Tǝwrat 24-ⱪisim


«Yǝrǝmiya»

(Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrning kitabi)


Kirix sɵz


Kitabni ⱪisⱪiqǝ tonuxturux

Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrning pǝyƣǝmbǝrlik hizmiti bǝlkim miladiyǝdin ilgiriki 626-yilidin miladiyǝdin ilgiriki 585-yiliƣiqǝ jǝmiy 42 yil dawam ⱪilƣan. Xuning üqün Tǝwrattiki «Yǝrǝmiya» degǝn ⱪisimning ǝng uzun boluxi ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ix ǝmǝs, ǝlwǝttǝ. Jǝzmlǝxturimizki, mǝzkur kitab muxu 42 yil iqidǝ u bǝrgǝn bexarǝt wǝ tǝlimlǝrning bir yǝkünidin ibarǝttur. Israilning tarihida ǝng ⱪarangƣuluⱪ mǝzgillǝrning biridǝ, Hudaning sɵzi muxu bexarǝtlǝr arⱪiliⱪ uningƣa yǝtküzülgǝn. Yǝrǝmiyaning kitabining ɵzigǝ zamandax bolƣan Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrning kitabi bilǝn xundaⱪ ortaⱪ yeri barki, u insanning gunaⱨⱪa patⱪan ⱨǝⱪiⱪiy ⱨalitini üzül-kesil axkarilap ⱨǝm tǝⱨlil ⱪilip, uni kɵz aldimizƣa ǝyni ⱨalda kǝltüridu. Xunga u kɵp ⱨallarda «adǝmning ⱪuliⱪiƣa yaⱪidiƣan» ǝsǝr bolmay ⱪalidu. Lekin ⱨayat toƣruluⱪ tɵwǝndikidǝk kǝskin, jiddiy soalliri bolƣan oⱪurmǝnlǝrgǝ uningdin ǝmǝliy jawablar tapⱪili bolidu. «Nemixⱪa ⱨalitim mundaⱪ qataⱪ?», «Mǝn nemixⱪa wǝdǝmdǝ turmay ɵzgilǝrning ümidini yǝrdǝ ⱪoyimǝn?», «Nemixⱪa ǝhlaⱪta ⱨǝrdaim mǝƣlubiyǝttǝ ahirliximǝn?», «Nemixⱪa ɵzümning Hudaƣa zadi yaⱪmaydiƣanliⱪimni qongⱪur ⱨes ⱪilimǝn?», ⱨǝtta «Diniy murasimlarƣa ɵzümni kɵp beƣixliƣinim bilǝn nemixⱪa ɵzümning Hudaƣa zadi yaⱪmaydiƣanliⱪimni qongⱪur ⱨes ⱪilimǝn?», «Nemixⱪa bizning elimizning ⱨaliti xundaⱪ qataⱪ?» degǝndǝk soallar oⱪurmǝndǝ barmu? Əmdi mǝzkur kitabta siz üqün jawablar bar.


Birinqidin, u ⱨǝrbirimizgǝ «sadiⱪ ǝynǝk» bolup, ⱨǝrbirimizgǝ iqimizdiki qongⱪur yiltiz tartⱪan gunaⱨ mǝnbilirini ǝks ǝttüridu; ikkinqidin, bu gunaⱨ mǝnbǝliridin ⱪutulux yolini kɵrsitip beridu. Bu yol pǝⱪǝt «Yǝⱨudiy hǝlⱪi» üqünla ǝmǝs, bǝlki pütkül insaniyǝt üqündur. U bolsimu, nijatliⱪtur! Bu ixlar üstidǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ tohtilimiz («Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ wǝ yengi ǝⱨdǝ»).


Tarihiy arⱪa kɵrünüx

Yǝrǝmiya dunyaƣa kelixtin burun, Yǝⱨuda ǝng dǝⱨxǝtlik padixaⱨlirining biri bolƣan Manassǝⱨning 50 yilliⱪ ⱨɵkümi astida bolƣanidi. «Ximaliy padixaⱨliⱪ» bolƣan Israildiki «on ⱪǝbilǝ» Asuriyǝ tǝripidin miladiyǝdin ilgiriki 722-yili sürgün ⱪilinƣan. Yǝⱨuda padixaⱨi Manassǝⱨ bolsa ɵz padixaⱨliⱪini ⱪoƣdax üqün Hudani izdǝp Uni baxpanaⱨ ⱪilix wǝ Uningdin yol soraxning orniƣa, imkaniyǝtning bariqǝ kɵprǝk yat ǝllǝr bilǝn ittipaⱪ tüzüxkǝ intilgǝnidi. U bu yat ǝllǝrgǝ bolƣan «sadiⱪliⱪ»i wǝ «sǝmimiylik»ini bildürüx üqün ularning butlirini wǝ butpǝrǝslik ixlirini ⱪobul ⱪilip ularƣa atap buthanilarni salƣuzƣan; bu butpǝrǝslik ⱨǝtta «insan ⱪurbanliⱪi»ni, balilarni ⱪurbanliⱪ ⱪilixni ɵz iqigǝ alatti. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr uningƣa: — Bundaⱪ ixlarni dawamlaxtursang Huda pütkül Yǝⱨudani wǝtinidin mǝⱨrum ⱪilip Babilƣa sürgün ⱪilidu, dǝp agaⱨlandurƣan. Lekin Manassǝⱨ ⱨeq ⱪulaⱪ salmiƣan; u bǝlkim ⱨǝtta Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrni ɵltürgǝn boluxi mumkin.

Kɵp adǝmlǝr: «Mǝn ⱨazir gunaⱨ ⱪiliwerimǝn, andin ⱪeriƣanda towa ⱪilimǝn» degini bilǝn ǝmǝliyǝttǝ naⱨayiti az bir ⱪisim kixilǝr yaxanƣanda andin towa ⱪilidu. Ⱨalbuki, adǝmni ⱨǝyran ⱪilarliⱪ ix xuki, rǝzil padixaⱨ Manassǝⱨ mǝlum dǝrijidǝ towa ⱪilƣan. Biraⱪ hǝlⱪigǝ nisbǝtǝn butpǝrǝsliktin kɵp ziyan bolƣan; ularƣa butpǝrǝslik, xuningdǝk ⱨǝrhil rǝzillik singip kǝtkǝnidi. Lekin Manassǝⱨning oƣli Yosiya sǝkkiz yaxⱪa kirgǝndǝ tǝhtkǝ olturƣan bolsimu, pǝⱪǝt on nǝqqǝ yaxⱪa qiⱪⱪandila bundaⱪ ixlarni tüzitix istiki küqlük bolƣanidi. Tǝwrattiki «Tarih-Tǝzkirǝ» ⱨǝm «Padixaⱨlar» degǝn ⱪisimlarda bu ixlar hatirilǝngǝn: —


«Sǝltǝnitining sǝkkizinqi yili, u tehi güdǝk qeƣidila, atisi Dawutning Hudasini izlǝxkǝ baxlidi; sǝltǝnitining on ikkinqi yiliƣa kǝlgǝndǝ Yǝⱨuda bilǝn Yerusalemdiki «yuⱪiri jaylar», Axǝraⱨ mǝbudliri, oyma butlar wǝ ⱪuyma butlarni yoⱪitip, zeminni pakizlaxⱪa kirixti. 

Hǝlⱪ uning kɵz aldidila «Baallar»ning ⱪurbangaⱨlirini qeⱪip taxlidi; u ⱪurbangaⱨlarning üstigǝ egiz ⱪilip orunlaxturulƣan huxbuygaⱨlarni kesip taxlidi; u yǝnǝ Axǝraⱨ mǝbudliri, oyma-ⱪuyma butlarni qeⱪip, uning topisini bu mǝbudlarƣa ⱪurbanliⱪ sunƣanlarning ⱪǝbrilirigǝ qeqiwǝtti. But kaⱨinlirining ustihanlirini ⱪurbangaⱨlirining üstidǝ kɵydürüwǝtti; xundaⱪ ⱪilip, u Yǝⱨuda bilǝn Yerusalemni pakizlidi. U Manassǝⱨ, Əfraim, Ximeon ⱨǝtta Naftaliƣiqǝ ularning ⱨǝrⱪaysi xǝⱨǝrliridǝ wǝ ǝtrapidiki harabilǝrdǝ xundaⱪ ⱪildi; u ⱪurbangaⱨlarni qeⱪip, Axǝraⱨ mǝbudliri wǝ oyma butlarni kokum-talⱪan ⱪiliwǝtti, pütün Israildiki huxbuygaⱨlarning ⱨǝmmisini kesip taxlap, Yerusalemƣa ⱪaytti» («2Tar.» 34:3-7).


«... U Yǝⱨuda xǝⱨǝrliridin barliⱪ kaⱨinlarni qaⱪirtip, ɵzigǝ yiƣdi. Andin u Gǝbadin tartip Bǝǝr-Xebaƣiqǝ kaⱨinlar huxbuy yaⱪidiƣan «yuⱪiri jaylar»ni buzup bulƣiwǝtti; u «dǝrwazilardiki yuⱪiri jaylar»ni qeⱪip buzdi; bular «xǝⱨǝr baxliⱪi Yǝxuaning ⱪuwiⱪi»ning yenida, yǝni xǝⱨǝr ⱪuwiⱪiƣa kirix yolining sol tǝripidǝ idi (ǝmdi «yuⱪiri jaylar»diki kaⱨinlarning Yerusalemda Pǝrwǝrdigarning ⱪurbangaⱨiƣa qiⱪixi qǝklǝngǝnidi; lekin ular dawamliⱪ ɵz ⱪerindaxliri bilǝn birgǝ pitir nanlardin yeyixigǝ muyǝssǝr idi)». («2Pad.» 23:8-9)


Bu islaⱨat miladiyǝdin ilgiriki 672-yili baxlanƣanidi. Bir yildin keyin Huda Yǝrǝmiyani pǝⱪǝt Israilƣila ǝmǝs, bǝlki yat ǝllǝrgimu pǝyƣǝmbǝr boluxⱪa qaⱪirƣan. U Yerusalemning ximaliƣa sǝkkiz kilometr yiraⱪliⱪtiki Anatot degǝn yezidiki bir kaⱨin ailisidin bolup, xu qaƣda bǝlkim on altǝ yaxtin axmiƣanidi. Xübⱨisizki, Yǝrǝmiya Yosiya padixaⱨning islaⱨat elip berixida uni ⱪollaydiƣan küqlük bir awaz idi.


Bǝx yildin keyin, muⱪǝddǝs ibadǝthanini paklandurux jǝryanida, Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ tapxurulƣan «Ⱪanun-dǝsturlar»din kɵqürülgǝn bir «oram yazma» tepildi. Tepilƣan yazma bǝlkim «Ⱪanun xǝⱨri» degǝn ⱪisimni ɵz iqigǝ alƣan; bu ⱪisimda, Hudaning Israil bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisining ikkinqi ⱪetimliⱪ tǝpsiliy elan ⱪilinixi hatirilǝngǝnidi. Bu ⱪanun-dǝstur ⱪismining tepilixi Yosiyaning islaⱨatni alƣa sürüxigǝ tehimu ilⱨam boldi.


Yǝrǝmiyaning bizgǝ (11:1-8dǝ) eytixiqǝ, bu wǝⱪǝdin bir yil keyin u ǝⱨdini jakarlax ⱨǝm uni xǝrⱨ ⱪilix üqün yol alƣan. Xübⱨisizki, u ǝⱨdini jakarliƣinida ɵz bexarǝtlirini uningƣa ⱪoxup ayan ⱪilƣan.


Əⱨdǝ iqidǝ mundaⱪ sɵzlǝr bar («Ⱪanun xǝⱨri» 12:13-14): —


«Sǝn kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪliringni udul kǝlgǝn jaylarda ⱪilmasliⱪ üqün kɵngül ⱪoyƣin; pǝⱪǝt Pǝrwǝrdigar ⱨǝmmǝ ⱪǝbililiringning zeminliri arisidin talliƣan jayda kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪliringni ⱪil wǝ xu jayda mening sanga barliⱪ tapiliƣinimƣa ǝmǝl ⱪil».

Bu sɵzlǝr boyiqǝ Yosiya padixaⱨ Yerusalem (Huda «talliƣan jay»)din baxⱪa «yuⱪiri jaylar»da ⱪilidiƣan ⱪurbanliⱪ murasimlarni bikar ⱪiliwǝtkǝnidi.


Xuning bilǝn Yǝrǝmiya ǝⱨdini jakarliƣanda, ɵz yurti Anatotta ⱨǝmmidin ⱪattiⱪ ⱪarxiliⱪⱪa uqriƣan. Anatot bolsa «kaⱨinliⱪ yurt» idi; esimizdǝ barki, Yǝrǝmiya ɵzi kaⱨin idi. Yosiya islaⱨat ⱪilƣinida Yǝrǝmiyaning ailisidikilǝrdin kɵp adǝmlǝr bǝlkim kaⱨinliⱪtin ⱪaldurulƣan yaki tɵwǝnrǝk orunlarƣa qüxürülgǝn boluxi mumkin; ǝgǝr ularning iqidǝ ɵzlirini «Baal»diki butpǝrǝslikkǝ atiƣanlar bolsa ulardin bǝlkim ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪilinƣanlarmu bolƣanidi. Anatotta baxⱪa yǝrlǝrgǝ ohxax «yuⱪiri jaylar» boluxi mumkin idi. Yosiyaning xu yǝrlǝrdǝ ibadǝt murasimlarni ǝmǝldin ⱪaldurƣanliⱪi dǝl Yǝrǝmiyaning ailisidikilǝrgǝ paydiliⱪ «yuⱪiri jaylar»diki «ailǝ ix-oⱪiti»gǝ berilgǝn hatimǝ bolƣanidi. Uning ailisidikilǝrning inkasini tǝsǝwwur ⱪilix tǝs ǝmǝs. Ularning uni ɵltürüx ⱪǝstini 11:18-23-ayǝttin, wǝ ⱪattiⱪ qǝtkǝ ⱪeⱪilixini 15:17-ayǝttin kɵrgili bolidu. Uningƣa hotun almasliⱪ buyrulƣanidi; qünki uning ɵmri daimliⱪ hǝwp-hǝtǝr ⱨǝm dǝrd-ǝlǝm iqidǝ ɵtǝtti; uning toy ⱪilmasliⱪining ɵzi tümǝnligǝn yurtdaxliriƣa: «Hudaning pat arida qüxidiƣan jazaliri tüpǝylidin, silǝrgimu normal aililik turmux mumkin bolmaydu» dǝydiƣan bir bexarǝt bolatti.


Yǝrǝmiya ɵzining japaliⱪ tǝnⱨa yolidin Pǝrwǝrdigarƣa kɵtürgǝn dad-pǝryadliri wǝ ⱨǝtta aƣrinixliri ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ix ǝmǝs. Ularni 11-20-bablarda arilap-arilap uqritimiz. 15:19-20dǝ Huda bu toƣruluⱪ uningƣa eƣir bir sɵz ⱪilidu wǝ biliximizqǝ, u bu sɵzdin keyin ikkinqi «Hudayimning yolidin yanƣum bar» degüqi, yaki xu yoldin ⱪaⱪxiƣuqi bolmiƣan. U ⱨazir kona ǝskǝr bolup, yolni ahirƣiqǝ mengixⱪa yüzini qaⱪmaⱪ texidǝk ⱪilƣan.


Yosiya padixaⱨ ⱨayat waⱪtida, Yǝrǝmiya «qǝtkǝ ⱪeⱪilƣan» wǝ ɵlüm hǝtiri astida bolƣini bilǝn, mǝlum dǝrijidǝ «padixaⱨning ⱨimayisi astidiki adǝm»mu idi. Əⱨwal «soƣuⱪ urux» dǝwridikidǝk idi; lekin u ⱨǝrdaim ⱨǝr ǝⱨwalda hǝlⱪlǝrgǝ Hudaning sɵzini yǝtküzdi (25:1ni kɵrüng; bu ayǝt Yǝⱨoakimning tɵtinqi yiliƣiqǝ bolƣan jǝryandiki Yǝrǝmiyaning ǝⱨwalini tǝswirlǝydu).


22:15-16dǝ Hudaning Yosiyani tǝripliginini kɵrimiz (Huda Yosiyaning oƣli Yǝⱨoaⱨazƣa sɵz ⱪilidu): —


 «Sǝn kedir yaƣiqidin yasalƣan tahtaylarni qaplap, ata-bowiliring bilǝn bǝslǝxsǝng ⱪandaⱪmu padixaⱨ boluxⱪa layiⱪ bolisǝn? Sening atang (Yosiya) yǝp-iqixkǝ tǝxǝkkür eytip, adalǝt wǝ durus ixlarni yürgüzgǝn ǝmǝsmu? Xunga u buning yahxiliⱪini kɵrgǝn. U mɵminlǝrning wǝ namratlarning dǝwasini toƣra soriƣan; xunga hǝlⱪning ǝⱨwali yahxi idi. Bundaⱪ ix meni tonuxtin ibarǝt ǝmǝsmu?» — dǝydu Pǝrwǝrdigar».


Xübⱨisizki, Hudaning orunlaxturuxi bilǝn, ximaliy zeminlarda bolƣan siyasiy wǝⱪǝlǝr Yosiya padixaⱨning keyinki yillirida islaⱨatlarni alƣa sürüxkǝ ǝrkinlik wǝ waⱪit yaritip bǝrdi. Yǝⱨudaning düxmini Asuriyǝ ximaliy tǝrǝptǝ Babilning wǝswǝslirigǝ wǝ xǝrⱪiy tǝrǝptǝ Medianing tǝⱨditlirigǝ taⱪabil turux bilǝn bǝnd idi. Miladiyǝdin ilgiriki 612-yili Babilliⱪlar Asuriyǝ imperiyǝsining paytǝhti Ninǝwǝni ixƣal ⱪildi; Asuriyǝning ⱪoxuni ƣǝrbkǝ, Ⱨaran xǝⱨirigǝ yürüx ⱪildi. Ular xu yǝrdǝ yǝnǝ 609-yili Babilliⱪlar tǝripidin yengildi.


Misir padixaⱨi Pirǝwn «Asuriyǝni ⱪutⱪuzayli, ularni ɵzimizgǝ ittipaⱪdax ⱪilayli» dǝp ularning ixiƣa arilaxmaⱪqi boldi. Xübⱨisizki, ularning mǝⱪsiti, Asuriyǝning ilkidiki Suriyǝ wǝ Ⱪan’aan (Pǝlǝstin) zeminlirigǝ «in’am süpiti»dǝ erixixtin ibarǝt idi. Xu yurtlar ǝslidǝ Asuriyǝgǝ beⱪinƣanidi. Yǝⱨuda bu yurtlarning iqidǝ bolƣaqⱪa, Yosiya bundaⱪ ǝⱨwalni halimay (Hudadin yol sorimayla) «Megiddo jilƣisi»ƣa qiⱪip Pirǝwn bilǝn ⱪarxilaxti. Uning ⱪoxuni mǝƣlup bolup ɵzi ǝjǝllik yarilandi. Pirǝwn Asuriyǝni ⱪutⱪuzalmiƣan bolsimu, uning ⱪoxuni tɵt yil Əfrat dǝryasi boyida turup Suriyǝ ⱨǝm Pǝlǝstinni ɵzigǝ beⱪindurdi. U Yǝⱨudaning yengi padixaⱨi Yǝⱨoaⱨazni üq ay olturƣan tǝhttin qüxürüp, orniƣa mustǝbit Yǝⱨoakimni tǝhtkǝ olturƣuzdi. Lekin Pirǝwn bolsa miladiyǝdin ilgiriki 605-yili Babil padixaⱨi Neboⱪadnǝsar tǝripidin Karximixta mǝƣlup ⱪilindi. Pütkül «ottura xǝrⱪ» Neboⱪadnǝsarning aldida ɵz oljisidǝk ⱨalǝttǝ boldi.


604-yili Yǝrǝmiya barliⱪ bexarǝtlirini bir oram yazmiƣa hatirilitip, uni hǝlⱪⱪǝ oⱪutti; buning nǝtijisi xundaⱪ boldiki, padixaⱨ Yǝⱨoakim yazmini otdanƣa taxlap kɵydürüwǝtti (36:9).


Ⱨazir butpǝrǝslik ⱪaytidin üstünlükkǝ ɵtti. Nǝtijidǝ Yǝrǝmiya wǝ uningƣa ohxax ihlasmǝn kixilǝr ziyankǝxlikkǝ ⱨǝtta ɵlüm jazasiƣa uqridi. (26:20-23; 22:17ni kɵrüng). Yǝrǝmiya dǝrrilinip, zindanƣa taxlandi (20:2); ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪilinixⱪa tas ⱪaldi (26:10 ⱪatarliⱪlar). Yǝⱨoakim Hudaning ǝⱨdisini buzuxi bilǝn tǝng, Neboⱪadnǝsar bilǝn tüzgǝn ǝⱨdinimu buzdi. Xundaⱪ ⱪilip Yǝⱨoakim miladiyǝdin ilgiriki 598-yili tǝhttin qüxürülüp sürgün boluxⱪa ⱨɵküm qiⱪirildi wǝ sürgünlükkǝ yolƣa qiⱪipla dunyadin kǝtti. Uning izbasari oƣli Yǝⱨoakin ⱪaytidin Yerusalemni qing taⱪap, ⱪarxiliⱪni dawamlaxturdi; lekin Babil tǝripidin üq ayliⱪ muⱨasirigǝ elinƣandin keyin tǝslim boldi. Umu sürgün bolup, ibadǝthanidiki ⱪimmǝtlik ⱪaqa-ⱪuqilar, Yerusalemdiki mɵtiwǝrlǝr wǝ usta ⱨünǝrwǝnlǝr bilǝn tǝng Babilƣa elip ketildi. Bu miladiyǝdin ilgiriki 597-yili idi.


Neboⱪadnǝsar bolsa «u yahxi ⱪorqaⱪ bolidu» dǝp Yǝⱨoakimning akisi Zǝdǝkiyani tǝhtkǝ olturƣuzdi. Lekin ǝmǝliyǝttǝ bolsa Zǝdǝkiya ⱨǝmmǝ ǝlgǝ nisbǝtǝn «ⱪorqaⱪ» bolup, pat arida Babilƣa ⱪarxi isyan kɵtürmǝkqi bolƣan baxⱪa ǝllǝrdin kelidiƣan ǝlqilǝr ɵmikini kütiwatⱪanidi (27:3). Uning ⱨɵküm sürgǝn dǝwri Yǝrǝmiya üqün ǝng ⱪiyin bolƣan on yil bolƣan idi.


Əlqilǝr Zǝdǝkiyaning aldiƣa yiƣilƣanda, Yǝrǝmiya nǝqqǝ boyunturuⱪni kɵtürüp kirip ularni ⱪattiⱪ qɵqütiwǝtti. U bularni ǝlqilǝrning ⱨǝrbirigǝ tapxurup, isyan kɵtürüxning paydisiz ikǝnlikini, Babil padixaⱨining boyunturuⱪini ⱪobul ⱪilixi kerǝkliki toƣrisidiki hǝwǝrni yǝtküzdi.


Yǝrǝmiya yǝnǝ Babilƣa alliⱪaqan sürgün ⱪilinƣanlarƣa hǝt yezip ularƣa: Sürgünlük mǝzgili 70 yil bolidu, lekin silǝr ihtiyarǝn Neboⱪadnǝsarƣa tinqliⱪta boysunsanglar bu sürgün bolux mǝzgili Hudaning bǝht-bǝrikitini kɵrgǝn yillar bolidu, dǝp nǝsiⱨǝt ⱪildi. Bundaⱪ hǝwǝr «millǝtpǝrwǝr»lǝrgǝ yaⱪmaytti; bu hǝwǝr bolsa yǝnǝ Yerusalemda ⱨǝm Babilda turƣan birnǝqqǝ atalmix «pǝyƣǝmbǝrlǝr» jakarliƣan hǝwǝrning ǝksi idi. Mundaⱪ hǝwǝr yǝtküzüx Yǝrǝmiya üqün hǝtǝrlik yol idi; u yǝnǝ «Seni taⱪaⱪⱪa seliximiz kerǝk» degǝndǝk tǝⱨditlǝrni anglidi (29:24-29). Lekin padixaⱨ Zǝdǝkiya Neboⱪadnǝsarƣa iqkǝn ⱪǝsimini buzup Babilliⱪlarni ⱪaytidin ⱪozƣap, ularni «Sǝwr-taⱪitimiz ⱪalmidi, ⱪisas almisaⱪ bolmaydu» degüzdi; xu xaraitta ular Yerusalemning dǝrwaziliri aldiƣa kǝlgǝn qaƣda Yǝrǝmiya qoⱪum tehimu dadil nuⱪtiinǝzǝrdǝ turuxi kerǝk idi. Babilliⱪlarning kelixi, dedi Yǝrǝmiya, Hudadin qüxkǝn jaza; Hudaning jazasini ularƣa tǝslim bolux yoli bilǝn ⱪobul ⱪilix kerǝk, dedi. U ⱨǝtta Neboⱪadnǝsarning Hudaning tǝrbiyilik jazasini Ɵz asiy hǝlⱪi üstigǝ bǝja kǝltürüxi bilǝn uni «Hudaning ⱪuli» (25:9, 27:6) dǝp atiƣan. Bundaⱪ sɵzlǝrni «milliy hainliⱪ» dǝp xikayǝt ⱪilix asanƣa qüxidu. Yǝrǝmiya zindanƣa ⱪamap ⱪoyuldi (bu waⱪitta xǝⱨǝrdǝ ⱪǝⱨǝtqilik bolƣan bolup, zindandikilǝrgǝ ⱪanqilik ozuⱪ tǝminlinidiƣanliⱪini oⱪurmǝnlǝr tǝsǝwwur ⱪilalaydu). Yǝrǝmiya bu yǝrdin ⱨǝrbiy zindanƣa ɵtküzüp berilip, ahirda «patⱪaⱪliⱪ azgal»ƣa taxliwetildi. U qongⱪur patⱪaⱪⱪa petip soƣuⱪtin wǝ ajizliⱪtin ɵlüxkǝ az ⱪaldi. Ⱨǝⱪiⱪiy milliypǝrwǝr dǝl Yǝrǝmiya idi. Uning sɵzliri insanlarning oylap qiⱪⱪan ham hiyalliriƣa ǝmǝs, bǝlki Hudaning ayan ⱪilƣan wǝⱨiylirigǝ asaslanƣan, salmaⱪ, eƣir-besiⱪliⱪtin qiⱪⱪanidi. Bǝzilǝr: «Ahirⱪi dǝⱪiⱪidǝ kǝlgǝn ⱪutⱪuzux» toƣruluⱪ qüxǝydiƣan bolsimu (wǝ Huda ⱨǝⱪiⱪǝtǝn bǝzi waⱪitlarda «ahirⱪi dǝⱪiⱪidǝ» ⱪutⱪuzidu) lekin xu qaƣda Hudaning sɵzi «ⱪutⱪuzux» toƣruluⱪ ǝmǝs, bǝlki pǝⱪǝt adǝmni kiqik peilliⱪ ⱪilix toƣruluⱪ idi. Uning yoli bolsa «Kaldiylǝrgǝ (Babilliⱪlarƣa) tǝslim bolunglar» degǝnliktin ibarǝt idi. Lekin Zǝdǝkiya padixaⱨ «yumilaⱪ tawuz»ning dǝl ǝyni idi — bir ⱪararƣa kelǝlmǝytti, ⱨǝrdaim palanqi tǝrǝp yaki pükünqi tǝrǝptikilǝrning oyliƣanliridin ⱪorⱪup yürǝtti. U daim, ⱨǝtta Yǝrǝmiya zindanda yatⱪan waⱪitta uningdin mǝsliⱨǝt soraytti, lekin alƣan mǝsliⱨǝtni tezla untup kǝtti. Ahir berip uning ikkilinixliri ɵzigǝ dǝⱨxǝtlik jazani elip kǝldi (39- ⱨǝm 52-babni kɵrüng).


Yǝrǝmiya mǝblǝƣ selip, ana yurti Anatottiki bir etizni setiwelip Huda ayan ⱪilƣan kelǝqǝkkǝ bolƣan ixǝnqini kɵrsǝtti (32:6-14, 24-25). Yerusalem ixƣal ⱪilinƣandin keyin, Babilliⱪ ⱪarawul begi uningƣa ɵmrining ⱪalƣan künliridǝ Babilda raⱨǝtlik xaraitta turmux ɵtküzüxkǝ pursǝt bǝrgǝndǝ, u bǝlki Yǝⱨuda zeminida ⱪelip ǝng namrat kixilǝr bilǝn billǝ ⱪiyin xaraitlarda turuxni tallixi bilǝn hǝlⱪⱪǝ bolƣan ⱨǝⱪiⱪiy muⱨǝbbitini kɵrsǝtti. «Millipǝrwǝr» padixaⱨ wǝ ⱨɵkümran-sǝrdarliri bolsa yurtidin ⱪanqǝ yiraⱪ ⱪaqalisa xunqǝ yahxi dǝp bǝdǝr ⱪeqixⱪa intildi. Padixaⱨning «ⱨǝrgiz tǝslim bolmaymiz» degǝn «millipǝrwǝr» siyasitining aⱪiwiti Yerusalemning: «Ⱪaytidin ⱨeqⱪandaⱪ isyan kɵtürmisun» deyilgǝn mutlǝⱪ ⱨalakitidin ibarǝt boldi. Yǝrǝmiya Babilliⱪlar bekitkǝn yengi waliy Gǝdaliyaning ⱨimayisi astida, ziyankǝxliktin sǝl aram tapti. Gǝdaliyaning Yǝrǝmiyaƣa bolƣan illiⱪ muamilisidin uning aⱪkɵngül wǝ adil kixi ikǝnlikini kɵrǝlǝymiz. Əpsuski, ɵzün ɵtmǝy umu Babilning boyunturuⱪini ǝslidǝ rǝt ⱪilƣan ixǝnmǝslikning ziyiniƣa uqriƣuqi bolup qiⱪti. Dalada yürgǝn bǝzi lǝxkǝr baxliⱪliri Yǝⱨuda zeminida aman-tinqliⱪning yǝnǝ bolƣanliⱪidin hǝwǝr anglap Pǝlǝstingǝ ⱪaytip kǝldi. Ular arisida Ixmail isimlik bir kixi bar idi. U xübⱨisizki, ɵzini padixaⱨ ⱪilip «yengi padixaⱨliⱪ»ni ⱪurmaⱪqi bolup, Gǝdaliyani ɵltürüwǝtti. Yǝⱨudadiki baxⱪa «lǝxkǝr baxliⱪliri» bolsa uning pilanini tosidi. U ⱪeqip kǝtti.


Bu ixlar lǝxkǝr baxliⱪlirini eƣir tǝngliktǝ ⱪaldurdi. Babilliⱪlar bekitkǝn waliy wǝ uningƣa yardǝmqi ⱨǝmraⱨ bolsun dǝp ⱪaldurulƣan bǝzi Babilliⱪ mǝnsǝpdarlar wǝ lǝxkǝrlǝr ɵltürüwetilgǝnidi. Xuning bilǝn ularning ⱪarixiqǝ, bu wǝⱪǝlǝr Neboⱪadnǝsarning kɵzigǝ yǝnǝ bir isyan bolup kɵrünüxi mumkin idi. Ular Babilliⱪlar tezla ⱪaytip kelip ⱪisas alidu, dǝp oylidi. Yǝⱨudada ⱪalƣan ⱨǝrbiy küqlǝr intayin az idi. Xunga ular Misirƣa ⱪeqix ⱪarariƣa kǝldi. Ⱨalbuki, «Hudaning baxⱪa orunlaxturuxi barmidu, Uningdin sorayli» dǝp ular Yǝrǝmiyadin, Hudadin bexarǝt soraxni tǝlǝp ⱪildi. Yǝrǝmiya sǝwrlik bilǝn Hudadin sɵz kütti. On kündin keyin wǝⱨiy uningƣa kelip: «Yǝⱨuda zeminida turuweringlar, Babil padixaⱨiƣa boysununglar, wǝ Mǝn uni sɵzliringlarƣa ixǝndürimǝn» deyildi. Bu tolimu kütülmigǝn jawab idi, ularning uni angliƣusi yoⱪ idi. Ular ahirida Yǝrǝmiyaning yardǝmqisi Baruⱪni «Sǝn Yǝrǝmiyani bizgǝ ⱪarxilixixⱪa kuxkürttung» dǝp ⱨǝrhil baⱨanǝ bilǝn, Hudaning sɵzini yǝnǝ bir ⱪetim nǝzirigǝ almidi. Ularning bundaⱪ xikayitining tolimu külkilikliki ⱨǝmmigǝ ayan bolsa kerǝk, qünki Baruⱪ ⱨǝm Yǝrǝmiya ular bilǝn billǝ Yǝⱨuda zeminida turuwǝrsǝ wǝ Babil padixaⱨi bu zeminƣa ⱪaytip kǝlsǝ, ular bilǝn ohxaxla hǝtǝrdǝ ⱪalatti. Ular Misirƣa kirdi, Yǝrǝmiya ⱨǝm Baruⱪni ular bilǝn berixⱪa mǝjbur ⱪildi. Waⱪit tǝrtipi boyiqǝ kitabning ahirida, Yǝrǝmiyaning ɵzini Misirƣa mǝjburiy elip barƣanlarƣa ⱪarxi qiⱪip, ularning ⱪaytidin baxliƣan butpǝrǝslikini ǝyibligǝnlikini kɵrimiz. Yǝrǝmiya: — Silǝr «Yǝⱨuda zeminida ⱪeliwǝrsǝk qoⱪum Neboⱪadnǝsarning ⱪoli bilǝn ɵlimiz» degǝnidinglar, xunga silǝr Misirdimu Neboⱪadnǝsarning ⱪoli bilǝn bǝribir tügixisilǝr, dǝp agaⱨlanduridu. Ular tǝtürlük ⱪilip uning ǝyibigǝ rǝddiyǝ bǝrmǝkqi bolup, «Beximizƣa qüxkǝn külpǝtning sǝwǝbi, ata-bowlirimizning wǝ bizning butlarƣa qoⱪunuximiz ǝmǝs, bǝlki sening Pǝrwǝrdigaringƣa ibadǝt ⱪilix yolung boldi» dǝydu. Yǝrǝmiyaning bexarǝtliri yezilƣan hatirisi Yǝrǝmiyaning «Ⱨǝⱪiⱪǝtni ispatlayli; kɵrimizki, kimning sɵzi inawǝtlik bolidu, ularningmu yaki meningmu?» degǝn sɵzliri bilǝn ahirlixidu (44:28). Yǝrǝmiyaning bexarǝtliri barliⱪ insanlarƣa ɵzlirining ispatini elip kelidu.


Yǝrǝmiyaning yardǝmqisi Baruⱪ kitabning ahirida Yǝrǝmiyada ⱪandaⱪ ixlarning yüz bǝrgǝnlikini bizgǝ kɵrsǝtmigǝnliki sǝl sirliⱪ ixtur. Lekin Yǝrǝmiya ɵzi xundaⱪ haliƣan boluxi mumkin. Uningdin sǝwǝbini soriƣan bolsaⱪ xübⱨisizki, u bizgǝ: «Muⱨimi pǝyƣǝmbǝr ǝmǝs, bǝlki Hudaning pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ kǝlgǝn sɵzidur» degǝn bolatti.


Yǝnǝ ⱪoxup eytiximiz kerǝkki, kitabta hatirilǝngǝn kɵp bexarǝtlǝr waⱪit tǝrtipi boyiqǝ rǝtlǝngǝn ǝmǝs. Ular bǝlki tema boyiqǝ rǝtlǝp ⱪoyulƣan. Tɵwǝndǝ kitab mǝzmuni jǝdwilidǝ bexarǝtlǝrning berilgǝn waⱪitliri toƣruluⱪ bilginimizni kɵrsitimiz.


Tǝrjimimizdǝ biz ibraniy tilxunaslirining tǝtⱪiⱪatliridin, bolupmu ǝngilyǝlik alim «Derik Kidner»ning «Yǝrǝmiya» degǝn ǝsiridin kɵp paydilanduⱪ.


Mǝzmuni


Bab, bexarǝt-wǝⱪǝlǝr, wǝ waⱪti

Birinqi ⱪisim — birinqi oram yazma  (Yǝrǝmiya 36:1-2)


Bab, bexarǝt-wǝⱪǝlǝr, wǝ waⱪti

  Birinqi ⱪisim — birinqi oram yazma  (Yǝrǝmiya 36:1-2)

Bab

Bexarǝt-wǝⱪǝ

Waⱪit (bilgǝnlirimiz)

(miladiyǝdin ilgiriki yillar)

1

Yǝrǝmiyaning qaⱪirilixi

626

2-6

Yǝⱨuda towa ⱪilixi kerǝk

626-»-»

7-9

Ibadǝthanida bexarǝt jakarlax

609 yaki keyin 

10

«Asmandiki alamǝtlǝr» («bexarǝtlǝr») muⱨim ǝmǝs


11

Pütkül zeminda ǝⱨdini jakarlax


12

Yǝrǝmiyaning dad-pǝryadliri

622/621?? 

13

Kanap iq tambal

622/621?? 

14

Ⱪǝⱨǝtqilik


15

Yerusalemning aⱪiwiti

ــ Yǝrǝmiyaning yǝnǝ dad kɵtürüxi

- 

16

Yǝrǝmiya toy ⱪilmasliⱪi kerǝk

- 

17

Gunaⱨ insanning asasiy mǝsilisi

ــ xabat küni toƣruluⱪ

- 

18

Sapalqidin alƣan sawaⱪlar

- 

19

Sapal kozidin alƣan sawaⱪlar

609 yaki keyin 

20

Yǝrǝmiyaning uruluxi

Paxhurƣa bolƣan bexarǝt

609 yaki keyin 

Ikkinqi ⱪisim — (kɵpinqisi) keyinki bexarǝtlǝr 

Bab

Bexarǝt-wǝⱪǝ

Waⱪit (bilgǝnlirimiz)

21

Yerusalemning ahirⱪi ⱪorxwiwelinixi

588

22

Tɵt padixaⱨ toƣruluⱪ bexarǝtlǝr

598

23

Sahta padiqilar, «Ⱨǝⱪⱪaniy Xah» ....


24

Yahxi wǝ naqar ǝnjürlǝr

597 yaki keyin

25

70 yilliⱪ sürgünlük

605

26

Xiloⱨ toƣruluⱪ bexarǝt

609 yaki keyin

27-28

Babilning boyunturuⱪini

ⱪobul ⱪilixi kerǝk

594

29

Sürgün bolƣanlarƣa yazƣan hǝt

597din keyin

30-31

«Ümid kitabi»

...

32-33

Yǝrǝmiyaning etizni setiwelixi 

588/587

34

Kaldiylǝrning waⱪitliⱪ ketip turuxi

Ⱪullarning azad ⱪilinixi  

588

35

Rǝkabiylardin alƣan sawaⱪ

601din keyin

36

Oram yazma wǝ uning kɵydürülüxi

605/604

37

Yǝrǝmiyaning ⱪolƣa elinip ⱪamap ⱪoyuluxi 

588

38

Patⱪaⱪliⱪ azgal

588/587 

39

Xǝⱨǝrning ɵrüwetilixi

587

40

Yǝrǝmiyaning Gǝdaliyaning yenida turuxi

587

41

Gǝdaliyaning ɵltürülüxi

587

42-43

Misirƣa ⱪeqix

587din keyin

44

Ⱪaqⱪanlarning butpǝrǝslikini aⱪlixi

585

45

Baruⱪ üqün bir bexarǝt

605

Üqinqi ⱪisim — «yat ǝllǝrgǝ» bolƣan bexarǝtlǝr

46

Misir

...

47

Filistiyǝ

...

48

Moab

...

49

Ammon, Edom, Dǝmǝxⱪ, Kedar, Elam

...

50-51

Babil

...

Hatimǝ

52

Tarihiy Hatimǝ

...



Waⱪit jǝdwili

Yil

Wǝⱪǝ

640/639

Yosiya padixaⱨ bolidu

628

Yosiya islaⱨatni baxlaydu

627

Yǝrǝmiya hizmitini baxlaydu

626

Nabopolassar Babil imperiyǝsini bǝrpa ⱪilidu

622/621

«Ⱪanun-dǝstur» kitabi tepilidu

612

Asuriyǝning paytǝhti Ninǝwǝ ɵrüwetilidu

609

Yosiya jǝngdǝ ɵlidu

Yǝⱨoaⱨaz üq ay padixaⱨ bolidu

Pirǝwn Yǝⱨoakimni padixaⱨ ⱪilidu

605

Neboⱪadnǝsar Pirǝwnning üstidin Karximixtǝ ƣǝlibǝ ⱪilidu

U Daniyal wǝ baxⱪa ⱪabiliyǝtlik kixilǝrni Babilƣa elip ketidu

604

Yǝrǝmiyaning yazmisi Yǝⱨoakim aldida oⱪulup kɵydürülidu

601

Yǝⱨoakim Babilƣa isyan kɵtüridu

598

Yǝⱨoakim tǝhttin qüxürülüp dunyadin ketidu 

597

Tunji qong sürgün ⱪilinix.

Yǝⱨoakin, ⱨünǝrwǝnlǝr, ibadǝthanidiki ⱪaqa-ⱪuqilar, Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr elip ketilidu. Zǝdǝkiya padixaⱨ ⱪilinidu

593

Zǝdǝkiya Babilƣa qaⱪirilidu

589

Neboⱪadnǝsar Yǝⱨuda zeminiƣa tajawuz ⱪilip Zǝdǝkiyaƣa ⱨujum ⱪilidu

«Zeminning wǝyran ⱪilinixliri» baxlinidu («Əz.» 24:2) 

587

Yerusalemning ƣulitilixi. Ikkinqi sürgün ⱪilinixi 

582/581

Üqinqi ⱪetimliⱪ Babilƣa sürgün ⱪilinix

561

Yǝⱨoakin zindandin ⱪoyuwetilidu

539

Babil ɵrüwetilidu

538/536

Parsliⱪ imperator Ⱪorǝx Babilda sürgün bolƣanlarni Babildin azad ⱪilidu 

520

Mukǝddǝs ibadǝthanining uli selinidu


••••••••



Ⱪoxumqǝ sɵz


Biz muxu yǝrdǝ ⱨǝrbir ayǝtni xǝrⱨ ⱪilmaⱪqi yaki kitabning ⱨǝr tǝrǝpliri üstidǝ tohtalmaⱪqi ǝmǝsmiz; bǝlki pǝⱪǝt oⱪurmǝnlǝrgǝ yardǝm beridiƣan birnǝqqǝ alaⱨidǝ temilar, birnǝqqǝ ⱪiziⱪ nuhtilar yaki kɵp uqraydiƣan soallar üstidǝ tohtilimiz.


«Əl bilǝn bir» yaki «ǝldin bɵlüngǝn»?

Insanlar üqün ǝng muⱨim tema bolƣan (tɵwǝndǝ tohtalmaⱪqi bolƣan «Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ wǝ yengi ǝⱨdǝ») toƣruluⱪ sɵzlixixtin ilgiri, buning bilǝn ziq baƣliⱪ bolƣan baxⱪa muⱨim bir ix üstidǝ tohtalmisaⱪ bolmaydu. Dǝrⱨǝⱪiⱪǝt: — 


«Əlgǝ baⱪⱪan har bolmas»

«Əlgǝ ⱪoxulsang ǝr bolarsǝn, ǝldin ayrilsang yǝr bolarsǝn»

«Beliⱪ sudin ayrilalmas, batur ǝr ǝldin»

«Toptin ayrilƣanni bɵrǝ yǝr»

«Bɵlüngǝnni bɵrǝ yǝr» degǝn muxundaⱪ maⱪal-tǝmsillǝr naⱨayiti kɵp.


Bu maⱪal-tǝmsillǝrni Əysa Mǝsiⱨning bir gepi bilǝn selixturayli: —


«Tar dǝrwazidin kiringlar. Qünki kixini ⱨalakǝtkǝ elip baridiƣan dǝrwaza kǝng bolup, yoli kǝngtaxa wǝ daƣdamdur, wǝ uningdin kiridiƣanlar kɵptur. Biraⱪ ⱨayatliⱪⱪa elip baridiƣan dǝrwaza tar, yoli ⱪistang bolup, uni tapalaydiƣanlarmu az» (Injil, «Mat.» 7:13-14).


Əmdi «ǝl»gǝ ǝgǝxkǝn bolsaⱪ ⱪaysi yolda bolimiz? Ⱨayatliⱪⱪa baridiƣan «az adǝm tapalaydiƣan» yolda bolamduⱪ? Əgǝr siz jawabǝn: «Mening yurtum baxⱪa ǝllǝrgǝ ohximaydu» desingiz, bu pǝⱪǝt millǝtpǝrǝs mǝƣrurluⱪla, halas. Mǝlum bir ǝlning gunaⱨliri baxⱪa ǝlningkigǝ ohximaydiƣan bolsimu, lekin biz tutⱪan ⱨǝrⱪandaⱪ gunaⱨliⱪ yol pǝⱪǝt ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ wǝ pak-muⱪǝddǝslik orun alalaydiƣan jǝnnǝtkǝ bizni nalayiⱪ ⱪilidu. Ɵz gunaⱨliringiz ohxax tezliktǝ ɵzingizni dozahⱪa elip baridiƣan bolsa, baxⱪilarning gunaⱨlirini tǝnⱪid ⱪilixning paydisi barmu?


Tǝwrattiki «Yǝrǝmiya» ⱪismi bolsa bu ⱨǝⱪiⱪǝtlǝrgǝ roxǝn bir misaldur. U ɵmrining kɵp ⱪismida ɵz jǝmǝtidikilǝr, ɵz dǝwridiki padixaⱨlar wǝ muⱨtǝrǝm «diniy ǝrbablar» tǝripidin qǝtkǝ ⱪeⱪilƣan. Bǝzi waⱪitlarda yoxuruniwalƣan, bǝzi waⱪitlarda ⱪoƣlanƣan, u ⱨǝrdaim ɵzini ⱪǝstlǝp yüridiƣan kixilǝr tüpǝylidin ɵlüm sayisida yürǝtti. U bolsa «ǝldin bɵlüngǝn»; lekin ⱨǝⱪ bolsa uningda, naⱨǝⱪ bolsa «ǝl»dǝ idi. Yeganǝ birla bolsun, yaki ming arisida bolsun, ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ ixǝngǝn wǝ ⱨǝⱪiⱪǝtni sɵzlǝydiƣan, ɵzini ⱨǝⱪiⱪǝt bilǝn bir ⱪilƣan kixi bolsa ⱨǝⱪliktur. «Bɵlüngǝnni bɵrǝ yǝr» degǝnning orniƣa: «Huda bilǝn bir bolƣan kɵpning iqididur» degǝn maⱪalni almaxturƣumiz bar. Mǝsilǝn, pütkül ailidikilirim, barliⱪ ǝjdadlirim butⱪa qoⱪunƣan bolsa, mening butpǝrǝslikimmu toƣra bolƣan bolamdu? Mening ǝtrapimdikilǝr oƣrilar, baj oƣriliƣuqilar, yaki ɵz jɵrilirini aldap baxⱪilar bilǝn bir orunda yatⱪuqilar bolsa, undaⱪta bu «kɵp kixilǝr ⱪilƣan» ix ⱨǝⱪlik ix bolamdu? Ⱪiyamǝt künidǝ Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir bizdin: «Mening ⱨǝⱪiⱪitimni nemǝ ⱪilding?» dǝp soriƣanda biz: «Baxⱪilar buningƣa ǝgǝxmidi, xunga mǝnmu ǝgǝxmidim» desǝk ⱪandaⱪmu baⱨanǝ bolidu? Biz üqün zadi ⱪaysisi üstün, Ⱨǝmmigǝ Ⱪadirning sɵzimu, yaki «ǝlning pikri»mu?


Bu ixta ⱨalⱪiliⱪ mǝsilǝ mǝƣrurluⱪ, mǝyli xǝhsiy yaki milliy mǝƣrurluⱪ bolsun, ohxaxla mǝƣrurluⱪtur. Əgǝr Hudaning ⱨayatimiz üstidin qiⱪarƣan: «Gunaⱨkar!» degǝn ⱨɵkümini ⱪobul ⱪilƣumiz bolmisa, xuningdǝk uning nijatliⱪ iltipatini ⱪobul ⱪilƣumiz bolmisa, U bizgǝ ⱪarxi turidu. Ⱨǝmmimizgǝ ɵz gunaⱨlirimizni tonup yetixning orniƣa, baxⱪilarning gunaⱨlirini tǝnⱪid ⱪilix asanƣa qüxidu; ɵz elimizning gunaⱨlirini tonup yetixning orniƣa, baxⱪa ǝlning gunaⱨlirini tǝnⱪid ⱪilix asan qüxidu. Biraⱪ ahirida muxundaⱪ tǝnⱪidlǝr ɵzimizni dozahⱪa elip baridu, halas; biz daim ɵz gunaⱨlirimizni bir tǝrǝp ⱪilmay turup baxⱪilarƣa «yollirini ⱨeq ɵzgǝrtmǝydu ular» dǝp tǝnǝ ⱪilimiz. Ⱨǝmmigǝ ⱪadir bu toƣruluⱪ nemǝ dǝydu? Ⱨǝtta biz ɵz gunaⱨkar ⱨalitimizdin ɵzgirixkǝ intilidiƣan «az san»diki kixilǝr bolsaⱪmu, lekin «ⱨeqnemigǝ tirixmaydiƣanlar»ning üstidin ⱨɵküm qiⱪirip ularni kǝmsitiximiz mumkin; lekin bundaⱪ ⱨɵküm qiⱪiriximizning ɵzi bizning tehi nijatliⱪ yolida dǝslǝpki ⱪǝdǝmni basmiƣanliⱪimizƣa ispattur. Nijat yolining dǝslǝpki ⱪǝdimi bolsa: «Ɵz gunaⱨlirim Huda aldida sesiⱪtur, pǝⱪǝt U manga meⱨir-xǝpⱪǝt kɵrsǝtsila andin xǝhsiyǝtqilik wǝ ⱨalakǝtning «patⱪaⱪ azgili»din tartilip ⱪutⱪuzulimǝn» degǝnni tonup yetixtin ibarǝttur.


Yǝrǝmiya ⱨǝrgiz «Mǝn yahxi, baxⱪilar yaman» yaki «ɵzüm bǝg, ɵzüm qong» dǝydiƣan, baxⱪilarni tǝnⱪid ⱪilixⱪa amraⱪ kixi ǝmǝs idi. U ɵz eli tǝripidin kǝmsitilgǝn, daim ularning ziyankǝxlikigǝ uqriƣan bolsimu, uning Hudaning ularƣa rǝⱨimdilliⱪ kɵrsitixini dawamlaxturuxini tiligǝnlikini kɵrimiz. Bǝzi waⱪitlarda u Hudadin: «Mǝn üqün ⱪisas alƣaysǝn» dǝp dua ⱪilƣini bilǝn, mǝzkur kitabtin (mǝsilǝn, 14:8-9din) ⱨǝm uning «Yǝrǝmiyaning yiƣa-zarliri» degǝn kitabidin uning ularning ⱨali üstidin tɵkkǝn ⱪayƣu-ⱨǝsrǝtliri wǝ ularƣa baƣliƣan qongⱪur muⱨǝbbitinimu kɵrǝlǝymiz.


Bizgǝ nemixⱪa «Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ» (23:6) wǝ «yengi ǝⱨdǝ» 

(31:31-34) kerǝk?

Yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, Yǝrǝmiyaning pǝyƣǝmbǝrlik hizmitining dǝslǝpki yilliri Yosiya padixaⱨning «islaⱨat elip barƣan» waⱪtiƣa toƣra kǝlgǝnidi. Yosiya ɵzi Hudadin ⱪorⱪidiƣan padixaⱨ idi. Əmdi u butpǝrǝslikkǝ petip kǝtkǝn bir ǝl üstigǝ padixaⱨ bolƣanda nemilǝrni ⱪilixi kerǝk? U ixni muⱪǝddǝs ibadǝthanidin baxlidi; xu yǝrdin u ⱨǝrⱪandaⱪ mǝbudlarni qeⱪip, barliⱪ butpǝrǝs kaⱨinlarni ornidin ⱪalduriwǝtti. U pütkül dɵlǝtni tǝkxürüp, barliⱪ tepip qiⱪⱪan butpǝrǝs tawapgaⱨlarni wǝyran ⱪildi. U Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ tapxurulƣan ⱪanun-dǝsturlarƣa boysunƣan padixaⱨ bolux süpiti bilǝn bu ixlarni ⱪilix uning burqi idi. U sothanilardin parihorluⱪ yaki qiriklixixni eniⱪlap qiⱪⱪan bolsa ⱪǝt’iy bir tǝrǝp ⱪildi. Dɵlǝt boyiqǝ zor katta bir «ɵtüp ketix ⱨeyti» ɵtküzdi («2Tar.» 30-bab). Yosiya toƣruluⱪ: «Uningdǝk Musaƣa qüxürülgǝn ⱪanunƣa intilip pütün ⱪǝlbi, pütün jeni wǝ pütün küqi bilǝn Pǝrwǝrdigarƣa ⱪaytip, ɵzini beƣixliƣan bir padixaⱨ uningdin ilgiri bolmiƣanidi wǝ uningdin keyinmu uningƣa ohxax birsi bolup baⱪmidi» («2Pad.» 25:23). Sirttin ⱪariƣanda nurƣun ixlar naⱨayiti onguxluⱪ kɵrünidu. Biraⱪ Yǝrǝmiyaning xu künlǝrdiki bexarǝtliri ayan ⱪilƣandǝk, nurƣun kixilǝrning iqidǝ ⱨeqⱪandaⱪ ɵzgirix yoⱪ idi. Buningƣa misal kǝltürsǝk, Yosiyaning künliridǝ Yǝrǝmiya ibadǝthanida turup hǝlⱪⱪǝ mundaⱪ tǝnbiⱨ bǝrgǝnidi: —


«Balilar otun teridu, atilar ot ⱪalaydu, ayallar ⱪǝstǝn Meni rǝnjitixkǝ «asmanning hanixi» üqün poxkallarni selixⱪa hemirni yuƣuridu, xuningdǝk yat ilaⱨlarƣa «xarab ⱨǝdiyǝ»lǝrni ⱪuyidu» (7:18).



Ottuz yil keyin, Yoⱨanan wǝ uning lǝxkǝrliri Yǝrǝmiyani mǝjburlap Misirƣa elip kǝtkǝndǝ, u ularning Misirda ⱪaytidin baxliƣan «asmanlarning hanixi»ƣa bolƣan butpǝrǝsliki toƣruluⱪ yǝnǝ tǝnbiⱨ beridu: — 


«Sǝn Pǝrwǝrdigarning namida bizgǝ eytⱪan sɵzgǝ kǝlsǝk, biz sanga ⱨeq ⱪulaⱪ salmaymiz! Əksiqǝ biz qoⱪum ɵz aƣzimizdin qiⱪⱪan barliⱪ sɵzlǝrgǝ ǝmǝl ⱪilimiz; ɵzimiz, ata-bowilirimiz, padixaⱨlirimiz wǝ ǝmirlirimiz Yǝⱨudadiki xǝⱨǝrlǝrdǝ ⱨǝm Yerusalemdiki rǝstǝ-koqilarda ⱪilƣinidǝk bizlǝr «asmanlarning hanixi»ƣa huxbuy yeⱪiwerimiz wǝ uningƣa «xarab ⱨǝdiyǝ»lǝrni ⱪuyuwerimiz; qünki ǝyni qaƣda bizning nenimiz pütün bolup, toⱪⱪuzimiz tǝl, ⱨeq külpǝtni kɵrmǝy ɵtkǝn. Əmma «asmanlarning hanixi»ƣa huxbuy yeⱪixni wǝ uningƣa «xarab ⱨǝdiyǝ»lǝrni ⱪuyuxni tohtatⱪinimizdin baxlap, bizning ⱨǝmmǝ nǝrsimiz kǝm bolup, ⱪiliq bilǝn ⱨǝm ⱪǝⱨǝtqilik bilǝn ⱨalak bolup kǝlduⱪ» (44:16-18).


Ularning muxu jawabi bizgǝ: —


(1) Ular gǝrqǝ Yosiya künliridǝ butⱪa qoⱪunuxtin ⱪol üzgǝn bolsimu, birdinbir sǝwǝb jazadin yaki bolmisa hǝlⱪning tapa-tǝnisidin bolƣan ⱪorⱪunqtin ibarǝt idi. Kɵnglidǝ bolsa uni tehi ⱪilƣusi bar idi.


(2) Gǝrqǝ ular ɵz kɵzi bilǝn Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr eytⱪan xunqǝ kɵp bexarǝtlǝrning ǝmǝlgǝ axurulƣanliⱪini kɵrgǝn bolsimu, xundaⱪla bu bexarǝtlǝr uning ⱨazirⱪi gepining ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Hudaning sɵzi ikǝnlikini ispatliƣan bolsimu, ular tehi anglimidi. Ularning gunaⱨⱪa baƣliƣan arzu-ⱨǝwǝsliri ularni kɵz aldidiki pakitlarƣa kɵzini kɵrmǝs ⱪilƣanni az dǝp, ularda ⱨǝtta: «Gunaⱨ sadir ⱪilmiƣanliⱪimiz bizgǝ ziyan yǝtküzdi!» degǝndǝk aldamqi tuyƣuni pǝyda ⱪilip ⱪoydi.


Xuning bilǝn Yǝrǝmiya ularƣila ǝmǝs, ⱨǝmmimizgǝ intayin muⱨim sɵz yǝtküzidu: —«Ⱪǝlb ⱨǝmmidin aldamqi, uning dawasi yoⱪtur. Kimmu uni qüxinǝlisun?» (17:9).


Uning sɵzliri ɵziningki ǝmǝs, bǝlki Hudaning sɵzliri; ularƣa kɵngül ⱪoyup ⱪarang. Muxu yǝrdǝ mǝsilǝ pǝⱪǝt «Yǝⱨudiy ⱪǝlbi»dǝ yaki «Yǝrǝmiyaning ⱪǝlbi»dǝ ǝmǝs, bǝlki «ⱪǝlb»tǝ, yǝni barliⱪ insanlarning ⱪǝlbidǝ. Ⱪiyamǝt künidǝ ⱨɵkümlǝr bizning ⱪilƣanlirimiz üstidin bolupla ⱪalmay, yǝnǝ bizlǝrning nemǝ ⱪilƣumiz barliⱪi üstidinmu bolidu. Mǝsiⱨ Əysaning sɵzliridǝ: —


«Silǝr burunⱪilarƣa: «ⱪatilliⱪ ⱪilma» ... dǝp buyrulƣanliⱪini angliƣansilǝr... lekin mǝn silǝrgǝ eytimǝnki, kim ɵz ⱪerindixiƣa sǝwǝbsiz rǝnjigǝn bolsa, Hudaning ⱨɵküm qiⱪirixiƣa uqraydu» (Injil «Mat.» 5:21). 

«Kim ɵz ⱪerindixiƣa ɵq bolsa ⱪatildur» (Injil «1Yuⱨ.» 3:15)


Biz baxⱪa birsini ɵltürüxni halaymizmu?

«Silǝr burunⱪilarƣa: «zina ⱪilma» ... dǝp buyrulƣanliⱪini angliƣansilǝr; lekin mǝn silǝrgǝ eytimǝnki, kim bir ayalƣa arzu-ⱨǝwǝs bilǝn ⱪarisa, u alliⱪaqan kɵnglidǝ uning bilǝn zina ⱪilƣan bolidu» (Injil «Mat.» 5:27).

Biz baxⱪa birsi bilǝn zina ⱪilixni halaymizmu?


Birǝr nǝrsini oƣriliƣimiz bolup baⱪⱪanmu? Dǝrⱨǝⱪiⱪǝt, Musaƣa tapxurulƣan ⱪanunda: «oƣriliⱪ ⱪilma» dǝp tapilinidu. Yǝnǝ uningda: «nǝpsaniyǝtqilik ⱪilma» dǝpmu buyrulidu. Tǝpsiliy eytsaⱪ: «Yeⱪiningning ɵy-imarǝtlirigǝ nǝpsaniyǝtqilik ⱪilma, uning ayaliƣa nǝpsaniyǝtqilik ⱪilma, ⱪul-dedǝklirigǝ, kala-exǝklirigǝ yaki ⱨǝrⱪandaⱪ baxⱪa tǝǝlluⱪatliriƣa nǝpsaniyǝtqilik ⱪilma» degǝnliktur («Mis.» 20:17).

Bizning bǝlkim birǝr nǝrsini oƣriliƣimiz kǝlgǝndu? Lekin uni oƣrilimiƣinimizning birdinbir sǝwǝbi: (1) oƣrilax pursiti qiⱪmidi, yaki bolmisa; (2) bu ix keyin axkarilinip jazaƣa tartilix eⱨtimali bar idi. Lekin oƣrilax niyiti yaki ⱨǝwisi bolsila, Huda aldida oƣriliƣanƣa barawǝr bolidu.


Ⱨǝmmǝ gǝp ⱪǝlbdǝ, yǝni bizgǝ Adǝm’atimizdin miras ⱪalƣan gunaⱨiy tǝbiitimizdǝ. U bizgǝ rak kesǝldǝk qaplixip bizni qiritidu, dǝrǝh mewǝ qiⱪarƣandǝk bizdǝ gunaⱨlarni qiⱪiridu.


Baxⱪa bir yǝrdǝ Muⱪǝddǝs Roⱨ Yǝrǝmiya arⱪiliⱪ bizgǝ mundaⱪ kɵrsitidu: —


«Sening zedǝng dawaliƣusiz, sening yarang bolsa intayin eƣirdur» (30:12).


Hudaƣa ming tǝxǝkkür eytimizki, U bizni sɵygǝn wǝ bizgǝ bu mǝsiligǝ yol tǝminligǝn. U dawaliƣusiz kesǝlni dawalaydu! «Insanlarda mumkin bolmaydiƣan ixlar Hudada mumkin bolidu» («Mat.» 19:26). Hudaning bu mǝsiligǝ bolƣan jawabi «Yǝrǝmiya»ning birnǝqqǝ yǝrliridǝ intayin roxǝn ⱨalda berilidu; mǝsilǝn: —


«Mana, xu künlǝr keliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — Mǝn Dawut üqün bir «Ⱨǝⱪⱪaniy Xah»ni ɵstürüp tiklǝymǝn; U padixaⱨ bolup danaliⱪ bilǝn ⱨɵküm sürüp, zeminda adalǝt wǝ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ yürgüzidu. Uning künliridǝ Yǝⱨuda ⱪutⱪuzulidu, Israil aman-tinqliⱪta turidu; U xu nami bilǝn atiliduki — «Pǝrwǝrdigar ⱨǝⱪⱪaniyliⱪimizdur»» (23:5-6).


Hudaning gunaⱨⱪa bolƣan jawabi süpitidǝ muxu yǝrdǝ bir xǝhs kɵrünidu. U bolsa «Dawutning ǝwladi», «Ⱨǝⱪⱪaniy Xah»tur. Jaⱨanda pǝⱪǝt bir adǝm muxu namlarƣa layiⱪ — U bolsimu Əysa Mǝsiⱨtur. U pütünlǝy gunaⱨsiz idi wǝ mǝnggügǝ pütünlǝy gunaⱨsizdur, «Ⱨǝⱪⱪaniy bolƣuqi». U ⱨǝtta düxmǝnliridinmu: «Silǝrdin ⱪaysinglar meningdǝ gunaⱨ barliⱪini ispatliyalaysilǝr?» dǝp soraydu. Uning bu dunyaƣa kǝlgǝn ⱨǝrⱪandaⱪ baxⱪa adǝmgǝ ohximaydiƣan bir yeri, u bir ⱪetimmu gunaⱨ sadir ⱪilip baⱪmiƣan wǝ yuⱪiridiki sɵzlǝr kɵrsǝtkǝndǝk, pütkül Israil kǝlgüsi bir zamanda uni «Pǝrwǝrdigar ⱨǝⱪⱪaniyliⱪimizdur» dǝp qaⱪiridu («Yǝr.» 33:16nimu kɵrüng). Biz tɵwǝndǝ kɵrsitilgǝn sǝwǝblǝrgǝ asasǝn, bu sɵz Yǝⱨudiy bolmiƣan bizlǝrgimu tǝwǝ bolidu dǝp ixinimiz. Hudaning Ɵzidin kǝlgǝn bir ⱨǝⱪⱪaniyliⱪⱪa igǝ bolux xunqǝ ajayib ixtur! U Ɵzi xǝhsǝn bizning ⱨǝⱪⱪaniyliⱪimiz bolidu! Layaⱪǝtsizlǝr, gunaⱨkarlar bolƣan bizlǝrgǝ xundaⱪ iltipat bolarmu?! Mana nijat!


Bu ix ⱪandaⱪ bolidu? Ⱪǝlb jǝⱨǝttin u Huda Israil wǝ Yǝⱨuda bilǝn tüzmǝkqi bolƣan «yengi ǝⱨdǝ» arⱪiliⱪ ǝmǝldǝ bolidu. Demisǝkmu, «Pǝrwǝrdigar ⱨǝⱪⱪaniyliⱪimizdur» bolƣan Əysa Mǝsiⱨ bu «yengi ǝⱨdǝ»ni ⱪurbanliⱪ ⱪeni bilǝn bǝdǝl tɵlǝp ǝmǝlgǝ axurƣan: —


«Mana, xu künlǝr keliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — Mǝn Israil jǝmǝti wǝ Yǝⱨuda jǝmǝti bilǝn yengi ǝⱨdǝ tüzimǝn; bu ǝⱨdǝ ularning ata-bowiliri bilǝn tüzgǝn ǝⱨdigǝ ohximaydu; xu ǝⱨdini Mǝn ata-bowilirini ⱪolidin tutup Misirdin ⱪutⱪuzup yetǝkliginimdǝ ular bilǝn tüzgǝnidim; gǝrqǝ Mǝn ularning yoldixi bolƣan bolsammu, ular Mǝn bilǝn tüzüxkǝn ǝⱨdǝmni buzƣan, — dǝydu Pǝrwǝrdigar. Qünki xu künlǝrdin keyin, Mening Israil jǝmǝti bilǝn tüzidiƣan ǝⱨdǝm mana xuki:— 

Mǝn ɵz Tǝwrat-ⱪanunlirimni ularning iqigǝ salimǝn,

Ⱨǝmdǝ ularning ⱪǝlbigimu yazimǝn.

Mǝn ularning Ilaⱨi bolimǝn,

Ularmu Mening hǝlⱪim bolidu.

Xundin baxlap ⱨeqkim ɵz yeⱪiniƣa yaki ɵz ⱪerindixiƣa: — «Pǝrwǝrdigarni tonuƣin» dǝp ɵgitip yürmǝydu; qünki ularning ǝng kiqikidin qongiƣiqǝ ⱨǝmmisi Meni tonup bolƣan bolidu; qünki Mǝn ularning ⱪǝbiⱨlikini kǝqürimǝn ⱨǝmdǝ ularning gunaⱨini ⱨǝrgiz esigǝ kǝltürmǝymǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar» (31:31-34)


Bu yengi ǝⱨdǝ «Əz.» 36:25-27dǝ baxⱪa xǝkildǝ tǝkrarlinidu: —


««Mǝn süp-süzük suni üstünglarƣa qaqimǝn, buning bilǝn silǝr pak bolisilǝr. Silǝrni ⱨǝmmǝ paskiniliⱪinglardin wǝ butliringlardin paklaymǝn. Mǝn silǝrgǝ yengi ⱪǝlb berimǝn, iqinglarƣa yengi bir roⱨ salimǝn; silǝrdiki tax yürǝkni elip taxlap, meⱨrlik bir ⱪǝlbni ata ⱪilimǝn. Mening Roⱨimni iqinglarƣa kirgüzüp, silǝrni ǝmr-pǝrmanlirim boyiqǝ mangƣuzimǝn, Mening ⱨɵkümlirimni esinglarda qing saⱪlatⱪuzimǝn, xuning bilǝn ularƣa ǝmǝl ⱪilisilǝr».


Diⱪⱪǝt ⱪilip oⱪusingiz, bu ǝⱨdidǝ ⱪilqilik xǝrtlǝrning yoⱪluⱪini bilisiz. Huda ⱪayta-ⱪayta «Mǝn... Mǝn... Mǝn... Mǝn.... berimǝn.... bolimǝn» dǝydu. Bu Ɵzi ⱪilƣan ajayib ixidur!


Bǝlkim siz bir ǝstayidil oⱪurmǝndǝk mundaⱪ dǝp sorixingiz mumkin: «Dǝrwǝⱪǝ bu ǝⱨdǝ ajayip anglinidikǝn, manga tolimu yaⱪti, lekin «mǝn Israil yaki Yǝⱨuda ⱪowmliridin bolmisam, ⱪandaⱪlarqǝ bu ǝⱨdidiki ortaⱪliⱪⱪa igǝ bolalaymǝn?», andin yǝnǝ «bu ǝⱨdining waⱪti kǝldimu-yoⱪ?»... 


Sizning bu soalliringiz yahxi ⱨǝm orunluⱪ. Awwal ikkinqi soalingizƣa jawab berǝy — bu ǝⱨdining waⱪti yetip kǝldi! Əmma birinqi soalingizdinmu hatirijǝm bolung, Injilda, bu ǝⱨdining dairisi dunyadiki ⱨǝr bir adǝm üqün kengǝytilgǝn. Xuning bilǝn barliⱪ insan üqün, bu ǝⱨdǝ «Injil», yǝni ⱨǝⱪiⱪiy «hux hǝwǝr» bolup qiⱪⱪan (xunga bǝzidǝ Injil «yengi ǝⱨdǝ»mu dǝp atilidu). Bularni ispatlap, rosul Petrus mundaⱪ degǝn: —


 «Towa ⱪilinglar, ... qünki bu wǝdǝ (yǝni ǝⱨdǝ) silǝrgǝ wǝ silǝrning baliliringlarƣa, yiraⱪta turuwatⱪanlarning ⱨǝmmisigǝ, yǝni Pǝrwǝrdigar Hudayimiz Ɵzigǝ qaⱪirƣanlarning ⱨǝmmisigǝ ata ⱪilinidu» (Injil, «Ros.» 2:38-39).


Siz «yiraⱪta turuwatⱪanlar»dinmu? Əmdi sizning Huda ǝwǝtkǝn bu Əysa Mǝsiⱨ, yǝni «Pǝrwǝrdigar ⱨǝⱪⱪanliyliⱪimiz»ƣa iman-ixǝnq baƣlap, bu ǝⱨdini ⱪobul ⱪilixⱪa salaⱨiyitingiz bardur!


Nǝtijisi yuⱪiriⱪi ayǝtlǝrdǝ deyilgǝndǝk bolidu. Yǝrimiya wǝ Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrlǝr bǝrgǝn axu ayǝtlǝrni yǝnǝ bir ⱪetim inqikilǝp kɵrüng, Hudaning ⱪimmǝtlik wǝdiliri boyiqǝ, tɵwǝndiki nǝtijilǝrning rast bar-yoⱪluⱪini kɵrüp beⱪing: —


(1) Gunaⱨliringning kǝqürüm ⱪilinixi:

(2) Hudaning sǝndiki tax yürǝkni elip taxliwetixi;

(3) Sanga yengi ⱪǝlb berixi (tax yürǝk ǝmǝs, meⱨri-muⱨǝbbǝtlik ⱪǝlb, ⱪoxnangni sɵyidiƣan ⱪǝlb);

(4) Huda Ɵzining Muⱪǝddǝs Roⱨini ⱪǝlbinggǝ mǝnggülük makanlaxturuxⱪa ǝwǝtip berixi;

(5) Muⱪǝddǝs Roⱨning Ɵz küq-ⱪudriti bilǝn, wijdan wǝ ⱪǝlbingdǝ Hudaning iradisini, ǝmr-pǝrmanlirini sanga ɵgitip qüxǝndürüxi;

(6) Sening Hudaning iradisi, ǝmr-pǝrmanliri boyiqǝ ix kɵrüxüng üqün tǝbiiy ⱨalda Hudaƣa muⱨǝbbitingning bar boluxi;

(7) aratⱪuqing Hudani, seni sɵyidiƣan Hudani xǝhsǝn tonuxingiz:

(8) Huda mǝnggü Hudayingiz bolidu, siz mǝnggü Uningki bolisiz;

(9) «Huda mǝnggü sening Hudaying» bolsa, ɵlümdin keyin sǝn gunaⱨning jazalixi bolƣan dozahtin ⱪutulup, mǝnggü Uning bilǝn billǝ jǝnnǝttǝ bolisǝn.


«Yengi ǝⱨdǝ», yǝni Injil axu toⱪⱪuz nǝtijining ⱨǝmmisini ɵz iqigǝ alidu.


Huda kǝlgüsidiki bir kündǝ, tɵwǝndiki ayǝtning sizdǝ wǝ mǝndǝ ǝmǝlgǝ axurulƣanliⱪini kɵrsǝtkǝy! Siz ɵz ismingizni tɵwǝndiki «box orunlar»ƣa tolduralamsiz?


«Xu künlǝrdǝ, xu qaƣda, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, ............ning ⱪǝbiⱨliki izdǝlsǝ, ⱨeq tepilmaydu; ........ning gunaⱨliri izdǝlsǝ, ⱨeq tepilmaydu; qünki mǝn ............ni kǝqürüm ⱪilimǝn» («Yǝr.» 50:20)


Amin!


«Pǝrwǝrdigar yǝr yüzidǝ yengi ix yaritidu — ayal kixi baturning ǝtrapida yepixip hǝwǝr alidu» (31:22)

Bu ajayib bexarǝtning xǝrⱨi bǝlkim mundaⱪ: —


(1) «Ətrapida yepixix» (ibraniy tilida «sabab» deyilidu)ning «ⱪoƣdax», «hǝwǝr elix» degǝn mǝnilirimu bar. «Sabab» (ibraniy tilida «ǝtrapi bolidu») degǝn sɵzni ayǝttiki «Xobab» (ibraniy tilida «yoldin qiⱪⱪuqi») degǝn sɵz bilǝn selixturuximiz kerǝk. «Kona ǝⱨdǝ» (Tǝwrat-ⱪanun) astida Israil wapasiz («xobab») bolup, Huda ularni ⱨǝrdaim «izdǝx»tin baxⱪa amali bolmiƣan idi. Əmdi ular ɵzlirining wapasizliⱪini tügitidiƣan «yengi ǝⱨdǝ» (31-34ni kɵrüng) «yengi ⱪǝlb, yengi roⱨ» bilǝn «Ayal kixi baturning ǝtrapida yamaxⱪan»dǝk ular ɵzlikidin Pǝrwǝrdigarni izdǝydiƣan («sabab») bolidu.


(2) Uning üstigǝ, Mǝsiⱨ adǝm süpitidǝ, Mǝryǝmning ⱪorsiⱪida ⱨamilǝ bolƣanda bir ayalning bǝdini ⱨǝⱪiⱪǝtǝn «uning ǝtrapida yepixⱪan». Xu qaƣda ⱨǝⱪiⱪǝtǝn batur ayal tǝripidin ⱪoƣdalƣan, degili bolidu.

«Yengi ǝⱨdǝ» toƣruluⱪ bexarǝt (31-34-ayǝttǝ) muxu bexarǝtning kǝynigǝ kelidu. Bizningqǝ bu tasadipiyliⱪtin ǝmǝs; xu ajayib «yengi ǝⱨdǝ» Mǝsiⱨning dunyaƣa kelixining biwasitǝ nǝtijisi wǝ uning dǝl nixan-mǝⱪsiti idi.


22-bab, 30-ayǝttiki: ««Bu adǝm «pǝrzǝntsiz... adǝm» dǝp yazƣin» degǝn bexarǝt toƣruluⱪ

«Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Bu adǝm «pǝrzǝntsiz, ɵz künidǝ ⱨeq ƣǝlibǝ ⱪilalmiƣan bir adǝm» dǝp yazƣin; qünki uning nǝslidin ⱨeqⱪandaⱪ adǝm ƣǝlibǝ ⱪilip, Dawutning tǝhtigǝ olturup Yǝⱨuda arisida ⱨɵküm sürmǝydu».

Bu muⱨim bexarǝt boyiqǝ Yǝⱨoakin ɵzi ⱪaytidin padixaⱨ bolmaydu; uni «pǝrzǝntsiz» dǝp yezix, uning «balisi yoⱪ yaki balisi bolmaydu» demǝkqi ǝmǝs, qünki tɵwǝndiki sɵzlǝrdǝ «uning nǝsli» tilƣa elinidu; bǝlki «uning nǝslidin ⱨeqⱪandaⱪ adǝm» padixaⱨ bolmaydu degǝn mǝnidǝ. Tǝwrattiki («Yǝrǝmiya»din keyinki) «Ⱨagay» wǝ «Zǝkǝriya» degǝn ⱪisimlar boyiqǝ, Yǝⱨoakinning qong oƣli Zǝrubbabǝl kǝlgüsidǝ Mǝsiⱨning muⱨim bir ǝjdadi bolidu («Ⱨag.» 2:20, «Zǝk.» 4:6-10ni kɵrüng). Mumkinqiliki barki, ǝmǝliyǝttǝ Zǝrubbabǝlning atisi Xealtiǝl Yǝⱨoakinning «jismiy nǝsli»din ǝmǝs, bǝlki Dawutning xaⱨanǝ ailisidiki baxⱪa bir jǝmǝttin bolup, u Yǝⱨoakin tǝripidin beⱪiwelinƣan. Padixaⱨliⱪ nǝsǝbnamǝ boyiqǝ Yǝⱨoakinning rǝsmiy warisi, xundaⱪla «Dawutning tǝhtigǝ waris» dǝp ⱨesablinip, Mǝsiⱨning ǝjdadi bolup qiⱪⱪan. Injil, «Mat.» 1:12 wǝ «Luⱪa» 3:27-28ni kɵrüng. «Luⱪa» 3:28 boyiqǝ Xealtiǝlning atisi «Neriy» idi. Neriy «Dawut padixaⱨning nǝslidin», Dawutning oƣli Natanning jǝmǝtidin idi. Bizningqǝ Babilƣa sürgün bolƣan waⱪtida Neriy ɵlgǝn, Yǝⱨoakin tuƣⱪanqiliⱪ ⱪilip Neriyning oƣli Xealtiǝlni ɵziningki dǝp beⱪiwalƣanidi.


(Yǝni bir mumkinqiliki barki, Xealtiǝl Zǝrubbabǝlni beⱪiwalƣan — «1Tar.» 3:17-19ni kɵrüng).

Yǝⱨoakin Hudaning «tǝrbiyǝ jazasi»ni kɵrgǝndin keyin, Babilda ⱪaytidin mǝlum bir yahxiliⱪnimu kɵrgǝn (52-bab, 31-34-ayǝtni kɵrüng).


«Babilda yǝtmix yilliⱪ ⱪulluⱪ» toƣruluⱪ bexarǝt; «yǝtimix yilliⱪ wǝyran bolux»

«Barliⱪ ǝllǝr uning (Neboⱪadnǝsarning) oƣlining ⱨǝm nǝwrisining ⱪulluⱪida bolidu; andin ɵz zeminining waⱪti-saiti toxⱪanda, kɵp ǝllǝr wǝ uluƣ padixaⱨlar unimu ⱪulluⱪⱪa salidu» («Yǝr.» 27:7). 


Bu bexarǝt bǝzidǝ «bekitilgǝn waⱪtidin ilgiri ǝmǝlgǝ axurulƣan» deyilidu. Qünki Neboⱪadnǝsar ahirida miladiyǝdin ilgiriki 587-yili Yǝⱨudani sürgün ⱪilƣan, wǝ Pars imperatori Ⱪorǝx miladiyǝdin ilgiriki tǝhminǝn 536-yili barliⱪ sürgün bolƣanlarƣa azadliⱪ elan ⱪilƣan. Ariliⱪtiki mǝzgil pǝⱪǝt 49 yil idi. Lekin «ⱪulluⱪ» bolsa 6- ⱨǝm 8-ayǝttǝ hatirilǝngǝndǝk alliⱪaqan baxlanƣan: —


«Ⱨazir Mǝn bu zeminlǝrning ⱨǝmmisini Babil padixaⱨi, Mening ⱪulum bolƣan Neboⱪadnǝsarning ⱪoliƣa tapxurdum; ⱨǝtta daladiki ⱨaywanlarnimu uning ⱪulluⱪida boluxⱪa tǝⱪdim ⱪildim... lekin ⱪaysi ǝl boynini Babil padixaⱨining boyunturuⱪi astiƣa ⱪoyup ⱪulluⱪiƣa kirsǝ, xu ǝlni ɵz yurtida turƣuzimǝn, ular uningda teriⱪqiliⱪ ⱪilip yaxaydu...» («Yǝr.» 27:6-, 8-, 11-ayǝt ⱨǝm 38:17-21ni kɵrüng).


Yǝⱨudaƣa nisbǝtǝn Neboⱪadnǝsarning birinqi ⱪetim Yerusalemƣa kelixi, Yǝⱨoakim padixaⱨning uning «boyunturuⱪi astiƣa» kirixi bilǝn baxlanƣanidi; xübⱨisizki, xu yilⱪi «ⱪulluⱪ» miladiyǝdin ilgiriki 605-yili idi.

Ⱪorǝxning «azad bolunglar» degǝn elani qiⱪirilƣan waⱪit toƣruluⱪ azraⱪ jǝzmsizlik bar, qünki u uning rǝsmiy ⱨalda «Babil padixaⱨi» bolƣan waⱪti bilǝn baƣliⱪ; alimlarning pǝrǝzliri boyiqǝ miladiyǝdin ilgiriki 538-536-yili arisida bolidu. Babil 539-538-yili ixƣal ⱪilindi, lekin «azad ⱪilix» jakarnamisi bǝlkim keyinrǝk boldi.


Mumkinqiliki barki, bu «70 yil» Hudaning Ɵz hǝlⱪigǝ bolƣan meⱨribanliⱪi bilǝn ⱪisⱪartilƣan (tɵwǝndǝ 18:7-8 ayǝtlǝr üstidiki sɵzlǝrni kɵrüng); lekin biz «Waⱪit miladiyǝdin ilgiriki 536-yili, bexarǝt dǝl ǝmǝlgǝ axurulƣan» degǝn kɵzⱪaraxⱪa mayilmiz. Xu ariliⱪtiki mǝzgil 69 «ⱪuyax yili» (365.25 kün) boldi; lekin ǝmǝliyǝttǝ bu ariliⱪtiki waⱪit dǝl yǝtmix «Babil yili» (360 künlük yil) boldi. Oⱪurmǝnlǝr ɵzliri ⱨesablap baⱪsun: —


 Bir «Babil yili» = 360 kün

70 «Babil yili» x 360 kün = 25200 kün

25200 kün ÷ 365.25 = 69 «ⱪuyax yili».


Nemixⱪa «yǝtmix yil»?

Tǝwrat, «Law.» 26:27-42 wǝ «2Tar.» 36:15-21ni kɵrüng («Tarih-Tǝzkirǝ»diki ayǝtlǝr bolsa «Lawiylar»diki ayǝtlǝrning bayan-xǝrⱨidur). Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ tapilanƣanliri boyiqǝ Israillar ɵz zeminiƣa ⱨǝrbir yǝttinqi yili «xabat yil» (dǝm elix yili)ni berixi kerǝk idi — demǝk, ⱨǝrbir yǝttinqi yil zeminda ⱨeq teriⱪqiliⱪ ⱪilmasliⱪi kerǝk idi. Biraⱪ Israil bu tapxuruⱪⱪa zadi boysunup baⱪmiƣanidi. Ular Pǝlǝstin zeminini igiliwalƣan waⱪittin, yǝni Yǝxua pǝyƣǝmbǝrning dǝwridin tartip Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrning dǝwrigiqǝ bolƣan ariliⱪ dǝl 490 yil idi. Xunga zeminining tegixlik «dǝm elix waⱪti» Israil uningƣa igidarqiliⱪ ⱪilƣan 490 yilning yǝttidin biri idi. Israil zeminƣa bu waⱪitni bǝrmigǝqkǝ, Huda Ɵzi bǝrdi — dǝl «yǝtmix yil» idi.


«Yǝtmix yilliⱪ wǝyran (harab) bolux» (25:11)

Mumkinqiliki barki, 25:11-ayǝt ikki mǝzgilni, yǝni «70 yil ⱪulluⱪ» ⱨǝm «70 yil wǝyran bolux»ni kɵrsitidu; biz muxu kɵzⱪaraxⱪa mayil bolimiz. Bu kɵzⱪaraxning «Dan.» 9:1-2-ayǝtlǝrdǝ mumkinqiliki kɵrünidu: —«Medialiⱪ Aⱨaxweruxning oƣli Dariusning birinqi yilida (u Kaldiylǝrning zeminiƣa padixaⱨ ⱪilindi) yǝni tǝhtkǝ olturƣan birinqi yili mǝnki Daniyal muⱪǝddǝs yazmilarni oⱪuxum bilǝn Pǝrwǝrdigarning Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrgǝ yǝtküzgǝn kalam-bexariti boyiqǝ, Yerusalemning harab bolidiƣan jaza mǝzgili yǝtmix yil ikǝnlikini qüxinip yǝttim» («Dan.» 9:1-2).


Daniyalning kɵz aldidiki muⱨim bexarǝt «Yǝr.» 25:11-12 boluxi kerǝk idi: —


«... Bu pütkül zemin wǝyranǝ wǝ dǝⱨxǝt salƣuqi obyekt bolidu, wǝ bu ǝllǝr Babil padixaⱨining yǝtmix yil ⱪulluⱪida bolidu. Wǝ xundaⱪ boliduki, yǝtmix yil toxⱪanda, Mǝn Babil padixaⱨining wǝ uning elining bexiƣa, xundaⱪla Kaldiylǝrning zemini üstigǝ ɵz ⱪǝbiⱨlikini qüxürüp, uni mǝnggügǝ harabilik ⱪilimǝn».


«Pütkül zemin» wǝyranǝ bolup, «ⱪǝⱨǝtqilik wǝ waba kesili»gǝ uqraydiƣan mǝzgil bolsa dǝl Zǝdǝkiya padixaⱨ Neboⱪadnǝsarƣa isyan kɵtürüp, Neboⱪadnǝsar Yǝⱨuda zeminiƣa besip kirgǝn küni bilǝn baxlinixi mumkin: bu waⱪit Zǝdǝkiya tǝhtkǝ olturƣan «toⱪⱪuzinqi yili oninqi ayning oninqi küni», miladiyǝdin ilgiriki 589-yili idi («Əz.» 24:1, 2).


Bu waⱪittin 70 «Babil yili» yaki 69 «ⱪuyax yili» keyin, muⱪǝddǝs ibadǝthanining uli ⱪaytidin selinƣan küni, yǝni miladiyǝdin ilgiriki 520-yili, «toⱪⱪuzinqi ayning yigirmǝ tɵtinqi küni»gǝ kǝlgǝndǝ, xu küni Ⱨagay pǝyƣǝmbǝr xuni elan ⱪildi: — 


«Əmdi ɵtünimǝnki, kɵngül ⱪoyup oylininglar — bu kün, yǝni toⱪⱪuzinqi ayning yigirmǝ tɵtinqi künidin baxlap, muxu waⱪittin tartip, — yǝni Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisining ⱪayta ⱪuruluxini baxliƣan künidin keyinki ixlarƣa kɵngül ⱪoyup oylininglar; danlar ambarƣa yiƣilƣanmu? Üzüm talliri, ǝnjür, anar ⱨǝm zǝytun dǝrǝhliri ⱨeq mewǝ bǝrmidi. Biraⱪ Mǝn bu kündin baxlap silǝrni bǝrikǝtlǝymǝn» («Ⱨag.» 2:18-19).


Bizningqǝ «wǝyran bolux» dǝwri xu küni bilǝn ahirlaxti.


Xarab, ⱨaraⱪ iqix toƣruluⱪ: «Rǝkabiylar»din alƣan sawaⱪlar (36-bab)

Tǝwratta yaki Injilda xarab iqix mǝn’i ⱪilinƣan ǝmǝs; mǝst bolux ⱪǝt’iy mǝn’i ⱪilinƣan; ⱨǝddidin exip iqix toƣruluⱪ ⱪattiⱪ agaⱨlar bar, ⱨǝrⱪandaⱪ xarab-ⱨaraⱪ toƣruluⱪ yǝnǝ roxǝn jekilǝxlǝrmu bar (mǝsilǝn, «Pǝnd-nǝsiⱨǝtlǝr» 20:1). Uningdin baxⱪa Injil bizgǝ muxu jǝⱨǝtlǝrdǝ ɵzimizgǝ nemǝ ix yaⱪidu dǝp oylaxla ǝmǝs, bǝlki baxⱪilarning ⱨajitigǝ kɵngül ⱪoyuximiz kerǝklikinimu jekilǝydu. Xuning bilǝn biz baxⱪilarning etiⱪadiƣa yaki salamǝtlikigǝ ziyan yǝtküzidiƣan ixlarni (mǝyli xarab iqix bolsun yaki ⱨǝrⱪandaⱪ baxⱪa ix bolsun) ⱪilmasliⱪimiz lazim; buning roxǝn bir misali, ⱨaraⱪ humari bolƣan adǝmning aldida iqmǝslikimiz kerǝk.


Rǝkabiylarning jǝmǝti bolsa dǝwrdin-dǝwrgǝ ǝjdadi Yonadabning «ⱨaraⱪ-xarab iqmǝnglar» degǝn tǝlǝplirigǝ ⱨɵrmǝt ⱪilip kǝlgǝnidi. Ular xundaⱪ ⱪilip Musaƣa tapxurulƣan ⱪanundiki: «Ata-anangni ⱨɵrmǝtlǝ» degǝn ǝmrigǝ itaǝt ⱪilƣanidi.


Əmdi oylap baⱪsaⱪ: — Ular bir pǝyƣǝmbǝr tǝripidin, yǝni Yǝrǝmiyadǝk ular intayin ⱨɵrmǝtlǝp kǝlgǝn bir pǝyƣǝmbǝr tǝripidin muⱪǝddǝs ibadǝthanining ɵzigǝ, kaⱨinlardin birsining ɵyigǝ tǝklip ⱪilindi; andin pǝyƣǝmbǝr ularni olturƣuzup ularƣa: «Xarabⱪa eƣiz teginglar!» dǝp tǝklip ⱪildi. Pǝyƣǝmbǝr ularƣa: «Bu Pǝrwǝrdigarning sɵzi» degǝn gǝpni ⱪilmiƣanidi; lekin bu bǝribir intayin ⱨɵrmǝtlik pǝyƣǝmbǝrning tǝklipi bolƣandin keyin, bu tǝklipni ⱨɵrmǝtlǝx kerǝk ǝmǝsmu? Ular dǝrⱨal kǝskin jawab berip: «Iqmǝymiz!» — dedi. Ular toƣra ⱪildimu? Keyin Yǝrǝmiyaning ularning ⱪilƣanlirini tǝripligǝnliki ularning ⱪilƣanlirining toƣra ikǝnlikini ispatlaydu, xuningdǝk uning ularƣa bolƣan tǝklipi ǝmǝliyǝttǝ Pǝrwǝrdigardin bolƣan bir sinaⱪ ikǝnlikini ispatlaydu. Bu ix bizgǝ ikki intayin muⱨim prinsipni elip kelidu: —


(1) Hudaning sɵzi ⱨǝrbir insanning (uning mǝrtiwisi ⱪanqǝ üstün boluxidin ⱪǝt’iynǝzǝr) tǝklip-tǝlipidin üstün turidu; wǝ: —


(2) Mǝlum bir ixning Hudaning sɵzi yaki iradisi ikǝnlikini eniⱪ bilmigǝn ǝⱨwalda (bu gǝrqǝ bir pǝyƣǝmbǝrning tǝklipi bolsimu) Hudaning bizgǝ burun eniⱪ tapiliƣanlirini ɵzgǝrtmǝslikimiz lazim. Injildiki sɵzlǝrdǝ: «Ixǝnqtin bolmiƣan ⱨǝrⱪandaⱪ ix gunaⱨtur» deyilgǝn («Rim.» 14:23). Bu «Ixta guman bolsa, ⱪilma!» degǝn sɵzning baxⱪa yahxi bir ipadisidur.


Babil xǝⱨirining ɵrüwetilixi toƣruluⱪ bexarǝtlǝr (50-51-bab) 

Əjǝblinǝrliki xuki, bu bablardiki Babil xǝⱨirining ɵrüwetilixi toƣrisidiki bexarǝtlǝr birmubir ǝmǝlgǝ axurulƣan ayǝtlǝrnimu, ⱨǝm ǝmǝlgǝ axurulmiƣan ayǝtlǝrnimu ɵz iqigǝ alidu. Biz tɵwǝndǝ bu ikki jǝⱨǝt üstidǝ tohtilimiz. Lekin awwal xularni kɵrsitiximizkǝ ǝrziydu: —


(1) Babil Huda bekitkǝn waⱪti kǝlgǝndǝ ɵz gunaⱨlirining jazasini tartip ɵrüwetilidu;


(2) Babil Hudaning jazasini Israilƣa yǝtküzgǝn ⱪorali bolƣan.


(3) Gǝrqǝ Babilning ɵzining jazalinidiƣan gunaⱨliri bolƣan bolsimu, Hudaning Israilƣa kɵrsǝtkǝn iradisi xuki, Israil Babilƣa (Hudaning «jaza ⱪoral»i süpitidǝ) ihtiyari bilǝn boysunuxi kerǝk idi. Ular ⱨǝtta 70 yilliⱪ boysunidiƣan mǝzgildǝ Babilning tinq-awatliⱪi üqün dua ⱪilixi kerǝk idi.

Babildin elinidiƣan ⱪisas Israilning ixi ǝmǝs, bǝlki Hudaningki idi: «Intiⱪam almanglar, i sɵyümlüklirim; uni Hudaƣa tapxurup uning ƣǝzipigǝ yol ⱪoyunglar, qünki muⱪǝddǝs yazmilarda mundaⱪ yezilƣan: «Pǝrwǝrdigar dǝyduki, intiⱪam Meningkidur, yamanliⱪ Mǝn ⱪayturimǝn»» («Qɵl.» 32:35, «Rim.» 12:19).

«Hudaning küqlük ⱪoliƣa boysunup, ɵzünglarni kiqik peil turunglar, xuning bilǝn U tegixlik waⱪitta silǝrni yuⱪiriƣa kɵtüridu» («1Pet.» 5:6)


Bu ayǝtlǝrdǝ tehi ǝmǝlgǝ axurulmiƣan bexarǝtlǝr

Babil xǝⱨiri ⱨǝm imperiyǝsi miladiyǝdin ilgiriki 539-yili ɵrüwetilgǝndǝ, ɵrüwetilixi toƣruluⱪ berilgǝn bexarǝtlǝrdin bǝziliri kɵrülmigǝn: —


(1) Babilƣa ⱨujum ⱪilƣanlar «ximaliy zemindin Babilƣa jǝng ⱪilmaⱪqi bolƣan zor bir top uluƣ ǝllǝr» (50:9) bolmastin, bǝlki xǝrⱪtin wǝ ximaldin kǝlgǝn Pars imperiyǝsining ⱪoxunidur.


(2) «Uning ⱨǝr qǝt-qǝtliridin kelip uningƣa ⱨujum ⱪilinglar, ambarlirini eqiwetinglar; ɵnqilǝrni dɵwiligǝndǝk uni harabǝ-harabǝ ⱪilip dɵwilǝp wǝyran ⱪilinglar; uning ⱨeqnimisini ⱪaldurmanglar!» (50:26).


Tajawuz ⱪilƣan Pars ⱪoxuni undaⱪ ⱪilmiƣan, ǝksiqǝ ɵzlirini buzƣunqiliⱪtin heli tartiwalƣan. Ⱪorǝx xǝⱨǝrni wǝyran ⱪilmiƣan. 50 yildin keyin Ksǝrksis padixaⱨ xǝⱨǝrdǝ isyanni basturup sepil-istiⱨkamlarni ƣulitip yǝr bilǝn yǝksan ⱪiliwǝtkǝn. Xǝⱨǝr asta-asta «dɵwǝ-dɵwǝ harabilǝr, qilbɵrilǝrning turalƣusi» (51:37) wǝ «bir janggal, ⱪaƣjiraⱪ yǝr wǝ qɵl-bayawan» (50:12) bolup ⱪalƣan. Ahir berip u Iraⱪtiki ⱪumluⱪ astiƣa pütünlǝy kɵmülüp kǝtkǝn. Xu yǝrlik ⱪoyqilarmu uningdin: «jin qaplaxⱪan jay» dǝp xu yǝrni dǝssǝxtinmu ⱪorⱪⱪan. Kütülmigǝn yǝrdin 1980-yilliri Sadam Ⱨusǝyn uni: «Sayaⱨǝt orni bolsun» dǝp ⱪaytidin ⱪuruxⱪa baxliƣan.


(3) «Babil iqidin ⱪeqinglar, ɵz jeninglarni elip bǝdǝr ⱪeqinglar!» (51:6 wǝ 45). Əmǝliyǝttǝ bolsa Ⱪorǝx «azad bolunglar» dǝp elan ⱪilip pǝrman qüxürgǝndǝ, sürgün bolƣanlar «jenini elip bǝdǝr ⱪeqix» kerǝk ǝmǝs idi. Bǝzilǝr Babilda turuwerip Ksǝrksis Babilni bǝrbat ⱪilƣuqǝ kǝng-azadilik turmux ɵtküzüp kǝlgǝn; xu waⱪitta bexarǝt, xübⱨisizki, Babilda turƣan bu Yǝⱨudiylarƣa toƣra kelip, ⱪismǝn ǝmǝlgǝ axurulƣan.


Babil toƣrisidiki bu «tehi ǝmǝlgǝ axurulmiƣan» bexarǝtlǝrni ⱪandaⱪ qüxǝndürǝlǝymiz?

(1) «Yǝr.» 18:7-8dǝ, biz bexarǝtlǝr toƣruluⱪ xu muⱨim ⱪanuniyǝtni bayⱪaymiz: —


«Bǝzidǝ Mǝn mǝlum bir ǝl, mǝlum bir mǝmlikǝt toƣruluⱪ, yǝni uning yulunuxi, buzuluxi wǝ ⱨalak ⱪilinixi toƣruluⱪ sɵzlǝymǝn; xu qaƣ Mǝn agaⱨlandurƣan xu ǝl yamanliⱪidin towa ⱪilip yansa, Mǝn ularƣa ⱪilmaⱪqi bolƣan yamanliⱪtin yanimǝn».


Lekin ǝlning ixliri yǝnila ⱨǝⱪⱪaniysizlikkǝ petip kǝtsǝ ǝmdi Huda agaⱨlandurƣan jazani bir kün bolmisa yǝnǝ bir küni bexiƣa qüxüridu: —


«Mǝn yǝnǝ bǝzidǝ mǝlum bir ǝl, mǝlum bir mǝmlikǝt toƣruluⱪ, yǝni uning ⱪuruluxi wǝ tikip ɵstürülüxi toƣruluⱪ sɵzlǝymǝn; xu qaƣ xu ǝl kɵz aldimda yamanliⱪ ⱪilip awazimni anglimisa, Mǝn yǝnǝ ularƣa wǝdǝ ⱪilƣan, ularni bǝrikǝtlimǝkqi bolƣan yahxiliⱪtin yanimǝn».


Biz Yunus pǝyƣǝmbǝrning 150 yil ilgiri Ninǝwǝ xǝⱨirigǝ yǝtküzgǝn agaⱨidin buningƣa bir misalni kɵrimiz. U: «Ⱪiriⱪ kün iqidǝ, Ninǝwǝ ɵrüwetilidu!» dǝp jakarliƣan. Ninǝwǝdikilǝr hǝwǝrni anglapla ɵzlirini tɵwǝn tutup üzül-kesil towa ⱪilƣan; nǝtijidǝ, xǝⱨǝr 40 kün iqidǝ ɵrüwetilmidi (Yunus buningdin mǝyüslinip kǝtti!). Ⱨalbuki keyin, Yunus pǝyƣǝmbǝrning sɵzini untulup kǝtkǝn waⱪitta, agaⱨ ⱪilinƣan jaza qüxürülgǝn. «Mǝnggü ɵrülmǝs» xǝⱨǝr jaⱨanni zilzilǝ kǝltürüp bir kündila balayi’apǝt bilǝn ɵrüwetilgǝn. Tǝwratning «Daniyal» ⱪismidiki 4-babtin bilimizki, Babil padixaⱨi Neboⱪadnǝsar ɵzini tɵwǝn ⱪilip tǝkǝbburluⱪi ⱨǝm rǝⱨimsizlikidin towa ⱪilip tǝhtigǝ ⱪayta olturƣuzulƣan. Ixinimizki, uning üzül-kesil towa ⱪilƣanliⱪi tüpǝylidin, Babilƣa qüxidiƣan ahirⱪi toluⱪ jaza keqiktürülgǝn.


Yǝnǝ ixinimizki, Injil «Wǝⱨ.» 17-18-bablarda ayan ⱪilinƣandǝk, bu «ǝmǝlgǝ axurulmiƣan ayǝtlǝr» ahirⱪi zamanlarda ⱪaytidin pǝyda bolƣan yengi bir «roⱨiy ⱨǝm jismaniy» Babilda ǝmǝlgǝ axurulidu. Bu yengi Babil dǝjjalning paytǝhtliridin biri bolidu. Gǝrqǝ ⱨazir pǝⱪǝt «sayaⱨǝt orni» bolsimu, Sadam Ⱨusǝynning u yǝrdǝ ⱪurulux elip berixi buning baxlinixi dǝp ixinimiz. 


Babil xǝⱨiri ixƣal ⱪilinƣanda birmubir ǝmǝlgǝ axurulƣan bexarǝtlǝr

Miladiyǝdin ilgiriki 539-yili Babilning ixƣal ⱪilinƣanliⱪi tarihta ǝng ǝjǝblinǝrlik ⱨekayilǝrdin biridur. Babil xǝⱨiri Ninǝwǝ xǝⱨiridin tehimu «ɵrülmǝs» idi. «Ⱪox sepil»ning aylanmisi 30 kilometr, sirtⱪi sepilning egizliki 110 metr wǝ ⱪelinliⱪi 4 metr idi, iqki sepilning ⱪelinliⱪi 7 metr idi. Sirtⱪi sepil üstidǝ yǝnǝ 80 metr egizliktǝ munar-potǝylǝr jaylaxⱪanidi; xu yǝrdin yiraⱪta turƣan düxmǝngǝ oⱪ, ot wǝ taxlarni atⱪili bolatti. Iqidiki memarqiliⱪ wǝ yoƣan imarǝtlǝr xu dǝwrdǝ «jaⱨanda bir» dǝp atalƣan. Yǝxaya, Əzakiyal wǝ Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrlǝr Babilning ⱨalakiti toƣruluⱪ bǝrgǝn bexarǝtlǝr xübⱨisizki, xu dǝwrdikilǝrgǝ «adǝmning ǝⱪligǝ siƣmaydiƣan, ⱨǝrgiz mumkin ǝmǝs» dǝp kɵrünǝtti. Adǝmni ǝjǝblǝndüridiƣan ix xuki, Babil oⱪ etilmay degüdǝk ixƣal ⱪilinƣan. Dunyaƣa kelixini Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr aldin’ala eytⱪan, Pars imperatori Ⱪorǝx ⱪoxunini yetǝklǝp xǝⱨǝrgǝ yeⱪinlixidu. Kaldiylǝr ⱪoxuni pǝⱪǝt xǝⱨǝr iqigǝ qekinidu. Xǝⱨǝrdǝ birnǝqqǝ yilliⱪ ⱪorxawƣa taⱪabil turƣudǝk ozuⱪ-tülük saⱪlanƣan bolup, yoƣan Əfrat dǝryasi xǝⱨǝrning otturisidin eⱪip ɵtkǝqkǝ üzülmǝs su mǝnbǝsimu bar idi.


Xǝⱨǝrni muⱨasirigǝ elixning orniƣa, Ⱪorǝx «aldin yürgüqi ⱪisim»ni xǝⱨǝrgǝ yeⱪin ǝwǝtip, ⱪoxunning kɵpinqisini dǝryaning yuⱪiri eⱪini boyida birnǝqqǝ kilometr yiraⱪliⱪⱪa jaylaxturdi. Xu yǝrdǝ uning mutǝhǝssisliri dadil bir pilanni tüzdi; ular dǝrya eⱪinining yɵnilixini dǝryaƣa yeⱪin bir oymanliⱪⱪa ɵzgǝrtmǝkqi boldi. Ular xundaⱪ ⱪilip xǝⱨǝrdin ɵtidiƣan dǝrya eⱪinini tɵwǝnlitip ɵz küqlirining dǝryaning kirix wǝ qiⱪix eƣizidin, yǝni ikki tǝrǝptin xǝⱨǝrgǝ kirgüzüx pursitini yaratmaⱪqi boldi. Sepilning astida dǝryaning ikki ⱪetida kemilǝr kirip-qiⱪidiƣan «ikki ⱪanatliⱪ» ikki qong dǝrwaza bekitilgǝnidi; lekin bu dǝrwazilar dǝryaning tegigǝ yǝtmǝytti, ǝlwǝttǝ.


Xuning bilǝn Ⱪorǝxning lǝxkǝrliri dǝrya bilǝn oymanliⱪ ariliⱪiƣa qongⱪur lekin ⱪisⱪa bir ɵstǝng qapti. Ɵstǝngdin qepilƣan tax-topilarni Əfrat dǝryasining ikki yeniƣa dɵwilǝp, dǝryani tosuxⱪa tǝyyarlidi. Bekitkǝn küni kǝqⱪurun ular ɵstǝngning ǝng ahirⱪi ⱪismini qepip eƣiz eqip, dǝryaning sulirini oymanliⱪ tǝrǝpkǝ baxlidi. Xuning bilǝn bir waⱪitta dǝryaning ⱪexiƣa dɵwilǝp ⱪoyƣan tax-topilarni dǝryaning iqigǝ ittirip qüxürüp dǝryaning yɵnilixini tosuwaldi. Mutǝhǝssislǝrning kɵnglidǝ soⱪⱪan qotliri toƣra qiⱪti; dǝrya pǝsiyip, xǝⱨǝrgǝ yeⱪin turƣan ⱪoxun üqün dǝryadin mengip xǝⱨǝrgǝ kirgüdǝk pursǝt yaritip bǝrdi.


Dǝl xu küni kǝqtǝ, padixaⱨ ǝmirliri bilǝn qong bir bayramni ɵtküzmǝktǝ idi. Ⱪǝdimki zamandiki grek tarihxunasliri Ksenofon wǝ Ⱨeroditusning bizgǝ hǝwǝrlǝnduruxiqǝ, Babilliⱪlar uqiƣa qiⱪⱪan ⱨaraⱪkǝxlǝr idi (Tǝwrat «Daniyal» 5-babta ordida yüz bǝrgǝn ixlar hatirilǝngǝn).


Padixaⱨ ǝmirliri, wǝzir-wuzraliri bilǝn katta ziyapǝttǝ olturup mǝst bolƣanda bir pǝrixtining ⱪoli kɵrünüp, tamƣa ⱨǝrplǝrni yezip padixaⱨⱪa, bügün keqǝ padixaⱨliⱪing sǝndin baxⱪa birsigǝ tapxurulidu, dǝp elan ⱪildi. Ordining sirtidimu puⱪralar bayramni tǝbriklimǝktǝ idi. Ularning ɵzlirining bihǝtǝrlikigǝ bolƣan ixǝnqisi xunqǝ kamil idiki, ⱨǝtta sepilda kɵzǝtqilik ⱪilidiƣan jesǝkqilǝrmu yoⱪ deyǝrlik idi. Ikki grek tarihxunasning deyixiqǝ, xǝⱨǝr otturisidiki puⱪralar ⱨeqnemini bilmǝy turupla xǝⱨǝr asasǝn ixƣal ⱪilinip bolƣan.


Wǝⱪǝning bu tǝpsilatliri mǝlum bolƣandin keyin, Yǝrǝmiyaning bǝzi sirliⱪ bexarǝtlirini qüxǝngǝndǝk bolduⱪ. Tɵwǝndiki ayǝtlǝrni misal süpitidǝ nǝⱪil kǝltürimiz (oⱪurmǝnlǝr ɵzliri baxⱪa ayǝtlǝrning ǝmǝlgǝ axurulƣanliⱪini bayⱪiyalixi mumkin): —


«Kaldiylǝr üstigǝ ⱨǝmdǝ Babilda turuwatⱪanlar, ǝmirliri wǝ danixmǝnliri üstigǝ ⱪiliq qüxidu, — dǝydu Pǝrwǝrdigar; ⱪiliq palqilar üstigǝ qüxkǝndǝ, ular ⱨamaⱪǝt-ǝhmǝⱪlǝrdǝk kɵrünidu; ⱪiliq ularning palwanliri üstigǝ qüxüp, ular patiparaⱪ bolup ketidu; ⱪiliq ularning atliri üstigǝ, jǝng ⱨarwiliri üstigǝ, ularning sǝpliridǝ turƣan barliⱪ yat lǝxkǝrlǝr üstigǝ qüxidu, ular ayallardǝk bolidu; ⱪiliq hǝziniliri üstigǝ qüxidu, ular bulang-talang ⱪilinidu» (50:35-37). 


Biz ⱨazir Pars ⱪoxunining ⱪandaⱪ yol bilǝn xunqǝ tez xǝⱨǝrni besip kirgǝnlikini qüxinimiz. Ixƣal ⱪilinix tuyuⱪsiz bolƣaqⱪa, ularning «atliri, jǝng ⱨarwiliri wǝ barliⱪ yat lǝxkǝrlǝr» üqün kürǝx ⱪilixⱪa ⱨǝtta jǝnggǝ tǝyyarlinixⱪa waⱪit-pursǝt yoⱪ idi.


«Ⱪurƣaⱪqiliⱪ ularning suliri üstigǝ qüxüp, ular ⱪurup ketidu; bularning sǝwǝbi zemini oyma butlarƣa tolup, ular ⱪorⱪunqluⱪ mǝbudlar tüpǝylidin tǝlwixip kǝtkǝn. Xunga qɵldiki janiwarlar wǝ qilbɵrilǝr birliktǝ xu yǝrdǝ turidu; xu yǝrdǝ ⱨuwⱪuxlar makanlixidu; u mǝnggügǝ adǝmzatsiz bolidu, dǝwrdin-dǝwrgǝ ⱨeq aⱨalilik bolmaydu» (50:38-39).


Biz ⱨazir «Ⱪurƣaⱪqiliⱪ ularning suliri üstigǝ qüxüp, ular ⱪurup ketidu» degǝn bu sirliⱪ sɵzlǝrni qüxinǝlǝymiz. 39-ayǝt ǝsirdin-ǝsirgǝ asta-asta ǝmǝlgǝ axurulƣan. Xǝⱨǝr qɵldiki ⱪumlar astida kɵmülüp tepilmas bolup kǝtti. Bǝzi hudasiz kapir tarihxunaslar ⱨǝtta: «Muⱪǝddǝs Kitabta hatirilǝngǝn Babil bolsa bir riwayǝt, halas, u mǝwjut ǝmǝs!» dǝp mazaⱪ ⱪildi. Lekin 19-ǝsirdǝ bǝzi arheologlar harabilǝrni ⱪumluⱪlardin kolap qiⱪti.


Ixinimizki, ahirⱪi zamandiki «Babil xǝⱨiri»ning aⱪiwiti kona xǝⱨǝrningkigǝ ohxax bolidu — «Xunga qɵldiki janiwarlar wǝ qilbɵrilǝr birliktǝ xu yǝrdǝ turidu,... u mǝnggügǝ adǝmzatsiz bolidu, dǝwrdin-dǝwrgǝ ⱨeq aⱨalilik bolmaydu»


«— Oⱪlarni uqlanglar! Ⱪalⱪanlarni tutunglar! Pǝrwǝrdigar Medianing padixaⱨlirining roⱨini urƣutti; qünki Uning niyiti Babilƣa ⱪarxi, uni bǝrbat ⱪilix üqündur; u ix bolsa Pǝrwǝrdigarning ⱪisasi, yǝni Uning ibadǝthanisi üqün alƣan ⱪisasidur. Babilning sepilliriƣa ⱪaritip jǝng tuƣini kɵtürünglar; kɵzǝtni tehimu qingraⱪ ⱪilinglar, kɵzǝtqilǝrni Babilni qɵriditip sǝptǝ turƣuzunglar; bɵktürmǝ ⱪoyunglar; qünki Pǝrwǝrdigar Babildikilǝrning jazasi toƣruluⱪ nemilǝrni degǝn bolsa, U xuni kɵnglidǝ pǝmlǝp, uni ada ⱪilidu» (51:11-12).


Hudaning Babil imperiyǝsini ɵrüxtiki ⱪorali dǝrwǝⱪǝ Medialiⱪlar (Parslar bilǝn billǝ) idi. Yuⱪirida düxmǝnlirigǝ: «Kɵzǝtni tehimu qingraⱪ ⱪilinglar, kɵzǝtqilǝrni Babilni qɵriditip sǝptǝ turƣuzunglar» degǝn bexarǝt bolsimu, Babilliⱪlar ⱨalⱪiliⱪ pǝyttǝ ⱨeqⱪandaⱪ kɵzǝtqilik ⱪilmiƣan; xuning bilǝn «bɵktürmǝ»lǝr tolimu muwǝppǝⱪiyǝtlik bolƣan.


«Babildiki palwanlar uruxtin ⱪol üzidu; ular ⱪorƣanlirida amalsiz olturidu; ularning dǝrmani ⱪalmaydu, ular ayallardǝk bolup ⱪalidu; uning turalƣuliriƣa ot ⱪoyulidu; dǝrwaza salasunliri sundurulidu. Yügürüp keliwatⱪan bir qaparmǝn yǝnǝ bir qaparmǝngǝ, bir hǝwǝrqi yǝnǝ bir hǝwǝrqigǝ Babil padixaⱨining aldidila uqrixip ⱪelip uningƣa: —«Silining pütkül xǝⱨǝrliri u qǝttin bu qǝtkiqǝ ixƣal ⱪilindi; dǝrya keqikliri igiliwelindi, ⱪomuxluⱪlar otta kɵydürüldi, palwanliri dǝkkǝ-dükkigǝ qüxüxti!»— dǝp jakarlixidu» (51:30-32).


Biz yuⱪirida «Babildiki palwanlar uruxtin ⱪol üzidu» degǝn wǝⱪǝ toƣruluⱪ sɵz ⱪilduⱪ.


«Dǝrya keqikliri igiliwelindi» — bu, xǝⱨǝrning dǝryadin ⱨǝm iqidiki ɵstǝnglǝrdin ɵtidiƣan kɵwrüklǝr yaki keqiklǝrni kɵrsitidu. Bu jaylar tǝbiiy ⱨalda mengip kirgǝn Pars ⱪoxuni tǝripidin birinqi bolup igiliwelinƣan.


«Ⱪomuxluⱪlar otta kɵydürüldi» — xǝⱨǝrning sirtiƣa birnǝqqǝ ⱪumuxluⱪ jaylaxⱪan. Bular kɵydürülsǝ, xǝⱨǝrdin ⱪaqⱪanlar yoxurunƣudǝk jaylar ⱪalmaytti.


«Xunga Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Mana, Mǝn sening dǝwayingni soraymǝn, sǝn üqün ⱪisas alimǝn; Mǝn uning dengizini ⱪurutimǝn, buliⱪini ⱪaƣjiritimǝn. Babil bolsa dɵwǝ-dɵwǝ harabilǝr, qilbɵrilǝrning turalƣusi bolidu; zemini adǝmni dǝⱨxǝt basidiƣan ⱨǝm daim ux-ux ⱪilinidiƣan obyekt bolidu, ⱨeq adǝm xu yǝrdǝ turmaydu» (51:36-37)


Biz yuⱪirida bu bexarǝtning kɵp tǝpsilatliri üstidǝ tohtalduⱪ. «Mǝn uning dengizini ⱪurutimǝn, buliⱪini ⱪaƣjiritimǝn» — bu, Neboⱪadnǝsarning ayali Niktoris ⱪurƣan qong bir su ambirini kɵrsitixi mumkin. Bu su ambiri ⱪurup kǝtsǝ xǝⱨǝr wǝ ǝtrapidiki bulaⱪliri ⱪurup ketǝtti. Mumkinqiliki barki, xǝⱨǝrning mǝlum ⱪismiƣa su tǝminlǝnmisun dǝp bu su ambiri Pars ⱪoxuni tǝripidin tosuwelinƣan (grek tarihxunas Ⱨeroditusning «tarihlar» 1:185 ni kɵrüng).


Yǝⱨoakin sürgün bolƣanda zindandin qiⱪirilixining nemǝ ǝⱨmiyiti bar?

Hudaning Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ kɵrsǝtkǝn wǝdisi boyiqǝ, u Yerusalem wǝyran ⱪilinip Yǝⱨudadikilǝr sürgün bolƣan 70 yildin keyin, ular ⱪutⱪuzulup, ǝⱨwali ǝsligǝ kǝltürülidu. Bizningqǝ Yǝⱨoakinning zindandin qiⱪirilƣanliⱪi (52:31-34) bayan ⱪilinixtiki mǝⱪsǝt, kǝlgüsidǝ bundaⱪ ixlarning mumkinqilikini kɵrsitix üqündur. Qünki Yǝⱨoakin ǝski padixaⱨ bolƣanidi; Huda Babil padixaⱨi arⱪiliⱪ uningƣa kɵrsǝtkǝn bu meⱨir-xǝpⱪiti, yǝni Əwil-Merodaⱪ padixaⱨning uni zindandin qiⱪirip ɵzigǝ daimliⱪ ⱨǝmdastihan ⱪilixi, adǝmni intayin ⱨǝyran ⱪalduridu; qünki Babil padixaⱨliri Hudani tonumaydiƣan, adǝttǝ intayin rǝⱨimsiz adǝmlǝr idi. Lekin Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Huda rǝⱨimsiz padixaⱨning kɵngligǝ xundaⱪ bir hiyalni kirgüzüp, uning ⱪol astidiki mǝlum bir adǝmning ǝⱨwalini xundaⱪ ajayip ɵzgǝrtkǝn yǝrdǝ, ǝmdi Uning pütkül bir ǝlning ǝⱨwalini ɵzgǝrtiximu ǝjǝblinǝrlik ix ǝmǝs idi. Xuning bilǝn sürgün bolƣan yaki baxⱪa yurtⱪa tarⱪitilƣan Yǝⱨudiylar bu wǝⱪǝdin ümid alƣan bolsa kerǝk.


Oⱪurmǝnlǝrgǝ bǝlkim mǝlum bolidiki, Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrning: «Huda silǝrni sürgün bolƣininglardin 70 yil keyin ⱪutⱪuzup, ǝⱨwalinglarni ǝsligǝ kǝltüridu» degǝn bexariti Pars imperatori, yǝni ohxaxla Hudani tonumaydiƣan «Ⱪorǝx» isimlik adǝm arⱪiliⱪ ǝmǝlgǝ axurulƣan.


Demisǝkmu, «Yǝrǝmiya» ⱪismidiki bu 52-bab bǝlkim Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr dunyadin kǝtkǝndin keyin baxⱪa namǝlum bir ihlasmǝn adǝm (Baruⱪmikin?) tǝripidin Yǝrǝmiyaning yazmiliriƣa keyin ⱪoxulƣan bolsa kerǝk. Yǝrǝmiya ɵzi bǝlkim Misirda wapat bolƣan.


Hudaning Yǝrǝmiyani qaⱪirƣanda uningƣa bǝrgǝn wǝdisi

Yǝrǝmiya yax yigit bolup, Huda uni qaⱪirƣinida uningƣa tɵwǝndiki wǝdini ⱪilƣan: —


«Ⱪara, Mǝn bügün seni Yǝⱨudaning padixaⱨliriƣa, ǝmirlirigǝ, kaⱨinliriƣa ⱨǝm pütkül zemin hǝlⱪigǝ ⱪarxi turƣuqi mustǝⱨkǝm xǝⱨǝr, tɵmür tüwrük wǝ mis sepillardǝk tiklidim. Ular sanga ⱪarxi jǝng ⱪilidu, lekin sening üstüngdin ƣǝlibǝ ⱪilalmaydu — qünki Mǝn seni ⱪutⱪuzux üqün sǝn bilǝn billidurmǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar» (1:18-19).


Oⱪurmǝnlǝr xuningƣa diⱪⱪǝt ⱪiliduki, Hudaning bu sɵzliri «ɵtkǝn zamanda» eytilƣan. Bir ⱪaraxⱪa, Yǝrǝmiya pǝⱪǝt güdǝk bir yax yigittǝk kɵrünsimu, lekin iman-ixǝnqkǝ nisbǝtǝn Hudaning sɵzi alliⱪaqan ixǝngüqilǝrgǝ pakit bolƣan. Iman-ixǝnqkǝ tolƣan adǝm ixlarƣa Hudaning kɵzⱪarixi bilǝn ⱪaraydu.


Yǝrǝmiyaning ⱪiriⱪ yildiki duq kǝlgǝn ⱪarxiliⱪⱪa yüzlinixi wǝ taⱪabil turuxi Hudaning bu sɵzlirining ⱨǝⱪiⱪǝtǝn pakit ikǝnlikini ispatliƣan. Hudaning küq-ⱪudriti Yǝrǝmiyaning jur’iti ⱨǝm ajizliⱪi arⱪiliⱪmu roxǝn kɵrünüp kǝlgǝn. Bǝzi waⱪitlarda Yǝrǝmiya dǝrmandin kǝtkǝnlirini ⱨǝm dǝrdlirini Hudaƣa tɵkkǝn: —«Aⱨ, mǝn üqün qɵl-bayawanda yoluqilar qüxkidǝk bir turalƣu bolsiidi! Undaⱪta hǝlⱪimni taxlap, ulardin ayrilƣan bolattim! Qünki ularning ⱨǝmmisi zinahorlar, munapiⱪlarning bir jamaitidur!» (9:2).


12-babta u yǝnǝ yolning ⱪiyinqiliⱪi toƣruluⱪ dad kɵtürgǝn: —«Mǝn dǝwayimni aldingƣa elip kǝlsǝm, adil bolup kǝlding, i Pǝrwǝrdigar; lekin Sǝn bilǝn Ɵz ⱨɵkümliring toƣruluⱪ sɵzlǝxmǝkqimǝn; nemixⱪa rǝzillǝrning yoli ronaⱪ tapidu? Asiyliⱪ ⱪilƣuqilarning ⱨǝmmisi nemixⱪa kǝngri-azadiliktǝ turidu?... 

Lekin Sǝn, i Pǝrwǝrdigar, meni bilisǝn; Sǝn meni kɵrüp kǝlgǝnsǝn, Ɵzünggǝ bolƣan sadiⱪliⱪimni siniƣansǝn. Ularni boƣuzlaxⱪa bekitilgǝn ⱪoylardǝk ayrip sɵrǝp qiⱪⱪaysǝn, ularni ⱪǝtl künigǝ ayriƣaysǝn... 

... Bu hǝlⱪ: «Huda aⱪiwitimizni ⱨeq kɵrmǝydu» dǝwatidu?».


Hudaning uningƣa bǝrgǝn jawabi kütülmigǝn yǝrdin qiⱪⱪanidi: — Yǝrǝmiyaning ǝⱨwali tehimu tǝs, tehimu eƣir bolidu wǝ ⱨǝtta uning ɵz ailisidikiliridin hǝtǝrgǝ uqraydiƣini bolidu: —


«Sǝn yügürgǝn lǝxkǝrlǝr bilǝn bǝslǝxkǝndǝ, ular seni ⱨalsiratⱪan bolsa, ǝmdi sǝn atlar bilǝn bǝslǝxsǝng ⱪandaⱪ bolar? Sǝn pǝⱪǝt aman-tinqliⱪta turƣan zemindila hatirjǝm bolup Manga ixinisǝn, ǝmdi I’ordan dǝryasi boyidiki ⱪoyuⱪ qatⱪalliⱪlarda ⱪandaⱪ yürisǝn? Qünki ⱨǝtta ɵz ⱪerindaxliring, atangning jǝmǝtimu sanga asiyliⱪ ⱪilƣan. Ularmu seni yoⱪitix üqün awazini ⱪoyup bǝrgǝn. Gǝrqǝ ular sanga meⱨirlik sɵzlǝrni ⱪilƣan bolsimu, ularƣa ixǝnmǝ!» (12:5-6)


Hudaning jawabining ikkinqi ⱪismi bolsa Yǝrǝmiyaƣa «Sening pajiǝng wǝ dǝrding Meningkidǝktur» degǝndǝk idi: —


«Ɵzüm ailǝmdin waz keqimǝn, mirasimni taxliwetimǝn, jan-jigirimni düxmǝnlirining ⱪoliƣa tapxurimǝn» (12:7). Yǝrǝmiya ɵz ailisining wǝ yurtdaxlirining qǝtkǝ ⱪeⱪixliridin bolƣan dǝrdlirini, uni Huda bilǝn dǝrddax ⱪilƣan dǝp bilip yǝtti; baxⱪiqǝ eytⱪanda, Huda uning dǝrd-ǝlǝmlirini qüxǝndi, qünki U Ɵzi dǝrd-ǝlǝm tartⱪuqi idi.


Biliximizqǝ, gǝrqǝ u yǝnǝ bǝzi waⱪitlarda dǝrd-ǝlǝmlirini Hudaƣa tɵkkǝn bolsimu, wǝ gǝrqǝ u tehimu ⱪiyin, ziyadǝ eqinixliⱪ ǝⱨwalƣa qüxidiƣan bolsimu, u yǝnila ⱨeq kǝynigǝ ⱪarimiƣan. U wǝⱨiydin yorutulƣan kɵzliri bilǝn Hudaning nijatining yǝr yüzidǝ bolidiƣan ahirⱪi ƣǝlibisini kɵrgǝnidi; bu ƣǝlibǝ pǝⱪǝt ɵz hǝlⱪigǝ nisbǝtǝn ǝmǝs, bǝlki barliⱪ millǝtlǝr üqün —


«I Pǝrwǝrdigar, Sǝn mening küqüm wǝ ⱪorƣinimsǝn, azab-oⱪubǝt künidǝ baxpanaⱨimsǝn. Əllǝr bolsa yǝr yüzining qǝt-qǝtliridin yeningƣa kelidu wǝ: «Bǝrⱨǝⱪ, ata-bowilirimiz yalƣanqiliⱪ ⱨǝm bimǝnilikkǝ mirashorluⱪ ⱪilƣan; bu nǝrsilǝrdǝ ⱨeq payda yoⱪtur» — dǝydu» (19:16).


Keyin u Hudaning yolini yurtdaxliriƣa kɵrsitix üqün ɵz ⱨayati wǝ ǝrkinlikini tǝwǝkkul ⱪilidu; u Huda jazani qüxürmǝkqi bolƣan zemindin bir mirasni setiwaldi. U raⱨǝt-paraƣǝttǝ ǝmǝs, bǝlki xu mirasta, namrat hǝlⱪi arisida turuxni tallidi. Buningda u bizgǝ pǝyƣǝmbǝrning ⱪandaⱪ ikǝnlikini kɵrsitidu; pǝⱪǝt Hudaning muⱨǝbbiti wǝ ɵzgǝrmǝs meⱨribanliⱪi toƣruluⱪ sɵzlǝrni yǝtküzüx bilǝnla ⱪalmay, bǝlki ɵz ⱨayatida ularni mujǝssǝmlǝxtüridu.


«I ⱪerindaxlar, ɵzünglar soraⱪⱪa tartilmasliⱪinglar üqün bir-biringlardin aƣrinmanglar; mana, soraⱪ Ⱪilƣuqi ixik aldida turidu. Pǝrwǝrdigarning namida sɵzligǝn burunⱪi pǝyƣǝmbǝrlǝrning ⱪandaⱪ azab-oⱪubǝt tartⱪanliⱪi, xundaⱪla sǝwr-taⱪǝt ⱪilƣanliⱪini ülgǝ ⱪilinglar. Biz mana muxundaⱪ sǝwr-taⱪǝt bilǝn bǝrdaxliⱪ bǝrgǝnlǝrni bǝhtlik dǝp ⱨesablaymiz. Ayupning azab-oⱪubǝtkǝ ⱪandaⱪ sǝwr-taⱪǝt bilǝn bǝrdaxliⱪ bǝrgǝnlikini angliƣansilǝr wǝ Pǝrwǝrdigarning uningƣa ahirⱪi ⱪilƣinini, xundaⱪla «Pǝrwǝrdigarning iq-baƣri xǝpⱪǝt wǝ rǝⱨimdilliⱪ bilǝn tolƣan»liⱪini kɵrgǝnsilǝr...» (Injil, «Yaⱪ.» 5:9-11).