Tewrat 39-qisim
«Malaki»
(Malaki peyghemberning kitabi)
(Tewrat dewride, Xudaning Israilgha bolghan eng axirqi xitabi)
Kirish söz
Peyghember özi
Malaki peyghemberning kélip chiqishi we uning arqa körünüshini bilmeymiz. Yazmisidin qarighanda, u Yérusalémda turghan. Uning ismi «Méning elchim» dégen menide. Bu ibare uning yazmisida körülidu, biraq peyghember buning bilen özini emes, bashqa birsini körsitip béridu.
Yézilghan waqti
Kitabning özi bizni héchqandaq chisla yaki waqit bilen teminlimeydu, biraq Malaki peyghember kitabida kona Pars tilidiki «péxa» (waliy) dégen sözni ishletken bolup, biz uningdin kitabning Pars impériyesi dewride, yeni Israil döliti shu impériyening bashqurushi astida turghan mezgilde, miladiyedin ilgiriki 539-313-yillar arisida yézilghanliqini bilimiz (miladiyedin ilgiriki 313-yili, Pars impériyesi grék impériyesi teripidin ghulitilghan).
Kitabtin bilishimizche, bu kitab muqeddes ibadetxana qurulghandin kéyin, yeni miladiyedin ilgiriki 515-yilidin kéyin yézilghan. Kitabta éytilghan mesililerni Tewratning «Nehemiya» dégen qismida éytilghan mesililer bilen sélishturghanda, nahayiti köp oxshap kétidighan yerliri bar. Shuning üchün shu xulasige kélimizki, kitab hezriti Nehemiyaning Yérusalémgha ikkinchi qétim kélishidin, yeni miladiyedin ilgiriki 433-yilidin kéyin uzun ötmey yézilghan. Kitabning yézilghan waqtini yuqiriqi waqittin sel kéyinrek yézilghan dégen perezde bolghan alimlarmu bar, ularning perizi boyiche kitab miladiyedin ilgiriki 400-yili etrapida yézilghan bolidu.
Kitabning tarixiy arqa körünüshi
Emdi waqit miladiyedin ilgiriki 430-yili etrapida bolidu. Israil xelqi Babil impériyesige 70 yil sürgün bolush azabini tartqanidi (miladiyedin ilgirikiki 605-538-yili). Miladiyedin ilgiriki 539-yili Babil impériyesi Pars impériyesi teripidin aghdurulghan. Pars impératori «büyük Qoresh» sürgün bolghanlargha wetinige, yeni Pelestinge qaytishqa ruxset berdi. Halbuki, peqet cheklik bir qisim ademlerla shundaq qilishni talliwaldi. Qalghan kishiler Mésopotamiyide turuwerdi. Ular shu yerning rahet turmushigha könüp qalghan, eslidiki déhqanchiliq hayatini sodigerlikke almashturghan bir xelq bolup qalghanidi. Waqittining uzirishigha egiship, Yehudiy xelqi soda qilish jehetide dang chiqarghanidi.
Qaytip kelgen kishiler zor ümidler bilen keldi; Yeshaya, Yeremiya we Ezakiyal peyghemberler «Qutquzghuchi-Mesih» we Uning tilsimat samawi padishahliqi toghruluq karamet bésharetlerni bergenidi. Kishilerning «bu bésharetler tézla emelge ashurulamdikin» deydighan zor ümidliri bar idi. Biraq ular qaytip kelgende, özining öylirini, déhqanchiliq meydanlirini qayta qurushtiki japaliq ishlargha yüzlengenidi. Uning üstige etraptiki eller ulargha köp awarichilik sélip berdi. Esli Sulayman salghan, 70 yil ilgiri weyran qilinghan «muqeddes ibadetxana»ning qayta qurulushida ish bashlinish miladiyedin ilgiriki 535-yili bolghini bilen, xelq uningdin alliburun qol üzgenidi. Buning sewebliri az emes idi. Birinchidin, özlirining öylirini, déhqanchiliq meydanlirini qayta qurushmu kichik ish emes idi. Buningdin éghiri shuki, etraptiki eller ibadetxana toghruluq: «Bu ishlar isyanning bashlinishi» dégendek gheywet-shikayetlerni qilghan, impérator bu gepke ishinip ketken hemde qurulushni derhal toxtitish kérek dégen yarliqni chüshürgenidi. Buni az dep, Sulayman qurghan esli ibadetxanining heywisini körgen bezi moysipitlarning uni herdaim eslep: «Hazir salidighan bu öy eslidiki shereplik öyge sélishturghanda héchnémige erzimeydu» dégen sözliri xelqning könglige soghuq su sepkenidi. Biraq Hagay we Zekeriya peyghemberlerning righbetlendürüshi hem dadil bésharetlerni bérishi bilen xelqning iman-étiqadi kücheytilgen bolup, ular qurulushni qaytidin bashlighan. Peqet töt yérim yil ichide binani pütküzgenidi.
Emdi Hagay peyghember «Bu öyning kéyinki shan-sheripi eslidikidin zor bolidu» dégen bésharetni bergenidi («Hag.» 2:9). Zekeriyamu karamet aram-xatirjemlik élip kélidighan «textke olturidighan bir kahin» toghruluq bésharet bergenidi. Biraq texminen toqsan yilgha yéqin waqit ötüp ketken bolsimu, bu ishlar téxi emelge ashurulmighanidi. Köp ademlerning kallisida: «Israil derweqe «Xudaning alahide talliwalghan xelqimu?»» dégendek herxil ikkilinishler, guman yaki soallar peyda bolghanidi. Eyni waqittiki «Israil» chong impériyening qol astidiki nahayiti bir kichikkine dölet idi, xalas. Ibrahim peyghemberge köp yil ilgiri: «Sen arqiliq dunyadiki barliq el-jemetlerge bext ata qilinidu» dégen wede bérilgen tursa, emdi Israil hazir shunche köp qiyinchiliqta qalamdu? Bashqilargha bext-beriket yetküzüshni biryaqta tursun, ularning özlirimu bextlik emes idi, belki japa tartiwatatti, kembeghellikte turuwatatti; chéketke we bashqa apetler ularning béshigha chüshüp turuwatatti; ularning jemiyiti séhirgerlik, xurapiyliq, zinaxorluq, aldamchiliq we adaletsizlikke tolghanidi. Ibadetxanida qilinghan ibadet quruq shekilwazliqqa aylinip qalghanidi. Köp kahinlar we Lawiylar wezipilirini, jümlidin sunushi kérek bolghan qurbanliqlarni közge ilmaydighan bolup qélishqanidi, bundaq ehwalda puqralarning ibadetxanigha we uning belgimilirige bolghan hörmitining susliship kétishi ejeblinerlik ish emes idi.
Malaki peyghember del mushu ehwalda meydangha chiqip bésharetlerni berdi. Uning yetküzgen xewiri intayin chüshinishlik we ammibab idi. Xuda wede qilghan yéngi ishlar peyda bolmighuche, xelq Xuda alliqachan tapshurghan ishlarni ching tutush kérek idi. Xuda ming yil burun Musa peyghember arqiliq tüzgen ehde boyiche, ularning hazirqi qiyinchiliqliri, kembeghel bolghanliqi del ularning Xudaning tapshuruqlirini étibargha almasliqi tüpeylidin boldi. Xuda ularni bu ehdining maddiliri boyiche özini sinap béqishqa chaqiridu — eger ular Uning yénigha qaytip kelse, U ulargha ehdide wede qilinghan ishlarni qilip béridu — U ularning kembeghellik ehwalini, ichki jédel-majiralirini tügitidu. Peyghemberlerning bésharetliride köp uchrighandek, bu beriket toghruluq sözligende, uning sözliri Xudaning hazir bermekchi bolghan berikitidin atlap, buningdin téximu ulugh bir beriketke ötidu. Shu beriket bolsa, Qutquzghuchi-Mesihning dunyagha kélishi bolidu. Kitabta yene Uning kélishi bilen ibadetxanida we uningda ishleydighan kahin-lawiylar arisida néme ishlarni qilidighanliqi éytilidu. Bésharet yene u ishlardin téximu yiraq bolghan, Perwerdigarning «ulugh we dehshetlik küni»ge ötidu.
Malaki peyghember bolsa, 450 yil ichide Xuda Israilgha ewetken eng axirqi peyghember boldi. Uning bésharetlirimu shu mezgil ichide ulargha bérilgen eng axirqi wehiy bolup qalghanidi. Bu waqittin kéyin del Malaki peyghember aldin’ala éytqandek, Yehya peyghember meydangha chiqip: «Perwerdigarning yolini teyyarlanglar» dep jakarlap, chöl-bayawanda peyda boldi. Biz bu bésharet üstide «qoshumche söz»imizde köprek toxtilimiz.
Malakining sözlirini anglighuchilar arisidiki bir qisimlarning towa qilghanliqi 3-bab, 16-ayettin körünidu. U bésharet bergen beriketlerdin birmunchisi emelge ashurulghan bolushi kérek idi, bolmisa u Israil xelqi teripidin heqiqiy peyghember dep hésablinalmaytti. Biraq, epsuski, peqet Xudagha sadiq bolghan «qaldisi» ademlerla qulaq salghan oxshaydu. Israillarning köpinchisi Malaki qaldurghan guwah-tapshuruqlarni kéyinki üch-töt esirde asta-asta untup qalghan. Kahinlar we Lawiylar özlirining Xuda bergen «muqeddes qanun»ni sherhlesh we chüshendürüshtin ibaret rolini jari qildurmidi; muqeddes qanunning roshen yoruqluqi we berikiti «perisiy» hem «sadukiy» mezhipidikilerning ademni qaymuqturidighan telimliri teripidin ghuwalashturulghan. Bu mezheptikiler özlirining «pirliri»ning telimlirini muqeddes qanundin üstün orungha qoyghan bolup, muqeddes qanun köp puqralar üchün kötürelmes yük bolup qalghan. Biraq Malaki peyghember «Perwerdigardin qorqup, Uning nami üstide oylanghan» «qaldi»lar üchün Qutquzghuchi-Mesihni kütüsh yolini körsitip bérip, del shu Qutquzghuchi-Mesihning dunyagha kélishi üchün yol teyyarlighan; bu chong ish üchün, bizge nisbeten namelum bolghan bu peyghemberdin cheksiz minnetdar bolushimizgha toghra kélidu.
Malaki peyghember bergen bésharetlerning uslubi
Hezriti Malaki éytqanlirini daim öziningki emes, belki Xudaning neq sözliri, deydu. U Xudani asmanlar üstide turup, yer-zéminnimu bashquridighanliqini tekitleydighan «samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar» dégen nami bilen köp qétim teswirleydu.
Xudaning Rohining körsetmisi bilen u xelqke «dialéktik» yaki «didaktikiliq» (munazire) uslubi bilen ögitidu. Démek, u xelqning melum bir gunahigha tenbih béridighan bir bayanni qilidu; bu bayan xelqni chöchitidu, ular «biz mushundaq ishni zadi qilmiduq» dégendek jawab bilen ret qilidu; andin u bu jawabqa bir yaki birqanche misal bilen reddiye béridu. Bezide xelq yene bir jawab béridu, u yene jawabqa reddiye béridu. Kitabta mushundaq «munazire»lerdin yettisi bar. Bu munazirilerde, xelqning bezi sözliri ayan qilinidu. Biraq neqil keltürülgen bu sözlerning köpinchisi ularning aghzaki sözliri emes, belki könglide (hetta ghil-pal) oylighan gepliri idi — mesilen, 2-bab, 17-ayette, ularning: «Rezillik qilghuchi Perwerdigarning aldida yaxshidur, U ulardin xursen bolidu» dégen oyliri ayan qilinidu. Peyghemberlerning bir alahidiliki, ular peqet kelgüsidiki bezi ishlarni aldin’ala dégendin sirt, Amos peyghember dégendek «Insangha öz oy-pikrining néme ikenlikini ayan qilish» üchün Xudaning qorali bolidu («Amos» 4:13).
Izahat
Terjimimizde biz Tewratshunaslar alimlarning tetqiqliridin, bolupmu Yehudi alim Doktor Arnold Fruxténbaum hem Engliyelik alim Baldwin Xanimlarning eserliridin paydilanduq.
Mezmun: —
(1) 1:1-1:5 — Xudaning Israilgha bolghan muhebbiti
(2) 1:6-2:9 — Kahinlarning wapasizliqi
(3) 2:10-16 — Xelqning wapasizliqi
(4) 2:17-3:6 — «ehde elchisining kélishi»
(5) 3:7-12 — Xudaning beriketke teklipi
(6) 3:13-18 — Mazaq qilghuchilar we Xudaning «qaldi»si
(7) 4:1-6 — «Perwerdigarning küni»
••••••••
Qoshumche söz
Ikki elchi (3-bab, 1-4-ayetler) we élip kelgen xewerler
«Mana emdi Men Öz elchimni ewetimen, u Méning aldimda yol teyyarlaydu; siler izdigen Reb, yeni siler xursenlik dep bilgen ehde Elchisi Öz ibadetxanisigha tuyuqsiz kiridu; mana, U kéliwatidu, — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar.
— Biraq Uning kelgen künide kim chidiyalisun? U körüngende kim turalisun? Chünki U tawlighuchining oti, kirchining aqartquch sholtisidek bolidu; U kümüshni tawlighuchi hem érighdighuchidek tawlap olturidu; Lawiyning balilirini saplashturidu, ularni altun-kümüshni tawlighandek tawlaydu; shuning bilen ular Perwerdigargha heqqaniyliqta qilinghan qurbanliq-hediyeni sunidu. Andin Yehuda hem Yérusalémning qurbanliq-hediyiliri Perwerdigargha kona zamanlardikidek, ilgiriki waqitlardikidek shérin bolidu».
Bu ayetler bizge ikki elchini éniq körsitidu. Birinchisi bolsa «yol teyyarlighuchi». Uning «yol teyyarlash» üchün néme qilidighanliqi mushu yerde bayan qilinmidi, biraq Yeshaya peyghember alliqachan mushu zatning kélidighanliqini aldin’ala uqturghanidi: —
«Anglanglar, dalada birsining chaqirghan awazini!
«Perwerdigarning yolini teyyarlanglar,
Chöl-bayawanda Xudayimiz üchün bir yolni kötürüp tüptüz qilinglar!»
(«Yesh.» 40:3).
Mesih Eysa bu ayetni neqil keltürüp, «yol teyyarlighuchi»ning Yehya peyghember ikenlikini uqturidu: —
«Ular ketkende, Eysa toplanqan ademlerge Yehya toghruluq sözleshke bashlidi: — «Siler burun Yehyani izdep chölge barghininglarda, zadi némini körgili bardinglar? Shamalda yelpünüp turghan qomushnimu? Yaki ésil kiyingen bir erbabnimu? Mana, ésil kiyimlerni kiygenler xan ordiliridin tépilidughu! Emdi siler néme körgili bardinglar? Bir peyghembernimu? Durus, emma Men shuni silerge éytip qoyayki, Yehya bolsa peyghemberdinmu üstün turidu. Chünki muqeddes yazmilardiki: —
«Mana, yüz aldinggha elchimni ewetimen;
U Séning aldingda yolungni teyyarlaydu»» (Injil, «Mat.» 11:8-10).
Yehya peyghember tughulushtin ilgiri perishte Jebrail u toghruluq mundaq éytqan: — «U (Yehya) Perwerdigarning neziride ulugh bolidu. U héchqandaq haraq-sharab ichmesliki kérek; hetta anisining qorsiqidiki waqtidin tartipmu Muqeddes Rohqa toldurulghan bolidu. U Israil xelqidin nurghunlirini Perwerdigar Xudasining yénigha qayturidu. U Rebning aldida Iliyas peyghemberge xas bolghan roh we küch-qudrette bolup, atilarning qelblirini balilargha mayil qilip, itaetsizlerni heqqaniylarning aqilanilikige kirgüzüp, Reb üchün teyyarlanghan bir xelqni hazir qilish üchün uning aldida mangidu» — dédi.
Emdi «yol teyyarlighuchi» Yehya peyghember bolsa, u zadi kimge yolni teyyarlaydu? Eysa Mesih dégen kim? «Malaki»diki bu ayetlerde déyilgenki, U del «siler izdigen Reb» hem «ehde Elchisi»din ibarettur. Ibraniy tilida «Reb» («xa-adon») herdaim Xudani körsitidu. Shunga xulasige kélishimiz kérekki, Eysa Mesihte Xudaliq tebiiti bar. Shunga U Injilda «Reb Eysa Mesih» dep atilidu. U yene «ehde Elchisi»dur. Bu ehde «yéngi ehde»dur (Musa peyghember arqiliq tüzülgen qanun bolsa «kona ehde» déyilidu). Bu «yéngi ehde» Tewrattiki «Yeremiya peyghember» dégen qismining, 31-bab, 31-34-ayetliride körsitilidu: —
«Mana, shu künler kéliduki, — deydu Perwerdigar, — Men Israil jemeti we Yehuda jemeti bilen yéngi ehde tüzimen; bu ehde ularning ata-bowiliri bilen tüzgen ehdige oxshimaydu; shu ehdini Men ata-bowilirini qolidin tutup Misirdin qutquzup yétekliginimde ular bilen tüzgenidim; gerche Men ularning yoldishi bolghan bolsammu, ular Men bilen tüzüshken ehdemni buzghan, — deydu Perwerdigar. Chünki shu künlerdin kéyin, Méning Israil jemeti bilen tüzidighan ehdem mana shuki:
Men öz Tewrat-qanunlirimni ularning ichige salimen,
Hemde ularning qelbigimu yazimen.
Men ularning ilahi bolimen,
Ularmu Méning xelqim bolidu.
Shundin bashlap héchkim öz yéqinigha yaki öz qérindishigha: — «Perwerdigarni tonung» dep ögitip yürmeydu; chünki ularning hemmisi, yeni eng kichikidin chongighiche Méni bilip bolghan bolidu; chünki Men ularning qebihlikini kechürimen hemde ularning gunahini menggüge ésimdin chiqiriwétimen, — deydu Perwerdigar».
Reb Eysa Mesih barliq insaniyetke, yeni uninggha herbir «Amin!» (maqul! shundaq!) dégenlerge bu ehdini échish üchün dunyagha keldi. Bu ehdini U Öz qénida tüzgen: —
«U (Mesih) shuningdek tamaqtin kéyinki jamni qoligha élip mundaq dédi:— Bu jamdiki sharab Méning siler üchün tökülidighan qénimda bolghan yéngi ehdidur» («Luqa» 22:20)
Mesihning qéni Xuda aldida gunahni yuyughuchi birdinbir yoldur. Qedirlik oqurmen, buni tonup yettingizmu? Tonup yetken bolsingiz, U körüngen künide, gerche U «tawlighuchi» bolsimu, (Xudagha barliq ibadet qilghuchilarni ot bilen tawlaydu) siz qorqmaysiz, belki U, yeni «heqqaniyliqni chachquchi Quyash» «ornidin turghanda», intayin shadlinisiz, chünki «Uning qanatlirida shipa-derman bar» (4:2).