Tewrat 30-qisim


«Amos»


(Amos peyghemberning kitabi) 


Kirish söz


Peyghember toghrisida

Amos peyghemberning jemeti toghruluq bizde toluq melumat yoq. U Yehudaning «Tekoa» dégen kichik bir yézisida kala baqquchi hem «éren derexlirining méwisini tergüchi» bolghan bolushi mumkin. U özi toghruluq «Men esli peyghember emes idim», shundaqla «peyghemberning oghli emesmen» deydu. Eyni waqitta, Israil yaki Yehudada «peyghember» bolushqa hewes qilip, öz menpeetini közlep, bashqilarni aldap özini «peyghember» dep jakarlighan «tesiri chong, heywisi bar» bolghanlar az emes idi. Biraq Amos mushundaq kishilerdin emestur. U Xuda teripidin öz yurti Yehudadin ayrilip shimaliy padishahliq «Israil»da peyghemberlik xizmitini öteshke chaqirilghan (7:14-15). U chaghlarda Israil Yehudagha qarighanda téximu butperes bolup ketkenidi, shunga Amosning bu wezipisi nahayiti éghir hem xeterlik idi. Halbuki, u xizmet ishligen mezgilide (qanche yil ishligini bizge namelum), uning «towa qilishinglar kérek!» dep yetküzgen xewerliri Israilning köpligen puqralirining qelbini sarasimige chüshürüp, ularni wehimige saldi. Shübhisizki, Amos peyghemberning agahlandurushliri ularning az bir qismini towa qilish yoligha kirgüzgenidi (7:10ni körüng).


Amos peyghemberning Israilgha bolghan chongqur köyümi we ulargha ichini aghritishliri uning Israilgha bolghan duasida körülidu (7:1-5).

U shimaliy padishahliq Israilda bir mezgil Hoshiya peyghember bilen teng bir waqitta peyghemberlik xizmitini qilghan; shu waqitlarda Yeshaya bilen Mikah jenubiy padishahliqta (Yehudada) peyghemberlik qiliwatatti.


Yézilghan waqit

Mezkur kitabtiki Amosning özi yazghan kirish sözge asaslanghanda, u «Uzziya Yehudagha, Yoashning oghli Yeroboam Israilgha padishah bolghan waqitlarda» bésharet bergen. Emdi bu mezgil Uzziya we Yeroboamning dewr sürgen waqitlirining hemmisini öz ichige alghan bolsa, bu miladiyedin ilgiriki 793-750-yilliri, yaki bolmisa 762-750-yillirigha toghra kélidu. Mushundaq bolghanda u peyghemberlik xizmitini Hoshiya peyghemberdin baldur bashlighan, hem uningdin baldur ada qilghan bolidu.


Kitabning arqa körünüshi

(«Mikah peyghember» dégen kitabning «kirish sözi»din élindi): —

Miladiyedin ilgiriki 922-yili Sulayman padishah wapat bolghandin kéyin, Yehuda we Israil ikki padishahliq bolup bir-biridin ayrilip ketken. Tewrat «2Tar.» 10-babta mundaq xatirilengen: «Shu teriqide Israil Dawutning jemetidin (yeni, Yehuda qebilisidin) yüz örüp, bügünge qeder uninggha qarshi chiqip keldi».

Shu waqittin kéyin, yeni miladiyedin ilgiriki 8-esirning ikkinchi yérimi, Israil we Yehuda her ikkisining eng güllengen mezgili idi. Ikki paytext — Yérusalém we Samariye zor bayashatliqidin behrimen bolushqa bashlighanidi. Biraq bu bayashatliqqa éghir bedel tölengenidi — u bolsimu, kembeghellerni dehshetlik qistaqqa sélip ulardin rehimsiz paydilinishtur: «baylar téximu béyip kétiwatqan, namratlar téximu namratliship kétiwatqan» idi.


Xudaning Musa peyghemberge chüshürgen qanunlirida «namrat», «tul xotun», «yétim-yisir» we «yat musapir»largha yardem bérish toghrisida xéli köp maddilar bar idi. Her yette yilda, qerzni bikar qilish, özini qulluqqa sétiwetkenlerni hörlükke qayturush kérek idi; her ellik yilda («azadliq yili» yaki «burgha (chélish) yili»da) barliq qerzlerni bikar qilish we yer-zéminni öz igisige yaki ailisidikilerge qayturush kérek idi. Her yili hosulning «tunji ashliq»i yaki «tunji méwiliri»din ayrip élip, ibadet xizmitide bolghan kahinlar hem Lawiy qebilisidikilerge, andin kembeghellerge üleshtürüp bérishi kérek idi; hosul alghanda (meyli étiz yaki üzümzardin bolsun) peqet bir qétimla «yighiwélish»qa bolatti. Mushu yighiwélishtin kéyin qélip qalghan yaki kéyin pishqan ziraetler yaki méwilerni kembeghellerning yighiwélishigha qaldurush kérek idi; her üch yilda, xelqning barliq kirimlirining we alghan hosullirining ondin birini ayrip kembeghellerge tarqitishi kérek idi. Bularning hemmisining üstide, muqeddes qanundiki: «Perwerdigar Xudayingni pütün qelbing, pütün jéning, pütün zéhning, pütün küchüng bilen söygin» we «Özüngni söygendek qoshnangni söygin» dégen ikki «büyük perman» bar idi. Sulayman padishah özining bir nesihiti bilen diqqitimizni bu ikki permanni ayriwetmeslik üstige merkezleshtüridu: «Miskinni bozek qilghuchi — Perwerdigargha haqaret qilghuchidur; hajetmenlerge shapaet qilish Uni hörmetligenliktur» («Pend.» 14:31).


Biraq, hökümdarlar, kahinlar we xelqning zor bir qismi bu belgilimilerning hemmisini közige ilmayla qalmay, ularning ornida oxshimighan derijide aldamchiliq qilish, op’ochuq bulangchiliq, zinaxorluq, sot sorunlirida para yéyishtek yaman illetler payda qilghanidi. Xudaning wekilliri bolup, mushundaq ehwalni eyiblishi kérek bolghan kahinlar we «peyghemberler» «süküt arqiliq qoshulushini bildürgen» yaki uni aktipliq bilen qollighanidi. Heyran qalarliq ish shuki, Samariye (Israil) körünüshte intayin dindar bir xelqqe oxshaytti. Biz Tewrattiki «Amos peyghember» we «Hoshiya peyghember» dégen qisimlardin ularning sadiqliq bilen tawapkahlar (Beyt-El, Gilgal we Beer-Shéba)gha «hej» qilidighanliqini, qurbanliqlarni qilishqa amraqliqini we diniy paaliyetlirining «debdebilik»likini bilimiz. Tewrattiki «Yeshaya peyghember» dégen qisimdin ularning «taet-ibadet»lirige qoshulghan yéqimliq yaki mungluq muzika-naxshliri toghruluq bilimiz. Biraq hemmisi Xudaning neziride réalliqtin tolimu yiraqlashqan, yirginchlik pasiqliq, xalas. Uning üstige u butpereslik bilen arilashqanidi.


Xuda Musa peyghemberge chüshürgen qanunda Özige qurbanliq qilishning peqet bir jaydila bolidighanliqini békitken. Awwal bu jay Shiloh shehiri idi, kéyin bu jay Yérusalém boldi. U taghlar yaki döngler bolghan «yuqiri jaylar» üstige Özige qurbanliq qilish ibaditi üchün qurbangahlarni qurushni qet’iy men’i qilghanidi. Biraq xéli baldurla kishiler (shübhisizki, eslide yaxshi niyet bilen) mushundaq qurbangahlarni yuqiri jaylarda qurushqa bashlighan; ular uzun ötmeyla butpereslik jaylirigha aylinip ketken; bezi butqa choqunush paaliyetliri hetta «Perwerdigarning namida» ötküzületti. «Baal»lar dégen butlargha choqunghanda, herxil shehwaniy gunahlar shu «ibadet»ning bir qismi bolghan; ishlar hetta bezide tesewwur qilghusiz dehshetlik haldiki «insanni qurbanliq qilish»qa aylinip ketkenidi.

Mana bular Amos peyghember élip kelgen xewerlerning arqa körünüshliridur. Uning bundaq gunahlarni eyibleydighan bésharetliri we küchlük telimliri axirida özige küchlük düshmenlerni peyda qilghan, biraq u éghir yalghuzluq tartqan bolsimu, wezipisidin yanmidi. Uning kitabining özi uning jasaretlikige ispat bolidu; shübhizisizki, uning xewerlirini Xudaning éytqanliri dep bilgenler ularni xatirlep uni bizgiche saqlidi.


Kitabning témisi

Amos bésharetlerni Israilning qoshna ellirining, jümlidin öz yurti Yehudaning gunahlirini körsitish bilen bashlaydu (1:2-2:16). Uning bu sözliri, shübhisizki, Israildiki anglighuchilarning estayidil diqqitige we alqishigha érishken. Andin u Israillarning diqqitini öz gunahlirigha qaritip, mushu témini chöridep bésharet béridu. Amos «yuqiri jaylar»da qurbangahlarni qurush yaki hetta tawapkahlarnimu berpa qilish qatarliq gunahlarni eyibleshke anche küchimeydu. Chünki bular alliburun ikkinchi mesile bolup qalghanidi; Israilning Xudadin yiraqlashqanliqigha bolghan ispat ularning mushu «yuqiri jaylar»da we tawapkahlarda yürgüzgen butpereslikidin, ularning kembeghellerge bolghan zulumxor muamilisidin we shehwaniyetchilikidin tépilidu. Amos beg-emirlerning we kahinlarning addiy puqralar ach-yalingachliqta qalghan waqitlarda ötküzgen heshemetlik turmushlirigha tenbih béridu. Bizge we Amosning özige heyran qalarliq yéri shuki, ular bu adaletsizliklerni herterepte apashkara yürgüzgen bolsimu, biraq ular yenila intayin «dindar», hetta esebiy derijidiki dindarlar idi. Amosning yetküzgen xewiri bolsa, ular towa qilmisa özliri we ularning dini exlet döwisidek süpürüp tashlinidu, dégendin ibaret idi. Uning ularning sanaqsiz qurbanliqliri we tügimes diniy paaliyetlirige qaritilghan eng meshhur béshariti mundaq: — 


«Chünki siler Manga «köydürme qurbanliq»lar hem «ash hediye»liringlarni sunup atisanglarmu, 

Men ularni qobul qilmaymen;

Silerning bordaq malliringlardin bolghan «inaqliq qurbanliqliringlar»gha qarimaymen.

Mendin munajatliringlarning sadalirini épkétinglar,

Chiltarliringlarning küylirini anglimaymen;

Buning ornida adalet sharqiratmidek,

Heqqaniyliq ebediy aqidighan éqimdek dolqunlisun!»  (5:22-24)


Amos ulargha Xudaning jazalirining alliqachan ularning béshigha chüshkenlikini körsitidu; biraq ular buninggha diqqet qilishqa bek susluq qilidu. U bésharetliride, ulargha intayin qorqunchluq yer tewreshni alahide aldin’ala éytqan (1:1, 8:8, 9:1); bu yer tewresh 300 yilghiche untup kétilmigenidi («Zek.» 14:5). Xelq towa qilmisa, undaqta ular «Demeshq shehiridin yiraq»qa, yeni Asuriye impériyesige sürgün bolidu (5:27).

U yene ularning «Perwerdigarning küni» toghruluq: — «Shu küni bashqa «butperes eller» Xudaning qattiq jazasigha duch kélidu, biraq «Ibrahimning ewladliri, shuningdek Xudaning amraq xelqi bolghan bizler» yuqirigha kötürilimiz» — dégen milletchi, öz-özini aldaydighan qarashni biraqla yoqqa chiqiridu (5:18-20).


Uning «yekke-yégane bir oghulning matimi» (8:10), «Perwerdigarning sözlirini anglashqa bolghan qehetchilik» (8:11-14) we «Dawutning yiqilghan kepisini yéngibashtin tiklesh» (Israilning öz yurtigha, Xudaning yénigha qaytip kélishi we eslige keltürülüshi: 9:11-15) toghrisidiki alahide bésharetliri toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.

Mezmun: —


(1)  Kirish söz; téma (1:1-2)

(2)  Xudaning eller üstige chüshüridighan jazaliri  (1:3-2:16)

(3) Israilning gunahliri we kélidighan jazalar toghruluq besh xewer (3:1-6:14)

(4)  Amos körgen alamet körünüshler (7:1-9:15)


••••••••



Qoshumche söz


Bezi ayetler üstide


(1)   «Yekke-yégane bir oghulning matimi» (8:10) 


«Héytliringlarni musibetke,

Hemme naxshiliringlarni ah-zarlargha aylanduriwétimen;

Hemme ademning chatriqi üstini böz rext bilen orighuzimen,

Herbir ademning béshida taqirliq peyda qilimen;

Bu matemni yekke-yégane bir oghulning matimidek,

Héytning axirini derd-elemlik bir kün qiliwétimen» (8:10)


Bu axirqi zamanlarni körsitidighan bir bésharet. Israil intayin échinarliq matem tutqan haletke chüshidu. Oqurmenler Tewrattiki «Zek.» 12:10-14 ayetlerni oqusa, mushu matemning obyékti yaki sewebining del ularning öz Mesih-qutquzghuchisini «sanjip öltürgen»liki ikenlikini bayqaydu. Mesih bolsa Xudaning «yekke-yégane Oghli» we shundaqla Israilningmu heqiqiy «oghli» (gerche u yene ulargha «Ata»mu bolsimu — «Yesh.» 9:6ni körüng). Israillar bu matemni tutush arqiliq Xudaning yénigha qaytip kélidu.


(2) «Perwerdigarning söz-kalamini anglashqa bolghan qehetchilik» (8:11-14)

«Mana, shundaq künler kéliduki, — deydu Reb Perwerdigar,

Zémingha qehetchilikni ewetimen, —

— Nangha bolghan qehetchilik emes, yaki sugha bolghan changqashmu emes, 

Belki Perwerdigarning söz-kalamini anglashqa bolghan qehetchilikni ewetimen».


Bu bésharet yene Israil xelqi toghruluq bolghan, bizning pikrimizche, u hazirqi künlerni körsitidu. Tarixning ademni eng heyran qalduridighan pakitliri ichidin biri shuki, öz peyghemberlirining Qutquzghuchi-Mesihning kim ikenlikini körsitidighan éniq bésharetliri bar bolsimu, Yehudiy xelqi bügünge qeder téxi Uni qobul qilmidi. Ularning mötiwer «rabbi»liri (ustazlar) dewrdin-dewrge Mesihni qobul qilmighini üchün, Yehudiylar öz ustazlirining telimlirini xata déyishni qet’iy xalimaydu. Ular «rabbilirimiz xata» désila, ularning eldiki barliq «danaliq»liri yoqqa barawer dégenliktur. Beziler heqiqetni izdep atéizm, kommunizm we u-bu sheklide bolghan Budda dinigha bérilgen. Ghelite pakit shuki — Israiliye döliti bügünki künde Yehudiy anining qéni bar dep ispatlanghan herqandaq ademni, meyli uning némige étiqad qilishidin qet’iynezer, grazhdanliqqa qobul qilidu — u atéist (xudasiz), kommunist, buddist, musulman bolsimu boliwéridu. Biraq peqet Mesihiy étiqadchisi bolsila — meyli uning ata yaki ana tereptin ottuz ewlad Yehudiy nesebnamisi bolsimu, Israiliye grazhdanliqigha qobul qilinalmaydu, hetta bezide uninggha Israiliyege kirish ruxset qilinmaydu 

(2010 izahat — bu siyasette pat yéqinda özgirish bolushi mumkin).

Emeliyette bolsa yéqinqi yüz yilda, burunqigha nisbeten köpligen Yehudiylar Mesihni öz Qutquzghuchisi dep étirap qildi hem ularning sanimu barghanséri köpeymekte.



(3) «Hezriti Dawutning yiqilghan kepisini yéngibashtin tiklesh» 

(Israilning yurtigha, Xudaning yénigha qaytip kélishi we eslige keltürülüshi: 11:9-15)


«Shu küni Men Dawutning yiqilghan kepisini yéngibashtin tikleymen,

Uning yériqlirini étimen;

Uni xarabiliktin ongshap,

Uni eyni zamandiki pétidek qurimen.

Shuning bilen ular Édomning qaldisigha hemde namim bilen atalghan barliq ellerge igidarchiliq qilidu, — deydu buni béjirgüchi Perwerdigar.

Mana shundaq künler kéliduki, — deydu Perwerdigar,— 

Yer heydigüchi hosul yighquchigha yétishiwalidu,

Üzümlerni cheyligüchi uruq chachquchigha yétishiwalidu;

Taghlar yéngi sharabni témitip,

Barliq döng-égizlikler érip kétidu.

We xelqim Israilni asarettin qutuldurup, azadliqqa érishtürimen;

Ular xarablashqan sheherlerni qayta qurup, ularda makanlishidu;

Ular üzümzarlarni tikip, ularning sharabini ichidu;

Ular baghlarni berpa qilip, méwisini yeydu.

Men ularni öz zémini üstige tikimen,

Ular Men ulargha ata qilghan zémindin hergiz qaytidin yuluwétilmaydu— deydu Perwerdigar séning Xudaying».


Köp peyghemberler körgendek, Israil axirqi zamanda derweqe towa qilip, Mesih Eysaning qurbanliqining öz gunahi üchün bolghanliqini tonup yétip, Xudaning yénigha qaytip kélidu. Amosning künliride Dawutning ulugh padishahliqi peqet déhqan étizda dem élishqa yasighan kepige — yeni «yiqilip kétey» dégen bir kepige oxshaytti («Yesh.» 1:8). U shu chaghda derweqe «yiqiliwatatti»; miladiyedin ilgiriki 586-yili, u Babil impériyesi aldida u pütünley yiqilghan. Shu kündin bashlap Israilda padishah bolup baqmighan. Waliy Pilatus Dawutning ewladi bolghan Eysa Mesihni qoyup bermekchi bolup Yérusalémdiki köpchilik aldigha élip kélip: «Mana silerning padishahinglar!» dep jakarlighanda, ular: «Qeyserdin bashqa bizning héchqandaq padishahimiz yoq!» dep warqirap jawab berdi. Ular özining birdinbir heqiqiy Padishahini ret qilghan. Biraq Mesih Eysa dunyagha qaytip kelgende, Xuda Israilning padishahliqini yéngibashtin quridu; shuning bilen Yehuda köp ellerning hörmitige érishidu, nurghun eller uninggha boysunidu (12-ayet). Emeliyette bolsa, Yehudiy xelqi öz padishahining kim ikenlikini téxi tonup yetmigen chaghlarda köp «yat eller» bolghan bizler alliqachan Xudaning Mesihni alemning padishahi we Rebbi qilip tikligenlikini bilip yétip, Perwerdigarning nami bilen atilish pursitige muyesser bolduq. Bu dunyada insanlar üchün Xudaning nami bilen (uning perzenti bolup) atilishtin artuq yuqiri imtiyaz yoqtur — bu Uning teripidin Öz balisi süpitide Uning Öz ailisige qobul qilinip béqiwélinishtin ibarettur.


(Injilda rosul Yaqupning Amosning del bu béshariti üstide toxtalghanliqini «Ros.» 15:1-33-ayettin körüng).