Injil 17-ⱪisim 


«Titus»


(Rosul Pawlusning Titusⱪa yazƣan mǝktupi)



Kirix sɵz

Rosul Pawlusning keyinki yillirining tarihi, xundaⱪla bu hǝtning azraⱪ arⱪa kɵrünüxliri toƣruluⱪ «Timotiyƣa (1)»diki «kirix sɵz»imizni kɵrüng. Titus hux hǝwǝrni Pawlusning ɵzidin anglap Mǝsiⱨgǝ ixǝngǝnidi (Pawlus 1:4dǝ uni «ortaⱪ etiⱪadimizda ɵz oƣlum bolƣan Titus» dǝp ataydu). U keyin Pawlusning «hux hǝwǝrqi guruppa»sining bir ǝzasi bolup kɵp sǝpǝrlǝrdǝ uningƣa ⱨǝmraⱨ boldi. Uning toƣruluⱪ muⱨim bir pakit xuki, u Yǝⱨudiy ǝmǝs, xundaⱪla hǝtnǝ ⱪilinƣan ǝmǝs idi (Gal.» 2:1, 2:3). Pawlusning Korintliⱪlarƣa yazƣan ikkinqi mǝktupidiki kɵp yǝrlǝrdin uning bu sɵyümlük adǝmgǝ xunqǝ ixǝngǝnlikini wǝ uni xunqǝ ǝtiwarliƣanliⱪini kɵrgili bolidu. Xu hǝttiki 2:13, 7:6, 7:13-14, 8:6, 8:16, 8:23, 12:18ni kɵrüng. Bu ayǝtlǝrdǝ u Titusni «ⱪerindixim», «ⱨǝmraⱨim», «hizmǝtdixim» dǝp ataydu wǝ ahirⱪi ayǝttǝ uning toƣruluⱪ: «Biz ikkiylǝn ohxax bir roⱨta yüriwatmamduⱪ? Bizning basⱪan izimiz ohxax ǝmǝsmikǝn?» dǝydu.


Pawlus ahirⱪi sǝpiridǝ Kret arilidin ɵtkǝnidi. Uxbu hǝtning mǝzmuniƣa ⱪarap nurƣun adǝmlǝr hux hǝwǝrni ⱪobul ⱪilƣan, xundaⱪla jamaǝtlǝrdǝ yiƣilƣan bolsa kerǝk. Pawlusning baxⱪa yǝrlǝrdǝ jiddiy ixliri bolƣaqⱪa Titusni xu yǝrdǝ ⱪaldurƣanidi. Sǝwǝbi 1:5dǝ bayan ⱪilinidu: —«Seni Kret arilida ⱪalduruxtiki sǝwǝb, orundilip bolmiƣan ixlarni bir tǝrǝp ⱪilixing üqün wǝ ⱨǝr xǝⱨǝrdǝ sanga tapiliƣinimdǝk jamaǝtkǝ aⱪsaⱪallarni tiklixing üqün idi».


Xuningdǝk aⱪsaⱪallarning ⱪandaⱪ salaⱨiyiti boluxi, ularning tallinix yoli bu mǝktupning muⱨim bir ⱪismi bolidu.


Kret Ottura Dengizƣa jaylaxⱪan, uzunluⱪi tǝhminǝn 450 kilometr, kǝngliki tǝhminǝn 70 kilometr bolƣan qong aral. Pawlus bilǝn Titus u yǝrdin ɵtkǝn qaƣda pütün aⱨalisi bǝlkim 300 ming adǝm idi. Ular aral ǝtrapidiki 100 kiqik «xǝⱨǝr»dǝ bɵlünüp turatti. Uning tupriⱪi intayin munbǝt, ⱨawasi mol ⱨosul elixⱪa intayin bap kelidu; xunga kɵp ǝjir singdürmǝy ⱨǝrhil ziraǝt wǝ mewilǝrni ɵstürgili bolidu. Aralda kɵp taƣliⱪ yǝrlǝr bolup, ⱪoy wǝ ɵqkǝ padilirini baⱪⱪili bolidu. Pawlus xu yǝrdǝ bolƣan waⱪtida u Rim imperiyǝsining astidiki bir ɵlkǝ idi.


Pawlus bilǝn Titus xu yǝrgǝ barƣanda hǝlⱪlǝr iqidǝ alliⱪaqan etiⱪadqilar bar boluxi mumkin idi; qünki Muⱪǝddǝs Roⱨ Yerusalemdiki jamaǝtkǝ qüxkǝn künidǝ rosul Petrusning Mǝsiⱨni jakarliƣinini angliƣuqilar arisida Kretliⱪ bǝzi Yǝⱨudiylar bar idi («Ros.» 2:11).


Pawlus Kretliⱪlarning mijǝz-hulⱪi toƣruluⱪ ularning Epimenidis isimlik bir xairining sɵzlirini nǝⱪil kǝltüridu. U ɵz yurtdaxliri toƣruluⱪ mundaⱪ yazƣan: — «Kretlar ⱨǝmixǝ yalƣan sɵzlǝydiƣanlar, wǝⱨxiy ⱨaywanlar wǝ ⱨurun toymaslardur». Pawlus uning bu sɵzini tǝstiⱪlaydu. Buning üstidǝ oylap baⱪsaⱪ, muxundaⱪ yaman illǝtlǝr bir adǝmdǝ mujǝssǝmlǝxkǝn bolsa, bu intayin alaⱨidǝ ǝⱨwal ⱨesablinidu. Adǝttǝ ⱨurunluⱪ bilǝn zorawanliⱪ ǝyni bir adǝmdǝ kɵrülmǝydu. Muxundaⱪ bir hǝlⱪ bilǝn bardi-kǝldi ⱪilix tolimu tǝs ix! Muxu sɵzdin yǝnǝ xuni bilimizki, ⱨǝrbir hǝlⱪ yaki millǝtning «pǝwⱪul’addǝ gunaⱨliri» bolidu. Ⱨalbuki, Huda aldida mǝlum bir ǝlning bu «pǝwⱪul’addǝ gunaⱨliri» ularni baxⱪa ǝllǝrdin ǝla yaki bǝttǝr ⱪilmaydu — ⱨǝrbir ǝlning pǝwⱪuladdǝ gunaⱨliri bar, xundaⱪla ⱨǝrbir insan bǝribir gunaⱨkardur. Lekin Hudaning jarqisi ɵzi barƣan yǝrdiki hǝlⱪning muxundaⱪ «pǝwⱪul’addǝ gunaⱨliri»din hǝwǝrdar boluxi kerǝk; xuning bilǝn u mǝlum ǝlning hizmitidǝ bolƣanda, ularƣa ⱪaysi gunaⱨlardin alaⱨidǝ ⱨezi bolux kerǝkliki toƣrisida toƣra agaⱨlanduruxⱪa ⱪorallanƣan bolidu (1:13-16ni kɵrüng). Bǝzilǝr bǝlkim: «Kixilǝr Mǝsiⱨgǝ ixǝngǝndin keyinla, ularning kona gunaⱨlirimu yoⱪap kǝtkǝn» deyixi mumkin. Lekin bu ix kɵp ⱪetimlarda hux hǝwǝrni yǝtküzüxning eniⱪ yaki eniⱪ ǝmǝsliki bilǝn baƣliⱪtur. Muⱪǝddǝs Roⱨning küqlük wǝⱨiyisi bolmisa kona illǝtlǝr jamaǝttǝ asanla ⱪayta pǝyda bolidu wǝ mana xu sǝwǝbtin Pawlus Kret hǝlⱪining «alaⱨidǝ gunaⱨliri» toƣruluⱪ sɵzlǝydu. 


Yǝnǝ demisǝk bolmayduki, hǝtning kɵp yǝrliri («Timotiyƣa (1)»ning yezilix uslubiƣa ohxax) pǝⱪǝt Titusⱪila ǝmǝs, bǝlki «ⱪizim sanga eytay, kelinim sǝn angla!» degǝndǝk, uning kǝynidǝ turƣan jamaǝtkimu ⱪaritilƣan. Pawlusning hǝttǝ bolƣan mǝⱪsǝtliri jamaǝtning bu hǝtni oⱪuxi wǝ jamaǝtning uning Titusⱪa jekiligǝnlirini biliwelixini ɵz iqigǝ alƣanidi. Hǝttin xuni kɵrüwelix mumkinki, gǝrqǝ Pawlus Titusni aⱪsaⱪallarni tallap bekitixkǝ ⱪaldurƣan bolsimu, u bu wǝzipini orunlax jǝryanida bǝzilǝrning kǝmsitixlirigǝ duq kǝlgǝnidi. Kǝmsitixning sǝwǝbi uning yax bolƣanliⱪidin ǝmǝs (Timotiy xu sǝwǝbtinmu bǝzilǝrning kǝmsitixigǝ uqriƣan), bǝlki uning Yǝⱨudiy bolmiƣanliⱪidin bolsa kerǝk; bǝzi Yǝⱨudiy etiⱪadqilar bǝlkim «biz Huda talliƣan hǝlⱪtin bolƣan ǝmǝsmubiz?» dǝp ɵzlirini baxⱪa ǝldin bolƣan etiⱪadqilardin ǝwzǝl qaƣliƣanidi (2:15ni kɵrüng, «1Tim.» 4:12 bilǝn selixturung). Bǝzilǝr uningdin: «Uning aⱪsaⱪallarni talliƣudǝk nemisi bar?» dǝp gumanlanƣan. Muxundaⱪ gumanlarni yoⱪitix üqün Titusⱪa nisbǝtǝn alliⱪaqan eniⱪ bolƣan wǝzipini Pawlus hetidǝ ⱪayta tapilaydu — demǝk, uning rosulning biwasitǝ yolyoruⱪi wǝ toluⱪ ⱨoⱪuⱪi bilǝn aⱪsaⱪallarni tallap bekitix wǝzipisi bar dǝp ispatlinidu.


Krettiki jamaǝtlǝrning ⱨǝmmisi Mǝsiⱨni ⱪutⱪuzƣuqum dǝp etirap ⱪilƣan, ǝlwǝttǝ. Lekin ularning arisida yǝnǝ Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn Tǝwrat ⱪanunidiki «rǝsim-yosun»larni jamaǝtkǝ yüklimǝkqi bolƣan bǝzi Yǝⱨudiy ⱪerindaxlar bar idi. Uning üstigǝ ular ɵzlirining «nǝsǝbnamǝ»liri bilǝn bǝnd bolup bular arⱪiliⱪ ɵzlirining baxⱪilardin üstünlükini ispatlimaⱪqi boluxⱪanidi, xuningdǝk tayini yoⱪ Yǝⱨudiy ǝpsanilirigǝ kɵp kɵngül bɵlǝtti (bu toƣruluⱪ «Timotiyƣa (1)»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»ni kɵrüng).


Ⱨǝrbir hetidikidǝk Pawlus Hudaning bu adimining jamaǝtkǝ nǝmunǝ kɵrsitixini jekilǝydu, xundaⱪla uning jamaǝtni ⱨalakǝtkǝ yüzliniwatⱪan dunya aldida Hudaning muⱨǝbbiti, sǝwr-taⱪǝtliki, ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi, muⱪǝddǝsliki wǝ ⱨǝⱪiⱪǝtlikini kɵrsitidiƣan nǝmunǝ boluxⱪa jekilixini tapilaydu (2:1-3:9).


Mǝzmun: —


1. Salam (1-bab 1-4-ayǝtlǝr)

2. Jamaǝt aⱪsaⱪallirining salaⱨiyiti (1-bab 5-16)

3. Jamaǝt ǝzalirining mǝs’uliyiti (2-bab)

4. Yolyoruⱪ wǝ agaⱨlandurux (3-bab 1-11)

5. Ahirⱪi sɵz (3-bab 12-15-ayǝtlǝr)


••••••••



Ⱪoxumqǝ sɵz


1:2 

«Bu etiⱪad wǝ ⱨǝⱪiⱪǝt mǝnggülük ⱨayatⱪa baƣlanƣan ümidni elip kelidu; bu mǝnggülük ⱨayatni mutlǝⱪ yalƣan eytmaydiƣan Huda ⱨǝmmǝ dǝwr-zamanlardin ilgirila wǝdǝ ⱪilƣanidi».


Pawlus muxu yǝrdǝ Huda «mǝnggü ⱨayat» «ⱨǝmmǝ dǝwr-zamanlardin ilgirila» wǝdǝ ⱪilƣan, dǝydu. Tǝbiiy ⱨalda bir soal tuƣuliduki, Hudaning bu wǝdisi kimgǝ ⱪilinƣan? Əgǝr U «ⱨǝmmǝ dǝwr-zamanlardin ilgirila» wǝdǝ ⱪilƣan bolsa, xu qaƣda ya pǝrixtilǝr ya adǝmlǝr tehi mǝwjut ǝmǝs idi. Xunga birdinbir hulasǝ xu bolux kerǝkki, bu wǝdǝ Huda’Ata tǝripidin Oƣliƣa eytilƣan. Oƣli toƣruluⱪ Injilda «Uningda (ǝsli) ⱨayat idi» dǝp oⱪuymiz («Yuⱨ.» 1:3-4). Xuning bilǝn wǝdǝ Uning Ɵzi üqün biwasitǝ ǝmǝs, bǝlki kǝlgüsi zamanlarda, mǝnggülük ⱨayat bilǝn yaxawatⱪan bir hǝlⱪ (yǝni, jamaǝt)ning Oƣliƣa beƣixlinidiƣanliⱪini kɵrsǝtkǝn, dǝp ⱪaraymiz. Bu wǝdǝ yǝnǝ, «Ibr.» 13:20dǝ kɵrsitilgǝn «mǝnggülük ǝⱨdǝ» bilǝn bir gǝp dǝp ixinimiz. Ⱨazirⱪi Injil dǝwridǝ insan tǝripidin bu ǝⱨdǝ «yengi ǝⱨdǝ» dǝp atilidu; lekin Hudaning nǝziridǝ u «mǝnggülük ǝⱨdǝ»dur. Qünki «yengi ǝⱨdǝ» ǝmǝliyǝttǝ ⱨǝmmǝ dǝwr-zamanlardin ilgirila Hudaning kɵngligǝ pükülgǝn, yǝni Ata wǝ Oƣul otturisida tüzülgǝnidi («Rim.» 8:29-30; «Əf.» 1:4-5, 1:9-12, 3:8-11ni kɵrüng).


Titusning keyinki künliri

«Qünki Demas bu ⱨazirⱪi dunyani tama ⱪilƣanliⱪi üqün meni taxlap Tesalonika xǝⱨirigǝ kǝtti. Kriskis Galatiya ɵlkisigǝ, Titus Dalmatiya ɵlkisigǝ kǝtti» («2Tim.» 4:10).


Bu ayǝttin bilimizki, Pawlusning ⱪolƣa elinip, Rim xǝⱨirigǝ apirilix sǝpiridǝ Titus uningƣa ⱨǝmraⱨ idi wǝ bǝlkim Pawlus zindanda yatⱪanda uningƣa yardǝmdǝ bolƣan. Ayǝttin yǝnǝ uⱪimizki, u keyin Pawlustin ayrilip Dalmatiya (ⱨazirⱪi Yugoslawiyǝ, Bosniya wǝ Krodiyǝ) ɵlkisigǝ bardi. Bügüngǝ ⱪǝdǝr xu rayonlardiki hǝlⱪlǝrning «eƣiz ǝdǝbiyati»da Titus xu yǝrdǝ zor meⱨir-muⱨǝbbiti wǝ sadiⱪ hizmiti arⱪiliⱪ kɵp adǝmlǝrni etiⱪadⱪa kǝltürgǝn, deyilidu.