Injil 9-qisim

«Galatiyaliqlargha»


(Rosul Pawlus Galatiya ölkisidiki jamaetlerge yazghan mektupi)



Kirish söz 

Bu belkim rosul Pawlusning yazghan xetlirining tunjisi bolup, Korint yaki Efesus shehiride miladiye 52-yillirida yézilghan bolushi mumkin. Galatiya ölkisi (bügünki Türkiyide) Rim impériyesige tewe idi. Pawlus miladiye 51-yillirida shu yerlerge barghan: «Muqeddes Roh ularning Asiya ölkiside söz-kalamni jakarlishigha yol qoymighan bolup, Pawluslar emdi Frigiye we Galatiya rayonliridin ötüp, Misiye rayonigha kelgen...» («Ros.» 16:6). Beziler, Pawlus xéli burun, tunji xizmet sepiride shu rayonning jenubiy chetliridin ötken waqitlarda Galatiyaghimu bérip kelgen, dep qaraydu («Ros.» 13-14-bablar). Omumen «Rosullarning paaliyetliri»de uning shu yerde xush xewerni jakarlashliri toghruluq biwasite xatire yoq; emma roshenki, u shundaq ishlarni qilghan we shuning bilen birnechche jamaet apiride bolghan. Bu ishning özi bizge, rosullarning nurghunlighan ulugh ishliri «Rosullarning paaliyetliri»dila xatirilenmigenlikige yaxshi esletme bolushi kérek (yene «Yh.» 21:25ni körüng). Ushbu xetning Pawlus Galatiya ölkisige bérip uzun ötmey yézilghanliqi: «Siler özünglarni Mesihning méhir-shepqiti arqiliq chaqirghuchining yénidin shunche téz yiraqlashturulup  ...» (1:6) dégen sözidin körünüp turidu.


«Sinagoglar» toghruluq 

Yehudiy xelqi miladiyedin ilgiriki 605-yili Babil impériyesi teripidin sürgün qilinghandin kéyin köp Yehudiylar Asiya hem kéyinki Rim impériyesi térritoriyesige tarqilip, shu yerlede turup qalghanidi. Herbir turghan yerde ular aditi boyiche shenbe («shabat» — dem élish küni) künide dua qilish we Tewrat oqushqa yighilatti; mushu yighilishlar «sinagog» dep atilatti. Waqit ötkenséri ular etrapidiki yat ellerdin bolghan köp kishiler Yehudiylarning «asman-zéminni yaratqan birdinbir Xuda» toghruluq guwahliqigha qiziqip, Tewrattiki heqiqetlerge jelp qilinghan (Tewrat texminen miladiyedin ilgiriki 220-yili Grék tiligha terjime qilinghan). Az bolmighan bir qisim «yat ellikler» (Yehudiy emesler) butpereslikni tashlap, «sinagog»largha kirip sorunning keynide olturushqa, Tewrat toghruluq telimlerni anglashqa ruxsetke érishti. Beziliri hetta «Yehudiylar bolsaq» dep telep qilghan. Undaq kishiler xetne qobul qilip, köp telim-terbiye anglighan we tepsilati köp bolghan imtihanlarni bérip, Tewratnila emes, belki uningdin bashqa nurghunlighan Yehudiy qaide-yosunlirining boyunturuqi astigha kirgendin kéyin sinagogtiki jamaetke qobul qilinatti. Shundaq bolghini bilen ular beribir yenila «ikkinchi tebiqe» dep qarilatti. Emma sinagogqa qatnashqan «yat ellikler»ning köpinchisi «sorunning keynide olturup anglash» bilen razi idi we shundaqla Yehudiylar hem bashqa el-yurttikiler teripidin «Xudadin qorqqanlar» yaki «Xudadin qorqidighanlar» dep atalghan.


Xudaning Mesih toghruluq u arqiliq bolidighan nijatning xush xewirini hemmidin awwal Yehudiy xelqige Yehya peyghember arqiliq ewetkenliki, andin Mesih Özi bu xewerni ulargha jakarlashqa bashlighanliqi tarixtiki éniq pakittur. Pawlus nurghun seperliride «Xush xewerni awwal Yehudiylargha, andin ellerge jakarlash» dégenni öz prinsipi qilip, barghan yerliride udul Yehudiylarning sinagogini tépip ulargha xush xewerni awwal jarkarlaytti; chünki ular Pelestinde turghan yurtdashliridek xush xewerni anglash pursitige téxi érishmigen bolushi mumkin idi.


Sinagoglarda xush xewer jakarlanghinida qandaq ishlar yüz bergenlikidin tipik bir misalni köreyli («Ros.» 17:1-5): —


«Ular (Pawlus bilen uning hemrahliri) sepirini dawam qilip Amfipolis we Apolloniya sheherliridin ötüp, Tésalonika shehirige keldi. U yerde Yehudiylarning sinagogi bar idi. Pawlus aditi boyiche ularning arisigha kirip, uda üch shabat küni u yerde jem bolghanlar bilen muqeddes yazmilarni sherhlep munaziriliship, ulargha Mesihning azab-oqubetler tartqandin kéyin ölümdin tirilishi muqerrer dep hem chüshendürdi hem ispatlidi we: — Mesih bolsa, del men silerge jakarlighan shu Eysaning Özidur! — dédi.

Yehudiylarning ichidin beziler qayil bolup ishinip, Pawlus bilen Silasqa qoshuldi; shundaqla Xudadin qorqidighan Gréklerdin zor bir top ademler we yuqiri tebiqidiki grék ayallarmu shundaq idi. Biraq Yehudiylar buninggha heset qilip, özlirige bazar-kochilardin birnechche qebih ademlerni yighip, bir top ademlerni toplap, sheherni astin-üstün qiliwetti. Yehudiylar Pawlus bilen Silasni tutup, sheher xelq kéngeshmisige tapshurup bérish meqsitide Yasun isimlik birsining öyige basturup bardi...».


Pawlusning Galatiya ölkiside toxtash sewebi birinchidin xush xewerni yetküzüsh emes, belki aghrip qalghanliqi üchün shu yerde dem élishqa barghan bolushi mumkin (4:13). Shundaqtimu u prinsip boyiche udul sinagog yaki sinagoglargha kirip, «awwal Yehudiylargha» («Rim.» 16:1) xush xewerni jakarlidi. Shu sorunlarda yat ellerdin bolghanlarni köp dep perez qilsaq orunsiz bolmaydu. Qandaq ishlar bolghanliqi toghruluq biwasite qaldurulghan xatire yoq, lékin ushbu xetning tepsilatliridin yuqirida körsitilgen «Tésalonikadiki weqe»dek, chong ghowgha bolup, étiqadchilar Yehudiylar teripidin éghir ziyankeshlikke uchrighan, dep qiyas qilimiz. Üch xil kishiler étiqad qilghanidi — 


(1) Yehudiylar (Pawlus xette «Yehudiy qérindashlar»gha biwasite birnechche éghiz söz qilidu); 

(2) Sinagogqa qatnashqan «Xudadin qorqqan» yat ellikler we 

(3) Butperesler (Pawlus mushundaq üchinchi xil qérindashlargha: «Burun, Xudani tonumaydighan waqtinglarda derweqe yalghan ilahlargha choqunup, ularning qulluqida bolghanidinglar» — deydu (4:8)).


Pawlusning xétide déyilishiche ular eslide Mesihning sözini ochuq köngül bilen qobul qilghan; ular uning köz aghriqini körüp Pawlusning éytqinidek: «Siler mumkin bolsa, manga közliringlarni oyup bérishke razi idinglar!» dégendek bolghan (4:15). Muqeddes Roh möjizilerni yaritip küchlük ishligen hem Pawlus ulargha xet yazghan waqtidimu ularning jamaitidiki bezi kishiler arqiliq möjizilerni yaritip ishlimekte idi (3:5). Pawlus ularning yénidin ketkendin kéyinmu ular étiqad yolida küchep algha bésip ajayib netijilerni körsetti. Pawlus: — «Siler obdan chépip méngiwatqanidinglar» deydu (5:7).


Éghir bir mesile peyda bolidu

Lékin bu ademni xushal qilidighan menzire tuyuqsiz özgergenidi. Galatiyaliqlar arisida özini «Mesihge étiqadchi» dewalghan (belkim Yérusalémdin chiqqan) bezi Yehudiy «muritlar» peyda bolghan. Ular: — «Mesihge ishengen yat ellerdin bolghanlarning hemmisi gunahdin toluq qutquzulush üchün xetne qobul qilishi zörür» dégen «yéngi bir telim»ni kötürüp chiqqan. Ularning dégini, Xuda xetnini Ibrahim peyghember bilen tüzgen ehdisige belge qilip: — «Men bilen silerning we sendin kéyinki neslingning arisida tutush kérek bolghan ehdem shuki, aranglardiki herbir erkek xetne qilinsun... lékin xetnilik éti turup, xetne qilinmighan herbir erkek Méning ehdemni buzghan hésablinip, öz xelqidin üzüp tashlinidu...» dep békitken («Yar.» 17:10, 14).


Shunga «Mesihge baghlighan étiqadni étirap qilish üchün sugha chömüldürüshtin bashqa, barliq étiqadchilar xetninimu qobul qilishi kérek» déyishi xéli orunluqtek körünetti (bu telim Yehudiy étiqadchilarning jamaetlirige héch tesir yetküzmigen, elwette; chünki ular alliburun, tughulupla xetne qilinghan). Emdi shu ademler Pawlus Galatiyaliqlargha jakarlighan xush xewerge qoshmaqchi bolghan «körünüshte orunluq» bu «kichikkine bir qoshumche»ning néme ziyini bolidu? Emeliyette bolsa bu «telim» Mesihning barliq gunahkarlar üchün bolghan qurbanliqi élip kelgen nijatning asasini mutleq inkar qilghuchi zeherlik uruqlarni öz ichige alghanidi. Undaq telimni jakarlighanlarni peqet özlirige nisbeten ishni kichiklitish hem özlirini jamaette yuquri körsitishni nishan qilghan xalas, deydu Pawlus. Yat ellerdin bolghan étiqadchilar xetne qobul qilghan bolsa bu kishiler bashqa Yehudiy yurtdashlargha: «Mana, biz köp ademlerni Yehudiylargha aylandurmaqtimiz!» déyeleytti hem shundaqla ular Mesihke bolghan étiqadi tüpeylidin uchrawatqan ziyankeshlikning aldini alghili yaki azaytqili bolatti.


Emdi bu «kichikkine bir qoshumche»ning néme üchün shunche balayi’apetlik bolghanliqini, uni qobul qilghanlarning hemmisining Xudaning lenitige qalghanliqini bolsa qedirlik oqurmen xetning özini oqughanda chüshinip yétidu!


Biz mushu yerde peqet qoshup éytimizki, xettin xetning tolimu jiddiylik bilen yézilishning izliri éniq körünidu. Shuning bilen bezi heqiqetler intayin qisqa, ixcham halda ipadilinidu; Tewratni obdan bilidighan oqurmenlerning bu ishlarni chüshinishi asangha chüshidu. Shunga mushundaq arqa körünüshte bolmighan oqurmenler üchün bezi yerlerde Pawlusning sözlirini éniq qilish yolida azghine söz qoshtuq yaki bolmisa ularni izahliduq. Pawlus bu xetni öz qoli bilen yazghan (6:11). U adette közi ajiz bolghachqa, xetlirini katip arqiliq yazatti; emma bu qétim hetta muwapiq katip tapqudek waqitmu chiqmighan oxshaydu.


Pawlus kéyin, miladiye 54-yillirida yene Galatiya ölkisige bardi («Ros.» 18:23). U chaghda: «U shu yerde turghan muxlislarni quwwetlendürdi» dep oquymiz; shuning bilen biz Galatiyaliq qérindashlar bu xettiki agahlandurushlar we jékileshlerni qobul qilghan dep chüshinimiz. Xudagha teshekkür!


Adettikidek «qoshumche söz»imizde bezi ayettiki bezi qiyin yaki alahide qiziq yerler we rosul köz aldimizgha keltürgen melum birnechche heqiqetler üstide, shundaqla hazirqi zamanimizda bularni qandaq tetbiqlashqa bolidighanliqi üstide toxtilimiz.


Mezmunlar: —


1. Salam we agahlandurush (1:1-10)

2. Pawlusning rosulluq hoquqining asasi (1:11-2-bab)

3. Tewrat qanuni we étiqad (3-bab)

4. Xudaning perzentliri (4-bab)

5. Mesihde bolghan erkinlik hem mes’uliyet (5-bab-6:10)

6. Xoshlishish, axirqi agahlandurush (6:11-18).


••••••••



Qoshumche söz


Biz 2:18-20 ayetler üstide bir-birlep toxtilimiz: —


2:18 

«Emma men eslide ghulatqan nersilerni qaytidin qursam, özümni Tewrat qanunigha xilapliq qilghuchi dep ispatlap körsetken bolimen».


Bu sözde közde tutulghini Yehudiy bolsun, «yat ellik» bolsun Tewrat qanunigha emel qilishqa mutleq qabiliyetsizlikini, shundaqla özining gunahkar ikenlikini bilip yetken bir kishidur. U: «Mesih gunahing üchün qurbanliq boldi, u Xudaning heqqaniyliqigha asaslanghan yéngi hayatni sanga ata qilishni xalaydu», dégen ajayib xewerni anglap, uni xushalliq bilen qobul qilidu. Bu waqittin bashlap u özining Tewrat qanunigha emel qilishqa bolghan tirishish-tirmishishlirini tashlap, Mesihge qarap Uningda wede qilinghan yéngi hayatni ötküzüshtin muyesser bolushqa bashlaydu.


Emma Mesihge mundaq ishengen bir yat ellik adem bir küni Yehudiy tonushidin: «Sen xetnini qobul qilsang, Xuda aldida téximu pak adem bolisen» yaki «Xetne qobul qilmisang gunahliringdin pak bolalmaysen» dégen sözlerni anglap, andin u: «Men xetne qilinsam Mesihning manga yetküzgen nijatigha «yéngiche» bir ish qoshqan bolimen» dep xam xiyal qilip, «et»ke tayinish bilen insaniy tirishish-intilishler dunyasigha qaytip kétidu.


Emeliyette Mesih yetküzgen mukemmel, toluq nijatqa héchnerse qoshushqa bolmaydu. Usta ressam sizghan chirayliq «mukemmel» resimge qarap: «Men bu resimge bir-ikki nerse qoshup, téximu yaxshi, chirayliq qilip sizimen!» dégen adem mushu chirayliq resimni mutleq buzup qoymamdu? Bu tolimu hamaqetliktur! Emeliyette u Xudaning mukemmel shapaitini téximu mukemmel qilimen dep kupurluq ish qildi. «Xetnini qobul qilay» dep u özini eslide Yehudiy xelqqe tapshurulghan Tewrat qanunidiki barliq belgilimilerge emel qilishqa qerzdar qildi. Chünki Pawlus éytqinidek, Xudani xursen qilip gunahlirimni yuyuwétey dégen meqsette xetnini qobul qilghan kishi: «Mesihning qurbanliqigha kérek emesmen; Mesihning ölümi bikardur!» dégenge barawer bolidu.


Undaq bir kishi özini Tewrat qanuni astigha qoyup, Tewrat qanunining hemme emr-belgilimilirige emel qilishi kérek, chünki: «Tewrat qanunida yézilghan hemme emrlerge üzlüksiz emel qilmighan herbir kishi lenetke qalidu» («Qan.» 21:23).


Shuning bilen Pawlus qattiq kinayilik bilen, özüngni Mesihni qobul qilish üchün mutleq gunahkarmen dep étirap qilip turup, lékin hazir qaytidin Tewrat qanunigha ésiliwalding, «yüz nomur»gha érishishning hemme pursetlirini qoldin bérip qoydung; undaq yaki bundaq yol bilen özüngni gunahkar ispatliding, lékin héchnersige érishmiding, dep körsitidu: — «Emma men eslide ghulatqan nersilerni qaytidin qursam, özümni Tewrat qanunigha xilapliq qilghuchi dep ispatlap körsetken bolimen»!


2:19 

«Chünki men Tewrat qanuni arqiliq qanungha nisbeten öldüm; netijide, men Xudagha yüzlinip yashawatimen»

Biraw «Tewrat qanuni arqiliq» qandaqmu ölsun? Pawlus bu téma toghruluq «Rim.» 7:7-25de köp sözlerni qilghan. Tewrat qanunida insanning gunahkar tebiiti ashkare bolidighan köp belgilimiler chiqirilghan. Uninggha emel qilish niyitide bolghan hemmimiz bir tereptin shu teleplerge emel qilsaqmu, yene bir tereptin emel qilmay gunahkar bolup qalimiz; shuning bilen Tewrat qanuni bizni tarazigha sélip hemmimizni gunahqa patqan, dep ispatlaydu; özimizde héchqandaq ümid qalmighanda biz Pawlus éytqandek «ölimiz». Emma ashu peytte biz ulugh yéngi heqiqetke érisheleymiz, «Rim.» 8:3-4de yézilghandek: «Gunahliq et élip kélidighan ajizliq tüpeylidin Tewrat qanuni qilalmighanni Xudaning Özi qildi; U Öz Oghlini gunahkar etlik qiyapette gunahni bir terep qilishqa ewetip, ettiki mewjut gunahni ölümge mehkum qiliwetti; buning bilen qanunning heqqaniy telipi etke egeshmeydighan, belki Muqeddes Rohqa egiship mangidighan bizlerde emelge ashurulidu».

Biz Mesihning biz üchün bolghan ölümini qobul qilsaq, Muqeddes Roh arqiliq Uning ölümi bizningmu ölimimiz bolidu; shundaq bulghanda, özimizning «Xudagha yüzlinip yashawatimiz»ni bayqap qalimiz! 


2:20  

«Men Mesih bilen bille kréstlengenmen, lékin mana, yashawatimen! Lékin yashawatqini men emes, belki mende turuwatqan Mesihdur. We méning hazir etlirimde yashawatqan hayat bolsa, méni söygen we men üchün Özini pida qilghan Xudaning Oghlining iman-étiqadidindur».

Adem bu sözni özi toghruluq éytalaydighan bolsa shübhisizki, eng ulugh bayan bolidu. Asman-zéminni Yaratquchi Hemmige Qadir Xudaning Öz Oghli arqiliq bizde makanlashqanliqidin artuq ajayib ish bolamdu?

Yuqiriqi bu bayan Pawlusning biwasite telimliridin emes, elwette; u peqet özi toghruluq bolghan guwahliqidur. Wehalenki, herbir étiqadchining özi toghruluq mushuninggha oxshash éytishi zörür. Diqqet qilghaysizki, Pawlus hetta özining étiqadi bilen yashimaydu; uning Xudaning barliq wedilirige ishinidighanliqi Mesihning étiqadining wasitisi bilen bolidu! Hemmimizde shundaq bolsun!


3:19  

«Undaqta, Tewrat qanunini chüshürüshtiki meqset néme? U bolsa, insanlarning itaetsizlikliri tüpeylidin, Xudaning mirasi wede qilinghuchi, yeni Ibrahimning nesli dunyagha kelgüche qoshumche qilip bérilgen; u perishtiler arqiliq bir wasitichining qoli bilen békitilip ishqa sélinghan».

Tewrat qanuni «insanlarning itaetsizlikliri tüpeylidin ...qoshumche qilip bérilgen». Bu heqiqetning köp tereplimiliki bar. Birinchi we eng muhim teripi yuqiriqi 2:19 toghruluq éytqinimizdek, Xuda Tewrat qanunini, gunahni toluq söküdighan qoral bolsun dégen meqsette uni chüshürgen. «Rim.» 7:13de éytilghandek: «Shundaq turuqluq, yaxshi bolghini manga ölüm boldimu? Hergiz undaq emes! Belki, gunahning emr arqiliq qewetla qebih bolghanliqi ochuq ashkarilansun dep ene shu gunah bu yaxshi emrdin paydilinip, mende ölüm peyda qildi». 


Qoli gal bolghan bir malayni misalgha alayli, safada olturup héch ish qilmighan waqtida uning qolining galliqi bashqilargha yaki özigimu héch bilinmeydu. Lékin birsi uningdin birer ishni telep qilsila uning qolining galliqi derhal hemmige ayan bolidu. Shuningdek «emr» hemmini pash qilip, Tewrat qanuni gunahimizni ashkare qilidu.


Emma Tewrat qanuni yene bir sewebtin bérildi; 4-bab, 1-3de Pawlus Tewrat qanuni Mesih dunyagha kelgüche Yehudiy xelqi (we shundaqla Yehudiylargha qoshulghan yat ellikler)ge «xojidar (terbiyiligüchi)» we «bala baqquchi» bolsun dep teminlengen, deydu. Tewrat qanuni xelqte «chektin éship ketsek bolmaydu» dégen uqumni peyda qilidighan, gunahni tizginleydighan funksiyige ige idi. Shunga xelq Tewrat qanuni arqiliq özlirining gunahkar ikenlikini bilip yetken we héch bolmighanda roh-qelbide bolsimu, ular Xuda özlirige salghan cheklerge yéqinlishishtin qorqqanidi. Mesih dunyagha kelginide Tewrat qanunining bu ikki funksiyisi Xudaning meqsitini orundap, burchini axirlashturup, uning hajiti qalmidi.


3:20

 «Emma «wasitichi» bir terepningla wasitichisi emes (belki ikki terepningkidur), lékin Xuda Özi peqet birdur».

Bu Pawlusning eng ixcham ibariliridin bolup, alimlar uning toluq menisi toghruluq nechche pikirde turidu. Emma menisi intayin addiy dep oylaymiz. Dawut (ishenchlik adem) hem Polat (tayini yoq adem) ikkisi bir kélishim tüzidu deyluq. Dawut shunche ishenchlik we sadiq bolsimu, Polat ishenchsiz, gépide turmaydighan bolsa ularning kélishimi nechche künlükla bolidu, andin ikkisi bir-biridin téximu yatliship kétidu, hetta düshmenlerge aylinip qalidu. Emdi tolimu ishenchilik, wediside ching turghuchi Xuda bilen ishenchsiz insan otturisidiki bir ehde toghruluq néme deymiz?! Undaq ehdining buzulush bilen yoq bolushtin bashqa héchqandaq netijisi bolmaydu; emdi Xuda pütkül insaniyetke wekil bolghan Israil bilen Musa peyghemberning wasitichiliqida tüzgen «kona ehde» bolsa del shundaqtur: «Eger siler Manga toluq itaet qilsanglar, Méning ehdemge qulaq salsanglar..., Men silerni beriketleymen...» («Mis.» 19:5ni körüng). Ehde shertlik we yérimi insangha baghliq bolghachqa, hemmisi beriket bilen emes, lenet bilen tügeydu. Biz bashqa bir kitabimizda éytqinimizdek, «yéngi ehde»ning alahidiliki pütünley bashqiche. Hemmisi Xudaning teripige baghliq, dégili bolidu. Mesilen Tewrattiki peyghemberlerning uni tilgha alghanlirigha qarang («Yer.» 31:31-34, «Ez.» 36:26-29). Bu ayetlerni oqusingiz ehdide «insan teripi»ning yoq ikenlikini bayqaysiz. Ehdide peqet Xuda Özining: «Men... (undaq) qilimen,... Özüm... ...((undaq) qilimen, ... Özüm... (undaq) qilimen...», «Men silerge yéngi qelb, yéngi Roh ata qilimen,... Men silerge rehimdilliqimni körsitip gunahliringlarni qaytidin héch eslimeymen...!» dégenliri bar.


Emeliyette bolsa «yéngi ehde» Xuda bilen gunahsiz insan bolghan Öz Oghli otturisida tüzülgendur; shuning bilen bu ehdini, Xudaning Öz ichide tüzülgen ehde déyishke bolidu. Biz insanlar uninggha kirish üchün peqetla uning hemmisige «Amin!» dep, Xudaning Mesih Eysada bolghan cheksiz méhir-shepqitini qobul qilishimiz kérek — mana bu nijattur!


Musa peyghember ulugh insan bolghini bilen bashqa barliq peyghemberlerge oxshash haman gunahkar insan idi «Chünki ademlerning hemmisi gunah sadir qilip, Xudaning shan-sheripige yételmey, uningdin mehrum boldi» («Rim.» 3:23). Hetta mushu ulugh ademningmu wasitichiliqida tüzülgen bir ehde insaniyetni qutquzush üchün yetmeytti. Peqet Xuda Özi arqiliqla tüzülgen bir ehde mukemmel, nuqsansiz bolup insaniyetni qutquzalaydu.


«Emma «wasitichi» bir terepningla wasitichisi emes (belki ikki terepningkidur), lékin Xuda Özi peqet birdur»!


3:23-26 toghruluq: —

3:23-24 

«Lékin étiqad yoli kélip ashkare bolghuche, biz Tewrat qanuni teripidin qoghdilip, ashkare bolidighan étiqadni kütüshke qamap qoyulghaniduq. Shu teriqide, bizning étiqad arqiliq heqqaniy qilinishimiz üchün Tewrat qanuni bizge «terbiyiligüchi» bolup, bizni Mesihke yéteklidi».


Grétsiye we Rimda mertiwilik baylar oghul balilirini tolimu etrapliq terbiyilesh üchün téxi kichik chéghidila «xojidar» (terbiyiligüchi) yaki «bala baqquchi»ning qoligha tapshurush aditi bar idi (uyghur ata-anilar balisini ustazning qoligha: — «Jéni méningki, göshi sizningki» dep tapshurghandek). Shu waqittin bashlap atisining yénigha qaytip ishlirigha shérik bolghuche bolghan ariliqta terbiyiligüchi balini béqip chong qilishqa toluq mes’ul idi. Mes’uliyetchanliqqa munasiwetlik qiyin sawaqlarni baligha puxta ögitish üchün xojidar bek qattiq qolluq qilatti, elwette! Tewrat qanunimu oxshashla bizge özimizning pütünley ishenchsizliki, öz özimizni gunahdin qutquzalmaydighanliqimiz toghrisidiki tes bolghan sawaqni ögitidu. Bu sawaqni ögengendin kéyin xush xewerni anglashqa, shundaqla Xudaning Rohidin yéngi hayat qobul qilishqa teyyar turimiz: —


(3:25-26) 

«Lékin étiqad yoli ashkara bolup, uningdin kéyin biz «terbiyiligüchi»ning nazaritide bolmiduq. Chünki hemminglar Mesih Eysagha étiqad qilish arqiliq Xudaning oghulliri boldunglar».


(4:21-31) Sarah we Hejer — Hör ayal we qul dédektin élinghan oxshitish

Bu ayetlerdiki heqiqetlerning köp paydisi bar; lékin rosul ularni ixcham halda ipadiligen bolghachqa, mushu yerde uning telimige estayidil qarap, menisi üstide tepsiliy toxtilip tetbiqlaymiz.


(21-22) 

«I Tewrat qanunining ilkide yashashni xalaydighanlar, silerdin shuni sorap baqay, siler Tewratning özide néme déyilgenlikige qulaq salmamsiler? Tewratta, Ibrahimning ikki oghli bolup, biri dédektin, yene biri hör ayalidin bolghan, dep xatirilengen».


Herbir ishengüchi üchün hertürlük ish toghruluq «Rosul Pawlus mundaq deydu» déyishning özila kupaye bolushi kérek idi. Emma Pawlus shapaet bilen Galatiyaliqlargha dégenlirige guwahchi bolushqa Tewratni xitab qilip uningdinmu ispat alidu.


Tewrat («Yar.» 11:25-27-bab)de xatirilengen, Ibrahimning tarixini oqughan oqurmenlerge shu ayetlerdiki weqelerni tonushturushning anche hajiti bolmaydu; emma oqumighanlar üchün tepsilatlirini qaytilaymiz. Ibrahim Xudadin: «Séning bir oghlung bolidu, u ulugh yéngi pütkül bir elning ejdadi bolidu» dégen wedini tapshuruwalghanidi (12:2). Bu wede kéyinmu «Yar.» 15:6de qaytilandi; shu yerde «Ibrahim Xudaning sözige ishendi» dep uqturulduq. U yerde bizge ashu oghlining Sarah arqiliq tughulidighanliqi ochuq déyilgen emes; lékin Ibrahim Xudadin qorqqan adem bolup Xudaning wedisi choqum öz yégane ayalim arqiliq bolidu, dep oylishi kérek idi, shundaqla Xuda uning shundaq chüshinip yétishini xalighan, dések xata bolmaydu.


Halbuki, waqit ötüshi bilen wede qilinghan oghul balining qarisimu körünmidi. Ibrahim özi qéri bolup, az dégende 85 yashqa, Sarah bolsa 76 yashqa kirgenidi. Sarahning bala tughushi mumkin emes idi. Sarah özi Ibrahimgha, méning Misirliq dédikimni emringge élip u arqiliq oghul tapsangmikin, dep teshebbus qildi. Shu yol bilen bolghanda bala Sarahningki dep hésablinatti. Ibrahim ayalining pilanigha kirdi. Ademler özining eqlige tayinip shunche köp shundaq ishlarni qilip kéliwatidighu! Xudaning wedisi ular kütken waqtida wujudqa kelmise, sewr-taqet bilen kütüshke bel baghlashning ornida, ular «Xudaning Öz wedisini emelge ashurushigha yardem bermekchi bolup» özlirining orunlashturushlirini bashlaydu. Emdi Xuda qachandin béri insanlarning yardimige mohtaj bolup baqqan?! Undaq orunlashturushlarning netijisi daim dégüdek külpet bolidu, bu qétimmu shundaq boldi. Ibrahim Hejerni emrige aldi we u hamilidar boldi. Awwal hemmeylen xushal bolup ketti, lékin uzun ötmey Hejer Sarahni zangliq qilishqa bashlidi; u oghul bala tughsam belkim özüm Ibrahimning amraq ayaligha aylinip qalarmen! — dep oylidi. Sarah bu ishni Ibrahimgha yetküzdi; Ibrahim uninggha, Hejer séning qulung, qolungda turidu, uninggha néme qilsang qiliwergin, dédi. Netijide, Hejer hamilidar bolghini bilen, Sarah uni öydin heydiwetti. Némidégen rehimsizlik! Emma roshenki, bu ish Xudaning iradisi emes idi, chünki «Perwerdigarning Perishtisi» Hejerge chöl-bayawandiki yolda körünüp uni Sarahning qéshigha qayturup ewetti («Yar.» 16:7-16).


Hejer oghli Ismailni tughdi. Ibrahim Ismailgha ata bolup uni söydi, lékin qandaqtur bir ish durus emesdek tuyuluwatatti. Xuda uninggha süküt qildi. Birnechche yil ötüp ketti, Ismail ösüp chong boluwatatti, lékin u heqiqeten Xuda wede qilghan oghulmu? Shübhisizki, Ibrahim del shundaq ümid qilatti, lékin bu balisining tughulushida u bashqa ishlarda özi guwahchi bolghan Xudaning ulughluqi ayan qilinghan emes. Eslide Ibrahim Xudaning awazigha qulaq sélip Pelestin zéminigha kirgenidi. Lékin hazir özini chaqirghan Perwerdigardin héch söz angliyalmaywatatti. Zadi néme boldi?


Xudaning sükütlüki on ikki yil dawam boldi. Oylimighan yerdin Xuda tuyuqsiz uninggha peqet söz qilipla qalmay, uninggha Özini ayan qildi. U chaghda u Ibrahimgha «Men Hemmige Qadir Xudadurmen; aldimda méngip, mukemmel adem bol» dédi.


Xuda uninggha: «Sanga oghul bala tughulidu» dégen wedisini qaytidin berdi. U özining xatalashqinini emdi roshen bildi — Xuda wede qilghan oghul Ismail emes idi. Ibrahimning «Xudagha yardem béridighan» tirishishlirining hemmisi bikar boldi, hetta Xudaning Öz sözini emelge ashurushtiki qabiliyitige haqaret keltürgen, déyishke bolidu. Eslide wede qilinghan oghul hazir 90 yashqa kirgen Sarah arqiliq tughulushi kérek idi. Ibrahim özimu 99 yashqa kirgenidi!


Peqet undaq sharaitta, «insaniy küch», yaki Injildiki gep bilen éytqanda «et» yoq bolghandila, andin Ishaqning Sarah arqiliq tughutining Xuda yaratqan éniq we toluq bir möjize ikenliki ochuq körünidu. Bu ishning shan-shöhriti ademge emes, peqet Xudaghila keltürülidu! Ibrahim Xudadin bu ikkinchi qétim Ishaq toghruluq wedisini anglighinida Ibrahim bu qétim «pütünley Xudagha ishendi», dep xatirilengen. Netijide, U Xudaning uning esli ismi (Abram — shöhretlik ata)ni özgertip «Ibrahim» («köp ellerning atisi») dégen yéngi isimni qoyghanliqini qobul qildi. U qaytip öydikilerge we qoshnilargha yéngi ismini éytqan chaghda ulardin bezilirining néme oylighanliqini tesewwur qilghili bolidu — «U özini néme chaghlaydighandu?! Köp ellerning atisimish téxi! Bichare aljip qalghan qéri!». Lékin waqti-saiti kélip, Xudaning wedisi boyiche shu yil ichide Ishaq tughuldi. 


Shuning üchün Pawlusning bu xétide, Ishaqni «hör ayalning oghli» we «Xudaning wedisidin bolghan oghul» deydu; Ismailni «dédekning oghli» yaki «etlik yolda tughulghan oghul» dégen. Démek, Ismailning tughulushi insanning Xudagha tayanmay tirishishlirining netijisi idi: — 


(23-24) 

«Dédektin bolghan oghul «et bilen» tughulghan; hör ayalidin bolghan oghul bolsa Xudaning wedisi arqiliq tughulghandur. Bu ikki ishni bir oxshitish dégili bolidu. Bu ikki ayal Xudaning insanlar bilen tüzgen ikki ehdisining wekilidur. Birinchi ehde Sinay téghidin kélip, derheqiqet balilirini qulluqta bolushqa tughidu; mana Hejer uninggha wekildur».

Biz hazir bu oxshitishni tehlil qilimiz. Démisekmu, «kona ehde», yeni Tewrat qanuni Musaning wasitisi bilen Israilgha Sinay téghida tapshurulghan.


(25-26) 

«Démek, Hejer bolsa Erebistandiki Sinay téghigha simwol qilinip, yeni bügünki Yérusalémgha oxshitilidu; chünki u sheher we uning baliliri qulluqta turmaqta. Emma yuqiridin ershtin bolghan Yérusalém hördur, u hemmimizning anisidur».

Özini Xudaning qanunigha emel qilalaymen dep hésablighuchi ademler herdaim «et», yeni insaniy tirishishlargha tayinidu. Netijisi rohiy qulluq, ümidsizlik, ghériblik, bimenilik, dimiqliqta bolup intilishla bolidu, xalas. Peqet «ershtin tughulghan» («Yh.» 3:3ni, izahatni körüng), öz ichide Xudaning hayati bolghanlar Xudani xursen qilip yashiyalaydu («Rim.» 8:1-10). «Ershtin bolghan Yérusalém» bolsa Xudaning méhir-shepqitining toluq qanuniyet-prinsipini bildüridu.


(27) 

«Chünki, muqeddes yazmilarda mundaq yézilghan: —

«Xushal bol, i perzent körmigen tughmas ayal!

Tentene qilip yangrat, towla, i tolghaq tutup baqimighan!

— Chünki ghérib ayalning baliliri éri bar ayalningkidin köptur!»

Yeshaya peyghember arqiliq kelgen bu bésharet Israilning her terepte méwilik bolidighan — köp perzent köridighan, emma eng muhimi rohiy terepte méwilik bolidighan kelgüsidiki bir künni körsitidu. Emma mushu yerde, Pawlus bu bésharettin insaniy tirishishlar we insaniy küch tügep axirlashqinidila andin Xuda Öz shan-sheripini ayan qilip ishleydu dégen toluq prinsipni körsetmekchi. Xuda «tughmas ayal»gha, hetta «ghérib, ersiz ayal»gha perzentlerni ata qilidu! Xuda awwal bizge «qaytidin tughulush» bolghan möjizini yaratmisa, biz uni héch xursen qilalmaymiz! Pawlus sözini dawam qilidu: —


(28-29) 

«Emdi i qérindashlar, Ishaq Xudaning wedisidin tughulghandek bizmu Xudaning wedisi boyiche tughulghan perzentlermiz. Lékin u chaghda «etlerdin tughulghan» bala «rohtin tughulghan» baligha ziyankeshlik qilghinidek, hazir shundaq bolidu».

Pawlusning bu axirqi bayani Ishaq tughulghandin kéyin bolghan weqelerni közde tutidu. Ishaqning akisi Ismail inisining ornidin heset qilatti, shundaqla uningdin xéli chong we küchlük idi. U daim inisini mazaq qilatti. Bu ish jamaetler körgen ehwalgha oxshap kétidu; deslepte jamaetlerge qarshi ziyankeshlik qozghighuchilarning köp bir qismi Yehudiylar idi. Ziyankeshlikning sewebi intayin addiy bolup — hesetxorluq idi! Ular hesetxorluq qilip «Bu yat ellikler némishqa shundaq bextlik, néme üchün ular Xudaning Özi talliwalghan xelqi bolghan bizlerge esirmuesir tapshurghan qimmetlik wedilirige mirasxor bolduq dégüchi bolalaydu?! Ular beribir peqet yat ellerdin, butperes tughulghanlar, xalas! Ularning nijatqa érishish hoquqi yoqtur!...» deydu.


(30) 

«Lékin muqeddes yazmilarda néme déyilgen? Uningda: «Sen bu dédikingni oghli bilen qoshup heydiwet! Chünki dédektin tapqan oghul hergiz hör ayalingdin bolghan oghul bilen mirasqa ortaq bolmaydu!» dep pütülgen».


Sarah Ismailning Ishaqqa bolghan muamilisini körüpla Ibrahimdin yuqiriqidek sözler bilen («Yar.» 21:10) Hejer we Ismailni ketküziwétishni ötündi. Ibrahimning qoli wehalenki undaq qilishqa barmidi. Lékin kütülmigen yerdin Xuda uninggha: «Ayalingning sözige kirgin» dégen wehiyni körsetti. Shuning bilen u Hejerni oghli bilen chöl-bayawan yoligha saldi.   


Biz buningdin alghan roshen prinsip bolsa, «qanun»gha we uninggha qaraydighan tirishishlargha tayinidighan qilchilik iz-puraqnimu hayatimizdin heydiwétishimiz zörürdur. Peqet ashu yolda «Mesih bizni hörlükte yashisun dep», wujudqa keltürgen azadliqta yashaymiz.


Mushu yerde bu weqe toghruluq éytimizki, Xuda eslide Hejerge éytqan: «Séning oghlungmu ulugh bir elning atisi bolidu» dégen wediside ching turdi we ulardin xewer aldi. Waqitning ötüshi bilen Ismail béjirim ösüp ereb ellirining ejdadi bolup chiqti.


Xulase: —


(4:31-5:1) 

«Emdi, qérindashlar, biz dédekning emes, belki hör ayalning perzentliridurmiz. Mesih bizni erkinlikte yashisun dep hör qildi. Shuning bilen uningda tapan tirep turunglar we qulluqning boyunturuqighaQaytidin qisilip qalmanglar!».

Amin!


5:3 

«Men xetnini qobul qilghan herbir kishige yene agahlandurup heqiqetni éytip qoyayki, ularning Tewrattiki barliq emr-belgilimilerge toluq emel qilish mejburiyiti bardur».

Bu qorqunchluq bayandur we derweqe qesten shundaq bolsun dep éytilghan. Emma oqurmenler shuninggha diqqet qilishi kérekki, bu bayan xetnini qobul qilip nijatqa érishey dégenlerge, yaki shundaq qilip öz nijatimgha «artuq bir ish qoshay» dégenlerge éytilidu. Qaytilaymiz: Mesihning qurbanliqidin bashqa héchnerse insanlarning gunahi üchün bedel töliyelmeydu we shundaqla Xudaning Öz Rohining insanda yashighinidin bashqa Xudani xursen qilidighan méwiler bolmaydu. Birsi: «Men özüm tiriship heqqaniy adem bolay» dep xiyal qilsa, emdi uninggha heqiqiy heqqaniyliqni körsitidighan birdinbir heqqaniy qanun bolsa Tewrat qanunidur. Undaq kishi özige: «Heqqaniy adem bolay» dégen meqsitide xetnini qobul qilghan bolsa peqet Tewrat qanunining ashu telipige emel qilipla qalmay, belki uning barliq emr-belgilimilirige emel qilishi kérek; shundaq qilip baqqan we menggügiche shundaq qilishning mumkinchiliki bar bolghan birdinbir kishi Mesih Özidur.


Musulmanche en’ene peqet ereblerningkige egishidu, ular bolsa uni Ismaildin qobul qilghan, Ismail atisi Ibrahimdin qobul qilghan. Gödek balilarning shu musulmanche en’enige egiship xetne qilinishida eyni waqitta héchqandaq tallash yoli bolmighan, elwette. Lékin héchkim xetne qilinghinim Xuda aldida méning pakiz adem bolushumgha esqatidu yaki yardem béridu, dégen xiyalda bolmisun. Undaq xam xiyal ademni dozaxqa élip baridu.


«Chünki Mesih Eysada ne xetnilik ne xetnisizlik dégenler küchke ige emestur; birdinbir küchke ige bolidighini peqet yéngi bir yaralghuchidur» (6:15).