidu!» («Yar.» 12:3).
Biz bu ishlar toghrisida töwendikilerni bayqaymiz: —
(1) Oqurmenler Tewrattiki tarixiy qisimlardin bayqiyalayduki, Israil Xudaning ehdiside turghan emes. Hetta Xuda ularning yénigha heqiqiy padishahini, yeni Mesihini ewetkende, ular uni qobul qilishning ornigha uni ret qilip: «Rim impératori Qeyserdin bashqa héch padishahimiz yoqtur!» dep warqirighan («Yuh.» 19:5).
Shuning bilen, gerche ixlasmen ademlerla «Pend-nesihetler»de körsitilgen bext-beriketlerni körgen bolsimu, lékin pütkül el ulargha muyesser bolmay keldi. Uning üstige, ixlasmenler bezide Xudaning «Pend-nesihetler»diki wediliri boyiche eslide körüshke tégishlik bext-beriketlerdin bashqilarning gunahliri tüpeylidin mehrum boldi. Daniyal peyghember buning bir misalidur. Uning künliride, Israil xelqi gunahliri tüpeylidin Babilgha sürgün qilindi. Daniyal özi ixlasmen yigit bolup, ularning butpereslikige hemrah bolmighan bolsimu, yenila ular bilen japa tartip, Babilgha sürgün bolghan. Shu yerde uning étiqadi köp sinaqlargha duch kelgendin kéyin u «Pend-nesihetler»de wede qilinghan bext-beriketlerning köpini, yeni uzun ömür, Xudaning bashpanahliqi we bayashatliqni körgen. Tewrat dewride, Xudaning muqeddes bendilirining tarixliridin köpi uningkidek bolghan bolsa kérek.
(2) Emdi Injil dewridiki étiqad qilghuchilar «Pend-nesihetler»de wede qilinghan shu bext-beriketlerge muyesser bolamdu?
«Korintliqlargha (2)»de mundaq oquymiz: «Chünki Xudaning qanchilik wediliri bolushidin qet’iynezer, ular Uningda (yeni Mesihde) «berheq»tur, we biz arqiliq Uningdimu Xudagha shan-sherep keltüridighan «Amin» bardur» (1:20).
Biz shuni sheksiz déyeleymizki, Xuda Israilgha wede qilghan jismaniy jehettiki bext-beriketler Özige étiqad qilghuchilargha «yéngi asman, yéngi zémin»da mutleq emelge ashurulidu — uzun ömür (emeliyette «menggülük hayat»), saq-salamet bir ten (yépyéngi bir ten, uningda héch aghriq-silaq, yigha-zar yaki azab bolmaydu — «1Kor.» 15:50-54, «Weh.» 7:17, 21:4) we sanaqsiz bayliq bolidu («1Kor.» 2:9). Hazirqi dewrimizde bolsa Xudaning muddia-meqsiti roh-qelbde her jehettin Özige oxshash, «Özining süriti» bolghan bir qowmgha ige bolush, shundaqla ulargha barliq rohiy bext-beriketlirini yetküzüshtin ibarettur («Ef.» 1:3). Bu bext-beriketlerning qimmiti herqandaq jismaniy bext-beriketlerning qimmitidin asmanning zémindin yuqiri bolghinidek yuqiri turidu. Öz xelqi mushu bext-beriketlerge muyesser qilinish üchün hertürlük azab-oqubetlerge duch kélidu we derweqe ularning étiqadining paklinishi we tawlinishi üchün shundaq bolushi kérek (mesilen, «Zebur» 94:1-7ni körüng). Rebbimizning Öz söz-kalamini qobul qilip étiqadqa kirgenlarning ehwali toghrisidiki sözlirini körüng: «Söz-kalamni dep qiyinchiliq yaki ziyankeshlikke (uchrimay qalmaydu)... uchrighinida...» («Mat.» 13:21). Biz Uninggha egeshken bolsaq, hertürlük azab-oqubetlerge yüzlinishke teyyar turushimiz lazimliqi toghrisidiki Uning bashqa sözlirini körüng (mesilen, «Mat.» 10:38, 16:24, «Mar.» 8:34) we shundaqla Pétrus, Yaqup, Pawlus we barliq rosullarning bu ish toghrisidiki sözlirinimu körüng (mesilen, «Ros.» 14:22, «Rim.» 5:3, «Kol.» 1:24, «Fil.» 1:29, «1Tés.» 2:13-16, «2Tés.» 1:4, «2Tim.» 2:3, «1Pét.» 1:6, 1:19-24, «Yaq.» 5:10). Xudaning bu azab-oqubetlerde nurghun muddia-meqsetliri bardur (mesilen, «Kolossiliklerge»diki «qoshumche söz»imizdiki 1:24 toghruluq sherhlirimizni körüng). Uning üstige barliq étiqadchilar Xudaning «terbiyilik jazaliri»gha uchraydu (mesilen, «Ibr.» 12:5-17 bilen «Pend.» 3:11-12, «2Kor.» 5:9, «1Kor.» 5:1-5, 10:26-34ni körüng).
Shundaq déginimiz bilen herbir étiqadchigha «Pend-nesihetler»de bérilgen barliq nesihetning menggülük qimmiti bardur. Özini rezilliktin saqlashqa, aldam xaltigha chüshmeslikke we aldamchilarni perq étishke, öz ailisidikilerdin obdan xewer élishqa, ulargha terbiye bérishke we barliq ishlirining ronaq tépishigha, shundaqla shular arqiliq ularda Xudagha shan-sherep keltürüshke we bashqilargha yardem yetküzüshke kimge danaliq kérek bolmisun? Bu qimmetlik heqiqetler mezkur kitabta tépilidu. Kimki özini shularning ichige chöküp, uni özige singdürse, insanlar arisida danaliq we bilimning bayliqliri bilen tolghan eng bay adem bolidu.
Uning üstige, öz közimiz bilen körgendek, «Pend-nesihetler»diki heqiqetlerni qobul qilghanlarning biz muzakire qiliwatqan shu jismaniy bext-beriketlergimu (bolupmu salametlik jehettin) nésip bolidighan ehwallar az emes.
«Pend-nesihetler»de köp sözler némishqa körünüshte qiz-ayallargha emes, belki erlergila nishan qilinidu?
Bu yerde bu soalgha sehipe cheklimisi bilen toluq jawab bérelmeymiz. Emma shuni éniq déyishimiz kérekki, Muqeddes Kitabtiki barliq telimlerge asasen erler we ayallarning herbiri Xuda aldida oxshash qimmetliktur. Rohiy jehettin erler bilen ayallar otturisida héchqandaq perq yoqtur. Mesih barliq insanlar üchün, erler üchün, ayallar üchün öldi; ölümdin tirilishte erler bilen ayallar otturisida perq bolmaydu (mesilen, «Mat.» 22:30 we «1Kor.» 11:1-16ni we shu mektuptiki «qoshumche söz»imizni we shu ayetler üstide toxtalghinimiznimu körüng).
Halbuki, öy ichide Xuda erni ayaligha, shundaqla ailisidiki barliq kishilerge bash qilghan (yene «1Kor.» 11:1-16ni we shu mektuptiki «qoshumche söz»imizni körüng). Shunga ailide er kishining köprek jawabkarliqi bardur. «Yéngi ehde»ni qobul qighanlar, yeni Xudaning nijatliqi bilen «yéngi qelb we yéngi roh»ni qobul qilghanlar toghruluq Xuda: «Tewrat-qanunlirimni ularning ichige salimen, hemde ularning qelbigimu yazimen» we «Ularning hemmisi, yeni eng kichikidin chongighiche méni bilip bolghan bolidu» deydu («Yer.» 31:31-34). Shunga öydiki muhim qararlarda Xudaning Muqeddes Rohi Öz iradisi toghruluq hem er kishining qelbide hem ayal kishining qelbide guwahliq béridu, dep ishinimiz; qararlarning tüp hoquqi we mes’uliyiti bolsa yenila er kishide turidu, elwette.
Tewrat dewride Israil xelqide qizlar yatliq bolghuche adette atisining öyidin köp chiqmay turatti. Özliri üchün qarar qilalaydighan ishlarning dairisi sel cheklik idi. Shunga «Pend-nesihetler»diki jékileshler we nesihetlerning köpinchisi özlirining öyidiki ishlargha mes’ul bolghan erlerni nishan qilidu. Erler mezkur kitab boyiche öydiki ishlarni semimiylik, adilliq we köyümchanliq bilen béjirse, qaysi ayal yaki qiz narazi bolidu yaki aghrinidu? Halbuki, bügünki jemiyette yéngi qelb we yéngi rohni qobul qilghanlargha nisbeten, er bolsun, ayal bolsun «Pend-nesihetler»diki sözler oxshashla muhim rol oynaydu we tolimu qimmetliktur.
Oqurmenler körgendek, «Pend-nesihetler»de qiz-ayallarni «töwen körüsh» yaki «kemsitish» mewjut emestur. Balilarning jismaniy we rohiy jehettin saghlam bolushi we yaxshi chong bolushida atining telim-terbiyisi hem anining telim-terbiyisi oxshashla muhim ikenliki éniq körülidu (1:8, 6:20, 30:17, 31:1). 1:20-33de, 4:1-13de, 8-bab we 9-babta «Danaliq» ademleshtürülgen bolup, ayal kishi süpitide sözleydu. «Pend-nesihetler»diki bezi hékmetlik sözler diqqitimizni peziletlik ayal kishining öz peziliti we nomusini saqlash üchün küresh qilidighanliqigha tartidu (bu küreshler bezi waqitlarda yoshurun bolidu — mesilen, 11:16). Axirqi 31-babta «peziletlik ayal»ni bayan qilghan güzel shéirni körimiz (31:10-31). Érining uninggha toluq ishenchi bolghachqa (31:11), öy ichide uning qarar qilish hoquqi we erkinliki barliqi körülidu we éri derweqe uning tirishchanliqi we aldin körerliki bilen köp payda köridu. U ésil rextlerni tallap sétiwélip, öyidikilerge kiyimlerni tikip béridu we kiyim tikip satidu (31:13-14, 21-22, 24); u kembeghellerge köp xeyr-saxawetlik qilidu; hetta bir parche yernimu öz közi bilen körüp sétiwalidu (31:16). Mushundaq erkinlik we ishench bolghan er-ayalliq munasiwet heqiqeten bextlik munasiwettur; we derweqe Xuda bilen yéqin alaqide yashay dégenler üchün, Uning er-ayalliq munasiweti toghrisidiki iradisi del shundaq bolushtur.