Tewrat 26-qisim



«Ezakiyal» 


(Ezakiyal peyghemberning kitabi)



Kirish söz

Ezakiyal — Qandaq adem?

Öz xelqige peyghemberliri arqiliq dewrdin-dewrge bolghan agahliridin kéyin, Hemmige Qadir Xuda miladiyedin ilgiriki 605-yilida Babil padishahi Néboqadnesarge Öz xelqi turuwatqan Qanaan (Pelestin) zéminigha tajawuz qilishigha yol qoydi. U 1200 yil ilgiri, bu «muqeddes zémin»ni Ibrahim peyghember we ewladliri bolghan Yehudiylargha miras süpitide teqsim qilghanidi. Bu alahide teqsimatning meqsiti bolsa, Yehudiy xelqi bashqa ellerge Özining xaraktéri we méhribanliqi toghruluq guwahchi bolushtin ibarettur. Biraq ular mushu muqeddes tapshuruqqa satqunluq qildi; tirik bir heqqaniy Xudagha tirik guwahchi bolushning ornida, eksiche ularning butpereslikte jahillarche turushi we exlaqsizliqi bilen, ular Xudaning xaraktérining eksi bolup chiqqanidi. Mana bu Xudaning Néboqadnesarni tajawuzluqqa qoyushidiki sewebtur: 150 yil ilgiri, Amos, Yeshaya we Mikah peyghemberler Israil towa qilmisa, del mushu Babil xelqi Israilgha tajawuzluq we sürgün qilish yoli arqiliq Xudaning jazalash qorali bolidighanliqi toghruluq éniq agah bergenidi. Bu üch peyghemberdin kéyin, Hoshiya, Habakkuk, Yeremiya we Zefaniya peyghemberlermu oxshash agah signalini bergenidi.


Néboqadnesar padishahning birinchi qétimki bésip kirishi birqeder «aman-tinchliq» bilen bolghanidi. Israil padishahi Yehoakim urush qilmay uninggha teslim boldi; Néboqadnesar Israilni özige béqindi qilghandin kéyin qaytip ketti. Kéyin Yeremiya peyghemberning agahlirigha qulaq salmay, Yehoakim Néboqadnesargha isyan kötürdi. Miladiyedin ilgiriki 598-yilida Néboqadnesar qaytip kélip Yérusalémni muhasirige aldi. Uzun ötmey Yehoakimning oghli, yash padishah Yehoyiakin uninggha teslim boldi. Néboqadnesar Sulayman padishah 350 yil ilgiri qurghan muqeddes ibadetxanigha kirip, uningdin barliq altun-kümüsh qacha-quchilarni, jabduqlarni we sheherde udul uchrighanla barliq bayliqlarni Babilgha élip ketti. U yene «insan bayliqlarni» — Yehoakinni, ordidiki we ibadetxanidiki terbiye körgen bilimlik yigitlerning elalirini, palwan-eskerlerni we sheherdiki barliq usta hünerwenlerni élip ketti. U Yehoakinning taghisi Zedekiyani padishahning ornigha qoydi. Néboqadnesarning tajawuz qilishi peyghemberler éytqandek unche dehshetlik bolmighan idi — u sheherni weyran qilmidi, manga béqindi bolup baj-séliqni tapshursanglarla boldi dep, xelqqe öz hakimiyitini qaldurdi.


Emeliyette bolsa, toqquz yildin kéyin, Zedekiya kötürgen bir isyan tüpeylidin téximu dehshetlik bir «bésip kirish» yüz béridu. Biz Xudaning bu «jazalash basquchliri»din Uning rehimdilliqini köreleymiz; chünki Xuda peyghemberler bésharet qilghan wehshetler ularning béshigha chüshüshtin burun Öz xelqige Babilning weyranchiliqliri toghruluq agahlandurushlirining heqiqiy ikenlikini ayan qilghanidi. Biraq ular yenila qulaq salmidi, we eng axirqi «bésiqturghuchi zerbe» miladiyedin ilgiriki 587-yilida boldi. Üch yil muhasirige élinghandin kéyin, acharchiliq ichide qalghan sheher bösüldi. Hemme jay köydürüldi yaki yer bilen yeksan qilindi. Néboqadnesar Zedekiya padishahning köz aldida oghullirini öltürüwetti andin padishahning közlirini oyuwetti. Tirik qalghanlarning köpinchisi sürgün qilindi; intayin az sandiki bir qisim ademler zéminda qalduruldi.


Birinchi qétimki (miladiyedin ilgiriki 598-yilidiki) «sürgün bolush»ta élip kétilgenler arisida, tarixta izlirini qaldurghan besh yash yigit bolghanidi. Daniyal we uning Hananiya, Mishael, Azariya dégen üch dosti pak-diyanetliki tüpeylidin Babil hökümet emeldarliri qataridin orun alghanidi; beshinchi adem bolsa Ezakiyal idi.


Ezakiyalgha nisbeten sürgün bolush öz wetinidin ayrilishtinmu éghir zerbe idi. Chünki Ezakiyal kahin idi. Shu waqitqa qeder, uning pütün ömri uning ottuz yashqa kirgende, muqeddes ibadetxanigha kirip, Xudaning xizmitide bolidighan shu künige birxil teyyarliq bolghanidi. Biraq ashu ulugh kün kelgüche u ikki ming kilométr yiraqliqtiki, pütünley yat bir yurtqa élip kétildi. Xudani söygen Ezakiyaldek yash bir yigit üchün mushundaq ümidsizlik ademni tolimu qayghugha salidighan ish. Öz chüshinishi boyiche, Xudaning «muqeddes jay»ida turup uning xizmitide bolush we ibadetxanida Xudaning wehiyliri astida kahinlarning ortaq turmushidin muyesser bolush bolsa, insanlar üchün eng yuqiri imtiyaz hésablinatti. Biraq hazir öz xelqining gunahliri tüpeylidin, u bu imtiyazdin mehrum boldi.


Mushuningdin biz uning kitabining birinchi ayitini chüshineleymiz: «Ottuzinchi yili asmanlar échilip, men Xudaning alamet körünüshlirini kördüm». Chünki Ezakiyalgha «ottuzinchi yil»ning peqet birla menisi bar idiki, — u bolsimu birinchi qétim kahinliq «shahane kiyimler»ni kiyip, «muqeddes jay»gha kirip Xudaning huzuri aldida xushbuy yaqidighan küni del shu yil, shu küni bolatti. Uning ornida bu shu künide belkim u Babildiki melum bir «yéza türme»si yaki «emgek lagéri»gha bérip qaldi. Biraq uning ümidsizliki eng küchlük bolghan ashu künide, ibadetxanidiki ishlargha nisbeten, uninggha téximu ehmiyetlik we imtiyazliq bir ish yüz berdi — «Asmanlar échilip, men Xudaning alamet körünüshlirini kördüm»!


U körgen «Xudaning alamet körünüshi»ni bolsa, bashqa peyghemberler körüp baqmighan. U awwal töt ajayib küchlük «hayat mexluq» (kérublar)ni kördi. Ular töt yüzlük, töt qanatliq we töt qolluq idi. Ularning herbirining yénida yoghan pirqiraydighan parqiraq chaq turidu. Kérublar Xudaning Rohining yolyoruqliri bilen chaqmaqning süritide yüridu. Ularning arisida bir-birige chaqmaq we ot yalt qilip turatti. Ularning yürüshliridin ademni pang qilidighan shawqun anglinatti. Mexluqlar üstide yoghan bir «gümbez»dek nerse körünetti; gümbez üstide bir parqiraydighan text turatti, we textning üstide Xudaning bir körünüshi olturatti — roshenki, U shunche parqirayttiki, Ezakiyal Uni teswirlesh uyaqta tursun, Uninggha aran qariyalaytti.


Qandaq adem peyghember bolidu, dep oylishimiz mumkin. Ademni peyghember békitish Xudaning talliwélishidiki ish, elwette. Shundaq bolghini bilen biz Ezakiyaldin Xudaning bu wezipige tallaydighan ademning qandaq bolidighanliqini körimiz — démek, u Xudaning huzurigha teshna bolghan, öz xelqining gunahliridin chongqur azablinidighan bir kishi bolidu. Ezakiyaldek bir kishige Xudadin wehiyler kelmigen bolsa ademni heyran qaldurghudek ish bolatti; chünki Ezakiyaldin 600 yil kéyin Reb Eysa Mesih: «Tilenglar, u silerge ata qilinidu; izdenglar, tapisiler; ishikni qéqinglar, silerge échilidu» dégen menggülük prinsipni bizge éytip bergen («Mat.» 7:7-8). Shübhisizki, Ezakiyal shundaq bir adem idiki — sorighan, izdigen, ishikni qaqqan kishi idi.

Emdi Xuda bu ademge néme xewerni tapshurghan?


Ezakiyal yetküzgen xewer

Xuda Ezakiyalgha tapshurghan xewer deslepte intayin éghir we azabliq idi; shundaq bolghini bilen, u bizge bügün intayin muhim bir xewerdur. U sürgün bolghanda, xelqining yérimi Pelestinde qaldurulghanidi. Xelq peyghemberlerning Babil arqiliq bolidighan jaza toghruluq agahlirini hem bésharetlirining öz közi aldida emelge «yérim ashurulush»lirini bilip tursimu, ejeblinerliki shuki, Pelestinde qalghanlar hem Babilgha sürgün bolghanlar arisida, «ümidwar közqarash»lar xéli dewr sürgenidi — «Bizning ehwalimiz bunche éghir emestu», «Biz Babilliqlardin qutulup qalimiz», «Ibadexanidiki muqeddes qacha-quchilar bizge qayturup bérilidu», «Misir bizni Babildin qutquzidu» dégendek gepler idi. Pelestinde qalghanlardin hetta: «Gunahkar bolghan ademler bolsa, ular sürgün bolup élip kétildi, biraq biz qalghanlar Xudaning heqiqiy tallighanliri, Uning alahide amraq ademliri» dégüchilermu bar idi.


Bundaq nadanlarche közqarashlar köpligen saxta peyghemberler we nurghunlighan palchilarning qollishigha érishkenidi. Mushundaq kishiler herdaim qilghinidek, xelqler némini anglighusi bolsa ularmu del shuni ulargha éytatti. Derweqe mushundaq saxta peyghemberler: «Xudaning Ibrahim we ata-bowlirimizgha bext-beriket yetküzgen wediliri»ni tekitleytti, Uning ata-bowilargha gunah toghruluq tapshurghan agahlirini héch tilgha almaytti. Xudaning wehiyi bilen Ezakiyal ularni «tamni aqartqan tamchilar»gha we Israilni «köp yériqlar bilen yérilip ketken, yiqilay dep qalghan bir tam»gha oxshatqanidi. Tamchilar yiqilay dep qalghan bu tamni körüp, yasitishning ornigha, yériqliri körünmisun dep uni peqet «hak suwaq» bilen aqartqan. Emeliyette «tam»ning hali téximu chataq idi; chünki xelq uning «yériqliri»ni körelmey, uning örülüshidin xewersiz bolup qalghanidi.


Ezakiyal xelqqe yetküzgen awwalqi xewer shuki — «Xudaning toluq jazasi béshinglargha chüshmey qalmaydu, hemde chüshüsh waqtigha az qaldi». U Xudaning shan-sheripining Yérusalémdin ketkenlikini kördi — shuningdek sheherning bashpanahi, shundaqla Xudaning guwahchisi bolush roli özidin ketkenidi. Dunyadiki barliq «ümidwarliq» bu emeliy ehwalni özgertelmeydu. Yérusalém qan, bulang-talang, jazanixorluq we shehwaniy gunahlargha tolghan bir sheher idi. Peyghemberler peqet kelgüsi ishlarni aldin’ala éytipla qalmay, ular yene ötken we hazirqi zamanlar toghrisidiki heqiqetni ayan qilidu. Ezakiyal özidin ilgiriki peyghemberlerge qarighanda Israillar intayin pexirlinidighan «ulugh ata-bowilirimiz»ning gunahlirini köprek ayan qildi. Israilning Misirdin chiqqanda «ulugh bashlinishlirimiz» bolmaq tügül, belki öz közi bilen körgen möjizilerdin sawaq almay, öz mebudlirini we butpereslikke chétishliq shehwaniy gunahlarni héchqachan tashlimighan. 16- we 23-babni körüng. Xudaning nezeride Israilning qilmishliri uningdek purset we beriketlerni körüp baqmighan qoshna ellerningkidin better körünidu. Bu ikki babni oqughanlar belkim Ezakiyal xelqni eyiblesh üchün ishletken küchlük, hetta qopal sözlerdin heyran qalidu. Köngli qattiq ademlerning wijdanini peqet zerblik, wehshetlik we chöchüterlik sözler bilenla oyghatqili bolidu. Eysa Mesih Öz dewride peqet hoquq-mensep we pulgha amraq bolghan, shuningdek shularni qoghdap qélish üchün ammini ghapilliqta qalduridighan diniy erbablarni eyibleydighan oxshash dehshetlik sözlerni ishletken («Matta» 23-bab).


Biz belkim Yehudiylarning jahil asiyliqigha qarap ejeblinip kétimiz. Biraq öz-özimizdin: «Biz ularning ornida bolghan bolsaq, bashqiche qilarmiduq?» — dep sorishimiz kérek. Injildiki telimdin, Xudaning Israilning tarixida pütkül insanlarning insaniy tebiitini «mikroskop astigha qoyghan»liqini körimiz. Bashqiche éytqanda, biz ularda qayta-qayta körüngen exlaqiy meghlubiyetler, gunahlar, tilning uchidila qilghan towisi we itaetsilikliridin özimizning «tilimizning uchidila qilghan towimiz we itaetsiliklirimiz»ni köreleymiz; we yillar ötkenséri ular arisidiki bezilerde: «Xudaning «Men Uni dunyagha ewetimen» dep wede bergen Qutquzghuchisigha intayin mohtajmen» dégendek chongqur ang peyda bolidu; bizmu öz exlaqiy meghlubiyitimizge semimiylik bilen yüzlensek, «Biz Xuda ewetken Qutquzghuchigha intayin zor kérek» dep bilip yétimiz we shuningdek Uni qobul qilishqa layiq köngülde bolimiz. Biz bu toghruluq «qoshumche söz»imizde, bolupmu 36-babqa munasiwetlik muzakirimizde yene toxtilimiz. 


Ezakiyal özi bergen bezi bésharetlerni ipadilep «rol élish»qimu buyrulghan. U séghiz laydin Yérusalémning endizisini yasap we uni «muhasire»ge aldi; shu «muhasire»de u hem Xudaning rolini, shundaqla muhasire astida qalghan, «acharchiliq waqtidiki normiliq» tamaq yégen ademning rolini aldi (3-5-bab). Uning heriketliri sürgün bolghan yurtdashlargha intayin qiziq körüngini bilen, ular ishenchke yaki towa qilishqa héch qozghalmidi. Ezakiyal ulargha zadila «adettiki parang»ni qilmaytti — peqet Xudadin kelgen xewernila ulargha yetküzetti. Bir küni u: «Xudadin manga: «Bügün Yérusalém muhasirige chüshti» dégen wehiy keldi!» — dep jakarlidi. Uzun ötmey yene bir küni uninggha: «Ete kechte söyümlük ayalingdin juda bolisen» dep ayan qilindi; derweqe shu kechte uning ayali qaza qildi (24-bab). Xudaning alahide yolyoruqi bolghachqa, u ayaligha héch yighlimidi, héch matem tutmidi. Bu ish yene xelqni ejeblendürdi; u shu pursettin paydilinip ulargha özlirining uzun ötmey oxshash ishqa yoluqidighanliqini jakarlidi. Xudaning jazasi chüshken küni ular köngül azabi we derd-elimining zorluqi tüpeylidin ne yighlashni ne adettikidek matem tutushni bilelmey qalidu.


Üch yil ötti. Bir küni Ezakiyal adettikidekla xalayiq bilen salamlashti. Ular yene buningdin ejeblinip ketti. Uning ehmiyiti etisi etigende ayan boldi. Israildin chiqqan birsi: «Yérusalém pütünley weyran bolup, ahalisining köpinchisi öltürüldi» dégen shum xewerni yetküzdi (33:21). Bu kishi yene Ezakiyalning Israil we Yérusalém toghruluq bergen bashqa bésharetlirining heqiqet ikenlikini testiqlidi, elwette. Shu waqittin tartip Ezakiyal «qiziq bir shexs» sanalmidi, belki peyghember dep hésablinip étirap qilindi; emma xelq yenila u arqiliq kelgen, Muqeddes Rohning üzül-késel towa qilishqa bolghan chaqiriqigha héch qulaq salmaytti.

 Israil toghruluq 1-33-babta xatirilengen bésharetler ichide etraptiki eller toghruluq bésharetlermu bar (25-33). Közqarishimizche bu bésharetlerning meqsiti: —


(1) Bashqa ellerning siyasiy we herbiy küchige he dep tayanghan Israilning: «Bu ellerning hemmisi Xudaning qolididur» dep agahlandurulushi üchün. Ularning ishinish-tayinishi körüngen küchke emes, bolupmu Misirgha (29-33-bablar) emes, belki körünmes Xudagha bolushi kérek.


(2) Israilgha Xudaning yan basmaydighan, biterep adalitini körsitish üchün;


(3) Israilgha chüshken jazani körgen etrapidiki ellerni tekebbur bolmasliqqa we Xudadin qorqushqa dewet qilish üchün idi.


1-33-babtiki bésharetlerdin kéyin, Ezakiyal kelgüsidiki yiraq künler toghruluq sözleshke ötidu. Bu bésharetlerning meqsiti shübhisizki, öz xewirini qobul qilghan birnechche mömin bendini righbetlendürüsh üchün idi. Ezakiyal xéli burunla Xuda ularning alliqandaq heqqaniyliqi üchün emes, belki Öz nami üchün Israilning sürgün bolghanliqidin eslige keltüridighanliqi toghruluq bésharet bergenidi (11:16-20, 16:53-54, 60-63, 20:33-34). Bu bésharetler hazir 33-39-bablarda téximu gewdinlinidu. Bu bésharetlerning birinchisi «Yaxshi Padichi» toghruluq bésharettur (34-bab). Injilni oqughanlar «Yuhanna» 10-babtin, Mesih Eysaning «Men yaxshi padichidurmen» dégenlikini, shundaqla Mesih Eysaning bésharetning özini körsitidighanliqini éytqanliqini körmey qalmaydu. Shübhisizki, axirqi zamanlarda Yehudiy xelqi üchün bu bésharet Mesih Eysaning dunyagha qaytip kélip ularni düshmenliridin qutquzidighanliqi bilen alahide emelge ashurulidu. Belkim bu sewebtin 34-babtin kéyin, Israilgha küshende bolup kelgen Édomni eyibleydighan bir bésharet kélidu (35-bab); 36-babta Xudaning Israil bilen tüzidighan ajayib «yéngi ehde»si toghruluq bésharet xatirilidu: 37-babta bu bésharetning mezmuni bashqa shekilde, yeni dangliq «quruq söngekler jilghisi»da Israilning tirildürülüshini körsetken körünüshte tekrarlinidu. 38- we 39-bablar axirqi zamanlarni körsitidu. Israilning düshmenliri, sirliq shahzade Gog we uning xelqi Magog Israilgha hujum qilidu. Xuda Özi Israilni qoghdap ularni üzül-késil meghlup qilidu. Bu bablar (36-39) toghrisida «qoshumche söz»imizde yene toxtilimiz.


Yérusalém weyran qilinghanliq xewiri kelgendin 13 yil kéyin, yene bir körünüsh Ezakiyalgha keldi. Bu 40-48-bablarda xatirilengen. Bu körünüsh téximu yiraq kelgüsini körsitidu. Ezakiyal Xudaning Rohida kelgüsi zamandiki Israilni körüshke kötürülidu. U awwal shu künlerde bolidighan yéngi ibadetxanini köridu. U ibadetxana u yashliqida «shu yerde men Xudaning xizmitide bolimen» dep oylighan, yeni Sulayman qurghan ibadetxanidin ziyade chong bolidu. U kahin bolghachqa, bu yéngi ibadetxana del uning barliq ümid qilghanlirining emelge ashurulushi bolidu. Yéngi ibadetxana we uningda yürgüzülidighan belgilime-hökümler tepsiliy halda teswirlinidu; u yéngi Yérusalém shehirini köridu; sheher we ibadetxana intayin égiz tagh üstige jaylishidu. Sheher we ibadetxana Qanaan (Pelestin) zéminining otturisida bolidu; yéngi chégralar we Israilning on ikki qebilisige bolidighan zémin teqsimati teswirlinidu. Xudaning huzuri otturida bolghachqa, hemmisi aman-tinchliq, xatirjemlik, shan-shereplik bolidu. Biz bu ishlar üstide «qoshumche söz»imizde yene toxtilimiz. Terjimimizde bu ibadetxanining tepsilatlirini we Xudaning Pelestin zéminini yéngi teqsim qilghanliqini körsetken sxémilarni qoshup qoyduq; sxémilargha qarighanda, oqurmenler bu bésharetlerning tepsilatlirini birinchi qétim oqughinida, chüshinishige yardem bolidu. Bolmisa, oqermenler özliri sxémilarni sizip baqsimu bolidu.


Terjimimizde hazirqi zamandiki Yehudiy alim Doktor Arnold Fruxténbaumning tetqiqatliridin we engliyelik alim J.W.Taylorning: «Ezakiyal — tonushturulushi we sherhliri» (1969) dégen kitabidin paydilanduq.

Yighip éytqanda «Ezakiyal» kitabining qisimliri töwendikidek: —


(1) Xudaning alamet körünüshliri — Ezakiyalning chaqirilishi we uninggha tapshurulghan 

xewer (1:1-5:17)

(2) Jazalash toghruluq bésharetler (6:1-7:27)

(3) Yérusalémning jazalinishini körsetken alamet közünüsh (8:1-11:25)

(4) Israil we Yérusalémning gunahlirini pash qilidighan bésharetler (12:1-24:27)

(5) Ellerni eyibleydighan bésharetler (25:1-32:32)

(6) Yérusalémning örülüshi we eslige keltürülüshi (33:1-37:28)

(7) Gogning tajawuz qilishi — Uni eyibleydighan bésharet (38:1-39:29)

(8) Yéngi Yérusalém (40:1-48:35)


••••••••



Qoshumche söz


Töwende biz kitabtiki hemme bab-ayet üstide emes, belki kitabning bezi alahide qiziq nuqtiliri we bezi bayanlardin tughulghan soallar üstide bayqighinimizni qoshumche bayan qilimiz.


Töt hayat mexluq (kérublar)

 (1-bab) Birinchi körünüshte kérublar töt qanatliq körünidu. Musa peyghember tikligen «muqeddes chédir»da, Sulayman padishah qurghan ibadetxanida ular «ikki qanatliq» dep süretlinidu. Ular töt yüzi tertip boyiche insanning, shirning, buqining we bürkütning körünüshide bolidu. Ikkinchi esirdin tartip Injil alimliri mushu «töt yüzi»de Mesih Eysaning terjimihalini teswirleydighan Injildiki «töt bayan» tekitleydighan Mesihning tereplirini körüp yetti: —


(1) Insan: «Luqa»ning bayani — Mesih Eysaning toluq insan ikenlikini, jümlidin uning ershtiki atisigha tayinishi, ich-baghridiki héssiyatlirini we dualirini tekitleydu;


(2)  Shir: Tewrat boyiche shir «haywanlarning padishahi» («Pend.» 30:30): — «Matta»ning bayani — Mesih Eysaning «Israilning padishahi», «Yehuda qebilisidin chiqqan Shir» süpütide peyghemberlerning sözini emelge ashurushi, we Uning padishahliqining alahidiliklirini tekitleydu;


(3)  Buqa — éghir emgek qilidighan haywan: — «Markus»ning bayani, Eysa Mesihning insaniyetke bolghan kichik péilliq xizmitini tekitleydu («Mar.» 10:45ni körüng).


(4)  Bürküt — hemmidin yuqiri perwaz qilidu: — «Yuhanna»ning bayani, Mesihning Xudaliq tebiitini tekitleydu; mesilen 3:13: — «Yuqiridin kelgen zat hemmidin yuqiridur».


390 kün we 40 kün (4:1-8)

Bésharette her bir kün bir yilni körsitidu; biraq bu mezgiller némini körsitidighanliqini birnéme démek tes; «Israil üchün 390 kün» (390 yil) belkim ularning Yehudadin (jenubiy padishahliq), shuningdek Dawut jemetining padishahliqidin ayrilishi bilen bashlinidu (miladiyedin ilgiriki 930-yili); ayighi belkim Pars impératori Qoreshning Babilda we ulargha béqindi ellerde qalghan sürgün bolghanlarni hör qilishi bilen axirlishidu. Bu waqit miladiyedin ilgiriki 540- yaki 539-yili bolidu, jemiy 390 yil bolidu. Bu mezgil Israilning Asuriye impériyesi astida sürgün bolushini öz ichige alidu; bu éghir derd-elemlik ish idi, elwette; biraq Yehuda we Yehudaning padishahliridin ayrilishmu derdlik ish we jaza idi; chünki Asuriye tajawaz qilghuche, ularning yigirme padishahidin birimu heqqaniy bolmidi. Yehudaning jazasini körsitidighan 40 kün (40 yil) belkim Israilning 390 yilining axirqi 40 yil bilen teng ötüp, Yérusalémning weyran qilinishi (miladiyedin ilgiriki 586-yili) bilen bashlinip, Pars impératori Qoreshning sürgün bolghanlarni hör qilishi (miladiyedin ilgiriki 540- yaki 539-yili)ghiche dawamlashqan — Emma bu waqit 40 yil emes, belki 47 yil idi. Halbuki, Néboqadnesarning yette yil sarang bolghan waqitni buningdin chiqiriwetsek 40 yil bolidu, we bundaq qilishimiz belkim toghra bolidu; mumkinchiliki barki, bu waqitta Babil, jümlidin Israillar Daniyal peyghemberning hakimiyiti astida waqitliq turuwatatti. Bügünke qeder mushundaq chüshendürüsh bu sirliq sanlargha eng uyghun kélidighan tebir.


Yene ikki orunluq chüshendürüsh barki, bezi alimlar Ezakiyal yatqan bu 430 künni, 430 yilni körsitip bésharet béridu, kelgüside Israilning yat ellerge béqinidighan waqitlirini bildüridu, dep qaraydu, yeni ular 430 yilni: —  


(1) Néboqadnesarning Israillarning köp qismini Babilgha sürgün qilishidin tartip (miladiyedin ilgiriki 597-yilidin tartip) «Makkabiylar» (Yehudiy wetenperwerler) Israillarning grék impériyesining boyunturuqini tashlap isyan kötürginigiche (miladiyedin ilgiriki 167-yili) bolghan waqitni körsitidu, dep qaraydu.


(2) Néboqadnesarning Yérusalémni mutleq weyran qilishidin tartip (miladiyedin ilgiriki 586-yilidin tartip) «Makkabiylar» Grék impériyesidin musteqil bolup, «Yehudiy musteqilliqi» berpa qilinghuche (miladiyedin ilgiriki 158-yili) bolghan waqit, dep hésablaydu.


Eger bu künlerde peyghember béshini Yérusalémgha qaritip, sherq-gherb tereplerge sozulup yatqan bolsa, undaqta uning Israilgha munasiwetlik 390 künlük «sol yanpashlap yétish»i Israilgha (shimaliy padishahliqqa) yüzlinetti; Yehudagha munasiwetlik 40 künlük «ong yanpashlap yétish»i bolsa Yehudagha yüzlinetti.


18- we 33-bab — «Gunah sadir qilghuchi jan igisi ölidu»

18-babta birnechche muhim prinsiplar tilgha élinidu. Ulardin biri 20-ayette qisqartip éytilidu: «Gunah sadir qilghuchi jan igisi ölidu. Oghul atisining qebihlikining jazasini kötürmeydu, we yaki ata oghlining qebihlikining jazasini kötürmeydu; heqqaniy kishining heqqaniyliqi öz üstide turidu, rezil kishining rezilliki öz üstide turidu».


Bundaq éytish, «Öz atisining gunahlirining balilargha kélidighan héchqandaq tesiri bolmaydu» dégenlik emes, elwette. Xudaning Musa peyghemberge: «Menki Perwerdigar Xudaying wapasizliqqa heset qilghuchi Xudadurmen. Mendin nepretlengenlerning qebihliklirini özlirige, oghullirigha, hetta newre-chewrilirigiche chüshürimen...» («Mis.» 20:5) dégenidi. Bu ikki bayanni sélishturush paydiliq. Bu ikki bayanni sélishturghanda, undaqta «Atilarning qebihliklirini ... oghullirigha ... chüshürüsh» dégenning menisi néme?


Muqeddes Kitabtiki «jaza» dégen sözning herxil menisi üstide oylinish paydiliq ishtur. Muqeddes Kitabning her yerliridin roshenki, Xudaning bizning hetta birla gunahimiz üstige adil, tégishlik jazasi dozaxtur — bu bolsa Xudadin ayrilip, Uning huzuridin mehrum bolush dégenlik, bu «menggülük ölüm» depmu atilidu (her jayda tekrarlighinimizdek, xush xewer shuki, bizde kechürüm-meghbiret we nijat pursiti bolsun dep, Eysa Mesih hemmimizning barliq gunahimizning jazasini Öz téni we rohida kötürüp qobul qilghan). «Mis.» 20:5te «qebihliklirini chüshürüsh» yaki «jazalirini yetküzüsh» (ibraniy tilida «paxad»)ning köp tereplik menisi bar. Asasiy menisi: «yoqlash»tur. Xuda bizni «yoqlisa», towa qilmighan bolsaq netijisi «jaza» bolidu; towa qilghan bolsaq «yoqlash»ning netijisi bext-beriket bolidu. Shuning bilen bu ayette «yoqlash»ning menisi choqum «jaza»ni ipadilishi kérek. Halbuki, eger mushu yerde menisi «toluq jaza» bolsa, undaqta netijisi balilar atisining gunahliri tüpeylidin dozaxqa chüshüshi kérek idi. Undaqta héchqaysimizda ümid yoq bolatti. Biraq «jaza» bezi waqitlarda toluq meniside emes, bashqiche menide ishlitilidu; u «terbiye» meniside kélishimu mumkin; mesilen, ata öz balilirini terbiye üchün jazalighinida: «Balamni qandaq jazalisam adil bolar?» dep oylimaydu, belki «Qandaq jaza uning üchün sawaq, terbiye bolar?» dep oylaydu. Emeliyette Tewratning köp yerliride «jaza» shu menide ishlitilidu, shu yerlerde «jaza» Xudaning ademni dozaxqa chüshüridighanliqini, yeni «gunahqa tégishlik we adil bolghan jaza»sini körsetmeydu.


Emdi «Mis.» 20:5ge kelseq, atining gunahlirining bezi netijiliri balilirigha chüshidu, dégili bolidu. «Ezakiyal» 20:18 bilen sélishtursaq töwendiki xulasilerge kélishke toghra kélidu: —


(1) Atining gunahliri balilargha shu jehette tesir yetküziduki, balilar atining gunahlirini körüp ularni dorisa, atilirigha bolghan jaza bolidu; shu yolda bezi chaghlarda atilar baliliri arqiliq öz qilmishlirining netije-méwisini köridu we tétiydu, hemde qilmishlirining yirginchlikini körüp towa qilishi mumkin.


(2) Atining gunahliri balilargha yene bir jehettin tesir yetküziduki, balilar bu dunyada atisining gunahlirining aqiwitidin japa tartishi mumkin. Mesilen, bir haraqkesh dada bolsa, u pulni haraqqa buzup chachsa, baliliri yaxshi öginish pursitige érishelmeydu. Ezakiyal özimu bir misal — öz xelqining ata-bowilirining gunahliri tüpeylidin, u amalsiz sürgün bolghan. Bashqa misallardin yene ikkini körüsh üchün Tewrat, «2Sam.» 12:1-25, we «Yeshaya peyghember» 39:5-8 ayetlernimu körüng. Birinchidin, Natan peyghemberning Dawut peyghemberni gunahliri üchün eyibliginini, gunahlirining aqiwiti jümlidin Dawutning yéngila tughulghan bowiqining dunyadin ketkinini, ikkinchidin Hezekiya padishahning tekebburliship ketkinining kéyinki dewrlerge yetküzgen ziyanlirini körgili bolidu.


(3) «Ezakiyal» 18:20 bilen sélishtursaq, emdi Ezakiyalning: «Oghul atisining qebihlikining jazasini kötürmeydu, we yaki ata oghlining qebihlikining jazasini kötürmeydu» dégen bayanida, «jaza» özining toluq meniside, yeni rohiy, menggülük hayat-mamat jehette ishlitilgen bolsa kérek. Atining gunahliri bolsa, oghlining towa qilishi kéreklikini bilip yétishige tosalghu bolmaydu, we shuningdek uninggha towa qilmasliqi üchün héchqandaq bahane bolalmaydu. Oghul öz gunahigha towa qilsa, uning Xudaning huzurida turushigha, menggülük hayatqa érishishige héqandaq tosalghu mewjut emes. «Gunah sadir qilghuchi jan igisi ölidu» dégenning menisi, izahlighinimizdek, jismaniy jehettiki ölümdin bashqa bir ölüshni körsitishi kérek. Hemmimiz ölimiz — biraq shu chaghda biz Xudaning huzuridin ayrilghan halda ölsek bu heqiqiy ölümdur. Oxshashla «Rezil kishi barliq sadir qilghan gunahliridin yénip towa qilip, méning barliq belgilimilirimni tutup, adilliq hem adaletni yürgüzidighan bolsa, u jezmen hayat bolidu, u ölmeydu» (18:21) we uninggha oxshaydighan bashqa ayetlerdimu körsitilgen «hayat»mu peqet «ölümdin aman qélish» yaki «turmushning dawami»ni emes, belki «aliy derijidiki bir hayat»ni, «heqiqiy hayat»ni körsitishi kérek. Bu del Injil bizge yetküzgen telim: «Mana menggülük hayat — u bolsimu, Sen heqiqiy Xudani hem Sen ewetken Eysa Mesihni tonushtin ibarettur» («Yuh.» 17:3). Menggülük hayat jismaniy ölüm bilen emes, belki heqiqiy imanning peyda bolghan deqiqisi bilen bashlinidu; u peqet «yashashning üzlüksiz dawami»la emes, belki tirik Xuda bilen bolghan munasiwettin ibarettur.


Biz yene 18- we 33-bablardin shundaq bir xulasige kéleleymizki, iman-ishench (meyli Xudagha, özimizge yaki bashqilargha baghlanghan bolsun) bizning hayatimizning yönilishidur. Körünüshte heqqaniy ademning hayatining yaxshi bir bashlinishi bolsimu, eger uning axirqi yönilishi rezillik bolsa, u rezil dep hésablinidu. Uning eksiche, körünüshte rezil bir adem öz gunahlirini tonup yétip, hayatini burap özgirishke bashlisa — haram yolda alghinini igisige qaytursa, bashqilargha méhribanliqini körsitishke bashlisa — u heqqaniy adem dep hésablinidu. Xudagha baghlanghan heqiqiy iman-ishench heqqaniy hayatning yönilishi barliq tereplerde, yeni Xudagha qarap ibadet qilishta, insangha qarap méhribanliq we sememiy muamile körsitishte körünidu. Shundaq ishlar Xuda bilen heqiqiy munasiwetning netijisi, yéngi qelb, yéngi rohning méwisidur (18:31) we iman-ishenchning emeliyitini ispatlaydu; ular hergiz ademning öz küchige tayinip bolghan tirishishlirining netijisi bolmaydu. Hetta étiqadning bu méwilirining özigimu tayinishqa bolmaydu (33:13); heqqaniy ademning iman-ishenchi hergiz özining heqqaniyliqigha emes, belki tirik Xudaning Özige baghlinidu («Hab.» 2:7, «Rim.» 1:17).


Üzüm téli toghruluq temsil toghrisida (15-bab)

Israil yaki Yérusalém ormanliqning derexliri arisidiki bir üzüm téligha oxshitilidu. Bu oxshitishning menisi néme? Üzüm télining yaxshi méwe bérishtin sirt héchqandaq artuqchiliqi yoqtur. Uning yaghichining adettiki yéqilghu bolushtin bashqa, héchqandaq ishlitilidighan jayi yoqtur. Xudaning Israilgha bolghan birdinbir meqsiti: ularning méwe bérishi — bu méwe bolsa uning heqqaniy ademlerdin huzur alidighini, yeni ularning Xudagha baghlighan muhebbiti, bashqilargha körsetken méhribanliqidur. Bu méwe bolmisa, Israil bolghan «üzüm téli»ning yéqilghu bolushtin bashqa paydisi yoqtur.


Bu oxshitish Mesih Eysaning: «Men Özüm heqiqiy üzüm télidurmen» dégen sözini ésimizge keltüridu («Yuhanna» 15-bab). Israil «méwisiz üzüm téli» bolghan, lékin «Heqiqiy Üzüm Téli» bolghuchi, Xudagha méwe bergüchi keldi; u bolsa Mesihning Özidur. Mesihke étiqad baghlisaq, Uninggha («shax üzüm téligha ulanghandek») ulinip, Uning bilen bir bolsaq, bizmu «üzüm télining shaxliri» süpitide Xudagha méwe bérimiz.


Wedimizde ching turush (17:13-16, 18-19)

Izahlighinimizdek, mushu yerde yene tekrarlaymizki, Israil padishahi Zedekiyaning Néboqadnesar bilen tüzgen ehdisi Xuda teripidin: «Méning ehdem» dep qarilatti (19-ayet). Bu sözning muhim tégi bar. Bezi ademler: «Ishengüchiler imansizlar, «kapirlar» we butperesler bilen békitken wede-ehdiliride ching turushining hajiti yoq» dep oylaydu. Biraq biz bu yerdin Xudaning Öz mömin bendiliridin, ularning bashqa hemme ademlerge (ular meyli Uninggha iman-ishench baghlighan yaki baghlimighan bolsun) bergen sözide ching turushini telep qilghanliqini körimiz.


Tur shehirige qaritilghan bésharetler (26-28-bablar)

26-babta Tur toghruluq bérilgen bezi bésharetler ademni ejeblendüridighan derijide, hetta kichik tepsilatlirighiche emelge ashurulghan bolup, bu tepsilatlar inchike tekshürüshke erziydighan ishlardur.


26-bab, 8-ayettin, Babil padishahi Néboqadnesarning Tur shehirini weyran qilidighanliqini oquymiz. Peyghemberning yene 3-ayette: «Men ... köp ellerni sen bilen qarshilishishqa qozghaymen» 4-ayette: «Turni taqir tash qilip qoyimen», 5-ayette: «(Tur) déngiz otturisidiki (béliqchilarning) torlar yéyilidighan jayi bolidu», 12-ayette: «Ular sépilliringni buzup ghulitip, heshemetlik öyliringni xarabe qilidu; ular séning tashliring, yaghach-limliring we topa-changliringni déngiz suliri ichige tashlaydu», 14-ayette: «Sen (Tur) qaytidin qurulmaysen» we 21-ayette: «Sen (Tur) qaytidin héch bolmaysen, ....menggüge tépilmaysen» dep aldin’ala éytqanliqini bayqaymiz.


Ezakiyalning bu bésharitidin üch yil kéyin, Néboqadnesar padishah köp milletlik qoshunni yéteklep, sheherni 13 yil muhasirige aldi. 13 yildin kéyin u sépilidin bösüp kirgen, lékin ahalining köpi déngizdin ötüp sheherdin yérim kilométr yiraqliqtiki bir aralgha qachti; aralda yene bir qel’e bolghanidi. Néboqadnesar Ezakiyal 8-ayette aldin éytqinidek, sheherning özini yer bilen yeksan qildi. Shuning bilen aralda turghanlar uning shertlirini qobul qilip teslim boldi.


Kéyin bu araldiki qel’e köp mustehkemlinip özi bir sheher bolup chiqti. Miladiyedin ilgiriki 330-yili etrapida, büyük Iskender (Aléksandir, Gréklarning impératori) kélip, özige isyan kötürgen shu araldiki sheherge hujum qildi. U kona sheherning xarabilirini bayqidi. U bu tash-topilarni astidiki tashtin qiriwétip, déngizgha tashlap qedemmuqedem aralgha baridighan 60 métr kengliktiki bir yolni yasap chiqti, andin harwiliq poteylirini yötkep yéqinlashturdi. Buning bilen 3-, 12-ayette déyilgendek, Iskender aralnimu bésiwaldi; u Turning nurghun kémilirini sépili aldida gherq qiliwetti. 4-5-ayetlerde déyilginidek, kona sheher bir taqir tashqa aylinip ketken. Tur «déngizgha tashlanghan».


Turning tarixi Iskenderning dehshetlik urush élip bérishi bilen ayaghlashqan emes. Kéyinche, awwal Antigon (miladiyedin ilgiri 314-yilda), andin Pitolimi Filadélfus (miladiyedin ilgiri 285-247-yillarda) uning sodisining we déngiz üstidiki hakimiyitining hökümranliqini bitchit qilghan. Axiri, miladiyedin kéyin 1321-yili ereb leshkerliri uni ishghal qilip pütünley halak qilghan. Bir ereb sayahetchisi Ibn Batutaning sözliri bilen éytqanda: «U bir temsil,... pütünley bir xarabe boldi». Bu, bésharette déyilgini, 14-ayette del aldin éytilghan.

19-esirde shu araldin ötken yene bir yoluchi ereb béliqchilirining 14-ayette éytilghandek shu yerde torlirini qurutushqa yayghanliqini bayqidi.


Xetne qilinghan we xetne qilinmighanlar (28:10)

«Sen yat ademlerning qolida xetne qilinmighanlargha layiq bolghan ölüm bilen ölisen; chünki Men shundaq söz qilghan», — deydu Reb Perwerdigar».


Oqurmenler belkim: ««Xetne qilinmighanlargha layiq bolghan ölüm» dégen qandaq ölüsh?» — dep sorishi mumkin. «Xetne (sünnet) qilishning néme ehmiyiti bar?»

Oqurmenler ésige keltüreleyduki, Xuda Ibrahimni butpereslikni tashlashqa, öz yurtini tashlap bashqa natonush zémingha seper qilishqa chaqirghinida, u ishench-étiqad bilen itaet qildi; Xuda uni Pelestin zéminigha yéteklidi. Shu yerde uning étiqadi bilen Xuda uni Öz neziri aldida «heqqaniy adem» dep jakarlidi. Uning étiqadigha we shundaqla özining alahide «Xudaning adimi» bolghanliqigha belge bolushqa, Xuda uninggha xetne belgisini ata qildi. Bu belge Ibrahimning ewladliri bolghan Yehudiylargha özlirining Xudaning alahide xelqi bolghanliqini dunyagha körsitishi üchün tapshurulghan («Alemning yaritilishi» 18-bab). Etrapidiki bashqa el-yurtlardikiler xetne qilmighachqa, bu intayin éniq bir belge idi. Hem Yehudiylar we ereblermu (hemmisi Ibrahimning ewladliri) bügünge qeder xetne qilip kelgen.


Injil Xudaning Ibrahimgha xetne toghruluq tapshurghan emri üstide shundaq tebir béridu: — Xudaning xetnide bolghan tüp meqsiti bolsa, uning kelgüsi téximu muhim bir xetnige birxil bésharet bolushidin ibaret idi. Bu «rohiy xetne» Xudaning Mesih Eysa arqiliq hemme insanlargha emdi sunidighan nijatida ayan qilinidu. Tewrat dewride, xetnide tendin etning késilishi kelgüsi Injil dewride tende bolghan gunah asaretlerning we bu dunyadiki hoquq, abruy we pulgha tayinishlarning hem arzi-heweslerning késip tashlinishini körsitip, esirmu-esir bésharet bérip keldi. Peqet rohi we qelbi «xetne qilinip» gunah asaretliridin azad bolsila, andin insan Xudagha «rohta we heqiqette» heqiqiy ibadet qilidighan bolidu («Fil.» 3:3, «Kol.» 2:11, 12, «Rim.» 4:9-12, «Gal.» 5:1-15nimu körüng). Qelb we rohni gunahtin xalas qilip, ademni Xudagha emeliy ibadet qilghuchi qilish Xudaning Mesihte bolghan nijatini qobul qilghan herbiri üchün Öz Rohi bilen yaritidighan bahasiz bir möjizisidur.


Emdi némishqa Ezakiyal ademning diqqitini «xetne qilinmighanlargha layiq bolghan ölüm»ge tartidu? Asasiy pakit shuki, Ezakiyalning dewride Xuda Öz xelqige mushu xetne belgisi bilen «tamgha basatti». Tewrat dewride, «yat eller»din birsi tirik Xudagha bolghan étiqadini ipadileshni, Xudaning ehdisige muyesser bolup ibadetxanida Xudaning xelqige hemrah bolup sejde qilishni xalighan bolsa, undaqta u Xudaning emrige boysunup xetne belgisini qobul qilishi kérek idi. Shunga, «xetne qilinmighan halda» ölüsh, Xudaning ehdisidin we beriketliridin ayrilghan halda ölüshtin ibaret idi.


Xetnining ademning salametlikige melum paydiliq yerliri bar, we shu sewebtin gherbtiki memliketlerde étiqadliq hem étiqadsiz kishiler öz oghullirini xetne qilsimu, bu dewrde héchkim bu yolda héchqandaq rohiy bext-beriketni qobul qilalmaydu; menggülük hayatqa nisbeten jismaniy xetnini qobul qilish yaki qilmasliqning héchqandaq ehmiyiti we tesiri yoqtur; biraq «rohiy xetne»ni qobul qilmighan héchkim Xudaning padishahliqigha kirmeydu.


Misirgha qaratilghan bésharetler (29-32-bablar, bolupmu 29:10-14)

Bu ayetler boyiche, Misirgha uni ademzatsiz qilidighan, qiriq yilliq bir weyranchiliq chüshidu. Izahatimizda éytqinimizdek, belkim bésharetning birinchi qétimliq, shuningdek qismen emelge ashurulushi miladiyedin ilgiriki 525-487-yillarda, Pars impératori «Kambisis»ning Misir üstidin rehimsiz höküm sürüshi, shuningdek Misirning pes orungha chüshürülüshi bilen bolghan. «Qismen emelge ashurulush» déginimiz, shu dewrde Misir «uningda héch adem turmaydu» déyilgendek pütünley ademzatsiz bolmighan emes. Shunga bésharet Mesihning dunyagha ming yil höküm sürüshining («Weh.» 20:4) deslepki 40 yilida toluq emelge ashurulidu, dep oylaymiz. Mesih dunyagha qaytip kelgendin kéyin, Misir shu yolda bashqa eller üchün Perwerdigarning terbiyisini körsitidighan qiriq yilliq bir misal bolup, andin ahalilik bolidu.


Bu babtin yene bir soal tughulushi mumkin: Némishqa Ezakiyal Misirning jazalinishi, halak qilinishigha shunche diqqet qilidu? Uning kitabida töt bab mushu témida yézilghan. Seweb shübhisizki, Israilning Babildin kelgen aware-azablardin qutulush üchün, herdaim Misirdin panah izdishi Xudagha shunche yirginchlik idi. Israilni deslepte qulluqqa salghan Misir emesmu? U Musa peyghember arqiliq ularni bir qilichmu kötürmey Misirdin qutquzghan emesmu? Xuda Israilning özi qizghinliq bilen panahlanmaqchi bolghan ashu «büyük memliket»ning halaketke mehküm bolidighanliqini chüshinip yétishini ümid qilatti. Shuningdek, Misirgha oxshash bashqa alliqaysi «büyük memliketler», Misirdin ilgiri dewr sürgen andin yoqalghan Asuriye impériyesige (31-bab) oxshash ishenchsizdur. 

Némishqa Babil toghruluq bésharet yoq?

Bashqa eller we memliketler toghruluq shunche köp bésharetler bérilip, «Némishqa Ezakiyal arqiliq Babil toghruluq bésharet kelmeydu?» dégen mesile üstide muzakire yürgüzüshke erziydu. Bezi alimlar Ezakiyal Babilgha sürgün bolghachqa, «Babilning aqiwiti toghruluq bésharet bérish aqilanilik bolmaytti (chünki özige xeterlik bolatti, shunga u qorqti)» dep qaraydu. Biz bundaq köz-qarashni Ezakiyalgha qara chaplighanliq dep qaraymiz. Uning kitabida roshen turiduki, u özining qérindashliridin bolsun, yat elliklerdin bolsun, héch qorqmas ikenlikini körsetken. Öz dewride Daniyal peyghember alliqachan Néboqadnesar padishahqa Babil imériyesining peqet waqitliq dewr süridighanliqini yüz turane éytqanidi.


Emeliyette, biz Ezakiyalning shundaq bésharet bermeslikining sewebi nahayiti emeliy dep qaraymiz. Ezakiyal peyghemberning köngül bölgini bolsa, sürgün bolghan Israillarning özlirining sürgün bolghanliqini Xudaning jazasidin bolghan dep qobul qilishi, hergiz saxta peyghemberlerning: «Biz Babildin téz qutulimiz» dégendek xam xiyallirini qobul qilmasliqi idi. Israillar özlirining sürgün bolghanliqini Xudaning jazasidin, gunahliri tüpeylidin bolghan dep tonup yetmigen ehwalda, Babilning kelgüsi halakiti (55 yildin kéyin bolidu) toghruluq bésharet bérilse, u halda ular: «Xuda bizni jazalashqa Babilni salghan, biz towa qilishimiz kérek» déyishining ornigha, eksiche «Xuda «düshminimiz» Babilni jazalaydu» dep héch towa qilmay, xushal bolup kétetti.


Halbuki, 150 yil ilgiri, Yeshaya peyghember we uningdin kéyin Habakkuk we Yeremiya (Israil zéminda turghan) peyghemberler Babilning zawal bolidighanliqi toghruluq bésharet bergenidi. Kimiki peyghemberlerning kitablirini etiwarlisa we ularda ularni oqush semimiyiti bar bolsa, ulardin Babilning aqiwiti toghruluq köp tepsilatlarni tapqan bolatti. Emeliyette bolsa, Ezakiyal 31:14de Babilning halakiti toghruluq wasitilik bésharet bergenidi. Bu ayetlerde, Asuriyening halak bolghanliqi we Misirning halak bolidighanliqi bilen bashqa barliq «büyük memliketler»ge bir agah yollinidu: «Buning meqsiti, sulardin sughirilidighan derexlerning héchbiri özini égiz kötürmisun, yaki uchini bulutlargha taqashturmisun, yaxshi sughirilidighan derexlerning héchbiri undaq égizlikke kötürülmisun üchündur; chünki ularning hemmisi ölümge békitilgen — yerning tégilirige chüshüshke békitilgenlerning, ölidighan adem balilirining, hanggha chüshidighanlarning qatarididur». 


Shübhisizki, Babil özi bu «özini égiz kötürgen derexler»din biri idi.


36-bab: Ezakiyalning «yéngi ehde» toghruluq bayani

Ezakiyalgha we öz zamandishi bolghan Yeremiya peyghemberge Israilning gunahini üzül-késil mutleq ashkarilash wezipisi tapilandi. Emdi Xudadin ikkisige oxshashla Israilning gunahining shipasi toghruluq wehiy kelgenliki ademni heyran qalduridighan ish emes. Chünki Xuda melum bir mesilining hel qilish yolini teng bermise, hergiz shu mesilini ashkarilimaydu. Israilning gunahini hel qilidighan yol bizningkinimu hel qilalaydighan birdinbir yol — «yéngi bir roh, yéngi bir qelb». Bu «yéngi bir roh, yéngi bir qelb» bilen Xuda bizge «silerni emr-permanlirim boyiche mangghuzimen, hökümlirimni tutquzimen, shuning bilen ulargha emel qilisiler» dep éytidu (25-32). Mushundaq ishlar bolsa Xudaning Özi yaritidighan möjizilerdur, hergiz ademning qolidin kelmeydu. Tewratning tüp xewiri del shudur; Israilni misalgha keltürüp u munu ishlarni körsitidu: —

(1)  Insanlarning tüp gunahliq tebiiti;

(2) Insanlarning Xudaning nijatigha, qutquzush yoligha mutleq mohtajliqi;

(3) Bu qutquzush yoli Xuda ewetidighan Qutquzghuchi-Mesih arqiliq bolidu.

Eysa Mesih Israil xelqi aldida birinchi qétim wez éytqanda, Chömüldürgüchi Yehya peyghember munu sözler bilen uni tonushturdi: — «Men silerni ... towa qilishni bildürüsh üchün suda chömüldürimen; biraq (bu zat).... silerni Muqeddes Rohta chömüldüridu» («Mat.» 11:3). Mana buning bilen Ezakiyal arqiliq wede qilinghan «yéngi qelb, yéngi roh» bolidu. Xuda bu wedini kéngeytip pütün insanlargha tutmaqchi; shunga Injilda «Gunahning ish heqqi yenila ölümdur, biraq Xudaning Rebbimiz Mesih Eysada bolghan sowghiti yenila menggülük hayattur» dep yézilghandur.

Israilgha nisbeten bu bésharetning toluq emelge ashurulushi, ular axirqi zamanlarda towa qilip Mesihni qobul qilishi bilen bolidu. 


11-bab, 16-20-ayettimu Ezakiyal bu yéngi ehdini qisqiche bayan qilidu. Mushu yerde qiziq bir nuqta barki: «Men ulargha bir qelbni bérimen». Bizde herqandaq shexsiyetchilik bolidiken, bashqilar bilen «bir qelb»te bolush mumkin bolmaydu. «Birlik» toghruluq barliq siyasiy shuarlar xam xiyaldur; peqet ademler towa qilghandila Xudaning muhebbiti ichide heqiqiy birlikning mumkinchiliki bolidu.


37-bab — Israilning «tirilishi»

Biz mushu bab üstide peqet ikki ishni alahide qeyt qilimiz: —


(1) bésharet boyiche Israil we Yehuda qaytidin bir xelq bolidu; bu qismen emelge ashurulghan, emma ishinimizki, kelgüside toluq emelge ashurulidu (15-22). Beziler belkim: «Hazir Israilning yoqalghan on qebilisining qeyerde ikenlikini héchkim bilmeydu» déyishi mumkin; lékin bir tirik Xuda buni obdan bilidu.


(2) Israil élining tirilishida ikki basquch bar; birinchi basquch «söngeklerning bir-birige kélishi,... peyler we et ularning üstige kélip ularni qaplash»; bu basquchta ularda héch hayat-nepes yoq; ikkinchi basquchta «Roh» (shübhisizki, Xudaning Muqeddes Rohi) ulargha kélip hayat béridu (12-14). Shuninggha qarighanda, Xudaning pilanining birinchi basquchida U Israilni öz zéminigha qaytip keltürüshi; ikkinchi basquchida, ular «qaytidin tughulup» rohiy hayatni qobul qilidu. Pelestinde hazir turghan Yehudiy xelqining ehwali birinchi basquchta bolushi kérek; ular qaytidin köp döletlerdin yighilghan (miladiyedin kéyinki 1948-yilidin bashlap), biraq ularda rohiy hayat yoq — chünki ular téxi Eysani «bizning Mesihimiz» dep étirap qilip qobul qilmighan.

Bashqa peyghemberlerning sözlirige qarighanda yene mumkinchiliki barki, axirqi zamandiki «tirilish»tin ilgiri, Yehudiy xelqining beziliri Pelestin zéminidin yene tarqitiwétilidu. 

40-44-bablarda körsitilgen, Israilning yéngi ibadetxanisi toghruluq 26-28 ayetlerdimu bésharet bar.


38-39 Bablar; Gog we Magog — axirqi zamanlar


Bu bablar ichide Gog toghruluq qiziq bir ayet (17) bar: «Reb Perwerdigar shundaq deydu: «Qedimki zamanlarda qullirim bolghan Israildiki peyghemberler arqiliq bésharet qilghan birsi sen emesmu? Ular shu künlerde, shundaqla köp yillardin béri, Méning séni xelqimge qarshilishishqa chiqiridighanliqim toghruluq bésharet bergen emesmu?»»


Bilishimizche, ilgiriki peyghemberler öz kitablirida «Gog»ni ismi bilen tilgha almaydu. Shuning bilen shu xulasige kélishimiz kérekki, ular «Gog» toghruluq sözligende, uni bashqa bir nami bilen tilgha alghan.

Yeshaya, Yoél, Yeremiya we Daniyal peyghemberler (hemmisi Ezakiyaldin burun bésharet bergen)ning kitablirini qétirqinip oqusaq, axirqi zamanda bolidighan, shimaldin chiqqan Israil zéminigha bésip kiridighan éghir bir tajawuzluq, shuningdek nurghunlighan el-yurtlarning Israilgha qarshi yighilip qoshun bolushi toghruluq bésharetlernimu bayqaymiz. Bu bésharetler boyiche bu zor qoshun «dejjal» (Mesihning reqibi) teripidin yéteklinidu. Shunga «Gog»ni «dejjal»ning bashqa bir ismi dep qiyas qilsaq belkim toghridur. Mikah peyghember uni «Asuriyelik» dep ataydu. Töwendiki bésharetler «Ezakiyal» 38-39-babtiki bésharet bilen munasiwetlik bolushi mumkin. Waqti-saiti yéqin kelgende belkim bu bésharetlerning tepsilatliri, ularning bir-birige qandaq maslishidighanliqi téximu éniq bolup chiqishi mumkin.

«Yesh.» 29:5-8, 34:1-6, 63:1-6, 66:15-16: «Mik.» 5:5, «Dan.» 11:40-45 («shimaliy padishah»), «Yoél» 3:9-16, «Yer.» 4-bab, «Zef.» 3:8ni körüng.


Ezakiyalning bu béshariti özidin yiraq bir küni toghruluq söz qilidu. Shunga yene bir mumkinchiliki barki, bésharetning «qedimki zamanlar» dégini, Ezakiyaldin kéyinki künlernimu öz ichige alidu; undaq bolghanda «peyghemberler» dégini uningdin kéyin bolghan peyghemberlernimu, mesilen Zekeriya, hetta Injil dewrdiki Pawlus we Yuhannanimu körsitishi mumkin. Undaqta munasiwetlik bésharetler yene «Zek.» 12-14 bablar, Injil «Weh.» 16:14, 16, 19:19nimu öz ichige alatti.


40-44-bablar; yéngi ibadetxanining ehmiyiti

Oqurmenler tarixta bolghan birnechche ibadetxanining herbirining ehmiyiti toghruluq bir muzakirini oqumaqchi bolsa Hagay peyghemberning kitabidiki «qoshumche söz»imizni körsun. «Ibadetxanilar» toghruluq éniq bir prinsip bar. U Injilda muqim békitilgenki, Xudaning nishan qilghan meqsiti Öz xelqini Öz ibadetxanisi qilishtin ibarettur. Xudaning tüp pilani, «insan qoli bilen yasighan ibatetxana»da turush emes, belki Öz xelqining qelb-rohini toldurup turushidur. Shunga némishqa Xuda bu yéngi «jismaniy» ibadetxanini körsitidu? Uning ehmiyiti néme? Eger Mesih Eysaning qurbanliqi pütkül insanlar üchün («Ibraniylargha» dégen kitabta déyilgendek) «eng axirqi qurbanliq» bolsa, bu ibadetxanida soyulidighan qurbanliqlarning néme meqsiti bolidu? Töwende bir jawab bérimiz.


Ibadetxana we uning ölchemliri toghruluq ikki éghiz söz qilishqa toghra kélidu. Birinchi, bu ibadetxanini ölchesh usuli binalarni tekshürgüchi mexsus xadim yaki inzhénérning adettiki tertipi boyiche bolmastin, belki öyning aldinqi derwazisidin bashlinip, dalinining ichki bulung-pushqaqlirighiche uzunluq-kenglikini ölchep, haman kichik ölchemlerdin chong ölchemlerge ötüsh usulida bolidu. Mushu usul haman (insanlar qilghan bolsa!) herxil perq-xataliqlarni keltürüp binaning chértyozhini toptoghra sizishqa mumkin bolmas qilidu. Toghra usul omumiy uzunluq-kengliki bilen bashlinip, andin bulung-pushqaqlirighiche uzunluq-kenglikini ölcheshtur. Bu, alamet körünüshning choqum Xudadin kelgenlikini téximu ispatlaydu. Ezakiyal peyghember özi bir «chértyozh»ni awwal sizghan emes; u peqet öz yétekchisige egiship binaning u-bu tereplirini aylinip uning ölchigen yerlirini xatirileydu. Binaning ölchemliri chértyozhgha keltürülgende hemmisi bir-birige toptoghra masliship, asasen mukemmel bir pütünlükni köz aldimizgha keltüridu (bezi kichik öylirining we jaylirining tepsilatliri toluq bolmighachqa, ularni sizghili bolmaytti — töwendiki sözimizni körüng).


Ölchemlerning bir-birige maslishishi jehette peqet birla ölchemde kichikkine bir mesile bar (40:49); biz bu ayette Tewrattiki kona grék tili terjimisi (LXX)ge egishimiz, shuning bilen mesile hel qilinidu.

Ikkinchi, Ezakiyal bizge teminligen tepsilatlar we ölchemlerdin bu ibadetxanini özimiz toluq qurup chiqishimiz mumkin emes. Bezi yerliri, mesilen sirtqi hoylidiki ashxanilar, sirtqi tamgha tutash turghan «kichik xanilar» we kahinlarning öylirining bayanliri bizge ularni sizghudek, shundaqla qurghudek tepsilatlarni teminlimeydu. Xuda Ezakiyalgha körsetken bu körünüshning özi toluq bir chértyozh sizish üchün emestur. Xuda xelqige héchqeyerde uni qurushni tapilighan emes, peqet «kallisida ibadetxanini ölchep baqsun» dep buyrulghan (43:10-11). U kelgüside mewjut bolidighan bir bina, lékin uni qurghuchi Xudadur, éniq dések Mesihning Özi bolidu. Mesih toghruluq: «U ibadetxanini quridu, we kahin süpitide Öz textige olturidu» dep bésharet bérilgen («Zek.» 6:13). Zekeriyaning shu bésharitide éytilghan «ibadetxana»ning birinchi körsetkini Xudaning «tirik tashlar» bolghan mömin bendiliridin terkib tapqan ibadetxanidur («1Pét.» 2:5-8). Biraq bu bésharet yene «hayatsiz tashlardin qurulghan» bir ibadetxanini körsetken bolsa, choqum Ezakiyal peyghember alamet körünüshte körgen ibadetxana bolushi kérek.


Israiliyede turuwatqan Yehudiy xelqining az dégende 1950-yillardin béri yéngi bir ibadetxanini qaytidin qurush chértyozhi we ibadsetxanining eslidiki ornida qaytidin qurbanliq qilish pilani bolup kelgen. Anglishimizche ular qurmaqchi bolghan ibadetxanining chértyozhi Ezakiyalning 40-44-bablirigha asaslanghan. Lékin Zion téghining (taghning bügünki tüzülüshige qarighanda) Ezakiyal körgen ibadetxanini patquzghudek yéri yoq, we qurulushqa bashqa tosalghular bar. Lékin ishinimizki, ular bir ibadetxanini quridu — chünki Tewrat we Injilda, dejjalning axirqi zamanda «ibadetxanini igiliwélishi» we shu yerde öz yirginchlik mebudini tiklishi toghruluq bésharetler bar («Dan.» 9:27, 12:11, «Mat.» 24:25, «2Tés.» 2:1-11ni körüng). Bu ibadetxana (belkim dejjalning qoli bilen) weyran bolidu; Eysa Mesih dunyagha qaytip kelgende yer yüzi üstige ming yil höküm sürüshi («Weh.» 20:1-7)ning deslipide Ezakiyal körgen bu yéngi ibadetxanini quridu, dep ishinimiz.


Xudaning mömin bendiliride bu «yéngi ibadetxana» we uning ehmiyiti toghruluq birnechche közqarashlar bolup kelgen. Beziliri bu ibadetxanining körünüshi Injil dewridiki «Mesihiy jamaet»ni simwol süpitide körsitidu, dep oylaydu. Emdi undaq bolghanda Xudaning pilan-meqsetliri toghruluq hazirqi bilimimizge asaslanghanda, öyning nurghun tepsilatlirining qandaq simwolliq menisi barliqini körüp chiqish tes bolidu. Derweqe burunqi zamanlarda bolghan barliq ibadetxanlirining, bolupmu Musa peyghember qurghan «muqeddes chédir»ningkidek («Mis.» 25-30, 35-40 bablar) barliq tepsilatlirining simwolliq menisi bolidu, dep qaraymiz. Ezakiyal körgen bu yéngi ibadetxanini özimiz «heqiqiy» dep ishinimiz; shuning bilen bir waqitta bizmu uning tepsilatlirining «simwolluq mene»si bar dep qaraymiz; biraq bularning köpinchisining néme menide ikenliki bügünki bilishimizdin halqip kétidu.


Mesih Eysa alliburun «gunahlar üchün axirqi qurbanliqqa béghishlanghan» tursa («Ibr.» 10:12), undaqta «Ezakiyal»da (40-44-bablarda) tilgha élinghan qurbanliqlar, héyt-bayramlar we kahinliqning néme ehmiyiti bar? «Ibr.» 5-, 7-, 8- we 10-bablarda, Eysa Mesih bizning «birdinbir Bash Qahin», «Lawiy qataridiki kahinlardin tolimu yuqiri, tolimu ewzel» kahin dep atalghan bolsa, bu Lawiyliq kahinlarning néme zörüriyiti?


Qisqiche éytqanda, jawabni shundaq bérishimiz kérekki, Mesihning «ming yilliq padishahliqida» bu qurbanliqlar, héyt-bayramlar we kahinliqmu bir esletme rolida bolidu. Burunqi dewrdiki qurbanliqlar, héyt-bayramlar we kahinliq ulardin kéyin bolidighan Mesihning qurbanliqini we xizmetlirige «bésharet resim» bolup körsetkendek, kelgüsi zamandiki qurbanliq qatarliqlar bu ishlarni eslitip «burunqi»ni körsitidu. Shu dewrde qurbangah üstige chéchilghan qanlar shu dewrdiki ademlerge Mesih Eysaning bizning menggülük nijatqa érishimiz üchün bedel tölep tökken qimmetlik qéni bolghanliqigha üzlüksiz esletme bolidu. Emeliyette bolsa, xelqning «muqeddes jay»ning aldidiki hoyligha kirish pursetliri (peqet héyt-bayram waqitlarda) Musa peyghember tikligen «muqeddes chédir» we Sulayman qurghan ibadetxana turghan waqittiki shundaq pursetlerdin az bolidu. Bu ishning özi kelgüsi «ming yilliq padishahliq»ta belkim xelqqe ötkenki itaetsizlikliri, kona ehde»ning cheklikliki, «yéngi ehde»ning kérekliki toghruluq bir esletme-agah bolushi mumkin.


«Ming yilliq» ibadetxana «ming yilliq padishahliq»qa oxshash peqet waqitliq bolidu. Axir bérip hemmisi «heqqaniyliq makanlishidighan» «yéngi asman, yéngi zémin»gha özgertilidu («Weh.» 21:1-8). Biz bu yéngi asman-zémin toghruluqmu: «Ularning nami «Perwerdigar shu yerde bolidu» («Ez.» 48:35)» dep éytalaymiz; uni söygenler üchün «Perwerdigar shu yerde bolidu» dégen bu sözning özi ularning telipning hemmisi bolidu.


«Men sheherde (yéngi asman-zémindiki yéngi Yérusalémda) héchqandaq ibadetxana körmidim, chünki Hemmige qadir Perwerdigar Xuda we qoza uning ibadetxanisidur. Sheherning yorutulushi üchün quyashqa yaki aygha mohtaj emes, chünki Xudaning shan-sheripi uni yorutqanidi, uning chirighi bolsa qozidur» («Weh.» 21-bab).