Tewrat 8-qisim


«Rut»



 Kirish söz 


Arqa körünüshi

Tewratning «Rut» dégen qismi «batur hakimlar» dewride ötken Yehudiy bolmighan Rut we uni qobul qilghan Yehudiy ailisi toghrisidiki xatiridur. Biz «Batur hakimlar»ning «qoshumche söz»ide déginimizdek: ««Batur hakimlar»da xatirilengen chüshkünlük hem pajielerdin Israil xelqining hemmisini qarangghuluq we zulmet-gheplet ichide yashawatqan, dep xulasige kélishimiz mumkin. Shuning üchün biz «batur hakimlar» dégen tarix bilen zamandash bolghan «Rut» dégen xatiridiki güzel tarixni oqughinimizda, könglimiz kötürülidu. Chünki «Rut» dégen tarixta bir aile ichide bolghan özara méhir-muhebbet, sadaqetlik we hörmet-izzetni köreleymiz. Mushu tarix bizge Xudaning kelgüside Israilgha nisbeten néme pilanliri barliqini körsitidu».

Mezkur tarix Xuda pajieni shad-xuramliqqa aylandurghan bir tarixtur. Mushu dewrde Israil qehetchilik apitige uchraydu. Xudaning Israil bilen bolghan ehdisige qarighanda, bu héchqandaq «tasadipiy ish» emes, belki Xudaning Özige wapasiz bir xelqning üstige yürgüzgen hökümidin ibaret idi (qehetchilik bolsa «Xudaning jaza-terbiyisining besh basquchi»ning ikkinchi basquchining bir qismi idi. «Batur hakimlar»diki «qoshumche söz»imizde, «Xudaning jaza-terbiyisining besh basquchi» üstide toxtalghiniduq). Israilliq Elimelek dégen kishi ailisi bilen jan béqishqa öz yurtini terk étip Moab zéminigha baridu we Moabning sheherliride turmay, belki sehrasigha bérip turidu.

Moabiylar Lutning ewladliri idi; ularning ejdadi Lut eslide Israilning ejdadi Ibrahimning dua-tilawetliri arqiliq Xudaning jazalishidin qutquzulghan bolghachqa, Israil xelqige dost bolushi kérek bolatti («Yar.» 18-19-bab; Moabning kélip chiqishi toghruluq 19:30-38ni körüng). Halbuki, eksiche Moab Israilgha hesetxorluq qilip («Chöl.» 22-25-bablar), Israil ajiz bolghan waqitlarda daim ulargha hujum qilip bulang-talang qilatti («Hak.» 3-bab, «1Sam.» 12:9). Uning üstige, Moabiylar «Kémosh» dégen butqa choqunghuchi butperesler idi; ularning bu «ilah»i Moabtikilerdin «insan qurbanliqi» we köp bashqa yirginchlik ishlarni «telep qilatti» (1:15, «1Pad.» 7:11, «2Pad.» 3:27).

Yuqirida tilgha élinghan öchmenlik we yirginchlik butpereslik tüpeylidin Elimelek we ailisidikilerning Moabiylar arisida kün ötküzüshi intayin teske toxtighan bolsa kérek. Buningdin ularning Moabning sheherlirining biride turmay, belki sehrada turushining sewebini chüshiniwélish tes emes.


Elimelek namelum bir ish sewebidin Moabta ölidu; uning ikki oghli Mahlon we Kiliyon Moabliq qizlardin xotun alidu. Melum bir waqittin kéyin we yene namelum bir sewebtin Mahlon we Kiliyonmu qaza qilidu. Lékin kütmigen yerdin, ular emrige alghan ikki ayal qéynanisi Naomigha wapadar we méhriban bolup chiqidu. Naomi (belkim Israil zéminidin ayrilghan waqtidin on yil ötkendin kéyin) Israil zéminigha qaytishni qarar qilidu; Rut bolsa öz ailisi, wetini we xelqidin waz kéchip Naomigha yar-yölekte bolushqa uninggha hemrah bolup birge qaytishqa niyet baghlaydu. Uning bu ehmiyetlik qarari tolimu ulugh netijilerni élip kélidu. Rut Dawut padishahning ejdadi, shuningdek Mesihning ejdadi bolup chiqidu.

«Hemjemet qutquzghuchi» yaki  «hemjemet nijatkar»

Bu tarixning bir nuqtisini sel tepsiliyrek chüshendürüsh kérek. Musagha tapshurulghan qanun boyiche, birsi namratliship qerzdar bolup qélip, öz yerlirini sétishqa, hetta özi yaki ailisidikilerni qulluqqa sétishqa mejbur bolghanda, bundaq soda-sétiq mudditi «azadliq yili» (yeni «kanay-burgha chalidighan yili», «shadliq yili», her 50-yili)ghiche bolatti («Lawiylar» 25:10-55ni körüng). Shu yilda barliq tewelikler eslidiki igisige yaki (u alemdin ötken bolsa) eng yéqin tughqinigha qayturulushi kérek idi. Halbuki, «azadliq yili»din ilgiri namrat kishining melum bir tughqinining uni yaki ailisini namratliqtin qutquzush niyiti bolsa, undaqta ularning yérini qayturup sétiwélish hoquqi bar idi; ailisi qulluqta bolsa ularni qulluqtin hör qilip sétiwélish hoquqi bar idi. Qanun boyiche bahasi adil bolsa héchkim héliqi tughqanning bu yolini tosiyalmaytti. Ibraniy tilida bundaq tughqinini süpetleydighan söz «goél» déyiletti; biz «goél»ni uyghurchigha terjime qilghanda «hemjemet qutquzghuchi» yaki «hemjemet nijatkar» dégenni talliwalduq.


Ailining bir ezasi bashqilar teripidin melum zeximge uchrighan yaki ejellik bir zerbe bilen ölgen bolup, pakiti toluq bolsa, shu ailining ezasigha «hemjemet-qutquzghuchi»liq rolini öz üstige élishqa razi bolghan bir tughqinining jawabkardin ziyanni tölitiwélish hoquqi bar idi («Qan.» 19:1-13, «Yeshua» 20:1-9).


Naomi we Rut Pelestin (Qanaan) zéminigha qaytqanda belkim tolimu yoqsul bolsa kérek. Ularning bextige yarisha, ulargha tughqan bolghan birsi, yeni Boaz isimlik bir kishi ulargha her tereptin «hemjemet nijatkar» bolushqa razi bolidu.

Bu ishlar toghrisida «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.



Mezmunlar we chong témilar: —

(1) 

Bir qéynana uchrighan külpet; Elimelek ailisining Moabqa bérishi (1:1-5)

(2) 

Bir kélinning wapadarliqi; Naomi bilen Rutning birge Beyt-Lehemge qaytip kélishi (1:6-22) 

(3) 

«Hemjemet nijatkar»ning méhir-muhebbiti: —

(a) 

Rutning «tasadipiyliqtin» Boazning étizida bashaq térishi (2-bab) 

(e) 

Rutning xamangha bérip, Boaz bilen körüshüshi (3-bab) 

(b) 

Boazning Rutni nikahigha élishi (4:1-12) 

(4) 

Padishah Dawutning nesebnamisi: Dawut padishah Boaz bilen Rutning ewladidur (4:13-22)


••••••••



Qoshumche söz


Biz «Rut» dégen kitabni oqughinimizda, uni «Batur hakimlar» dégen tarix bilen sélishturup oqusaq paydiliq bolidu. Ikki tarix oxshash bir dewrni bayan qilghan. Lékin köp jehetlerdin ikki tarixning otturisidiki perqler intayin chong.


«Batur hakimlar» bilen «Rut» dégen kitabning sélishturmisi: —


(a) 

«Batur hakimlar»da tarixqa munasiwetlik shexsler intayin köp; «Rut»ta intayin az.

(e) 

«Batur hakimlar» birqeder uzun kitab; «Rut» bolsa intayin qisqa.

(b) 

«Batur hakimlar»da pütkül Israil xelqi we zéminining ishliri yézilghan; «Rut»ta peqet kichikkine bir sheherdiki ishlar yézilghan. 

(p) 

«Batur hakimlar»ning tarixi 300 yilliq bir mezgilni öz ichige alidu; «Rut» peqet bir ewladning ishlirini öz ichige alidu.

(t)

«Batur hakimlar»ning tarixida qirghinchiliq, basqunchiliq, bir kénizekning jesitining parche-parche qilinishi, ichki urush, rezil kahinlar qatarliqlar bayan qilinghan. Bu weqelerning beziliri yüz bergen Binyamin zémini Beyt-Lehem shehirige peqet üch-töt kilométr kelsimu, lékin «Rut»ta xatirilengen ishlar «Batur hakimlar»da xatirilengen ishlargha mutleq oxshimaydu.


Bu ikki kitabni sélishturup oqush arqiliq biz mundaq addiy bir sawatqa ige bolimiz: — gerche öz dewrimizdikilerning hemmisi dégüdek qayta-qayta gunah qiliwéridighan «gunahning dewrliki»ge chüshüp qélishqan bolsimu, uninggha ézip egishishge mejburlanghan emesmiz. Biz Xudadin eyminip, Uni izdisek, hayatimiz etrapimizdikilerdin tolimu perqliq bolalaydu.


Elimelekning Israilni terk qilish qarari 

Eger Elimelek we Naomi ejdadi Ibrahimning ailisidiki tarixtin sawat-ibret alghan bolsa, ozuq-tülük tapimiz dep Xuda Israil xelqige ata qilghan zémindin chiqip kétishining daim chataqlarni peyda qilidighanliqidin ibaret sawaqni bilgen bolatti. Ibrahim, Ishaq we Yaquplarning tarixlirining hemmisi bu ishqa guwahliq béridu. Xuda Öz xelqige «Silerge yaxshi zéminni ata qilimen» dégen wedini qilghaniken, Uning shu yerde olturaqlashqan Israillarni béqishi turghan gep idi. Emma mezkur tarixta Elimelekning zémindin ayrilishi toghruluq Perwerdigardin yol sorighanliqi heqqide héchqandaq söz yoq; qarighanda, uning bu pilanini Xudadin emes, belki pütünley bir «insaniy pilan» dégili bolidu. Qehechilikte ular Perwerdigardin yol sorighan bolsa, shübhisizki, Xuda buning melum bir yol arqiliq ulargha yürgüzgen «terbiyilik jaza»sining bir qismi ikenlikini, shuningdek Öz xelqi Özige qarap towa qilip qaytip kelse, ulargha ozuq-tülükning bolidighanliqini körsitetti (Xudaning shundaq «terbiyilik jaza»liri toghruluq «kirish söz»imiz we «Batur hakimlar»diki «qoshumche söz»imiznimu körüng).


Emiliyette ularning qarari ehwalini téximu betterleshtürdi. Ularning «insaniy pilan»i özlirini azab-oqubettin we ölümdin qutquzmidi.


Halbuki, xeqning neziri chüshmeydighan yoqsul bir ayalning qarari bu ailining pütün ehwalini özgertidu. Naomi Pelestinge (Qanaangha) qaytishni qarar qilghandin kéyin, Rut uninggha hemrah bolup bérishni niyet qilidu; netijide, u axirida Rebbimiz Eysa Mesihning ejdadi bolushqa muyesser bolidu. Matta teripidin pütülgen Mesihning nesebnamisida Rut tilgha élinidu; Yehudiy xelqining en’eniliri boyiche nesebnamilerde peqet erlerning ismilirila xatirilinidu («Mat.» 1:5); Rut ayal hem Moabliq bolup, Yehudiy bolmisimu, yenila shu nesebnamida tépilidu. 


«Rut»ta körüngen isimlarning meniliri

«Elimelek» — «méning Xudayim padishahdur». Gerche uning shundaq yaxshi ismi bolsimu, Elimelek Xudaning Israilning pütkül zéminigha ige ikenlikini, Özidin qorqqanlarni saqlaymen dégen wediliride turidighanliqini ching tutmighan oxshaydu.

«Naomi» — «yéqimliq», «köngüllük» dégen menide. Naomining öz ismi toghruluq achchiq sözlirini 1:20de körüng. Emma axirqi halitidin uning ismi heqiqeten jismigha layiq boldi.

Elimelekning ikki oghlidin: — «Mahlon» — «bimar», «aghriq» dégenni, «Kiliyon» — «ajiz», «zeip», «bosh» dégenni bildüridu. Ularning isimliri derweqe yaki ularning jismaniy halini yaki belkim bésharetlik halda ularning «iman-ishenchi ajiz» dégen rohiy halitini süpetligen bolsa kérek.

«Rut» — «dostluq» yaki «dost» dégenni bildüridu. Rut derweqe intayin sadiq dost idi.

«Orpah» — «jeren» dégen menide bolushi mumkin.

«Boaz» — belkim «uningda küch bar» yaki «chaqqanliq», «yürüshlük» dégen menide. Bu ikki terep derweqe uningda körünerliktur. Boazning anisi (Salmonning ayali) Yérixodiki «pahishe ayal Rahab» idi («Yeshua» 2-bab, 6:17, 23, «Mat.» 1:5, «Ibr.» 11:31ni körüng). Boaz birsining yaqa yurtta musapir bolghandiki qiyinchiliqini obdan chüshengen.


Muellipning kitabni yézishta néme meqsetliri bar?

Muellipning (we shuningdek Xudaning Özining, elwette) kitabda bolghan meqsetliri töwendikilerni öz ichige alidu, dep ishinimiz: —


(1) Dawut padishahning Yehudaning nesli ikenlikini ispatlash;


(2) Xudasizliq bir dewrde Xudagha itaetmen we ixlasmen bolushqa mumkinchilik bolidighanliqini ispatlash; Xudaning «qaldisi» özige sadiq turuwéridu.


(3) «Hemjemet-nijatkar» dégenning rolini bayan qilish. Buning muhimliqi del shuki, Tewrat hem Injilda Xudaning Özi Uning ewetken Mesihi arqiliq Israilgha, andin pütkül dunyagha «Hemjemet-Nijatkar» bolidighanliqi körsitilish;


(4) Dawutning jemetining tarixini körsitish.

«Rut»ning axirqi ayetliridin qarighanda, éniqki, kitab uningda teswirlengen weqelerdin az dégende üch dewrdin kéyin hazirqi shekilde yézilghan. Shübhisizki, mezkur kitab yézilghan waqitqiche, bu ishlar Boaz jemeti üchün intayin qedirlengen bir aile tarixi bolup kelgen. Emma kitabning Dawut textke olturushtin burun yézilghanliqi yene éniq; chünki 17:4de «U (Obed) Yessening atisi boldi; Yesse padishah Dawutning atisi boldi» démey, belki «U (Obed) Yessening atisi boldi; Yesse Dawutning atisi boldi» dep yézilghandur.

Tewrattiki «Samuil» dégen tarixni oqughanlar Israilning birinchi padishahi Binyamin qebilisidin bolghan Saul ikenlikini bilidu. Halbuki, Saul höküm sürüsh wezipisini yaxshi bashlighan bolsimu, u axirida wapasizliq tüpeylidin Xuda teripidin padishahliqidin chetke qéqilidu. Samuil peyghember astirtin Dawutni kelgüsi padishah bolushqa mesihleydu («1Sam.» 16-bab). Saul wapat bolghandin kéyin Israil xelqi Dawutni heqiqiy Yehudiy emes» dep qarishi mumkin idi; chünki uning nesebnamiside «Yehudiy bolmighan» ikki ayal, yeni «pahishe Rahab» we «Moab qizi Rut» bar idi. Shunga beziliri Dawutning padishah bolushini qobul qilishqa qarshi pikirde bolghan bolushi mumkin idi. Ulardin beziliri derweqe Saulning oghli Ishboshetke egeshken («2Sam.» 8-10-bab). Shuning üchün mumkinchiliki barki, Samuil peyghember xelqning heqiqiy ehwalni we Boaz jemetidikilerning heqiqiy peziletlirini bilip yétishi üchün «Rut» dégen mezkur tarixni yazghan; emeliyette Boaz we Rutning yüksek emelliri Binyamin qebilisidikilerning (yeni Saulning jemetidikilerning) dehshetlik tarixi («Batur hakimlar»da xatirilengen) bilen sélishturghanda, pütünley oxshimaydu.

«Batur Hakimlar» we «Rut»ning Dawutning padishah bolushidin ilgiri yézlighanliqigha yene kichik bir parche ispat bar. «Batur hakimlar»diki 1-babta, «Lékin Binyaminlar bolsa Yérusalémda olturuwatqan Yebusiylarni qoghlap chiqiriwételmisi; shunga ta bügüngiche Yebusiylar Binyaminlar bilen Yérusalémda turmaqta» déyilidu («Hak.» 1:21). Halbuki, Dawut padishah bolup tiklengendin kéyin deslepki emellirining biri Yérusalémni ishghal qilip, öz paytexti qilishtin ibaret idi («2Sam.» 5:6-7). Shuning üchün mezkur kitablar shu weqedin ilgiri, emma Dawut alliqachan meshhor bolup qalghan bir mezgilde (belkim Samuil peyghember teripidin) yézilghan bolsa kérek.


(5) Xudaning méhir-shepqitining «Yehudiy emesler» («yat eller», «taipiler»)ni öz ichige alghanliqini ispatlash.


(6) Mesihning «Hemjemet-Nijatkar» bolidighanliqigha bir xil «bésharetlik tarix» yaki «bésharetlik resim»ni körsitish.


Mesih Eysaning barliq insanlargha «Hemjemet-nijatkar» bolushi

Tewrattiki peyghemberlerning Xudani «Hemjemet-Nijatkar» (ibraniy tilida «goél») dep körsitishining özi ademni intayin heyran qilarliq ishtur. Chünki Xuda qandaqmu insangha «hemjemet» yaki «tughqan» bolsun? Mesilen, «Ayup» 19:25de mundaq déyilidu: —

«Men shuni bilimenki, özümning Hemjemet-Qutquzghuchim hayattur,

U axiret künide yer yüzide turup turidu!»

Biz bolupmu «Rut» dégen kitab arqiliq «hemjemet nijatkar» bolush ishi toghruluq téximu xewerdar bolghachqa, Ayup peyghemberning bu bésharitini: «Méning ershte bir yéqinim, manga tughqan bolghan birsi bar; u manga tughqan bolghachqa méni qutquzushqa razi bolidu; u axirqi zamanda kélip, Xudaning hökümlirini sürüp, barliq ishni sorap hemmisini durus qilidu!» dégendek chüshensek bolidu.

Rebbimiz Eysa Mesih ershtin kélip, insan bolup tughulghachqa («Yuh.» 1:14), u pütkül insaniyet üchün «Hemjemet-Nijatkar» bolush ornini alidu.

«Hemjemet nijatkar»ning melum bir tughqinini qulluqtin qutquzushi üchün töwendiki salahiyetliri bolushi kérek: —


(1) 

Uning yéqin tughqini bolushi kérek;

(2) 

Hörlük bedilini töleshke razi bolushi kérek;

(3) 

Uningda hörlük bedili bolushi kérek we uni neq meydanda töliyeleydighan bolushi kérek!

(4) 

Özi erkin kishi bolushi kérek (uni tosidighan yaki uninggha chaplishiwalidighan bashqa bir ish yaki ehwal bolmasliq kérek);


Injilni oqughanda, oqurmenler Rebbimiz Eysa Mesihning bu salahiyetlirining hemmisi bar bolghanliqini köreleydu. Boaz «hemjemet-nijatkar»liq ishini ada qilishi bilen u Yehudiy bolmighan Rutni Xudaning xelqining Tewrattiki «nijatliq tarix»ning bir qismi qilip kirgüzidu. Mesih Eysa «hemjemet-nijatkar»liq ishini ada qilishi bilen Yehudiy bolmighan bizlerni (ishengen bolsaq) Xudaning xelqining toluq hem menggülük «nijatliq tarix»ining bir qismi qilip kirgüzidu. Boaz we Rutning otturisidiki «ashiq-meshuqluq tarix» bolsa Mesih bilen nurghunlighan «yat elliklér»din terkib tapqan jamaitining otturisidiki chongqur méhir-muhebbet we munasiwitini körsitidighan ajayib bir resim bolidu. Shuningdek emeliyette, pütkül Muqeddes Kitabni Xudaning Öz xelqi bolghan jamaetke chongqur méhir-muhebbitini ayan qilghan, «Qozining toy ziyapiti» bilen axirlishidighan birxil «romantik hékaye» dégili bolidu («Weh.» 19:9, 21:9-27).