Tewrat 13- we 14-qisim


«Tarix-tezkire «1» we «2» » 



Kirish söz

(Birinchi we ikkinchi qismigha)


Tewrattiki barliq tarixiy qisimlargha oxshash, «Tarix-Tezkire» dégen kitab Xudaning pütkül insaniyetke qaratqan nijatliq pilanini ilgiri sürüsh jeryanining qismen xatirisidin ibaret. Bu jeryan Qutquzghuchi Mesihning dunyagha kélishini menzil qilghan, elwette.  


Gerche köp «Muqeddes Kitab» nusxilirida «Tarix-Tezkire» daim ikki kitab qilip («Tarix-Tezkire (1)» we «Tarix-Tezkire (2)») neshir qilinsimu, emeliyette «Tarix-Tezkire» eslide ibraniy tilida birla kitab idi. Lékin biz ularni yenila «Tarix-Tezkire (birinchi qisim)» we «Tarix-Tezkire (ikkinchi qisim)» dep atiduq. Ixcham bolsun üchün «Tarix-Tezkire (1)» we «Tarix-Tezkire (2)» dep ataymiz. Bu kirish söz «Tarix-Tezkire (1)» we «Tarix-Tezkire (2)»ge ortaqtur.


«Tarix-Tezkire»de teswirlengen tarixlar bilen Tewrattiki «Padishahlar» dégen kitabta xatirilengen tarixlarning köp ortaq yerliri bar; bu ortaq yerler Saul, Dawut we Sulayman (miladiyedin ilgiri 1000-yilliri)din bashlap jenubiy padishahliq (Yehuda) üstige höküm sürgen padishahlarning ish-izlirini öz ichige alidu. Shunga, «Samuil» we «Padishahlar»diki bezi tepsilatlar «Tarix-Tezkire»de qaytilinidu. Oqurmenlerning shundaq qaytilinishning sewebini tolimu bilgüsi kélishi mumkin. Uning üstige, ushbu kitab uzun nesebnamiler bilen bashlinidu. Özining yaki bashqa millet yaki elning tarixini azdur-köptur oylighan kishiler bu nesebnamilerning meqsetlirini perez qilalishi mumkin; shundaqtimu, biz bularning shundaqla bu qaytilinishning meqsetliri üstide «qoshumche söz»imizde sel toxtilimiz. «Samuil» we «Padishahlar»diki «kirish söz»lernimu körüng.


Emeliyette bolsa, «Tarix-Tezkire» dégen kitabning meqsiti «Padishahlar»ningkige köp jehetlerde oxshimaydu. «Tarix-Tezkire»de, közde tutulghini jenubiy padishahliq, yeni Yehudaning tarixidin ibarettur; shimaliy padishahliqta bolghan ish-weqeler jenubiy padishahliqta yüz bergen ishlargha munasiwetlik bolmisa, xatirilenmeydu. Omumen éytqanda, kitabning muellipi yaki «bash muherrir»i bolsa Yehudaning padishahlirining yaxshi emellirini (bar bolsa) köprek tilgha alidu, ularning sewenlik-gunahlirini az tilgha alidu. Bundaq qilish bir xil milletchiliktin yaki «orda tarixchiliri»dek padishahlarni maxtashtin bolghanmu? Biz undaq qarimaymiz; buning sewebliri rohiy tereptin bolghan (yeni, Muqeddes Rohtin chiqqan); töwende bu seweblerni körsitimiz we «qoshumche söz»imizde ular toghruluq toxtilimiz.


Ushbu kitab qachan yézilghan, kim teripidin yézilghan? Kimler üchün yézilghan?


«Padishahlar»dek, «Tarix-Tezkire»mu shübhisizki, dewrdin-dewrge yashawatqan nurghun mirza-tarixchilarning ejrining netijisidur. Yehudiy xelqi Babil impériyesige sürgün bolup, Pelestinge (Qanaangha) qaytip kelgen (miladiyedin ilgiri 539-yili)din kéyin bir yaki birnechche muherrir bu mirza-tarixchilarning matériyallirini toplap, retligen, dep ishinimiz («2Tar.» 36:23ni körüng). Démisekmu, bu mirza-tarixchilar we muherrirlerning xizmetlirining hemmisi Hemmige Qadirning körsetmisi bilen we Muqeddes Rohning yétekchilikide qilinghan.

«Padishahlar»diki xatiriler Israillarning Babilgha sürgün bolushi bilen axirlishidu we shundaqla yézilish sewebliridin biri sürgün bolghanlarning: «Biz néme sewebtin sürgün bolghanmiz?» dégen soaligha jawab bérish üchün idi; «Tarix-Tezkire» bolsa birnechche tümen Yehudiy xelqi sürgün bolushtin ming teslikte qaytip kelgendin kéyin yézilghan; ular shu sürgünlükning seweblirini obdan biletti. Shübhisiziki, ular üchün muhim soal «Biz néme sewebtin sürgün bolghanmiz?» emes, belki «Aldimizda néme ishlar bar?» idi. 


Tarix-Tezkire» dégen kitabning yézilishining bir sewebi, bizningche, bu qaytip kelgen «Xudaning qaldisi»ni righbetlendürüsh idi. Kitabni oqughanlar Xudaning Israil xelqige körsetken shapaiti we qilghan wediliride turghinidin chong ilham we righbet almay qalmaytti. Ular shuning bilen Xudaning nishan-meqsetlirige iman-ishench baghlap, xatirjemlik we intizarliq bilen kelgüsidiki ishlargha qaraydighan bolatti.


«Qoshumche söz»imizde biz bu témigha qaytimiz.


Kitabning mezmuni:   


1-qisim  — Ixlasmen padishah Dawut

1-9-bablar: — Adem’atimizdin Saul padishahqiche — nesebnamiler

10-29-bablar: — Dawut we «ehde sanduqi»; Israilning eng yaxshi padishahi-


2-qisim  — Ixlasmen padishahlar

1-9-bablar: — Sulayman we ibadetxana; Israil we Yehuda bir-biridin ayrilidu

10-36-bablar: — Yeroboam padishahdin Zedekiyaghiche bolghan tarix; Yehudadikilerning sürgün bolushi we qaytip kélishi



••••••••



Qoshumche söz (1- we 2-qismigha)


Némishqa «Samuil» we «Padishahlar»da xatirilengen tarixlardin bezilirining tepsilatliri «Tarix-Tezkire»de qaytilinidu?

Bu orunluq soal, elwette. Herbir ishenchlik tarix bolsa heqiqetning melum bir jehetlirini körsitish yaki tekitlesh üchün melum bir nuqtiinezerdin yézilidu emesmu? Gerche «Tarix-Tezkire» bilen «Samuil» we «Padishahlar»ning köp ortaq tepsilatliri bolsimu, ular oxshimighan ishlarni tekitlesh üchün yézilghan. «Tarix-Tezkire» bilen «Samuil» we «Padishahlar»diki oxshimaydighan jehetlerni töwendiki addiy sélishturmidin köreyli: —


«Samuil»/«Padishahlar»

«Tarix-Tezkire»

Saul dewridin sürgün bolushqiche

 (500 yilliq mezgil)

Adem’atimizdin bashlap,

sürgün bolup qaytquche

(birnechche ming yilliq mezgil)

Ish-weqelerdin uzun ötmey yézilghan 

Ish-weqelerdin uzun waqittin kéyin yézilghan

Asasen siyasiy tarix

Asasen «rohiy tarix»

Peyghemberlerning xizmitini tekitleydu

Kahinlarning xizmitini tekitleydu

Shimaliy we jenubiy padishahlar toghruluq

Jenubiy padishahlar toghruluq

Insanlarning gunah-qebihlikliri 

pash qilinghan

Xudaning sözide turidighanliqi körsitilgen

Padishahlarning gunahliri tekitlinidu

Padishahlarning yaxshi emelliri 

(bar bolsa) tekitlinidu


Roshenki, éytqinimizdek «Tarix-Tezkire»ni yazghan tezkirichi jenubiy padishahliqni, bolupmu Dawutni ülge qilghan, shundaqla Xudaning iltipat-yardimige érishken yaxshi padishahlarni nuqta qilghan. U shimaliy padishahliqning tarixini bayan qilmayla qalmay, belki töwendiki ishlarnimu tilgha almaydu: — 


(a) Samuil peyghemberning padishahlarni tallash jeryanida oynighan rolini tilgha almaydu;


(e) Saul padishahning tarixi bek qisqa bayan qilinidu;


(b) Gerche Dawut padishahning bezi ishliri bek tepsiliy halda bayan qilinghan bolsimu, u Saul padishah teripidin uchrighan ziyankeshlik, uning Hébronda Yehuda üstidiki ayrim selteniti, uning köpligen ayalliri, uning Bat-Shéba bilen ötküzgen éghir gunahi we netijisi bolghan oghli Abshalom kötürgen isyan héch tilgha élinmaydu.


(p) Sulaymanning ibadetxanini salghanliqi alte bab sehipini igileydu, lékin uning nurghun ayal-kénizekliri, uning butlarni ordigha kirgüzüshke yol qoyghanliqi tilgha élinmaydu.


Bundaq «süküt» yanbasarliq yaki terepbazliq yaki milletchilikmu? «Kirish söz»imizde éytqinimizdek, biz hergiz undaq qarimaymiz. «Tarix-Tezkire»ning muellipi oqurmenlerni xéli burunla «Samuil» we «Padishahlar»ni oqughan, Dawut we Sulaymanning ötküzgen gunahlirini alliqachan obdan bilgen, dep hésablaydu. Shunga bu ishlarni qaytilashning hajiti yoqtur. Xuda «kona xamanni sorighuchi» emes, we Uning xelqimu undaq bolmasliqi kérektur. U insanning melum gunahlarni ochuq pash qilishidin héch huzur almaydu we eger shundaq qilsa, peqet bizler ularning ishliridin sawaq élishimiz üchün qilidu we tepsilatlirini körsitishte kéreklik derijidin hergiz ashurmaydu.


Yehudiylar Babil impériyesige sürgün bolup, yetmish yil ötkende xéli güllinip qalghanidi. Emdi bu halawet we bixeterlik haletni tashlap, Pelestinde (Qanaan zéminida) yéngi dölet berpa qilishqa qaytqan jür’etlik er-ayallargha bolsa qaysi ishlarning eslide özlirining Babilgha sürgün qilinishiqa seweb bolghanliqi toghruluq héch eskertishning hajiti yoq idi. Ulargha kérek bolghini bolsa, öz sheherlirini we ibadetxanini qaytidin qurushqa righbet-ilhamdin ibaret idi. «Tarix-Tezkire»ning muellipi yaki muellipliri del mushu righbet-ilhamni teminleydu. Righbet bérishke oqurmenlerning diqqet-zoqlirini tartidighan töwendiki amillar bar: — 


(a) Xudaning Ibrahimdin bashlap Yehudiy xelqini eller arisidin alahide Öz xelqi bolushqa chaqirghanliqi (oqurmenlerning éside bolushi kérekki, mezkur kitabtiki nesebnamiler Adem’atimizdin bashlinidu).


(e) Xudaning Dawutqa «menggü öchürmes chiragh bolghan bir padishahliq» toghruluq bergen wedisi.

(Gerche sürgünlüktin qaytip kelgenler téxi Pars impériyesi hökümranliqi astida bolghini bilen, Xudaning Dawutning texti toghruluq bolghan bu qimmetlik wediliri ularning közlirini Dawutning ewladi bolidighan, Israilning üstigila emes, belki pütkül alemning üstige padishah bolidighan, Beyt-Lehemde tughulidighan Mesih-Qutuzghuchigha tiktüridu. Oqurmenler kitabtiki nesebnamilerde Zerubbabel dégen adem toghruluq tepsiliy körsitilgenlikini bayqaydu. Zerubbabel ikki tereptin Reb Eysa Mesihning ejdadi, yeni hem Yüsüp tereptin (Yüsüp Tewrat qanuni jehettin uning atisi dep hésablanghan) hem Meryem tereptin Mesihning ejdadi bulghan «Mat.» 1:12, 13 we 16 we «Luqa» 3:23 we 27ni körüng).


(b) Gerche el-yurt ichide qebihlik éghir bolghini bilen, Xuda Özini izdigen, shundaqla Uning Sulayman arqiliq qurghuzghan ibadetxanisida Özining hörmitini qilidighan padishahlargha küchlük yardem we beriket bergenliki;


(p) Xuda shu ibadetxana toghruluq «Méning namim shu yerde bolush üchün Men shu yerni tallighanmen» dep éytqanliqi («1Tar.» 22:9-10, «2Tar.» 2:1, 6:6, 6:8, 6:9, 7:14, 7:20, 20:8-9, 33:4, 33:7).


(t) Dawutning oghli Sulaymanning ibadetxanini qurushi we shuning bilen Xudaning uni Öz shan-sheripige toldurghanliqi («2Tar.» 5-6-bablar) oqurmenge shu ümidni yetküziduki, «Dawutning téximu ulugh Oghli» Mesih-Qutquzghuchi kelgende téximu ulugh we shereplik menggülük bir ibadetxanini quridu. Sürgün bolushtin qaytip kelgenlerge yetküzülgen birnechche bésharetlerning tüp menisi shübhisizki, del shu menide (mesilen «Hag.» 2:9ni we uning toghruluq izahatlirimizni körüng).


Oqurmenlerning özliri Mesihke étiqad baghlighuchi bolsa biz ulargha: «Biz ushbu «Tarix-Tezkire»ni birinchi bolup oqughanlargha oxshash, bu dunyada «wetinimiz ershtin waqitliq ayrilghan musapirlar» süpitide bolimiz» dep eslitimiz («Yaq.» 1:1, «1Pét.» 1:1 we 2:1ni körüng). Gerche herxil éghir qebihlik we chiriklishishler (hetta Xudaning Öz jamaitide) etrapimizgha olashqan bolsimu, «Tarix-Tezkire»diki qedimki padishahlardek biz Xudani izdeydighan, öz hayatimizdin hertürlük «butpereslik» we napakliqni chiqiriwételeydighan bolduq; we shundaq qilsaq, Uningdin küchlük medet körüshimiz mumkin. Mesihning alemshumul jamaitining tarixida shu medet bilen nurghun ademler rezil yolliridin qutquzulup nijat tapqan we gahi waqitlarda Xudaning shu mediti bilen hetta toluq bir el-yurtni basqan buzuqchiliq ashu dewrde keynige yandurulghan.


Nesebnamiler — némishqa xatirilinidu?

Bu soalgha yuqiriqi abzasta qismen jawab berduq, dep oylaymiz. «Tarix-Tezkire»ni birinchi bolup oqughanlar sürgünlüktin qaytip kelgenler idi. Ularning sanliri intayin az idi («Ezra» 2-bab, «Nehemiya» 7-babni körüng). Bularning hemmisi Xudaning Ibrahimgha bergen wedisini ching tutushi intayin muhim idi: — 


«Men séni ulugh bir xelq qilip, sanga bext-beriket ata qilip, namingni ulugh qilimen;

Shuning bilen sen özüng bashqilargha bext-beriket bolisen; 

Kimler séni beriketlise Men ularni beriketleymen,

Kimki séni xorlisa Men choqum uni lenetke qaldurimen;

Sen arqiliq yer yüzidiki barliq aile-qebililerge bext-beriket ata qilinidu!» («Yar.» 12:1-3).


Bu wedilerge Ibrahimning barliq jismaniy ewladliri warisliq qilatti. Bu bextning bir qismi bolup, Israilning barliq qebile-jemetlirining herbir ezasi Yeshua peyghember arqiliq Pelestindiki bir parche yerge warisliq qildi. Bu parche zémin awwal özige andin uning ewladlirigha menggü tewe, ularning qolidin hergiz chiqmaydighan bolatti. Hetta ular uni bashqilargha sétip bergen bolsimu, «azadliq yili»da u barliq munasiwetlik qerzlerdin xalas bolghan halette ulargha yaki ewladlirigha qayturulidu («Law.» 25:10-55, bolupmu 23-28).


Emma sürgünlüktin qaytip kelgen ademler özi warisliq qilidighan yerlerning qeyer ikenlikini qandaq bileleytti? Ulargha tégishlik bolghan miras néme bolatti? Bu ehwallar astida özining ejdadining kim ikenlikini bilishi mutleq zörür idi. Shu sewebtin «tezkire»chi estayidilliq bilen imkaniyetning bariche on ikki qebilining nesebige munasiwetlik barliq melumatlarni toplaydu. U hetta aldi-keynidiki melumatlar anche baghlashmaydighan, menisini chüshinish tes bolghan bezi uchurlarni nesebnamining ichige kirgüzidu (mesilen «1Tar.» 4:11-14ni körüng). Bu barliq tirishishlarning meqsiti bolsa, qaytip kelgen musapirlarning özining kélip chiqishini tépishi üchün, shundaqla özining Perwerdigar ata qilghan mirasqa muyesser bolushidiki eng chong imkaniyiti bolushi üchün idi.


Qedirlik oqurmen, sizning rohiy nesebnamingiz barmu? Ésingizde bolsunki, Xudaning Ibrahimgha jismaniy bextler toghruluq wediliri uning jismaniy ewladlirigha qilinghan, lékin bulardin téximu ulugh rohiy bextler Mesihge étiqad baghlash arqiliq Ibrahimning «rohiy ewladliri»gha wede qilinghandur («Rim.» 4-bab, «Gal.» 3:6-9, 29, 4:21-31ni körüng). Héchkim bu rohiy bextlerge öz jismaniy ata-anisi arqiliq yaki melum bir millettin kélip chiqqanliqi bilen warisliq qilalmaydu. Peqet «Xudadin qaytidin tughulghanlar» bu mirasni alidu («Yuh.» 1:10-14).


Siz Xudadin tughulghanmu?


Bashqa «isim tizimlikliri»

Nesebnamilerdin bashqa «Tarix-Tezkire»de bashqa tizimlikler, mesilen, Dawutning «batur palwanliri»ning tizimliki we Dawut qiyin ehwalda qalghan waqitlirida uninggha qoshulghan kishilerning tizimlikliri uchraydu («1Tar.»11-12-bablarni körüng). Bularning ehmiyiti néme?


Biz yene bir qétim bu qaytip kelgen musapirlarning ehwali toghruluq oylishimizgha toghra kélidu. Shübhisizki, Xudagha sadiq bolghan bu «xelqning qaldisi»ning özlirining sanining azliqi, bashqa ellerning ularning sheher we ibadetxana qurushigha bolghan küchlük qarshiliqi we quruwatqan ibadetxanining kölimining kichikliki tüpeylidin nurghun qétimlap rayidin qaytqusi kéletti («Hag.» 2:1-9). Lékin «Tarix-Tezkire»diki bu xatire-tizimlikler ulargha Xuda aldida herbirimizning shexsiy xizmitidiki herbir ayrim ishning ehmiyiti bardur, dep eslitidu. Gerche Xudaning bendilirining emelliri yer yüzide xatirilenmigen yaki untulghan bolsimu, ular ershtiki xatirilerde menggü pütüklüktur. «Tarix-Tezkire» bizgimu mushu toghruluq esletmemdu?


«Shunga, i qérindashlar, yaxshi ishlarni qilishtin harmayli. Uninggha érinmisek waqti-saiti toshqanda choqum hosul alalaymiz» («Gal.» 6:9).