Tewrat 36-qisim
«Zefaniya»
(Zefaniya peyghemberning kitabi)
Kirish söz
Peyghember özi
Zefaniya — ««Yah» (Perwerdigar) etiwarlaydu» yaki ««Yah» qoghdaydu» dégenni bildüridu. Uning atisining ismi «Kushi» bolup, «Éfiopiyelik» dégen menide bolup, belkim Zefaniyaning atisi Kushi yaki chong atisi Gedaliyaning Éfiopiye bilen melum munasiwiti bolushi kérek. Zefaniya kitabida ikki qétim Éfiopiyeni tilgha alidu. U yene özining Hezekiya padishahning chewre oghli ikenlikini bizge uqturidu — sewebi, bashqilarning özini «Éfiopiyelik» dep oylap qalmasliqi üchündur (Zefaniya Yehudiy bolmighan bolsa, Yehudiylar uni özlirige peyghember dep hésablimaytti). Tewrattiki bashqa qisimlardin Zefaniya toghruluq xewirimiz yoq.
Yézilghan waqti
Zefaniya peyghember bésharetlirining Yosiya padishah textke olturghan waqitlarda (miladiyedin ilgiriki 640-609-yili) bérilgenlikini uqturidu. Shimaliy padishahliq, yeni «Israil» yüz yil ilgiri yoqitilghanidi. Yehudaning padishahi Yosiya miladiyedin ilgiriki 621-yili ochuq-ashkara halda butpereslikni yoqitidighan toluq islahatni yolgha qoyidu. Bezi alimlar, bu islahatning izchil élip bérilishigha türtke bolghini del Zefaniyening béshariti idi, shunga kitab shu yildin burun yézilghan, dep qaraydu. Zefaniya peyghemberning Ninewe shehirining weyran bolidighanliqini aldin’ala éytqinigha qarighanda, bésharetler choqum miladiyedin ilgiriki 612-yilidin burun jakarlanghan. Démek, u Nahum, Habakkuk we Yeremiya peyghember bilen zamandash idi.
Zefaniyaning Yérusalémdiki kichik mehellilerni tilgha alghanliqi uning Yérusalémda turghan adem ikenlikini bildüridu.
Kitabning arqa körünüshi
Yosiya Yehudaning eng heqqaniy padishahlirining biri bolghan. Uning chong atisi Manesseh we atisi Amon Yehudada ötken padishahlar ichide rezil padishahlardin bolup, ular ölgendin kéyin, Yosiya textte olturghanda emdila sekkiz yashqa kirgenidi. Chong atisi hökümranliq qilghan 55 yilning ichide nurghun yaman tesirlerni qaldurghanidi. Ammiwi sorunlardimu butpereslik, séhirgerlik, palchiliq, herxil zulum-zorawanliqni körgili bolatti. Yosiya yigirme yashqa kirgende bulargha taqabil turushni bashlap, «islahat»ni yolgha qoydi. Biraq Zefaniyaning peyghemberlik izlirini basqan Yeremiya peyghemberning Tewrattiki «Yeremiya» dégen yazmisidin bilimizki, mushundaq butpereslik we zulum-zorawanliq yoqimastin yoshurun halda dawamlashqan, Yosiya hetta öz ordisidiki hakimlarning yaki kahinlarning chiriklikini yoqitalmighanidi. Zefaniya mundaq deydu: — «Uning (Yérusalémning) otturisida bolghan emirlirining hemmisi hörkireydighan shirlar, uning soraqchiliri bolsa kechliki owlaydighan, etigini ghajilighudek héchnerse qaldurmaydighan börilerdur» — (3:3).
Kitabning témisi
Zefaniya bolsa közlirini menggülük, baqiy dunyadiki ishlargha tikken adem idi. Uning köngül bölidighini öz xelqining iqtisadiy jehettin rawaj tépish üchün emes, belki ularning rohiy jehettin Xuda bilen yéqin munasiwetide bolushi idi. Bezi peyghemberler (Habakkuk, Yeremiyalardek) kishilerning diqqitini Xudaning Öz xelqini jazalashta ishletmekchi bolghan wasitisi (mesilen, Babil, Asuriye, Gréklar qatarliqlar)ning üstige qaritidu. Biraq Zefaniya undaq emes. Uning qelbi yalqunluq bolup, uning közliri «Perwerdigarning küni»diki tepsiliy jazaliri yaki jaza wasitilirige emes, belki shu küni özige — Yehudagha we barliq alemge kélidighan «hésablash küni»ge tikilip qaraydu. Shu künide: «Men hezriti Ibrahimning ewladimen, shuningdek «ixlasmen el» bolghan Israilning bir ezasimen» déyishning kishige héchqandaq paydisi bolmaydu. Xuda herbir ademni shexsen ayrim-ayrim sotlaydu.
«Shu chaghda shundaq boliduki,
Men Yérusalémni chiraqlar bilen axturimen,
Arzangliri üstide tinghan sharabtek turghan-endishisiz ademlerni,
Yeni könglide: «Perwerdigar héch yaxshiliqni qilmaydu, yamanliqnimu qilmaydu» dégenlerni jazalaymen» (1:12).
«Bizning intayin adil bir padishahimiz, Yosiya bar» déyishningmu paydisi yoq bolidu. Xuda derweqe «qurbanliq qilidighan bir küni»ni békitkenidi — biraq bu kündiki qurbanliqlar bolsa, ularning ibadetxanigha «mana méning ixlasmenlikimge qara!» dep élip kelgen qurbanliqliri emes, belki ularning özliri — dindar hem gunahqa tolghan kishilerdin ibaret bolidu (1:7-8).
«Shu küni men bosughidin dessimey atlaydighanlarni, yeni zulum-zorawanliq hem aldamchiliqqa tayinip xojayinlirining öylirini tolduridighanlarni jazalaymen» (1:9).
Mana ular intayin perhizxumar bir xelq idi — ular tolimu menisiz xurapiy bir diniy perhizni, yeni «yaman bolidu» dégenni intayin chong bilidu, biraq shuning bilen bir waqitta herqandaq bulangchiliq, aldamchiliq, qatilliqqa teyyar turidu. Ular xurapiyliq yolida «öy bosughisini dessimeydu», biraq öyidiki bisatlarni bulang-talang qilip öy ichidikilerni öltüridu. «Din»ning ademlerni özini-özige alditidighan mahiyiti mana shundaqtur. «Din» ademni qutquzmaydu, qutquzush peqet Hemmige qadirning Özi körsetken nijatliq yoligha boysunup uni qobul qilishtidur.
Zefaniya peyghember Xudaning xelqining asiyliqlirigha qarap intayin azablinidu. Uning bésharitining ulugh témisi «Perwerdigarning küni» we uning barliq ellerge, Yehuda hem Israilgha bolghan tesiri idi. Dunyadiki barliq eller (bashqa peyghemberlerning yazmilirida déyilgini boyiche, Yérusalémgha hujum qilish üchün) jengge yighilip, Xudaning jazasigha uchraydu (3:8). Israil azab-oqubet tartish arqiliq paklandurulup, Perwerdigarni izdeydu (3:11-13). «Yat eller»din tirik qalghanlarmu Xudaning yollirini öginip uningda mangidu (3:9-10). Xuda Israilni qaytidin Pelestinge yighidu (3:14-20). Bu ish pütkül jahangha we Xuda Özigimu zor xushalliq bolidu.
Zefaniya Ninewe shehirining weyran bolidighanliqini aldin’ala éytidu. Bu ish on yildin kéyin yüz béridu. U yene Filistiyler toghruluq «qisqa muddetlik» bésharet bergen. Bu bésharetlerning emelge ashurulushi uning peyghemberliki xelq aldida békitilip, Yehudiy xelqining uning yazmisini Xudadin kelgen dep Tewrat yazmilirining qatarigha qobul qilghanliqining sewebi bolghan bolsa kérek. Shuning üchün Zefaniya peyghemberning kitabi qolimizda bügüngiche turuwatidu.
Mezmun: —
(a) Perwerdigarning küni
(1) (1:2-3) |
Soraqqa tartishning omumiyliqi |
(2) (1:4-2:3) |
Yehudaning soraqqa tartilishi |
(3) (2:4-15) |
Ellerning soraqqa tartilishi |
(4) (3:1-7) |
Yérusalémning soraqqa tartilishi |
(5) (3:8) |
Barliq ellerning soraqqa tartilishi |
(e) Israilning eslige keltürülüshi
(1) (3:9-10) Ellerning Xudaning yénigha kélishi
(2) (3:11-13) Israilning Xudaning rohida «qaytidin tughulush»i
(3) (3:14-20) Israil xelqining qaytidin yighilishi
••••••••
Qoshumche söz
Roshenki, Zefaniya: «Emdi textimizde adil bir padishah olturidu, hemme ish jayigha chüshidu» dégendek herqandaq addiy bir xiyalgha yol qoymaytti. Uning birinchi béshariti derweqe yer yüzidiki barliq rezillikke qaritilghan: —
«Men yer yüzidin hemmini qurutuwétimen, — deydu Perwerdigar;
— Insan hem haywanni qurutuwétimen,
Asmandiki uchar-qanatlar hem déngizdiki béliqlarni,
Barliq putlikashanglarni rezil ademler bilen teng qurutuwétimen,
Insaniyetni yer yüzidin üzüp tashlaymen, — deydu Perwerdigar.
— Shuning bilen Men Yehuda üstige,
Barliq Yérusalémdikiler üstige qolumni sozimen;
Mushu yerde «Baal»ning qalduqini,
«Qémar»larning namini kahinlar bilen bille üzüp tashlaymen;
Shundaqla ögzide turup asmandiki jisimlargha bash uridighanlarni,
Perwerdigargha bash urup, shundaqla Uning nami bilen qesem qilip turup, «Malkam»ning nami bilenmu qesem qilidighanlarni,
Perwerdigardin tezgenlerni,
Perwerdigarni izdimeydighan yaki Uningdin yol sorimighanlarnimu üzüp tashlaymen» (2:1-6).
Yuqirida éytqinimizdek, heqqaniy bir hökümdarning bolghini heqqaniy bir elning bolidighanliqigha kapalet emes. Peqet pütkül bir el yaki héch bolmighanda ulardin «taraza basqudek» bir qisim ademler Xudani izdigen bolsa, andin Xuda shu elning ishlirini ongshishi mumkin (Xuda Ibrahimgha: «Sodom shehiride heqqaniy ademdin elliki bolsa, Men uni (sheherni) halak qilmaymen» — dédi («Yar.», 18:16-33ni körüng).
Barliq oqurmenlerning diqqitige erziyduki, 4-6-ayet boyiche, Xudaning jazaliri töt xil ademlerning béshigha chüshidu: —
(1) «Shundaqla ögzide turup asmandiki jisimlargha bash uridighanlarni, Perwerdigargha bash urup, shundaqla uning nami bilen qesem qilip turup, «Malkam»ning nami bilenmu qesem qilidighanlarni» — butperesler, yeni Xudaning ornigha herqandaq bashqa ish-nerse (mesilen, yultuz, quyash, pul, hoquq, nam-shöhret, shexsiy yaki ailidiki bext)ni qoyghanlar;
(2) «Perwerdigardin tezgenler» — Reb Perwerdigarni tonughan biraq Uning yolidin waz kechkenler;
(3) «Perwerdigarni izdimeydighanlar»;
(4) «Uningdin yol sorimighanlar».
Xudaning meqsiti, herbirimizning méhir-muhebbetlik munasiwette Özini tonup-bilishidin ibarettur. U hemmimizni méhribanliqining toxtawsiz ipadiliri bilen Özige üzlüksiz jelb qilmaqta; héchqaysimiz herküni Uning iltipatliridin behrimensiz emesmiz. Bu sowghilar sowgha Bergüchini izdeshke türtke bolmisa, emdi biz dunyada eng biperwa we nadan kishiler bolup qalmaymizmu? «.. Xudaning méhribanliqining séni towa qilish yoligha bashlaydighanliqini héch bilmey, Uning méhribanliqi, keng qorsaqliqi we sewr-taqitining molluqigha sel qarawatamsen?» («Rim.» 2:4). Qedirlik oqurmen, sizchu? Özingiz Xudani izdidingizmu? Izdimigen bolsingiz, sizning pütün hayatingizdiki nishan yoq bir nersini qoghlashqa barawer emesmu, hayatlingiz mutleq israp bolghan emesmu?
Xuda naxsha éytamdu?
3-bab, 17-ayettiki jawab shuki, U naxshilarni éytidu (bezi terjimiliri «tentenilik bilen nida qilidu»). Xuda insanni Özi üchün yaratqan; insan balilirining Uning heqiqitidin, méhir-shepqitidin bolghan shadliqi Xudaning Ozige shadliq élip kélidu. Shuningdek Xudaning shadliqigha teshna bolup Uni nishan qilghanlar üchün hemme ishlar shadliq bilen axirlishidu. Reb Eysa Mesih mundaq dédi: «Méning xushalliqim silerde bolsun we shuningdek xushalliqinglar tolup tashsun dep, Men bularni silerge éyttim... Hazirghiche Méning namim bilen héchnéme tilimidinglar. Emdi tilenglar, érishisiler, buning bilen shadliqinglar tolup tashidu!» («Yuh.» 15:11, 16:24).