Injil 18-qisim
«Filémon»
(Rosul Pawlusning Filémongha yazghan mektupi)
Kirish söz
Rosul Pawlusning eziz dosti Filémongha yazghan bu yéqimliq we qisqa shexsiy xétining Injil qisimlirining qatarigha élinish sewebi uningda bolghan biwasite bérilgen telim üchün emes, belki uningda Xudaning muhebbitining emeliy ipadiliri bayan qilinghanliqi üchündur. Xet Eysa Mesihge ümid baghlighanlarning hemmisi üchün muhebbetning roshen we shereplik ülgisidur.
Ushbu qisqa mektupning tepsilatlirini sherhileshke anche köp waqit ketmeydu. Pawlusning xush xewerni jakarlashliridin Filémon isimlik bir bay adem Mesihge étiqad qilghan. Bu ish belkim Efesus shehiride bolghan. Kéyin Filémon öz yurti Kolossi shehirige qaytishi bilen öz öyide bir jamaet tughulup, yighilishqa bashlaydu (1:2). Pawlus özi Kolossi shehirige bérip baqmighan («Kol.» 2:1). Filémonning Onésimus (menisi, «paydiliq») isimlik bir quli bolup, u belkim Filémonning Efesusqa qilghan sepiride uninggha hemrah bolup, özimu Pawlusning wez éytishlirini anglighan bolushi mumkin. Rosul Pawlus Efesus shehiridin ayrilip bir-ikki yildin kéyin Yérusalémda Rim hökümiti teripidin «hökümetke qarshi chiqqan» dep erz qilinip qolgha élindi; yene bir mezgildin kéyin hökümet uni Rim shehirige yalap apardi. Rim shehiride u kishenlengen halda ijarige alghan öyide nezerbent astida ikki yil hayat ötküzdi («Ros.» 28:30-31). Mumkinchiliki barki, u kéyinki bir mezgilde zindangha solanghan; meyli «öz öyide» yaki zindanda bolsun, ishqilip Pawlus Onésimus bilen körüshkenidi! Emdi Onésimus néme üchün xojayini Filémondin ayrilip Rim shehiride bolidu?
Shübhisizki, bu bichare öz kechürmishlirining hemmisini Pawlusqa tökken. U özining hörlükini alghan emes, belki xojayinidin qachqan, belkim shundaqla xojayinining pulini yaki mal-mülkini oghrilighan bolushi mumkin (18-ayet). U pul tapimen dep Rim shehirige qarap yol alghan. Lékin köp chong sheherlerdikidek Rim shehiridimu Onésimusqa oxshash nadan yash yigitlerdin paydilinidighan xéli köp kazzaplar bar idi. Onésimus awarichilikke yoluqqanidi — u jinayetchi dep erz qilinip, zindangha solanghan. U Pawlus bilen zindanda körüshkenmu, yaki peqet Pawlusning «ijarige alghan öyi»ge, uning aldigha bérip yardem sorighanmu?
Ishqilip Pawlusning uninggha: «Yash yigit, séning mohtaj bolghining Mesih Eysaning Özidur; U séning chigish hayatingning chataqlirini birdinbir hel qilghuchi» dep éytqanlighini bilimiz. Onésimus Mesihge étiqad qilghan we Xudaning meghpiret-kechürümi, Mesihde bolghan yéngi hayat élip kelgen xatirjemlik we xursenlikte yashashqa bashlighanidi. Shuningdek u özige eziz shapaetchi bolghan, türmide yatqan, yashanghan Pawlusqa qandaq yardem bérelermen dep türlük yollarni xushalliq bilen izdigen. Ejeba, u eslide del shu ishtin — bashqilarning xizmitide bolushtin qachqanidi!
Uning bu xizmiti we yardimi, shübhisizki, rosulgha zor xursenlik we teselli élip keldi. Emma bu yash yigitning öz xojayini Filémongha bolghan mes’uliyitidin bash tartishining uzungha sozulushigha u yol qoymatti. Onésimus qattiq réalliqqa yüzlinishi kérek idi. U qachqan qul bolghachqa Rim impériyesining qanunigha xilapliq qilghan bolatti we shundaqla éghir jazagha tartilishi mumkin idi. Uning üstige uning Filémonning nersilirini oghrilighan yaki uninggha ziyan yetküzgen mesilisi bar idi. Xuda aldida heqiqiy towa qilishning kem bolsa bolmaydighan bir teripi del shuki, biz eslide uwal qilghan yaki ziyan yetküzgenlerdin kechürüm sorash we yetküzgen ziyanlarni bolsa mumkin qeder tölep bérishtin ibarettur. Lékin Onésimusning özining héchqandaq puli yoq idi! Qérindishimiz Pawlus Xudaning muhebbitidin urghup chiqqan merdlik bilen Filémongha ushbu xetni yézip, Onésimusning qoligha tapshurup, uni Filémonning yénigha qayturup ewetidu. Xette u Onésimusning barliq qerzlirini öz üstige élip, hemmisini qayturidighanliqini yazidu (18-ayet). U Filémondin Onésimusni kechürüm qilip, uni öyige qayta qobul qilishini ötünidu. Shundaq qilghinida rehimsiz dunya aldida Xudaning muhebbitige zor ülge körsetkenlik bolidu we Pawlusning «ich-baghirliri söyündürülidu» (20-ayet). Pawlusning Filémon toghruluq barliq éytqanlirigha asaslanghanda, biz Filémonni choqum shundaq qilghan hemde uningdin téximu artuq qilghan dep jezmleshtürimiz; derweqe u Pawlusning ötüngen iltimasini anglimighan bolsa, ushbu xet hazir qolimizda bolmaytti!
Biz yene shuni bayqaymizki, ushbu xetni Kolossidiki jamaetge yazghan xéti bilen teng yazghan, shundaqla choqum uning bilen teng yollighan («Kol.» 4:9ni körüng).
••••••••
Qoshumche söz
Xettin élinghan eng ulugh chüshenche
Bu addiy xettin alghili bolidighan eng ulugh sawaqlardin biri del shuki, Xudaning muhebbitide yashighanda, biz hergiz bashqilarning yardimi yaki yaxshiliqini «tégishlik», «elwette shundaq qilish kérek» dep kütüp tursaq yaki shu péti qobul qilsaq bolmaydu. Pawlusning qedirlik dosti Filémongha bolghan pozitsiyesi buni ayan qilidu. U Onésimusning öz yénida qélip yardemde bolghanliqidin Filémon choqum xushal bolatti dep oylap yétetti we shundaqla uni yénida qalduralaytti; lékin dostining biwasite raziliqini almay turup u hergiz undaq qilmaytti.
Xudaning telimini qobul qiliwatqan bolsaq («Yh.» 6:45, «1Tés.» 4:9) Mesihge étiqad qilmighan gunahkar ademlerdin gunahdin bashqa héchnémini kütmeymiz; herdaim ularni kechürüm qilishqa teyyar turimiz (étiqadchi bolmighanlar bizge yaxshliq körsetse Xudagha teshekkür éytip uni qobul qilimiz, elwette!) lékin Mesihge étiqad qilghan qérindishimizdin bizge yaxshi muamile qilishni, mubada ulargha uwal qilghan bolsaq ularning bizni kechürüshini ümid qilimiz. Emma ularning shundaq qilishini hergiz «bizning tégishlik hoquqimiz» dep oylimasliqimiz kérek. Qérindashlirimiz bizge muhebbetlik muamile qilsa, biz bu ishning ularning öz ixtiyari we erkinliki bilen bolghan dep bilip her qétim uning üchün minnetdar bolishimizgha toghra kélidu. Erler öz ayallirining muhebbitini «manga bolghan tégishlik burchi, xalas» dep qarisa bolmaydu, ayallarmu erlirining muhibbitige shundaq qarishi kérek. Shundaq yolda hemmimiz bir-birimizge «tégishlik», «elwette, shundaq qilish kérek» dégenni héch yüklimey eng yéqinlirimizni etiwarlap, ulargha heqiqiy muhebbet körsiteyli.
1:15
«Chünki séning Onésimustin waqitliq mehrum bolghiningning sewebi, belkim del séning uninggha ebedil’ebedgiche nésiwe bolushung üchün idi».
Pawlusning bu sözidin, tirilish waqtida bizning bir-birimizni tonuyalaydighanliqimiz roshen körünidu. Shuningdek, Mesihde bolghan yer yüzide muyesser bolghan barliq muhebbet, qérindashliq we dostluq (xojayin-qulluq munasiwitide emes!) rishtilirimiz we munasiwetlirimiz shu baqiy dunyada üzlüksiz dawamlashturulidu (peqetla er-ayalliq munasiwiti shu waqitta bolmaydu («Mat.» 22:30)).
«Qulluq» üstide
Oqurmenler xet üstide oylinishliri ichide belkim qulluq tüzümning heq-naheqliki toghruluq bezi oylarda bolghandur, shunga munasiwetlik bolghan bu ish üstide omumen sel toxtilimiz.
Birinchidin, Tewratni oqughanlar bilginidek, Musa peyghemberge chüshürülgen qanun astida yol qoyulghan, Yehudiylar arisidiki qulluq tüzümi herqandaq bashqa el ichidiki tüzümge pütünley oxshimaytti. Musa peyghemberge tapshurulghan qanun astida iqtisadiy qiyinchiliq tüpeylidin bir Yehudiy yurtdishigha qul bolushqa özini sétiwetken bolsa qulluq muhliti yette yildin artuq bolmaytti. Bu möhlet toshqanda u xalisa xojayindin erkin bolatti («Qan.» 15:12-18). Bashqa eldin bolghan qulliri bolsa xizmet hoquqliri éniq békitilgenidi; ular xarliqqa uchralghan bolsa hörlükke chiqish hoquqi bar idi (mesilen, «Mis.» 21:26-27ni körüng). Israil ichidiki herbir kishi, meyli qul bolsun hör bolsun her yettinchi küni (shenbe, «shabbat küni»)de dem alatti.
Rim qanun tüzümi astida qullarning ehwali pütünley bashqiche idi. Qanun boyiche qullarning shexsiy hoquqliri yoq dégüdek idi. Xojayinliri ularni hertürlük jismaniy yaki rohiy xorluqqa uchratsimu qanundiki héchqandaq jaza buyrulmaytti. Dunyadiki barliq qulluq tüzümler mushuningdek bolup kelgen. Tarixtin bilimizki, Rim tüzümi astida yashawatqan bezi qullar illiq muamilini körgen, hetta xizmet qilghan ailining bir ezasigha aylanghanlar bar idi. Lékin köpinchisi üchün turmushini qara basqan xarliq dégili bolatti. Rim impériyeside chong sheherlerde qullarning sani belkim ahalining 50 pirsentini igileytti! Rim astidiki bir qul üchün héchqandaq «dem élish küni» bolmaytti — u (er bolsun qiz bolsun) peqet xojayinining xalighanche ishlitidighan mülkidin biri idi, xalas.
Emdilikte Reb Eysa hemme gunahkar ademni ilkide tutuwatqan eng chong qulluqni, yeni gunahning qulluqini körsetti. «Gunah sadir qilghan kishi gunahning qulidur» («Yh.» 8:31-36). Elwette, U Pelestinde turuwatqan Yehudiylargha telimni jakarlighini bilen insanlar arisidiki qulluq toghruluq az sözleytti.
Emdi kéyin Rim impériyesining herqaysi jaylirida xush xewerni jakarlighan Mesihning rosulliri u toghruluq néme deydu?
Injildin rosullarning yazmilirini oqughanlar shuni köreleyduki, ularning muhim közligini ademlerning gunahning qulluqidin azad bolup Xudaning padishahliqigha kirishidin ibaret. Mesilen, «Rim.» 6:16-22ni körüng. Emdi bizmu buninggha oxshash xulasige kélishimizge toghra kéliduki, gunahdin azad bolup Xudaning menggülük padishahliqigha kirish bolsa, ademning hökümranliqidin «azad bolup», gunahning qulluqi astida esir bolushtin cheksiz derijide muhimdur. Undaq «erkinlik» emeliyette héchqandaq erkinlik emes. Mana shu sewebtin rosullar melum ademning bashqa birawgha qul bolushining heqliq-heqisizlikige biwasite nezer salmaydu.
Emma shuninggha diqqet qilishimiz tégishlikki, rosul Pawlus buzuq insanlarning qilmishlirini xatiriligende «qulluqqa bulash»ni éghir gunah dep békitidu («1Tim.» 1:10). Rim impériyeside bezi ademler qerzdin qutulush üchün özlirini qulluqqa satsimu, qullarning köpinchisi eslide urush esirliri yaki «qulluqqa bulanghanlar» idi. Bügünki barliq qulluq tüzümlirining hemmisi (mesilen, hazirdiki bezi Ereb döletlerde) shu yol bilen mewjut bolup shu söz bilen gunahqa békitilgendur.
Étiqadchilarning qulluqning heqliq-heqsizlikige qandaq qarishi kérekliki emeliyette chong bir mesile, yeni hökümetlirige, ularning qanunlirigha we omumen éytqanda barliq hoquqdarlargha qaysi pozitsiyeni baghlishi kérek, dégen mesilining bir qismidur. Bu toghruluq oqurmenlerning diqqitini «rimliqlargha»diki «qoshumche söz»imiz (13-bab üstidiki söz)ge qaritimiz. Shu sözdin mushu yerde azraq neqil keltürimiz: —
«Insaniyet gunahqa téyilip pétip qalghanliqi tüpeylidin, (Xudaning nijatigha ige bolghuche) gunahqa nisbeten tizginlinishi kérek bolghachqa, Xuda bu ishning bir qismini hökümet-hakimiyetler arqiliq orunlaydu: — «Hemme adem özlirini idare qilghuchi hoquq igilirige boysunsun. Chünki Xuda tiklimigen hökümet bolmas; hökümetlerning hemmisi Xudaning emri bilen bolghandur» («Rim.» 13:1).
Qulluq tüzümi Rim qanunining bir qismi bolghachqa, bu qanun astida qul bolghan étiqadchilarning erkinlikini qolgha keltürüsh üchün qoral kötürüp inqilab qilish toghra emes idi. «Yh.» 18:36de xatirilengen, Reb Eysaning töwendiki sözlirige qarayli: —
«Méning padishahliqim bu dunyagha tewe emestur. Eger bu dunyagha tewe bolghan bolsa, xizmetchilirim Méning Yehudiylargha tapshurulmasliqim üchün jeng qiliwatqan bolatti. Halbuki, Méning padishahliqim bu yerge tewe emestur».
Shuning bilen eksiche étiqadchilar xizmitidiki semimiyliki we ishenchliki arqiliq Xudaning heqiqetliki we muhebbitini öz xojayinlirigha körsitishke toghra kéletti. Injilda, xojayinlarmu öz qullirigha insan qatarida qarap adil muamile qilishi kérek, dep jékilengen («Ef.» 6:9, «Kol.» 4:1). Rim jemiyitide Injilning tesiri kéngeygenséri qulluq tüzümning yoqap ketkenliki tarixtiki bir roshen pakittur. Bu ish pütünley inqilabsiz bolghan; inqilablarning adette melum mustebit tüzümni bashqa bir mustebit tüzüm bilen almashturushtin bashqa netijisi bolmaydu.
Engliyediki «sanaet inqilabi» miladiye 1750-yili bashlanghandin kéyin, zawutlardiki köp ishchilar xojayinliri teripidin rehimsiz xarliq we ékspilatatsiyige uchrighan. Sharaitlar «inqilab qilish»qa piship qalghanidi. Derweqe, Fransiyede Engliyedikige oxshash sharait astida inqilab partlidi, shuning bilen Fransiyening kéyinki oninchi yilida, hakimmutleq Napoléon meydangha chiqip dölet tertipini eslige keltürgüche, qanlar kochilarda deryadek aqqanidi. Engliyede bolsa Wesliy we Witfild dégen ikki adem Muqeddes Rohning zor testiqlishi ichide Xudaning nijatini küchlük jakarlashqa bashlidi. Minglighan herxil «tebiqe»diki kishiler towa qilip oyghitildi. Jamaette zawut igiliri öz ishchiliri bilen yandash olturatti; ular shuning bilen özliri bilen oxshash bir zéminda yashawatqan insanlargha salghan xarliqning néme ikenlikini chüshinip yétip, uningdin towa qilip ishchilirigha bolghan muamilisi özgirip, shuning bilen Engliye inqilab qirghinchiliqidin qutulghan.
Özgergen kishiler özgertilgen jemiyetlerni hasil qilidu. Bashqa yollar bilen jemiyetni özgertish mumkin emes. Inqilab yaki noqul yéngi, qattiq qanunlar insan tebiitini özgertelmeydu; belkim 20 yil ichide kona illetler eslidiki shekilde bolmisimu, bashqa bir shekilde qaytidin peyda bolidu.
17-esirning otturisidin béri gherbtiki döletlerdin Ispaniye, Portugaliye, Gollandiye, Engliye we Amérika özlirining Afriqidiki mustemlike döletliridin qullarni tutup bashqa mustemlik döletlirige apirip emgekke sélishqa bashlighan. Engliyede Wilyam Wilbérfors isimlik bir adem Injildin bu ishning del Pawlus éytqan «qulluqqa bulash» dégen gunahning özi ikenlikini bilip yétip, uningdin qet’iy towa qilish kérek dep telim bérishke bashlidi. Yigirme yil u shundaq küresh qilip Engliye hökümitini ishendürgen (miladiye 1807-yili). Shuning bilen Engliye hökümiti qulluq tüzümni barliq mustemlikiliride qanunsiz dep békitken. Asta-asta Gollandiye, Amérika, andin Ispaniye we Portugaliye xijaletke qaldurulup Engliyeni ülge qilip qulluq tüzümni bikar qilghan. Bügünki künde bezi ereb elliri we shimaliy Afriqidiki bir qisim döletlerde qulluq tüzümi yenila mewjut.
Qullar we xojayinlarning yürüsh-turushliri qandaq bolushi kéreklikini bilish üchün töwende körsitilgen, rosullarning xetliridiki ayetlerni körüng. Démisekmu, bu ayetlerdiki jékileshler herqandaq xizmettikilerge, yeni shexslerge yallinip ishlewatqanlar bolsun yaki dölet memurliri bolsun ulargha oxshashla qaritilghan; shundaqla qul xojayinlirigha qaritilghan bu sözler türlük adem yallighuchilarghimu oxshashla qaritilidu: —
«1Kor.» 7:20-24, «Ef.» 6:5-9, «Fil.» 2:7, «Kol.» 3:10-11, 3:22-4:1, «1Tim.» 6:1-2, «Tit.» 2:9-10, «1Pét.» 3:13-21.