Injil 19-qisim 

«Ibraniylargha»


Kirish söz


Özingizni miladiye 60-yili Pelestinde turuwatqan, Mesihge egishiwatqan bir Yehudiy étiqadchi dep tesewwur qilsingiz. Shu waqitlarda étiqadchi bolush dégendek alqishlinarliq ish emes idi deyttingiz, elwette! Derweqe, bir tereptin: «Qeyser impérator — Rebdur» déyishning ornigha, «Eysa — Rebdur» dep étirap qilghuchi yaki jakarlighuchi herqandaq kishi Rim impériyesidiki hökümranlar teripidin qattiq jazagha tartilidu, dep élan qilinghan. Bu jaza belkim öz öyi we teelluqatlarning hemmisi musadire qilinishni öz ichige alghan bolushi mumkin idi. Yene bir tereptin öz yurtdashliringiz Mesihge baghlighan étiqadingiz tüpeylidin sizni «kapir» dep chaqiratti. Chünki ular Mesihning Öz Özini «Xudaning Oghli» dep étirap qilghanliqi tüpeylidin Uni kupurluq qilghuchi, eslidila kréstke mixilinish jazasigha layiq bolghuchi dep hésablaytti. Siz kochilarda mangghanda ular siz bilen salamlashmay, sizge yéqin kelmey sizni aylinip ötüp kétidu. Bazargha chiqqiningizda ular siz bilen soda qilishni ret qilidu yaki sizge nerse-kéreklerni sétip bermeydu. Belkim hetta birsi aldingizgha kélip yüzingizge nechchini tüküridu. Ular merkiziy ibadetxanigha kirmigenlikingiz, shundaqla shu yerde öz gunahingizni tileydighan qurbanliqlarni sunmighanliqingiz üchün sizni yene «xudasiz», «napak», «haram» dep chaqiridu, hetta baliringizning mektepke kirishimu mumkin bolmaydu; sizning ammiwiy ibadet soruni, shundaqla jemiyetning merkizi bolghan, Tewrat telimi bérilidighan «sinagog»qa kirishingizge téximu bolmaydu. Gerche yurtdashliringiz hoquq tutqan Rimliqlargha öch bolsimu, sizni jazalansun dep ularning aldida «U Mesihiy» dep erz qilip satqunluq qilishqa teyyar turushi mumkin. Qisqisi, siz «talada» qalisiz.


Ushbu mektup mushundaq qiyinchiliqta turghan étiqadchilarni righbetlendürüsh üchün yézilghan. Bundaq bésim astida étiqadini étirap qilishta tewrengenlermu az bolmighan we shuning bilen bir waqitta Eysa Mesihning barliq gunahlar üchün toluq we pütünley kechürüm teminligenlikige guman qilishqa bashlighanlarmu xéli bolghan. Netijide, beziler qaytidin ibadetxanigha kélip shu yerde Tewratta telep qilinghan kafaret («gunahlarni yapidighan») qurbanliqlirini sunushqa bashlighan. Belkim bularning köpinchisining undaq qilishi jemiyettin qorqup, jemiyet teripidin asta-asta qaytidin qobul qilinishi üchün idi. Undaq «qaytqan» ademler belkim «yumilaq tawuz» dep mesxire qilinghan bolushi mumkin; lékin herhalda ularning ziyankeshlikke uchrishi, chetke qéqilishi toxtighan bolatti.


Emdi muellip mushu tewrinip qalghan ibraniy kishilerge qandaq gep qilidu? Ulargha qandaq medet béridu? U asasen Mesihning Musa peyghemberge chüshürülgen ehdisidiki barliq ishlardin, barliq perishtilerdin we barliq peyghemberlerdin herterepte üstün turidighanliqigha, u wasitichi bolghan ehdining bashqa hemme ehdidin üstün turidighanliqigha hemde kahinliqining yükseklikige küchlük ispat béridu. Oqurmenler mektupni oqughanda bularni köreleydu. Muellipning bu xétida Tewrattin, bolupmu uningda xatirilengen bésharetlerdin köp söz neqil alghanliqini hemde qérindashlarning guwahliqlirini körsetkenliki roshen körünidu.


Qiziq ish shuki, muellipning salahiyiti bizge namelum. Mektupta u özi toghruluq sözlimeydu. Emdi mektuptin u toghruluq munularni bilimiz: — (a) xetni oqughuchilar uning kim ikenlikini obdan biletti; (e) u xetni yazghan waqtida türmide yaki birxil nezerbent astida turuwatqan idi (13:19); (b) uning Pawlusning xizmetdishi Timotiygha bilen munasiwiti bar idi (13:23); (p) u bekmu chirayliq grékche (Yunanche) uslubta yazidu; (t) uning Tewratqa, jümlidin uningda xatirilengen barliq bésharetlerge ötkür we küchlük chüshenchisi bar idi.


Bu seweblerdin biz bu muellipni Apollos iken, dep perez qilishqa mayilmiz. Apollos grék tilida terbiye körgen Yehudiy idi («Ros.» 18:24-28). Rosul Pawlus mektuplirida, Apollos méning xizmitimni toluqlaydu, deydu («1Kor.» 3:5-6, 16:22, «Tit.» 3:13ni körüng).


Ushbu xetning muellipi gerche özini rosul dep atimighan bolsimu, xetning özide rosulluq hoquq iznaliri ochuq körünidu. Desleptiki waqitlardin bashlap Xudaning pütkül jamaiti bu xetni Xudaning hoquqi bilen kelgen, «Muqeddes Rohning ilham-körsetmisi bilen yézilghan», Injilning ayrilmas bir qismi dep qobul qilip kelgen. Ishenchimiz barki, oqurmenlerge bu ish oqughanséri aydinglishidu.


Mezmun: —


1. 

Mesih perishtilerdin üstündur (1-, 2-bablar)

2. 

Mesih Musa bilen Yeshua peyghemberlerdin üstündur (3:1-4:13)

3. 

Mesihning kahinliqi Lawiylargha tapshurulghan kahinliqtin üstündur (4:14-7:28)

4. 

Mesih wasitichi bolghan «yéngi ehde» Musa peyghember arqiliq tüzülgen ehdidin tengdashsiz derijide üstündur (8-, 9-bablar)

5.

Mesihning qurbanliqi Tewrat dewridiki, «bésharetlik kölengge» bolghan barliq qurbanliqlarning hemmisini bésip chüshüp ademni gunahlarning toluq kechürümige we menggülük hayatqa érishtüridu (10-bab).

6. 

Bizge yol körsitidighan, étiqadta «yol bashlamchi» bolghanlar (11-bab)

7. 

Xudaning terbiyisini qobul qilip uning qorqunchida méngish (12-bab)

8. 

Axirqi nesihet, jékileshler, tilekler we salamlar (13-bab).


 ••••••••



Qoshumche söz

Mezmunni qaytidin yekünlesh

Emdi muellip mushu tewrinip qalghan ibraniylargha qandaq gep qilidu? Ulargha qandaq medet béridu? Aldi bilen eng muhimi bolghan Xudaning sözi bilen, bolupmu Tewratta Mesihning kélishi we qilghan ishliri toghruluq xatirilengen bésharetler bilen bashlaydu. Herbir Yehudiy puqra üchün (shu dewrde) Tewrat, jümlidin Zebur tolimu nopuzluq idi; Xudaning bizge tapshurghan sözi del mushu dep qarilatti. Shuning bilen u: — (a) Tewratta xatirilengen bésharetlerdin we (e) u Eysa Mesihning yaratqan möjiziliri, tartqan azab-oqubetliri we ölümdin tirilgenlikini öz közi bilen körgen nurghun Yehudiy étiqadchilarning guwahliqidin delil élip mushu ishlarni ispatlaydu: —


(1) Mesih perishitilerdin üstün (1-2-bab)

(2) U Musa we Yeshua peyghemberlerdin üstün (3-4:13)

(3) Uning kahinliqi Lawiylargha tapshurulghan kahinliqtin üstün (4:14-7:28)

(4) U wasitichi bolghan yéngi ehde Musa peyghember arqiliq tüzülgen ehdidin cheksiz üstün turidu (8-9-bab)

(5) Tewrat dewridiki barliq qurbanliqlar Mesihning axirqi qurbanliqini aldin’ala körsitidighan «bésharetlik kölengge» süpitide bolghan; Mesihning qurbanliqi ularning hemmisining ornini bésip ademlerni gunahlarning toluq kechürümige we menggülük hayatqa érishtüridu.

(6) Bulardin eng muhimi, Mesih Xudaning Oghli, shundaqla xudaliq tebiitide bolghanliqi üchün (Xuda teripidin yaritilghan emes, belki ezeldin Xuda bilen teng mewjut idi), insanlar Uninggha xuddi Xudaning Özige söz qilghandek söz qilishi we uni hörmetlishi kérek (mesilen, 1:1-14, 7:1-3, 13:8ni körüng).


2:10  Qandaq yol bilen bir ishni «Xudagha layiq keldi» dep hésablighili bolidu?

«Chünki pütkül mewjudatlar Özi üchünmu hem Özi arqiliqmu mewjut bolup turuwatqan Xudagha nisbeten, nurghun oghullarni shan-sherepke bashlighanda, ularning nijatining yol bashlighuchisini azab-oqubetler arqiliq kamaletke yetküzüshke layiq keldi»


Bu jümle peqet «Xuda özi «layiq körgendek» melum bir yol bilen ish körgen» dégenlik emes, belki Xudaning azab-oqubetni tartishliri arqiliq bizni qutquzush üchün Mesihni ewetkini «Uninggha layiq idi» dégenliktur. Bu ayette yene bir chong soal bar: — «Mesih (mukemmellik Uning eyni özidur!) qandaq yol bilen «kamaletge yetküzülidu»?!


Birinchi nuqtida, buning ichidiki mene, Xuda Özining bu azad qilish emeli arqiliq alem aldida eslidiki exlaqiy shereptin téximu ulugh sherepke ige boldi, dégenlik. Biz Uning sheripini Mesihning Özide, bolupmu hemmidin roshen bolghan Uning krésttiki ölümi arqiliq ayan qilinghan muhebbitining namayendisi bilen köz aldimizda téximu güzelleshtürülgen, dések bolmamdu?


Ikkinchi nuqtigha kelsek, Mesih bowaq bolup tughulghan künide exlaq jehetide mukemmel we pütünley gunahsiz bolghanidi, emma Uning tartqan barliq azab-oqubetliri nuqtisidin mundaq dések bolidu: — 

(a) U pütün insaniyetke kahin bolushqa heqiqiy chüshenchige ige bolghan (5:7-9ni körüng). Biz köp ehwallarda insanlar uchrighan azab-oqubetler we balayi’apetlerni, shundaqla némishqa Xudaning melum ishlarning béshimizgha chüshüshige yol qoyghanliqini chüshendürüshke ajizliq qilimiz. Lékin Mesihning tartqan azab-oqubetliridin biz yene shuni éytalaymizki, bundaq ishlarni Xudaning Oghli Öz béshidin ötküzgen bolghachqa, xuddi Xuda bu ishlarni Öz béshidin ötküzgendek derd-elemlirimizni pütünley chüshinidu.


(e) Mesihning Golgotada XudaAtisigha qurbanliq süpitide sunghan sap-ghubarsiz exlaqi bolsa pütünley sinaqtin ötküzülgen sap-ghubarsizliqi idi. Undaq bolmighanda biz (yaki perishtiler, asmandiki hoquq-küchlermu) uning toluq gunahsizliqini qandaqmu bilettuq?


(b) U tartqan azab-oqubetler arqiliq jamaet rohta «nikahlanghan qiz süpitide» özige baghlanghanidi. Bundaq «mukemmellik» Adem’atimizning «mukemmelleshtürülgenliki» yaki «toluqlanghanliqi»dek bolghan, dégili bolidu. Chünki Adem’atimiz «kem-kutisiz» yaritilghan bolsimu, biraq Xuda u toghruluq: «Ademning yalghuz turushi yaxshi emes, Men uninggha layiq bir hemrah-yardemchi yaritimen» dédi («Yar.» 2:18). Andin Hawa’animiz uning béqinidin élinip uninggha qoshulghanidi. Ular ikkilisi shu chaghda Xudaning «téximu mukemmel» obraz-süriti bolghanidi. Mesih mushuninggha oxshash yolda, Xuda teripidin jamaetning Özige baghlandurulushi bilen «mukemmeleshtürülgen» yaki «toluqlandurulghan» (Ef.» 5:22-33nimu körüng).


3:7-4:13 «Xudaning aramliqi» we «shabat küni»

Bezi négizlik sözler

Xuda Israilni Misirdiki qulluqtin qutquzush bilen birge ulargha hemmidin awwal tapshurghan belgilimilerning biri «shabat küni» idi. Bu emeliyette «shenbe küni» bolup, heptining yettinchi küni idi (ibraniy tilida «shabat»ning birinchi menisi «toxtash» bolup, u yene «yette» dégen söz bilen munasiwetlik). Bu künde Israillarning dem élishi ulargha Xudaning ularni qulluqtin azad qilghanliqini eslitetti. Adette qul üchün héchqandaq «dem élish küni» bolmaydu; qulning hayati her künning yigirme töt saitide xojayinining ilkide bolup, igisi qachanla, néme buyrusa, derhal emel qilishi kérek bolidu. Emdi hazir Israillarda chong özgirish boldi: —


«Yettinchi küni Perwerdigar Xudayinggha atalghan shabat künidur; sen shu küni héchqandaq ish qilmaysen; meyli sen yaki oghlung bolsun, meyli qizing, meyli qulung, meyli dédiking, meyli buqang, meyli éshiking, meyli herqandaq bashqa ulighing, yaki sen bilen bir yerde turuwatqan musapir bolsun, héchqandaq ish qilmisun; shuning bilen qulung we dédiking sendek aram alalaydu. Sen özüngning eslide Misir zéminida qul bolghanliqingni, Perwerdigar Xudaying küchlük qoli we uzatqan biliki bilen séni shu yerdin chiqarghanliqini ésingde tut; shu sewebtin Perwerdigar Xudaying sanga shabat künini tutushni emr qilghan» (Tewrat, «Qan.» 5:14-15).


Shabat küni ularning hazir Xudaning qutquzushi bilen qul emes, belki azad ademler ikenlikige esletme idi.

Xudaning shu qanunliri astida barliq ademler, jümlidin qullarmu dem élish künidin behrimen bolghanliqi qiziq ish emesmu? Bügünki künde dunya boyiche «yette künlük hepte» hemme mediniyettin dégüdek orun alghan, köpinchi ademler (qaysi étiqadtin bolushidin qet’iynezer) her hepte bir künlük dem élishtin behrimen bolidu. Bu köp ellerning Tewrat-Injilni oqup shulardin Xudaning insanning aman-ésenliki we salametlikini qoghdaydighan tapshuruqlirida bolghan danaliqini chüshinishidin kelgen wasitilik netijisidur.

Rebbimiz Eysa: «Insan shabat küni üchün emes, shabat küni insan üchün békitilgen» — dédi («Mar.» 2:27). Insanlarning Xuda teripidin aram élishi zörür qilip shekillendürülgen. Kishiler qullardek heptide yette kün ishlewerse ularning salametliki shu derijide buzuliduki, dawamliq ishlishi mumkin bolmay qalidu. Xudaning sözidin shu xulasige kélimizki, Mesihke baghlighan étiqadchilarning herbiri öz salametlikini közlep qerellik dem élish aditini yétildurushni nishan qilishigha toghra kélidu. Köpinchi ademlerning heptide bir kün ish-xizmitidin toxtash imkaniyiti bolushi mumkin. Biraq heptining qaysi küni bolushi muhim emes.

Hemmimiz Yehudiy xelqige ularning Xudaning bu danaliqini Tewratta saqlap qalghanliqi (bezi waqitlarda ulargha bekmu qollaysiz bolsimu), shundaqla pütkül dunyagha menpeet yetküzgenliki üchün minnetdar bolushmiz lazim.

Biraq «Xudaning aramliqi» we «shabat küni» dégen bu ishning buningdinmu chongqur ehmiyiti bar. 


Israillar Xuda teripidin Misirdiki qulluqtin qutquzulup, chöl-bayawandin sergerdan bolup kézip ötüwaqtinida U Musa peyghember arqiliq ulargha kelgüsidiki «aramliq» toghrisida sözligen. Mesilen, «Qan.» 12:9-10: —

«Perwerdigar Xudayinglar silerge béridighan aramliq hem mirasqa téxi yétip kelmidinglar. Biraq siler Iordan deryasidin ötüp, Perwerdigar Xudayinglar silerge miras qilip béridighan zémingha olturaqlashqandin kéyin, shundaqla U silerni etrapinglardiki barliq düshmenliringlardin qutquzup aram bergendin kéyin, siler aman-ésen turghanda,...» dégendek.


Shübhisizki, xalayiq mushu sözni anglapla «aramliq» belkim «sergerdan bolushimiz axirlishidighanliqini körsitidu» dep derhal oylap qélishi mumkin idi. Musa peyghember ölgendin kéyin Yeshua peyghember ulargha bashlamchi bolush rolini zimmisige élip ularni Xuda wede qilghan «Qanaan» zéminigha yéteklep bérip, shu yerdiki butperes el-yurtlarni heydiwetti. Umu ulargha Xuda aramliq bergenlikini tilgha aldi. Mesilen, Tewrat «Yeshua» qismida: «Perwerdigar Israilgha etraptiki barliq düshmenliridin aramliq bérip uzun waqittin kéyin...» — dep xatirilengen (23:1).

Bu söz töt yüz yildin kéyin Sulayman padishah muqeddes ibadetxanini qurghandin kéyin uning teripidin qaytilanghan: —

«Wede qilghinidek Israilgha aramliq ata qilghan Perwerdigar mubareklensun; Öz quli Musa arqiliq qilghan güzel wediliridiki bir sözmu emelge ashurulmay qalmidi» («1Pad.» 8:56).

Emdi hazir mulahizimizni dawam qilayli: —


«Ibraniylargha yézilghan xet»tiki «shabat küni» we «Xudaning aramliqi» toghruluq telim


Muellip birnechche muhim nuqtini ayan qilishqa tirishidu: —


(1) Xuda Zeburdiki 95-küyde Dawut peyghember arqiliq Öz xelqige «Awazimni anglighaysiler» we shundaq qilip «Aramliqimgha kirsenglar idi» dep murajiet qilghan.


(2) Bu söz Israillar chöl-bayawanda sergerdan bolup yürgende könglide «aramliq»ni oylighinidin töt yüz yil kéyin ulargha éytilghan. Shuning üchün ibraniy étiqadchilargha bu xetni yazghan muellip reddiye bergüsiz mentiq bilen körsetkendek: «Eger Yeshua peyghember Israillarni aramliqqa kirgüzgen bolsa idi, Xuda kéyin yene bir aramliq küni toghruluq démigen bolatti».


Emdi Israillar hetta Dawut peyghemberning dewridimu bu «aramliq»qa kirmigen bolsa, uning néme menisi bar bolidu? U «düshmenliringlardin aram élish» dégendin ziyade artuq ishni körsetken we körsitidighan bolsa kérek.


(3) «Ibraniylargha»da muellip diqqitimizni Xudaning alemni yaritish jeryanigha we «yettinchi (shabat) küni»ge qaritip «Xudaning aramliq» déginining chongqur menisini échip béridu (4:4). Xudaning alemni yaratqandin kéyin «aram élishi» charchap ketkenliki tüpeylidinmu? Emdi «Xuda aram aldi» dégen zadi qandaq ish? U Özi hemme nersini yaratqandin kéyin, Özining ijad qilghanliridin «rahetlinip» huzur élishini körsetmemdu? Tewrat «Yaritilish» dégen qismini oqughanséri, mesilen, 1:4, 10, 18, 21, 25 we bolupmu 31de del bundaq ish puritilidu: — «Xuda hemme yaratqinigha qarap turdi, mana ularning hemmisi intayin yaxshi idi». Insan «Xudaning obrazi boyiche yaritilghan» bolup, birer ijadiyetni barliqqa keltürgendin kéyin, uningdin huzur élip oxshashla «aram almamdu»? Buninggha yene ispat bolup «Mis.» 31:17nimu körüng: «Chünki Perwerdigar alte kün ichide asman bilen zéminni yaritip, yettinchi künide aram élip rahet tapqanidi».

«Xudaning aramliqi» uning jismaniy jehette «charchighini»din eslige kélishi emes, belki ibraniy tilidiki «shabat» dégen sözning menisini öz ichige alghan huzurlinishni körsitidu. «Shabat»ning birinchi menisi «toxtash», uning «aram» dégen menisimu bar (ibraniy tilida «aram» dégen söz «nuxam» bilen bildürülidu. Bu sözdin «Nuh» dégen isim chiqidu («Yar.» 5:29ni körüng).


(4) «Ibr.» 4:10de Muqeddes Roh bizge «Xudaning aramliqi», shundaqla heqiqiy aramliq toghrisida tebir bérip menisini mundaq roshen qilidu: —«Xudaning aramliqigha kirgüchiler xuddi Xuda «Öz emel-ishliridin aram alghan»dek, özlirining ishliridin aram alidu».


Emdi «Xudaning aramliqigha kirish» töwendikidek ikki ishni öz ichige alidu: —


(1) Öz emellirimizdin toxtash; 6:1din biz uningsiz barliq emellirimizning «ölük emeller» yaki «ölük ishlar» bolidighanliqini öginimiz.


(2) Barliq yollirimiz, oylirimiz, hayatimizni Xudaning qoligha tapshurushimiz lazim; u chaghda U bizde ishleshke bashlaydu. Biz bolsaq bizning öz ejrimizdin emes, belki (Adem’atimiz mewjut bolghan birinchi künide bolghandek) Xudaning ejridin huzurlinishqa bashlaymiz. Lékin biz huzurlinidighan «Xudaning ejri» hazir Uning alemni yaritish ejridin köp ashqandur. Chünki Xudaning pütkül alemni yaritishi peqet sözi bilen élip bérildi. Lékin hazir biz üchün «yéngi yaritilghuchi» bardur. U bolsa Mesihning kréstlengende azab tartishidin bolghan shereplik netije-ejridur. Uning shu yerde towlap «Tamam boldi!» dégen jakar sözige qarang («Yh.» 19:30). Berheq, qedirlik oqurmen, özingiz Mesihning ejir-ghelibisidin huzurlinish aramliqigha kireleysiz; sizmu rosul Pawlus bilen: «Men Mesih bilen bille kréstlengenmen, lékin mana, yashawatimen! Lékin yashawatqini men emes, belki mende turuwatqan Mesihdur. We méning hazir etlirimde yashawatqan hayat bolsa, méni söygen we men üchün Özini pida qilghan Xudaning Oghlining iman-étiqadidindur» — U Özi hazir mende ish köridu» dégüchi bolisiz («Gal.» 2:20). Shuninggha oxshash, muellip mushu yerde «Shabat künidiki bir aramliq Xudaning xelqini kütmekte» dep élan qilidu.


«Kol.» 2:17de rosul Pawlus Tewrattiki barliq belgilimilerni, jümlidin «shabat küni» toghrisidiki belgilimini Mesihde kelgüside bolidighan réalliqning «bésharetlik kölengge»si dep élan qilidu. Bu söz intayin heyran qalarliq bayan bolsimu, uninggha ishinishimiz kérek; chünki bu Pawlusning özining sözi emes, belki Xudaning sözidur. Démek, Musa peyghember arqiliq «shabat küni» békitilgendin buyan (buningdin 3500 yillar burun) pütkül Yehudiy xelqi hazirqi zamandiki bizlerni dep shu künde (her shenbe künde) qolayliq bolsun qolaysiz bolsun aram élish prinsipida ching turup kelgenidi; Xudaning ularning aramigha bolghan meqsiti, «Mesihde bolghan aramliq»ni körsitishtin ibaret idi.


Biz yene Yeshaya peyghemberning Israilgha shabat küni toghruluq éytqan munu sözlirini oqusaq belkim shabat künining Israilgha nisbeten bolghan ehmiyiti toghrisida téximu chongqur uqumgha érisheleymiz: — «Eger sen «shabat»  (aram élish) künide qedemliringni sanap mangsang,

Yeni Méning muqeddes künümde özüngningki könglüngdikilerni qilmay,

Shabatni «xushalliq»,

Perwerdigarning muqeddes künini «hörmetlik» kün dep bilseng,

Hem uni hörmetlep,

Öz yolliringda mangmay,

Öz bilginingni izdimey,

Quruq parang salmisang,

Undaqta sen Perwerdigarni könglüngning xushalliqi dep bilisen,

Hem Men séni zémindiki yuqiri jaylargha mingüzüp mangdurimen;

Atang Yaqupning mirasi bilen séni ozuqlandurimen» 

— Chünki Perwerdigar Öz aghzi bilen shundaq söz qildi» («Yesh.» 58:13-14)


Mushu sözni rohiy jehettin Mesihde bolghan nijatimizgha tetbiqlisaq shundaq dégili boliduki, Mesih bizning hayatimiz bolsila, meyli biz jismaniy jehette emgek qilayli, intayin aldirash bolayli yaki yéngilinayli étiqadchi kishi üchün «Her küni shabat küni bolidu!». Démek, sirttin qarighanda aldirash bolsaqmu ichki dunyayimizda biz Uning alaqe-hemrahliqida bolghach her küni aramliqta turmaqtimiz. Chünki «Ish körgüchi we yashighuchi Udur, Men emes» («Gal.» 2:20). Manga nisbeten bügün «bir shabat küni» bolsa emdi Xuda méning toghramda Yeshaya peyghemberning sözi bilen: «Sen derweqe öz yolungda mangmaywatisen, özüngning bilginini qilmaywatisen, quruq parang salmaywatisen (démek, derweqe Méning yolumda méngiwatisen)» — dégüchi bolidu we shuning üchün u mundaq wede qilidu: —


«Sen Perwerdigarni könglüngning xushalliqi dep bilisen,

Hem Men séni zémindiki yuqiri jaylargha mingüzüp mangdurimen;

Hem atang Yaqupning mirasi bilen séni ozuqlandurimen. 

...Perwerdigar shundaq dégen!» (Yesh.» 58:14).


Bu némidégen ulugh miras-he!

Emdi étiqadchilar «shabat küni» (shenbe küni» (yaki uning ornini basqan bolsa yekshenbe küni)ni «dem élish» süpitide tutushi kérekmu? Eger bu soalni qoysaq, bizning Mesihning biz üchün qilghan ulugh ishini, shundaqla «Ibraniylargha»ning muellipining uning toghruluq bolghan telimlirini téxi chüshenmigenlikimizge ispat béridu. Rosul Pawlusning bu témida éytqan sözlirini «Kol.» 2:16-17din neqil keltüreyli: —


«Emdi héchkimning yémek-ichim, héyt-bayramlar, «yéngi ay» yaki shabat künler jehetliride silerning üstünglerdin höküm chiqirishigha yol qoymanglar; bu ishlar bolsa bir kölengge, xalas; uning jismi bolsa Mesihningkidur!»


Shabat küni (shundaqla Xuda Israilgha békitken kaléndardiki bashqa barliq alahide ibadet héytlirimu) bizge bir «kölengge»dur; lékin mushu künlerning «jismi» bolghan Mesih bizde bolghaniken, étiqadchilarning shabat (shenbe) küninila emes, herqandaq bir künni alahide tutushi kérek emes. Bu prinsip yekshenbe küni (bezi étiqadchilar «yekshenbe küni shabat künining ornigha qoyulghan» dep telim béridu), «rozhdéstwa» («milad héyti»), «pasxa héyti» we barliq «Mesihiy héytlar»ni öz ichige alidu. Shuning üchün «héchkimning héyt-bayramlar, «yéngi ay» yaki shabat künler jehetliride silerning üstünglerdin höküm chiqirishigha yol qoymanglar» — Démek, héchkimning mesilen, «Sen shenbe künini «dem élish küni» süpitide tutushung kérek» yaki «Sen biz bilen bille rozhdéstwa bayrimi tebriklimiseng bolmaydu» dégendek sözlirige yol qoymasliqimiz lazim. Bundaq sözni qilghanliq Mesihde bolghan erkinlik inawetsiz qilinghinigha barawerdur («Kolossidikilerge»diki «qozumche söz»imizni körüng).


Tarixiy ispat barki, Rim impériyesi dewride (bolupmu impériye hökümiti étiqadchilargha ziyankeshlik qilghan mezgillerde) «Mesihge baghlanghanlar daim dégüdek yekshenbe küni tang seherde yighilip, shu künide Mesihning ölümdin tirilishini tebriklep ibadet qilishatti» (Mesih yekshenbe künide tirilgen). Bu künlerdin kéyin, «Qeyser» impérator «Men xristian bolay» dep hemme ademni butpereslikni tashlap «xristian bolush»qa mejburlimaqchi bolup pütkül Rim impériyesi «xristianlashqan»idi. Buning bir netijisi, yekshenbe küni impériye boyiche dem élish küni dep békitilgen. Kéyin, dunya boyiche köp bashqa eller ularni ülge qilip oxshash shu künni dem élish küni qilip békitken. Emma bu bir békitilgen adet, xalas. Injildiki héchqandaq yerde «yekshenbe küni «dem élish küni»dur» dégen körsetme mewjut emes.


Elwette, herqaysimiz xalisaq herqandaq künni özimizge alahide dua qilish, ibadet qilish, tebriklesh küni yaki shuningdek peqet dem élish küni qilip tallap békitish erkinlikimiz bar. Rosul Pawlusning «Rim.» 14:1-17de (xatirilengen) bu ishlar toghrisiki roshen körsetmilirini körüng. Eysa Mesihning jamaitide yémek-ichmek yaki alahide birer küni üstide héchqandaq talash-tartish qet’iy bolmisun; bundaq mesililer herbir étiqadchi pütünley öz wijdanida Xuda aldida hel qilish kérek bolghan ish, xalas. 


Axirida yuqiriqi éytqinimizni qaytilaymizki, «Insanlarning Xuda teripidin aram élishi zörür qilip shekillendürülgen». Xudaning sözidin élinghan omumiy prinsiplargha asasen shundaq qaraymizki, Mesihde bolghan her ishengüchi özining aman-ésenliki we salametlikini dep özige qerelide jismaniy aram élish aditini békitishke köngül bölüshige toghra kélidu. Biraq buning qaysi waqitlarda yaki qaysi künlerde bolushi muhim emes. Bu ish herbirimizning öz alahide ehwalimizgha qarap Xudadin danaliq we körsetmini izdesh arqiliq hel qilidighan bir ishtin ibarettur.


6:1-2 

«Shuning üchün, Mesih toghrisidiki deslepki asasiy telimde toxtap qalmay, — yeni qaytidin «ölük ishlar»din towa qilish we Xudagha étiqad baghlash, chömüldürülüshler, «qol tegküzüsh», ölgenlerning tirildürülüshi we menggülük höküm-soraq toghrisidiki telimlerdin ul salayli dep olturmay, mukemmellikke qarap mangayli».

Mushu yerde bu «asasiy telimler»din ikkisi üstide azraq toxtilimiz: —


(1) «Chömüldürülüshler toghrisidiki telim»

Pawlusning «birla chömüldürülüsh bardur» dégini üstide «Efesusluqlargha»diki «qoshumche söz»imizni hemde «Sünnet we chömüldürülüsh» üstide «Kolossiliklerge»diki «qoshumche söz»imizni körüng. Muqeddes yazmilarda tilgha élinghan «chömüldürülüshler» töwendikidek: — 


(a) Yehya peyghember yürgüzgen towa qilish hemde kélidighan Qutquzghuchigha bolghan étiqadni bildürüsh üchün (sugha) chömüldürüsh.

(e) Yehya peyghemberning Eysa Mesihni chömüldürüshi («Matta»diki «qoshumche söz»imizni körüng).

(b) Eysa Mesihning muxlisliri Öz namida yürgüzgen étiqadchilarni (yene towa qilish hemde kélidighan Qutquzghuchigha étiqadini ipadilesh üchün) sugha chömüldürüsh («Yh.» 3:22, 4:1-2).

(p) «Rosullarning paaliyetliri»de xatirilengen, étiqadchilarning Reb Eysa Mesihge étiqadini bildürüsh üchün Uning namida bolghan chömüldürüsh (yeni «Ata, Oghul we Muqeddes Rohning nami bilen sugha chömüldürüsh («Mat.» 28:19 we izahatni körüng). Bu sugha chömüldürülüsh arqiliq insanlar Xudadin Özining ulugh «Muqeddes Rohqa chömüldürülüshi»ni ötünidu. 

(t) «Muqeddes Rohqa we otqa chömüldürülüsh» («Mat.» 3:11, «Mar.» 1:8,  «Luqa» 3:16, «Ros.» 8:5-8, 2:38)

(j) Mesihning azab-oqubet, ölüm we gunah ichide chömüldürülüshi («Mar.» 10:38-39, «Luqa» 12:49-50). Bashqa chömüldürülüshlerning hemmisi buni asas qilghan («Ef.» 4:5).


(2)  «Qol tegküzüsh»

Oqurmenler Tewrattin tépilidighan «qol tegküzüsh»ke dair misallardin shu yerdiki muhim chüshenchining «bir bolush» yaki «bir salahiyitide bolush» dégen menide ikenlikini köreleydu. Köpinche waqitlarda qurbanliq qilghuchi (meyli addiy puqra bolsun yaki kahin bolsun) qurbanliq bolghan haywanning béshigha qolini tegküzüp («Law.» 1:4, 3:2, 4:4, 4:15, 4:24, 8:14, 16:21, «Chöl.» 8:12, «2Tar.» 23:29) Xudagha: «Bu haywan méning ornumda (sanga ibadet qilish, rehmet éytish, gunahlirimni tilesh üchün) köydürülsun» deydu. Gunahlirini tilesh üchün bolghan qurbanliqlarni sunghanda qurbanliq qilghuchi uninggha qol tegküzgende bezide yene «Méning gunahlirim bu haywanning üstige qoyulghan» dep gunahlirini Xuda aldida iqrar qilatti.

Injil dewride bolsa «qol tegküzüsh»ning muhim chüshenchisi «bir bolush» menisidimu bolidu. Biraq Injilda qol tegküzgüchi qol tegküzülgen kishige «Bu ademning hajetliri méningki bolghandek bolsun» dep uning ornida dua qilishni bildürüsh üchün shundaq qilidu. Reb Eysa daim dégüdek késel ademler üchün dua qilghinida («Mat.» 8:3, 20:34, «Mar.» 5:23, 6:5, 8:23-25) we balilargha bext tiliginide üstige qol tegküzgenlikini körimiz. Uning muxlislirimu oxshash ishni qilatti («Mar.» 6:13, 16:18). Jamaet ichide késel bolghanlar üchün dua qilinghanda, may sürüp mesihlesh bilen («Yaq.» 5:14) qol tegküzüshke toghra kélidu. Jamaetning sugha chömüldürülgen kishilerge Muqeddes Rohning chömüldürüshini tiliginide, ulargha «qol tegküzüsh» «Silerning ornunglarda bolup silerge Muqeddes Rohni tileymiz» dégenni bildüridu («Ros.» 8:15-17, 9:17, 19:6). Alahide xizmetke ayrilghanlar üchün üstige «qol tegküzüsh» «I Reb, bular bizning ornimizda xizmet qilmaqchi, biz Séning aldingda ularning xizmettiki barliq hajitidin chiqqaysen dep dua qilimiz» dégenni bildüridu («Ros.» 6:6, 13:3, 14:23, «1Tim.» 4:14, 5:22, «2Tim.» 1:6).


6:6  Étiqadtin chékinip ketkenler qaytidin towa qilalamdu?

«Chünki eslide yorutulup, ershtiki iltipattin tétighan, Muqeddes Rohtin nésip bolghan, Xudaning söz-kalamining yaxshiliqini hem kelgüsi zamanda ayan qilinidighan qudretlerni hés qilip baqqanlar eger yoldin chetnigen bolsa, ularni qaytidin towa qildurush hergiz mumkin emes. Chünki ular öz-özige qilip Xudaning Oghlini qaytidin kréstlep reswa qilmaqta».


Mesihge étiqad baghlighan andin étiqadidin ténip ketken yaki éghir exlaqsizliqqa tiyilip chüshkenlerdin bu sözlerni oqup manga zadi Xudaning yénigha qaytidighan yol barmidu dep qorqidighan köp ademler bolghan we bolmaqta. Bundaq ehwalda adem qattiq qorqmisa, u uchigha chiqqan exmeq, elwette. Biraq bu sözlerni xettiki aldi-keyni mezmumlar bilen teng oqup chüshinishimizge toghra kélidu. Ésimizde barki, ushbu mektup «öz yurtining qélipigha qaytidin chüshüp, «kona ehde» boyiche ibadetxanigha qaytip shu yerde Tewratta telep qilinghan qurbanliqlarni sunushqa mejburlinip türlük bésimgha uchrap kelgen ibraniy étiqadchilargha yézilghan. Ular shu bésim astida tewrinip qalghanliqi töwendikidek ikki sewebning biridin yaki ikkisidin bolghan: —


(1) Xudaning heqiqeten Lawiylargha tapshurghan qurbanliq tüzümini emeldin qaldurghanliqigha, shundaqla Mesihning tartqan azab-oqubetliri heqiqeten «axirqi birdinbir qurbanliq» ikenlikige bolghan guman;


(2) Étiqad tüpeylidin öz yurtdashliridin bolghan ziyankeshlikke yaki chetke qéqilishqa berdashliq bérishni xalimasliqi. Shübhisizki, beziliri: «Ibadetxanigha bérip, qurbanliqlarni sunushtin toxtimisam, lékin könglümde Mesihge yoshurun ishensem, héchkim étiqadimni bilmise boliwéridu; hemmeylen méni özidek «ixlasmen Yehudiy» dep qaraydu» dégendek oyda bolatti.

Birinchi mesile üstide muellip gumanlarni yoqitip, kem dégendimu alte terepte Mesih Xudaning burun kelgen barliq xizmetkarliridin cheksiz üstünlükte turghanliqini, uning qurbanliqi derheqiqet «axirqi qurbanliq» ikenlikini körsitidu.

Ikkinchi nuqtida (yurttikilerdin qorqush) bolsa, ulargha insanlargha nésip qilinip chüshürülgen eng yüksek chaqiriqtin chékingenler yéngi ehdide yetküzülgen méhir-shepqetke layiq emes dep körsitip éniq agahlanduridu. 11-babta u peyghemberlerning hemmisi dégüdek we étiqad yolida «yol bashlamchi» bolghan Xuda ehli hetta öz yurtdashliri teripidinmu chetke qéqilip ziyankeshlikke uchrap kelgenlikini körsitidu. U intayin ochuq-yoruq sözler bilen ene shundaq «yurttikilerdin qorqush»ta bolup, ularning hörmitige érishey dep koniliq boyiche qéliplishishni peqet «gunahlar ichidiki lezzetlerdin waqitliq behrimen bolush» dep eyibleydu (11:25). Özining gunahlirini tilesh üchün Musagha chüshürülgen qanun boyiche békitilgen qurbanliqlarni sunuwergenler xatalishipla qalmay, belki Mesihning qurbanliq emelige dagh keltürüp uni haqaretligenge barawer ish qilghan bolidu; chünki ularning sunghan qurbanliqliri (qoy-kala qatarliqlar) del shu ishning özi bolidu. Bu: —


(1) Mesihning gunahkarlarni qutquzush emel-xizmiti téxi tügmidi déyish;


(2) Xudaning emeldin qaldurghinini yenila ching tutup, Mesihning qurbanliqila kupaye bolmaydu dep Uningdin ténish. Muellipning sözi boyiche bolghanda: «Ular Xudaning oghlini qaytidin kréstlep reswa qilmaqta».


Shunga muellipning dégini «Xudaning yénigha qaytish yoli mewjut emes», dégenlik emes, belki ular Mesihning qéshigha qaytay dése kona tüzümdin hem uningdiki qurbanliqtin qet’iylik bilen qol üzüshi, shundaqla yurttin kelgen xarliq we ziyankeshlikke qarita Mesihning bularni közge ilghuchiliki yoq déginidek berdashliq bérishi kérek idi (12:1-2).


7:3 

«Uning atisi yoq, anisi yoq, nesebnamisi yoq, künlirining bashlinishi we hayatining axirlishishi yoqtur, belki u Xudaning Oghligha oxshash qilinip, menggülük kahin bolup turidu»


Melkizedek dégen kishi toghruluq heyran qalarliq bu bayangha qarap uni zadi kimdu, dep qélishimiz mumkin. Diqqet qilimizki, muellip «uning ata-anisini körsitidighan nesepnamisi yaki tughulush xatirisi yoq» dégen emes, belki uning héchqandaq ata-anisi yaki tughulush ishi yoqluqini ochuq deydu! Uning Ibrahim bilen körüshüshke chiqqan chaghdiki weqening xatirisini qaytidin oqung. U héchqandaq tonushturulush yaki chüshendürülüsh bolmighan halda tarix sehipilirige kirip kélidu. Biraq Ibrahim ikkilenmey uning kahinliqini tonup yétidu we uning özi üchün bext tiliginini qobul qilidu. «Shübhisizki, bext tiligüchi bextke érishküchidin üstündur» (7:7).


Uning heqiqeten «künlirining bashlinishi we hayatining axirlishishi yoq» dégenlikning menisi shübhisizki, Xuda Özi menggülük bolghandek umu menggülüktur. Shunga biz shu birla xulasige kélishimiz toghridurki, Melkizedek Reb Eysaning tughulushidin ilgiriki Uning bir körünüshi idi. Tewratta Uning mushundaq ayan bolushliri bayan qilinghan xatirilerdin birnechche misal bar. Mesilen, U «Perwerdigarning Perishtisi» yaki «Perwerdigarning qoshunining Serdari» süpitide körüngende — «Perwerdigarning Perishtisi» xuddi Xuda Özi sözligendek sözleydu hemde Uninggha Xuda dep ibadet qilinidu we U shundaq ibadetni qobul qilidu. Mesilen, «Yar.» 16:6-13, 18:1-33, 22:11-19, «Yeshua» 5:13-6:5, «Hak.» 2:1-4, 6:11-24, 13:1-23, «Mik.» 5:1-2. «Zek.» 12:8ni körüng. Melkizedek dégen isimning menisi: — «..birinchidin «Heqqaniyet Padishahi»... we u «Salémning padishahi»mu bolup, menisi «Amanliq padishahi» dégenlik». Bu bayan toghruluq oylisaq, bundaq ataqlar bilen atilidighan peqet birdinbir zat bar — U Reb Eysa Özidur. Shunga biz «Melkizedekning kahinliq tüzümi boyiche» yaki «tipi boyiche» peqet ikki kahin bar, ular ikkisini emeliyette bir zat dep ishinimiz. Bu zat bolsa Melkizedekning salahiyitide körünüp, Özining «kahinliq tüzüm»ini békitkendin kéyin, Özi kélip mushu tüzümdiki ikkinchi, shundaqla axirqi «menggüge kahin bolghan» Reb Eysa Özidur.


10:19-20 

«Shuning üchün, ey qérindashlar, Eysaning qéni arqiliq eng muqeddes jaygha kirishke jür’etlik bolup, (U bizge échip bergen, ibadetxanining perdisidin (yeni, Uning et-ténidin) ötidighan shu yipyéngi, hayatliq yoli bilen)...»


Bu ayettiki «perdisi (yeni, uning et-téni)» dégen bayan bizge Eysaning özi toghruluq chongqur bir chüshenchini échip béridu. Uning ölidighan deqiqide ibadetxanidiki «muqeddes jay» we «eng muqeddes jay» otturisidiki (10 santimétr qélinliqta) perdining üstidin tégigiche yirtilip ketkenlikini esleymiz («Mat.» 27:51). Bu ish arqiliq héchqandaq shübhe qalmayduki, Xuda Mesihning ölümi arqiliq Özining biwasite huzurini biraqla échiwetkenlikini körsetken. Buningdin ilgiri peqet bash kahin yilda peqet melum bir künila «perde arqiliq» eng muqeddes jaygha kireleydighan birdinbir adem idi. «Biraq, «eng muqeddes jay» dep atalghan ikkinchi bölümge peqet bash kahin yilda bir qétimla kiridu. Kahin u yerge öz gunahliri we xelqning nadanliqtin ötküzgen gunahliri üchün atalghan qurbanliq qénini almay kirmeydu» (9:7).


Yer yüzidiki ibadetxanining perdisi Mesihning téni biz üchün yirtilghandek yirtilghan. Muqeddes «ibadet chédiri» bolghan dewrde we kéyin Sulayman padishahning dewridiki ibadetxanidimu perde keynide Xudaning eyni shan-sheripi (ibraniy tilida «shékeynah») julalinip parlap turatti («Mis.» 40:34-38, «2Sam.» 6:2, «1Pad.» 8:1-12, «2Pad.» 19:15, «1Tar.» 13:6, «2Tar.» 5:5-14, «Zeb.» 80:1, 99:1, «Yesh.» 37:16ni körüng). Musa peyghember Xudaning huzurida turup chiqqandin kéyin («Mis.» 34:29-30) xelq uning Xudaning eks étilidighan sheripi bilen parlaydighan chirayigha qarashqa berdashliq bérelmeydighanliqi üchün, ularning turup Xudaning sözini anglishigha imkaniyet yaritish üchün chirayining üstige perde tartishi kérek idi (33-35).


Muqeddes ibadet chédirining perdisi we hetta chédirning özimu shu rolni oynaytti. Eger Xuda toluq shan-sheripi ichide arimizda ayan bolghan bolsa, gunahsiz bir insan Uninggha qariyalmaytti, lékin hemmimiz gunahkar bolghandin kéyin bu körünüshke qandaqmu qariyalaymiz? Insan quyashqa qarap turalamdu? Shuninggha oxshash, ibadet chédiri Xudagha nisbeten (1) Öz xelqi Israilning otturisida (shan-sheripini perdiligen halda) turushigha yar bergen; (2) Israil xelqining kahinliq tüzüm, shundaqla qurbanliqlar arqiliq Özige yéqinlishishigha imkaniyet bergen. Eysa tughulghdanda rosul Yuhanna mundaq bayan qilidu: ««Kalam» insan boldi hem arimizda makan qilip (grék tilida «chédir tikip) yashidi. U méhir-shepqet we heqiqetke tolghan bolup, biz Uning shan-sheripini, yeni Atimiz Xudaning birdinbir yégane Oghlining shan-sheripini körduq» («Yh.» 1:14). Xudaning shan-sheripi bir insanda mujessemleshti; Yuhanna we uningdek Mesihge egeshkenlermu Xudaning shan-sheripini «kötüreligüdek derijide» körüshke nésip idi. Démisekmu, ular körgen shan-sherep peqet iman-étiqad baghlighanlargha échildi. Xuda Eysani muxlisliri aldida shan-sherep bilen ulughlighan waqti buninggha bir misal bolidu («Mat.» 17:1-13) lékin yene bashqa waqitlarda Eysa «sirtqi parlaqliq»i bilen körünmigini bilen, muxlisliri Uning ichidiki büyük shan-sheripini roh-qelbide körüp yetken (mesilen, «Yh.» 2:1-11, bolupmu 11-ayetni körüng).


Muellipning köz aldimizdiki mushu ayette «perdisi (yeni, uning et-téni)» déginidin biz Mesihning shan-sheripi (shuningdek Xudaning shan-sheripi)ning insangha ayan qilinghan eng ulugh namayendisi bolsa, del U tartqan azab-oqubetler we ölümide Uning téni, yeni «perde»ning yirtilghinida bolghan, dep qaraymiz. Mushu yol bilen Xudaning huzurigha kiridighan yol bizge échilghan, shundaqla mushu yol bilen Xudaning tengdashsiz, hemmidin üstün turidighan muhebbitining cheksiz shan-sheripining chongqur tégilirini köreleydighan bolduq! Uning «ademning bilip yétishidin hessilep éship chüshidighan» bu muhebbiti bilen U «héch gunah ötküzmigen» Öz yégane Oghlini «bizni dep gunahning özi qildi; meqsiti shuki, bizning Uningda Xudaning heqqaniyliqi bolushimiz üchündur». Hemdusana! 


10:22 

«Dillirimiz wijdandiki bulghunushlardin sépilish bilen paklanghan we bedinimiz sap su bilen yuyulghandek tazilanghan halda étiqadning toluq jezm-xatirjemliki we semimiy qelb bilen Xudagha yéqinlishayli!»


Bu ayet üstide qisqiche toxtalghumiz bar. «Bedinimiz sap su bilen yuyulghandek tazilanghan halda» dégen ibare néme ishni körsitidu? U ibadet aldida ténimizni yuyush yaki ghusul qilish kérek dégenlikmu? Rebbimiz Eysa Mesihning bundaq ishlar toghruluq bolghan telimi tolimu roshendur. Xuda insanning sirttiki pakizliqigha anche köngül bölmeydu («Mar.» 7:1-23ni körüng), belki insanning ichki dunyasigha daim qaraydu. Duadin burun qolini yughan, emma köngli napak kishining duasi Xuda aldida qet’iy qobul qilinmaydu. Shunga mushu yerde muellip héchqandaq jismaniy yuyush yaki jismaniy «sap su»ni körsetkini yoq. Ayette u yene «dillirimiz ... sépilish bilen paklanghan»ni tilgha alidu; lékin bu sépilish sirttiki ish emes, belki insan qelbide (Muqeddes Rohning Mesihning qénini qelbimizge tetbiqlishi arqiliq) yüz béridighan ish. Shuninggha oxshash «ténimiz yuyulghan halda» «sap su» dégen ibariler köchme menide bolidu. Shübhisizki, uning közde tutqini eslidiki Lawiyliq kahinlarning Xudagha yéqinlishish yoli idi. Ularning «pakizlinishi üchün» tenliri üstige qurbanliqlarning qéni yaki «kafaret süyi» sépilishi kérek idi. Xudagha yéqinlishish üchün ular (1) chong das («déngiz») ichide pütkül tenliri yuyulushi; (2) qurbanliq qanliri üstige sépilishi; (3) muqeddes may bilen «mesihlinish»i kérek idi («Law.» 8:6, 23-24, 30). Muellip bu ishlarni köchme menide bizge tetbiqlaydu. Rosul Pawlus bizge, Mesih Öz jamaitini ««chong das», yeni Xudaning sözi»de yuyup pak qilidu, dep uqturidu («Ef.» 5:25-27). Shunga muellip mushu yerde köchme menide söz qilidu, «sap su» — bizning gunahlirimizni pash qilidighan hemde ichki dunyayimiznimu, sirttiki ish-heriketlirimiznimu toghrilaydighan towa qilishtiki emeliy basquchlargha körsetme bolidighan Xudaning sözini körsetken bolsa kérek. Shuning bilen Xudaning sözi bizni Xudaning Muqeddes Rohi arqiliq Mesihning qénini wijdanimizgha sépip qelbimizni paklandurushqa teyyarlaydu.


Shunga étiqadchi üchün dua aldida yaki Xudaning sözini oqush aldida qol yuyush shert emes; biraq Xudaning shapaitini qobul qilishqa kirish üchün u choqum sirttiki we ichidiki gunahliridin towa qilishi kérek.


10:26-27 

«Heqiqetni tonushqa nésip bolghandin kéyin, yenila qesten gunah ötküzüwersek, u chaghda gunahlar üchün sunulidighan bashqa bir qurbanliq bolmas, belki bizge qalidighini peqet soraq, shundaqla Xuda bilen qarshilishidighanlarni yep tügitishke teyyar turidighan yalqunluq otni qorqunch ichide kütüshla, xalas»


Bu ayet 6:6ge oxshash, étiqad baghlighan lékin kéyin éghir gunahlargha téyilip chüshken köp kishilerni «Xudaning yénigha qaytish yoli barmikin» dégüzüp intayin qorqitidu. Yene bir qétim deymizki, emeliyette mundaq ehwallarda bolghanlar qorqmisa, ötüp ketken exmeqliq bolidu. Biraq 26-ayette bayan qilinghan qorqunchluq ehwalgha chüshkenler üchün 27-ayet bir «ümid uchquni»ni teminlep béridu. 27-ayette u Xudaning Özi bilen «qarshilishidighanlarni yep tügitishke» alliqachan teyyarlighan otini bayan qilidu. Eger qelbimning tegliride özümning yaman qilmishlirimgha téxi yirginchim bar bolsa, Xuda bilen düshmen bolmasliqqa teshnayim bar bolsa, Mesihge qaraydighan iman-étiqadim yenila bar bolsa, muellip tilgha alghan ot we soraq axir bérip méni pütünley yep tügetmeydu, dégen ümid bolidu. Ot buning ornida mende bolghan Xuda xalimaydighan herbir ishni köydüridighan emma özümni tawlaydighan bolidu («1Kor.» 3:11-15, «Ibr.» 12:29, «Yesh.» 33:10-24ni körüng). Hetta chin könglidin qorqup towa qilghanlar xuddi Xudaning otigha yüzlengendek Uning terbiyisi (meyli intayin qattiq bolsimu)ni qobul qilip, shundaqla Xudagha yene bu dunyada méwilik bolushning imkaniyitige ige bolushi mumkin («1Kor.» 11:30-32ni körüng).


10:34 

«Chünki siler hem mehbuslarning derdige ortaq boldunglar hem mal-mülkünglar bulanghandimu, kelgüside téximu ésil hem yoqap ketmeydighan baqiy teelluqatqa ige bolidighanliqinglarni bilgechke, xushalliq bilen bu ishni qobul qildinglar».


Pelestin we etrapida tépilghan, mushu mezgilni bayan qilghan tarixiy xatirilerge asaslanghanda, Rim impériyesi hökümiti Mesih toghrisidiki guwahliqqa alahide qarshi chiqqan waqitlarda ular qattiq yarliqlarni chiqarghan. Yarliqlar boyiche Mesihge étiqad qilghan, shundaqla étiqadini jar qilghuchi herqandaq kishining barliq teelluqatliri dölet teripidin musadire qilinatti; musadire qilinghanning yérimi bolsa «palanchi-pustanchi kishi Mesihni jar qilidu» dep satqunluq qilghan kishige teqsimlep bériletti. Shuning bilen ushbu xetni tapshuruwalghan étiqadchilarning beziliri mushundaq japani béshidin ötküzgenidi. Ular eyni chaghda buni Eysa tapilighinidek xushalliq bilen qobul qilghan: —


«Mubarek, Men üchün bashqilarning haqaret, ziyankeshlik we hertürlük töhmitige uchrisanglar; shad-xuram bolup yayranglar! Chünki ershlerde katta in’am siler üchün saqlanmaqta; chünki silerdin ilgiriki peyghemberlergimu ular mushundaq ziyankeshliklerni qilghan» («Mat.» 5:11-12).


Emma yurt teripidin shundaq toxtawsiz xarliq we chetke qéqilishlar mushu qedirlik étiqadchilarni upratmaqta, ular hazir alliqachan érishken rohiy bayliqlar we mirastin mehrum bolush xewp-xetiride turatti. «Chünki Xudaning iradisige emel qilip, uning wede qilghinigha muyesser bolush üchün, sewr-chidam qilishinglargha toghra kélidu» (10:36).


Biz mushu yerde peqet shuni qoshup éytimizki, xet ibadetxana hem shuninggha ait bolghan qurbanliqlarni tashlashqa roshen xitab qilghan bolghachqa, ibadetxanining miladiye 70-yilida weyran qilinishidin ilgiri (belkim miladiye 60-yili etrapida) yézilghan bolsa kérek. Kéyin, Yehudiylar rimgha qarshi isyan kötürüp, Rim leshkerliri Yérusalémni üch yérim yilliq muhasirige alghan. Ular sheherge bösüp kirgende shunche esebiyleshkenki, sheherni, ibadetxanini we etrapidiki yurtlarni weyran qilip, bulang-talang qiliwetken. Shu chaghda eslide étiqad jehette «muresse qilghan», yurtdashliri bilen inaq ötüsh üchün étiqadidin ténip ketken, shundaqla ziyankeshliktin qéchip öz teelluqatlirni qolidin ketküzmigenler beribir uningdin pütünley mehrum bolatti; biraq burunqi waqitlarda ziyankeshlik astida mal-mülkidin mehrum bolghanlar Xuda derweqe otluq sinaqta étiqad we muhebbitimizni sinap kördi dep bilip xushalliqta bolatti.


11:26 

«U (Musa) Mesihke qaritilghan haqaretge uchrashni Misirning xezinisidiki bayliqlargha ige bolushtinmu ewzel bildi. Chünki közlirini ershtiki in’amgha tikiwatatti».


Bu ayet bek qiziq, chünki Mesih yer yüzige téxi kelmigen tursa, Musa uning kelgüside duch kélidighan xarliq we tartidighan azab-oqubetliridin xewerdar bolghandek we ulardin ortaq tartsam manga shöhret bolidu, dep bilgendek turidu. Mesih tughulmay turup Musa qandaqmu «Uninggha qaritilghan haqaret»ni köreligen?

«Yesh.» 63:9de biz Yeshaya peyghemberge Israilning Misirda turghan waqittiki hali we Xudaning ulargha ichini aghritqanliqi toghruluq kelgen wehiyni oquymiz: — «Ularning barliq derdlirige umu derddash idi;

«Uning yüzidiki Perishtisi» bolsa ularni qutquzghan,

U Öz muhebbiti hem rehimdilliqi bilen ularni hemjemetlik qilip qutquzghan;

Ashu qedimki barliq künlerde ularni Özige artip kötürgen» («Yesh.» 63:9).

Buningdin körimizki, Xuda ulargha ichini aghritqan bolupla qalmay, belki uning «yüzidiki Perishtisi» ularning arisida bolghach, «ularning derd-elemlirige derddash» idi. Ularning arisida belkim ghayib halda turghan bu «yüzidiki Perishtisi»ni Rebbimiz Eysaning Özidin bashqa biri emes dep ishinimiz. Yuqiridiki 10:19-20ni, bolupmu «Perwerdigarning Perishtisi» toghruluq izahatimizni körüng. «Mis.» 33:12-17dimu Musa peyghember Xudadin, Israilning chöl-bayawandin ötidighan sepiride Xudaning shexsen ulargha hemrah bolushini iltija qilghanliqini körimiz. Andin biz «ulargha hemrah bolup egiship yürgen rohiy uyultash» toghruluq oquymiz («1Kor.» 10:4). Pawlus bizge yene «Emeliyette, mushu uyultash Mesihning özi idi» deydu.

Démek, Mesih ular bilen bille idi. Emma muellipning «Mesihke qaritilghan haqaret» dégini némini körsitidu?

Xudaning xelqi qaysi yerde kemsitilgen bolsa, ular bilen bille bolush (Israil Misirda japa tartqan waqtida Musa ular bilen bolghandek) emeliyette Mesih bilen bille bolushtin ibaret bolidu. Chünki U «Perwerdigarning Perishtisi» süpitidimu choqum ular bilen billidur. Bu tereptin Musa «Mesihke qaritilghan haqaret»ni öz-özige qobul qildi. Uning üstige, Xudaning muddia-meqsetliri közge ilinmighan, Uning nami haqaretlengen, yaki heqiqet, nur we méhribanliq ayagh astida desselgen ehwaldimu heqiqet teripide turup qarshi chiqqanliqini körsitishning özi Mesih bilen bille bolushqa we «Uninggha qaritilghan haqaretke uchrash»qa barawer. Chünki Xudagha haqaret qilinsa, Mesih Uning sirtida qarap turmaydu, shu haqaretni Özige qaritidu («Zeb.» 69:9, «Rim.» 15:3).


Musa peyghember chekken azab-oqubetler Mesih kelgüside chékidighan azab-oqubetlerge «bésharet kölengge» idi. Uning ömri belkim Mesihning ömrige «bésharetlik resim»mu dégili bolidu. Musaning ömridiki töwendiki ish-weqeler toghruluq oylap béqing: —

(1) U tughulghinida Sheytan (Pirewn arqiliq) uni öltürüwetmekchi idi;

(2) U Xudaning xelqi bilen bir bolup ularni qutquzush üchün shahane, zor bayashat turmushni tashlidi;

(3) U shundaq qilghini bilen, uning qérindashliri, yeni Yehudiy xelqi uning yardimini ret qildi, uni chetke qaqti («Mis.» 2:11-14, «Ros.» 7:19-29);

(4) Ularning chetke qéqishliri bilen u yat ellerning qolida téximu japa tartti («Mis.» 2:15);

(5) U chetke qéqilghan waqitta Xuda uninggha yat ellik bir ayalni berdi (Mesih Yehudiy xelq teripidin chetke qéqilghan waqitta Xuda Uninggha jamaetni qoshup berdi — jamaetning ezalirining köpinchisi «yat eller»din idi) («Rim.» 9:25-33)

(6) Axir bérip Xuda Israilni zor zulumdin köp karamet möjiziler arqiliq qutquzush üchün uni ularning yénigha qaytidin ewetti. Oxshash yol bilen Mesih kelgüside «Yaqupning azab-oqubet küni»de («Yer.» 30:5-9) ularni köp karamet möjiziler arqiliq qutquzush hem ulargha padishah bolush üchün bu dunyagha qaytip kélidu.


13:20 

«Emdi menggülük ehdining qéni bilen qoy padisining Katta Padichisi bolghan Rebbimiz Eysani ölümdin tirildürgüchi, xatirjemlikning Igisi bolghan Xuda...»


Xetning awwalqi qismida muellip «yéngi ehde»ning barliq bashqa ehdilerdin sélishturghusiz üstünlükini tilgha aldi. Démek, biz mushu yerde tilgha alghan «menggülük ehde» del «yéngi ehde»ning özidur, dep qaraymiz; lékin bu ibaridin, yer yüzide biz «yéngi ehde» dep atighan ehde emeliyette ershte alliqachan uzundin mewjut bolup kelgen, shuning bilen shu yerde «menggülük ehde» dep atalghan, dep qaraymiz. Emdi bu «menggülük ehde» kimler arisida bolghan? «Ef.» 1:11-12, «2Tés.» 2:13-14 we «Pend-nesihetler»diki sirliq 8-bablardiki chongqur menilerdin shuni bileleymizki, eslide: — 


(1) XudaAta Öz Oghli bilen: — Sanga bir jamaet, yeni Sanga hemrah bolidighan, Séni intayin söyidighan ayaldek, Öz muhebbitingni ipadileydighan, bir ten bolidighan jamaetni Sanga qoshup bérimen, dep ehde tüzüshkenidi.


(2) Shuningdek Oghul bu ishning emelge ashurulushi üchün, shundaqla Ata üchünmu «tirik bir ibadetxana», Uninggha toluq ibadet béridighan hemde Uningdin toluq huzur alidighan, Uning menggülük sirliridin nésipdash bolidighan bir uyushma xelq bolsun dep Öz jénini qan töküp pida qilishqa baghlighan, dep ishinimiz.


(3) Yuqiriqi ishlarda daim Özini körsetmeydighan Muqeddes Roh, yeni Xudaning mubarek Rohimu sirliq, xalis halda Özini shu «menggülük ehde»ge baghlighan we ehdileshken, depmu ishinimiz.


Shuning bilen Ata, Oghul, Roh shu «menggülük ehde»ge ezeldin ehdidash bolup kelmekte.


Bu yerde sehipiler peqet ishenginimizni bayan qilishqila yétidu. Tepsiliy ispatlar berginimiz yoq. Emma oqurmen muqeddes yazmilarni qétirqinip oqughinida bu ish, yeni Mesihning yer yüzide biz üchün tökken qénida pütülgen bu «menggülük ehde»de bizge muyesser qilghan cheksiz shapaetning köp iz-delillirini tapquchi bolidu.