Tǝwrat 37-ⱪisim
«Ⱨagay»
(Ⱨagay pǝyƣǝmbǝrning kitabi)
Kirix sɵz
Pǝyƣǝmbǝr toƣrisida
Ⱨagay wǝ uning ailisining xǝhsiy arⱪa kɵrünüxi toƣruluⱪ eniⱪ hatirilirimiz yoⱪ.
Yezilƣan waⱪti
Kitabning yezilƣan waⱪti toƣruluⱪ ⱪilqǝ guman yoⱪ. Ⱨagay bizgǝ uⱪturiduki, u mǝzkur bexarǝtlǝrni Pars imperatori Darius (Hispastis)ning ikkinqi yilida ⱪobul ⱪilƣan. Astronomiyǝlik uqurdin xu yilning dǝl miladiyǝdin ilgiriki 520-yili ikǝnlikini bekitkili bolidu.
Kitabning tarihiy arⱪa kɵrünüxi
Demǝk, kitab miladiyǝdin ilgiriki 520-yili yezilƣan. Israil hǝlⱪi Babil imperiyǝsigǝ 70 yil sürgün bolux azabini tartⱪanidi (miladiyǝdin ilgiriki 605-538-yillar). Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr Israilning Babilda muxundaⱪ sürgün bolidiƣanliⱪini ikki ǝsir ilgiri aldin’ala eytⱪanidi. Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrmu sürgün bolux waⱪtining 70 yil bolidiƣanliⱪini aldin’ala eytⱪanidi. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr yǝnǝ Hudaning «Ⱪorǝx» isimlik bir Pars imperatorini tǝhtkǝ olturƣuzidiƣanliⱪini aldin’ala eytⱪan. Uning deyixiqǝ bu imperator sürgün ⱪilinƣan kixilǝrgǝ wǝtinigǝ ⱪaytixⱪa ruhsǝt beridu wǝ ⱨǝtta Pǝrwǝrdigarning Babillar wǝyran ⱪilƣan ibadǝthanisini ⱪaytidin ⱪuruxni buyruydu.
Dǝl Yǝxaya wǝ Yǝrǝmiya aldin’ala eytⱪandǝk, miladiyǝdin ilgiriki 539-yili Babil imperiyǝsi Pars imperiyǝsi tǝripidin ƣulitildi. Yǝxaya ⱨǝtta bu imperatorning ismi «Ⱪorǝx»ni aldin’ala eytⱪanidi. Uning deginidǝk «büyük Ⱪorǝx» sürgün bolƣanlarƣa wǝtinigǝ, yǝni Pǝlǝstingǝ ⱪaytixⱪa ruhsǝt berip ibadǝthanini ⱪaytidin ⱪuruxni buyrudi. Ⱨalbuki, pǝⱪǝt qǝklik bir ⱪisim adǝmlǝrla xundaⱪ ⱪilixni talliwaldi. Ⱪalƣan kixilǝr Mesopotamiyǝdǝ turuwǝrdi. Ular xu yǝrning raⱨǝt turmuxiƣa kɵnüp ⱪalƣan, ǝslidiki deⱨⱪanqiliⱪ ⱨayatini sodigǝrlikkǝ almaxturƣan bir hǝlⱪ bolup ⱪalƣanidi. Bu wǝziyǝtning dawamlixixi bilǝn Yǝⱨudiy hǝlⱪining soda ⱪilix ⱪabiliyitining dangⱪi qiⱪⱪan.
Ⱪaytip kǝlgǝn kixilǝr («Hudaning ⱪaldisi» yaki «hǝlⱪning ⱪaldisi») zor ümidlǝr bilǝn ⱪaytti; Yǝxaya, Yǝrǝmiya wǝ Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrlǝr «Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ» wǝ Uning tilsimat samawi padixaⱨliⱪi toƣruluⱪ karamǝt bexarǝtlǝrni bǝrgǝnidi. Kixilǝrning «bu bexarǝtlǝr tezla ǝmǝlgǝ axurulamdikin» dǝydiƣan zor ümidliri bar idi. Biraⱪ ular ⱪaytip kǝlgǝndǝ, ɵzining ɵylirini, deⱨⱪanqiliⱪ mǝydanlirini ⱪayta ⱪuruxtiki japaliⱪ ixlarƣa yüzlǝngǝnidi. Uning üstigǝ ǝtraptiki ǝllǝr ularƣa kɵp awariqilik selip bǝrdi. Israil ɵzi mustǝⱪil dɵlǝt ǝmǝs idi, bǝlki Pars imperiyǝsigǝ beⱪindi idi («Əzra», 1-3-bab).
Əslidǝ Sulayman salƣan «muⱪǝddǝs ibadǝthana»ning ⱪayta ⱪuruluxida miladiyǝdin ilgiriki 535-yili ix baxlanƣan bolsimu, biraⱪ hǝlⱪ uningdin tezla ⱪol üzgǝnidi. Buning sǝwǝbliri az ǝmǝs idi. Birinqidin, ɵzlirining ɵylirini, deⱨⱪanqiliⱪ mǝydanlirini ⱪayta ⱪuruxmu kiqik ix ǝmǝs idi. Buningdin eƣiri xuki, ǝtraptiki ǝllǝr ibadǝthana toƣruluⱪ: «Bu ixlar isyanning baxlinixi» degǝndǝk ƣǝywǝt-xikayǝtlǝrni qiⱪarƣan, keyinki Pars imperatori «Artaksǝrksis» (yaki «Artahxaxta») uningƣa ixinip kǝtkǝn ⱨǝmdǝ ⱪuruluxni dǝrⱨal tohtitix kerǝk degǝn yarliⱪni qüxürgǝnidi. Buni az dǝp, Sulayman ⱪurƣan ǝsli ibadǝthanining ⱨǝywisini kɵrgǝn bǝzi moysipitlarning uni ǝslǝp: «Ⱨazir salidiƣan bu ɵy ǝslidiki xǝrǝplik ɵygǝ selixturƣanda ⱨeqnemigǝ ǝrzimǝydu» degǝnliri hǝlⱪning kɵngligǝ soƣuⱪ su sǝpkǝnidi. Ⱪurulux 15 yil tohtitip ⱪoyulƣanidi.
Biraⱪ Yǝxayaning 200 yil ilgiriki bexariti boyiqǝ roxǝnki, ibadǝthanining ⱪuruluxi Hudaning iradisi idi. Huda ikki adǝmni, yǝni Ⱨagay wǝ Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrni ornidin turƣuzdi. Gǝrqǝ imperatorning «tohtitix yarliⱪi» qüxürgǝnliki tüpǝylidin, ⱪayta ⱪurulux ⱪilƣuqilarning jazaƣa uqrax mumkinqiliki bolsimu, ikki pǝyƣǝmbǝr hǝlⱪⱪǝ: — U muⱪǝddǝs ix pütmisǝ bolmaydu dǝp, küqlük riƣbǝtlǝndüridiƣan sɵzlǝrni yǝtküzdi. Bolupmu Ⱨagay pǝyƣǝmbǝr ularƣa kɵrsitiduki, ular Hudaning eniⱪ ayan ⱪilƣan iradisi boyiqǝ ⱪilmiƣanliⱪidin, ⱨǝrhil ⱪiyinqiliⱪ ularning bexiƣa qüxkǝn. Ziraǝtlǝrgǝ qekǝtkǝ, ⱨal qüxkǝn bolup, ularning xǝhsiy iⱪtisadiy ixlirida qüxǝndürgili bolmaydiƣan ongaysizliⱪlar ularni daim aq ⱪalduridu. Biraⱪ ular ǝgǝr ⱨazir Hudaning meⱨribanliⱪiƣa ixinip ɵzining iⱪtisadiy ⱪiyinqiliⱪliriƣa ⱪarimay, Uning ɵyini ⱪuruxⱪa kirixkǝn bolsa, ǝmdi U ularning ixlirini ongxap, bǝrikǝtlǝytti.
Bu hǝlⱪlǝr ⱨǝr dǝwrdǝ ǝslinip tǝriplinixkǝ layiⱪki, ular Hudaning ularning bihǝtǝrlikini kapalǝtlǝydiƣanliⱪiƣa ⱨeq taxⱪi ispat bolmiƣan ǝⱨwalda, jan-dil bilǝn Hudaning sɵzini ⱪobul ⱪilip ⱪuruluxⱪa kirixti. Huda ularning imanini ⱨǝyran ⱪalarliⱪ yolda tǝstiⱪlidi. Uzun ɵtmǝyla, imperator ɵzi hanliⱪ yilnamilǝrni tǝkxürtüp Ⱪorǝxning on altǝ yil ilgiriki ibadǝthanini ⱪurux toƣruluⱪ yarliⱪini tepip, ixni tezla püttürüx üqün ɵz hǝzinisidin kɵp mǝblǝƣ ajratti (Tǝwrat, «Əzra», 4-6-bab). Ⱨagayning bexaritining xundaⱪ tǝstiⱪlinixi hǝlⱪning ixǝnq-etiⱪadini tehimu küqǝytti. Pǝⱪǝt tɵt yerim yil iqidila ular binani pütküzdi.
Ⱨagay pǝyƣǝmbǝr yǝnǝ «Bu ɵyning keyinki xan-xǝripi ǝslidikidin zor bolidu» degǝn bexarǝtni bǝrgǝnidi.
Mana bu ǝmdi Ⱨagayƣa tapxurulƣan wǝⱨiyning asasiy mǝzmunidur. Tɵwǝndǝ kɵridiƣinimizdǝk, uning bexarǝtliri ǝyni waⱪittiki bu mǝsililǝrdin ɵtüp ahirⱪi zamandiki uluƣ wǝⱪǝlǝrgǝ, Hudaning sǝltǝnitining xan-xɵⱨritigǝ atlaydu. Biz bu ixlar üstidǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ yǝnǝ azraⱪ tohtilimiz.
Diⱪⱪǝt ⱪilixⱪa tegixlik bǝzi nuⱪtilar: —
(1) Ⱨagay bexarǝtlǝrning ɵzining ǝmǝslikini, bǝlki Hudaning eytⱪanliⱪini: «Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu...», «Rǝb Huda mundaⱪ dedi» degǝndǝk ibarilǝr bilǝn 20 ⱪetim bizgǝ ǝslitidu.
(2) Hudaning kɵrsǝtmisini ada ⱪilixta keqiktürüx hǝtǝrlik.
(3) Kitabta üq kündǝ eytilƣan tɵt ayrim bexarǝt bar.
Mǝzmun: —
(1) (1:1-15) |
Birinqi wǝⱨiy: ǝyib wǝ uni tüzitix yoli |
(2) (2:1-9) |
Ikkinqi wǝⱨiy: mǝyuslinix, riƣbǝtlǝndürüx |
(3) (2:10-19) |
Üqinqi wǝⱨiy: tǝnbiⱨ; bǝrikǝtni ata ⱪilix wǝdisi |
(4) (2:11-23) |
Tɵtinqi wǝⱨiy: ahirⱪi zaman — ǝllǝrni zilziligǝ selix, Zǝrubbabǝlning bǝhti |
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
Muⱪǝddǝs ibadǝthanining ǝⱨmiyiti
Bǝzi ayǝtlǝrning xǝrⱨliri
Bu yǝrdǝ «muⱪǝddǝs ibadǝthanining Huda aldida nemǝ ǝⱨmiyiti bar?» — degǝn mǝsilǝ üstidǝ kɵngül ⱪoyup bir’az oylinix bǝlkim paydiliⱪtur. Ⱨagay pǝyƣǝmbǝrdin 400 yil ilgiri, Sulayman padixaⱨ tunji «muⱪǝddǝs ibadǝthana»ni ⱪurup qiⱪⱪanda u: «Huda Ɵzi rastla yǝr yüzidǝ makan ⱪilamdu? Mana, asmanlar bilǝn asmanlarning asmini seni siƣduralmaydiƣan yǝrdǝ, mǝn yasiƣan bu ɵy ⱪandaⱪmu Sening makaning bolalisun?!» dedi («1Pad.» 8:27).
Huda rastla «adǝmlǝrning ⱪolliri bilǝn yasiƣan bir ɵyni makan ⱪilamdu?» («Ros.» 7:48).
Huda Ɵzi bir qaƣda Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ: —
«Asmanlar mening tǝhtim,
zemin bolsa, ayaƣlirimƣa tǝhtipǝrdur,
Əmdi manga ⱪandaⱪ ɵy-imarǝt yasimaⱪqisilǝr?
Manga ⱪandaⱪ yǝr aramgaⱨ bolalaydu?
Bularning ⱨǝmmisini Mening ⱪolum yaratⱪan, ular xunglaxⱪila barliⱪⱪa kǝlgǝn ǝmǝsmidi?» dǝp soriƣan («Yǝx.» 66:1-2).
Bu ixlardin tehimu ilgiri Huda Israilƣa zor küqlük mɵjizilǝrni kɵrsitip Musa pǝyƣǝmbǝrning wasitisi bilǝn Misirdiki ⱪulluⱪtin ⱪutⱪuzƣanidi. U ularni qɵl-bayawandin ɵtküzüp «Sinay teƣi»ƣa yetǝklǝp, xu yǝrdǝ yǝnǝ Musaning wasitisi bilǝn ularƣa Ɵz muⱪǝddǝs ⱪanun wǝ bǝlgilimilirini tapxurƣanidi. Xu yǝrdǝ hǝlⱪ Pǝrwǝrdigarning Sinay teƣi üstidǝ güldürmamilar, qaⱪmaⱪlar, yǝr tǝwrǝxlǝr, bulutlar ⱨǝmraⱨ bolƣan dǝⱨxǝtlik ⱨuzurini kɵrgǝn. Ularning Pǝrwǝrdigarning ⱨuzuriƣa yeⱪinlixixi mǝn’i ⱪilinƣan — dǝrwǝⱪǝ ularningmu xu dǝⱨxǝtlik kɵrünüxkǝ yeⱪinlixix niyiti yoⱪ idi! Muⱪǝddǝs ⱪanundiki bibaⱨa danaliⱪ bayliⱪliri Musaƣa taƣ üstidǝ tapxurulƣandin keyin, Pǝrwǝrdigar dǝrⱨal Musaƣa wǝ pütün hǝlⱪⱪǝ ⱨǝyranuⱨǝs ⱪalidiƣan bir ixni buyruƣan. Buyruⱪⱪa ⱪariƣanda, bu ix Hudaning kɵnglidǝ muⱨim bolƣan: — «Kimning kɵngli ⱨǝdiyǝ sunuxni halisa, uningdin Manga sunulidiƣan «kɵtürmǝ ⱨǝdiyǝ»ni tapxuruwelinglar... Ular Mening ɵzliri arisida makan ⱪilixim üqün ... Manga bir muⱪǝddǝs turalƣuni yasisun...» («Mis.» 25:1-8).
Bu ix bizning qongⱪur oyliniximizƣa ǝrziydu. Sinay teƣida Ɵzini kɵrsǝtkǝndǝk, yeⱪinlaxⱪili bolmaydiƣan, ⱪorⱪunqluⱪ pak-muⱪǝddǝslik iqidǝ turƣan bir Huda ⱪandaⱪmu (wǝ nemixⱪa): «Silǝrning aranglarda (yǝni Israildǝk gunaⱨkar bir ⱪowm arisida) makanlaxmaⱪqimǝn» — dǝydu? Biraⱪ ǝⱨwal ⱨǝⱪiⱪǝtǝn xundaⱪ idi.
Ular ⱪurƣan qedirning sirtⱪi kɵrünüxidin wǝ ǝtrapidiki ⱪorusidin ⱪariƣanda xaⱨliⱪ ordiƣa ohxiƣan yǝrliri yoⱪ deyǝrlik, dǝrwǝⱪǝ intayin addiy idi. Ikki yerim metr egizliktiki ap’aⱪ libas ⱪoruni orap turatti. Qedirning üstini ɵqkǝ terisi, ɵqkǝ terisining üstigǝ dengiz yilpizi yaki delfin terisi ⱪoyux bilǝn ⱪapliƣan. Biraⱪ qedirning iqining ⱨǝmmila yeridǝ xoh rǝng, yǝni aⱪ, kɵk, sɵsün, ⱪizil wǝ altun rǝnglǝr kɵrünǝtti. Iqidiki «muⱪǝddǝs jay»da, altundin yasalƣan bir qiraⱪpay nan tizilƣan altun üstǝlni, altun huxbuydanni, kɵk, sɵsün, ⱪizil yiptin wǝ altun yip (sim)tin toⱪulƣan «iqki pǝrdǝ»nimu nurlanduratti. Pǝrdǝ üstidimu pǝrixtǝ xǝklidiki altun kǝxtǝ tikilgǝn birnǝqqǝ «kerub» bar idi. Bu «iqki pǝrdǝ»ning kǝyni «ǝng muⱪǝddǝs jay» idi. Xu yǝrgǝ kirixkǝ pǝⱪǝt «bax kaⱨin»ning ɵzi ruhsǝtlik idi, xundaⱪla pǝⱪǝt bir yilda bir ⱪetim ruhsǝt ⱪilinatti.
«Əng muⱪǝddǝs jay» iqidǝ ⱨeqⱪandaⱪ tǝbiiy yaki sün’iy yoruⱪluⱪ yoⱪ idi, ǝmǝliyǝttǝ uning ⱨajiti yoⱪ idi. Iqidǝ ⱨeqⱪandaⱪ buttǝk xǝkil, sürǝt, seyma-sizma yaki butsiman nǝrsǝ yoⱪ idi. Pǝⱪǝt bir sanduⱪ bar idi. Sanduⱪ «ǝⱨdǝ sanduⱪi» dǝp atilatti; uning iqidǝ Hudaning Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ tapxurƣan, tax tahtaylarƣa oyulƣan ǝⱨdǝ pǝrmanliri bar idi. Sanduⱪ yaƣaqtin yasilip altun bilǝn ⱨǝllǝngǝnidi. Uning üstidǝ «kafarǝt tǝhti» («rǝⱨim-xǝpⱪǝt tǝhti»), yǝni altun bir supa bar idi. «Kafarǝt tǝhti»ning ikki tǝripining ⱨǝrbiridǝ yaƣaqtin yasilip altundin ⱨǝllǝngǝn, tǝht üstigǝ ⱪaritilƣan bir «kerub» (Hudaning jazasini yürgüzgüqi küqlük pǝrixtisi)ning xǝkli bar idi. Biraⱪ «kafarǝt tǝhti»ning ɵzi box turatti. Deginimizdǝk xu yǝrgǝ ⱨeqⱪandaⱪ yoruⱪluⱪ kerǝk ǝmǝs idi, qünki Hudaning Ɵz ⱨuzurida, «kafarǝt tǝhti»ning üstidǝ parlap turidiƣan tilsimat samawi bir nur kɵrünǝtti. Yǝⱨudiylar bu nurni «xekǝynaⱨ xan-xǝrǝp» dǝp ataytti. Hǝlⱪ «muⱪǝddǝs qedir»ning sirtⱪi ⱪorusiƣa kirip ⱪurbangaⱨning yenida ɵz dua-tilawǝtlirini ⱪilalaydu. Dua-tilawǝt ⱪilixta ⱨǝrdaim Ɵzining kǝqürüm ⱪilinix, gunaⱨtin paklinix ⱨajitini yaki rǝⱨmǝt-ibadǝt ⱪilixⱪa bolƣan arzusini ipadilǝydiƣan muwapiⱪ bir ⱪurbanliⱪni kaⱨinlarning wasitisi bilǝn sunux kerǝk idi. Huda xundaⱪla muⱪǝddǝs qedir arⱪiliⱪ Ɵzigǝ yeⱪinlixixⱪa bir yol aqⱪanidi.
Əⱨwal Sulayman padixaⱨning dǝwrigiqǝ 573 yil xu peti dawamlaxⱪan (Muⱪǝddǝs Kitabning bǝzi yǝrliridǝ, hǝlⱪning Hudaning ƣǝzipi astida turƣan waⱪti jǝmi 93 yil bolup, u 573 yildin qiⱪiriwetilisǝ, 480 yil ⱪalidu). Xu qaƣda Israil qɵl-bayawandin ɵtüp sǝrsan bolƣan waⱪtiƣa heli uzun bolƣanidi, ular bǝlki Pǝlǝstindǝ muⱪim olturaⱪlaxⱪan. Əslidǝ Sulaymanning atisi Dawut pǝyƣǝmbǝr Hudaning ɵyini qedirdin muⱪimraⱪ, Yerusalemƣa ⱨeytlǝrni tǝbriklǝxkǝ qiⱪⱪan kɵp kixilǝr patⱪudǝk qongraⱪ ⱪilip yasiximiz kerǝk, degǝn oyƣa kǝlgǝnidi. U xunglaxⱪa muxundaⱪ bir ɵyni ⱪuruxⱪa tǝyyarliⱪlarni baxliƣanidi, biraⱪ Huda uningƣa: Oƣlung Sulayman bu hizmǝtni ⱪilixi kerǝk, dǝp ayan ⱪilƣanidi. Ixlar xundaⱪ boldi. Sulayman ⱪurƣan ibadǝthana bǝlkim xu dǝwrdǝ yǝr yüzidiki ǝng ⱨǝywǝtlik bina bolsa kerǝk. Bǝzilǝr ibadǝthanini kɵrüx üqünla Yerusalemƣa uzun sǝpǝr ⱪilƣan. Ⱪurux hizmiti tügigǝndǝ, Sulayman padixaⱨ ɵyni Hudaƣa rǝsmiy atap beƣixlaxⱪa hǝlⱪni yiƣⱪanda, yuⱪirida nǝⱪil kǝltürginimizdǝk: —
«Huda Ɵzi ⱨǝⱪiⱪǝtǝn yǝr yüzidǝ makan ⱪilamdu? Mana, asmanlar bilǝn asmanlarning asmini seni siƣduralmiƣan yǝrdǝ, mǝn yasiƣan bu ɵy ⱪandaⱪmu sening makaning bolalisun?!» degǝn sɵzlǝrni eytti. («Padixaⱨlar (1)» 8-bab)
Tǝwrattiki tarihiy hatirilǝr boyiqǝ, uning duasi tügǝpla, ot asmandin qüxüp ⱪurbangaⱨ üstidiki ⱪurbanliⱪlarni kɵydüriwǝtti wǝ Hudaning xan-xǝripining nuri adǝmni yǝrgǝ yiⱪitidiƣan dǝrijidǝ ɵygǝ toldi. Əslidǝ «muⱪǝddǝs qedir»da turƣan tilsimat samawi «xekǝynaⱨ xan-xǝrǝp» bolƣan nur ⱨazir Sulayman padixaⱨ ⱪurƣan ibadǝthanining «ǝng muⱪǝddǝs jay»ida parlaydiƣan boldi.
400 yildin keyin, Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr ⱪorⱪunqluⱪ bir alamǝt kɵrünüxni kɵrdi. U «xekǝynaⱨ xan-xǝrǝp»ning hǝlⱪning gunaⱨi tüpǝylidin muⱪǝddǝs ibadǝthanidin qiⱪip ximal tǝrǝpkǝ kǝtkǝnlikini kɵrdi. Bu alamǝttin uzun ɵtmǝyla Babil padxaⱨi Neboⱪadnǝsar ximaldin kelip Yerusalem xǝⱨirini, jümlidin muⱪǝddǝs ibadǝthanini pütünlǝy wǝyran ⱪildi. Huda Ɵz hǝlⱪigǝ butpǝrǝsliki, wapasizliⱪi wǝ etiⱪadsizliⱪi üqün ularƣa bolƣan ƣǝzipini kɵrsǝtmǝktǝ idi. Yuⱪirida eytⱪnimizdǝk ular 70 yil Babil imperiyǝsigǝ sürgün boldi. Andin keyin «kirix sɵz»dǝ tǝswirlǝngǝn ixlar yüz bǝrdi: Pars imperatori Ⱪorǝx imperiyǝsidiki ⱨǝrⱪandaⱪ sürgün bolƣanlarƣa ɵz wǝtinigǝ ⱪaytixⱪa ruhsǝt bǝrdi, xuningdǝk Sulayman ⱪurƣan muⱪǝddǝs ibadǝthanini ⱪayta ⱪuruxni buyrup, ɵz imperiyǝsi üqün xu yǝrdǝ dua ⱪilinsun dǝp tǝlǝp ⱪildi («Əzra», 1:1-3-ayǝtni kɵrüng).
Biz ⱨazir Ⱨagay pǝyƣǝmbǝrning ⱪayta ⱪurulƣan ibadǝthana toƣruluⱪ bexarǝtlirigǝ ɵtimiz: —
Awwal 1-bab, 8-ayǝt: —««Taƣⱪa qiⱪip, yaƣaqni elip kelinglar, ɵyni selinglar; xundaⱪ ⱪilip Mǝn uningdin hursǝn bolimǝn, xan-xǝrǝpkǝ eriximǝn» — dǝydu Pǝrwǝrdigar».
Bu addiy bir buyruⱪ, qüxinixlik bir wǝdidur. Biraⱪ Huda nemǝ yolda ibadǝthanida ɵzigǝ «xan-xǝrǝpkǝ erixidu?». Tekisttǝ hatirilǝngǝndǝk, ibadǝthanining ǝslidiki ⱨǝywisini kɵrgǝn bǝzi bowaylar ⱨazir ⱪolidiki qǝklik matiryallarƣa ⱪarap, pǝⱪǝt ixni dawamlaxturƣusi kǝlmigǝn. Ⱨazirⱪi yerim ⱪurulƣan tamlar Sulaymanning ⱪurƣini bilǝn selixturƣuqiliki yoⱪ; ularning ⱪolida Sulayman tǝyyarliƣiniqilik altun-kümüx yaki ⱨǝtta mismu naⱨayiti az idi. Xu pǝyttǝ, Ⱨagay arⱪiliⱪ uluƣ bexarǝt kǝldi: — (awwal 2-bab, 7-ayǝt): —
«Mǝn barliⱪ ǝllǝrni tǝwritimǝn; nǝtijidǝ ǝllǝrning sǝrhil ǝtiwar nǝrsiliri elip kelinidu. Mǝn muxu ɵyni xan-xǝrǝpkǝ toldurimǝn».
Andin 2-bab, 9-ayǝt: —
«Bu ɵyning keyinki xan-xǝripi ǝslidikidin zor bolidu,...
wǝ Mǝn muxu yǝrdǝ aman-hatirjǝmlik ata ⱪilimǝn».
Ⱨalbuki, bu ɵyni ⱪurup qiⱪⱪanda Hudaning «xekǝynaⱨ xan-xǝrǝp»ining ⱪaytip kelixi toƣruluⱪ ⱨeq hatirǝ yoⱪtur. Asmandin ⱨeq ot qüxmidi, ɵy aldinⱪi ⱪetim bolƣandǝk ⱨeq is-tütǝkkǝ toxmidi. Yǝⱨudiylarning keyinki tarihliridimu «xekǝynaⱨ xan-xǝrǝp»ning ⱪayta kǝlmigǝnliki oquⱪ bayan ⱪilinidu.
Uningdin keyinki 500 yil mǝzgildǝ, Israil Pars imperiyǝsigǝ beⱪinixtin Grek imperiyǝsigǝ beⱪinixⱪa ɵtüp, yǝnǝ Rim imperiyǝsigǝ beⱪinixⱪimu ɵtti. Rim imperiyǝsi Ⱨerod isimlik Edomluⱪ bir kixini Israil üstigǝ «padixaⱨ» boluxⱪa bekitti. Əmǝliyǝttǝ u padixaⱨ ǝmǝs, bǝlki Rimning bir ⱪorqiⱪi idi; biraⱪ u amalning bariqǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪini ɵzigǝ ⱪayil ⱪilmaⱪqi idi. Buning mumkinqiliki yoⱪ deyǝrlik idi, qünki birinqidin u Yǝⱨudiy ǝmǝs idi; uning üstigǝ u Edomluⱪ idi; Edomluⱪlar dǝwrdin-dǝwrgiqǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪi bilǝn düxmǝnlixip kǝlgǝn. Xundaⱪtimu u puⱪralarning ⱪollixiƣa erixix üqün Zǝrubbabǝl ⱪayta ⱪurƣan ibadǝhanini ɵzi kengǝytip ⱪayta ⱪuruxni ⱪarar ⱪildi. U xundaⱪ ⱪildi. Buningƣa 46 yil kǝtti («Yuⱨ.» 2:20ni kɵrüng). Pütün yengi ibadǝthana 300 metr uzunluⱪta tɵt qasiliⱪ bolup, iqidǝ iqki, ottura, taxⱪi üq ⱪorusi bar idi. Sirtⱪi tam 20 metr egizliktǝ bolup, uning üstidǝ munarlar bar idi. «Rabbiylar» (Yǝⱨudiy «imam»lar)ning deyixiqǝ, pütün imarǝt 210 ming kixini patⱪuzalaytti. Iqki ⱪoruda bir-birigǝ tutax bolƣan «muⱪǝddǝs jay» wǝ «ǝng muⱪǝddǝs jay» sirtⱪi ⱨoylisining temidin bǝlkim yǝnǝ 30 metr egizliktǝ turatti. Ⱨǝmmǝ jayning iqi-texining kɵp yǝrliri mǝrmǝr bilǝn ⱪaplanƣan yaki altun bilǝn ⱨǝllǝngǝnidi. Pütün ibadǝthana Yerusalemning Zion teƣi üstigǝ jaylaxⱪanidi. Xu dǝwrgiqǝ, xübⱨisizki, u yǝr yüzidǝ ⱪurulƣan binalar arisida ǝng ⱨǝywǝtlik imarǝt idi. Xunga: «Bu ɵyning keyinki xan-xǝripi ǝslidikidin zor boldi» desǝ bolamdu? Ⱪiziⱪ yeri xuki, «rabbiylar» birla awaz bilǝn bǝrgǝn jawab: «Yaⱪ!» idi. Qünki Hudaning Ɵz ⱨuzurini kɵrsǝtkǝn «xekǝynaⱨ xan-xǝrǝp»i ⱪaytmiƣanidi. Yǝnǝ 40 yildin keyin (miladiyǝdin keyinki 70-yili) bu ⱨǝywǝtlik ibadǝthanimu Rim imperiyǝsi tǝripidin wǝyran ⱪiliwetildi. Əgǝr Ⱨagay pǝyƣǝmbǝrning bexariti ⱨǝⱪiⱪiy ǝmǝlgǝ axurulƣan bolsa, Ⱨerod padixaⱨ ibadǝthanini ⱪayta ⱪurƣinidin ibadǝthana wǝyran bolƣuqǝ bolƣan muxu ariliⱪta Ⱨagayning xu bexariti ⱪandaⱪ ǝmǝlgǝ axurulƣandu? Buningƣa Injil bizgǝ eniⱪ bir jawab beridu. Hudaning «xekǝynaⱨ xan-xǝrǝp»i dǝrwǝⱪǝ muⱪǝddǝs ibadǝthaniƣa ⱪaytip kǝlgǝnidi. Biraⱪ u parⱪirap turidiƣan tilsimat samawi bir nurning xǝklidǝ ǝmǝs, bǝlki bir xǝhsning xǝklidǝ — Rǝb Əysa Mǝsiⱨning Ɵzi idi.
Əysa Mǝsiⱨ hizmitini axkara elip berixⱪa baxliƣanda, tɵwǝndiki wǝⱪǝ yüz bǝrgǝn: —
(Injil, «Yuⱨ.» 2:13-22-ayǝt)
«Yǝⱨudiylarning ɵtüp ketix ⱨeytiƣa yeⱪin ⱪalƣanda, Əysa Yerusalemƣa bardi. U ibadǝthana ⱨoylilirida kala, ⱪoy wǝ kǝptǝr-pahtǝk satⱪuqilarni ⱨǝm u yǝrdǝ olturƣan pul tegixküqilǝrni kɵrdi. U tanidin ⱪamqa yasap, ularning ⱨǝmmisini ⱪoy-kaliliri bilǝn ⱪoxup ibadǝthanidin ⱨǝydǝp qiⱪardi. Pul tegixküqilǝrning pullirini qeqip, xirǝlirini ɵrüwǝtti wǝ pahtǝk-kǝptǝr satⱪuqilarƣa:
— Bu nǝrsilǝrni bu yǝrdin elip ketix! Atamning ɵyini soda-setiⱪ ɵyi ⱪilixiwalma! — dedi.
Buni kɵrgǝn muhlisliri Zǝburda mundaⱪ pütülginini esigǝ elixti:
«Sening muⱪǝddǝs ɵyünggǝ bolƣan otluⱪ muⱨǝbbitim ɵzümni qulƣuwaldi!».
Xuning bilǝn Yǝⱨudiylar u ixlarƣa inkas bildürüp uningdin:
— Bundaⱪ ixlarni ⱪilƣanikǝnsǝn, ⱪeni, bizgǝ nemǝ mɵjizilik alamǝtni kɵrsitip berisǝn?! — dǝp soridi.
Əysa ularƣa jawab berip:— Uxbu ibadǝthanini quwuwǝtsǝnglar, Mǝn üq kün iqidǝ uni yengiwaxtin ⱪurup qiⱪimǝn, — dedi.
Xuning bilǝn bu Yǝⱨudiylar yǝnǝ Uningƣa:
— Bu ibadǝthanini yasawatⱪili ⱨazirƣiqǝ ⱪiriⱪ altǝ yil kǝtkǝn tursa, sǝn uni ⱪandaⱪsigǝ üq kündila ⱪurup qiⱪalaysǝn?! — dedi.
Ⱨalbuki, Uning «ibadǝthana» degini Uning Ɵz tenini kɵrsǝtkǝnidi. Xunga, U ɵlümdin tirilgǝndin keyin, muhlisliri Uning bu deginini esigǝ aldi wǝ xundaⱪla muⱪǝddǝs yazmilardiki bu ⱨǝⱪtiki bexarǝtkǝ ⱨǝmdǝ Əysaning eytⱪan sɵzigǝ ixǝndi».
Mǝsiⱨning hǝlⱪ aldidiki hizmitining ahirida U ohxax ixni ⱪildi: —
(biz Mattaning bu wǝⱪǝlǝr toƣruluⱪ bayanidin nǝⱪil kǝltürümiz — «Mat.» 21:12-16)
— «Əmdi Əysa ibadǝthana ⱨoyliliriƣa kirip, u yǝrdǝ elim-setim ⱪiliwatⱪanlarning ⱨǝmmisini ⱨǝydǝp qiⱪardi. Pul tegixidiƣanlarning xirǝlirini wǝ pahtǝk-kǝptǝr satⱪuqilarning orunduⱪlirini ɵrüp, ularƣa:—
Muⱪǝddǝs yazmilarda Hudaning: «Mening ɵyüm dua-tilawǝthana dǝp atilidu» degǝn sɵzi pütülgǝn; lekin silǝr uni bulangqilarning uwisiƣa aylanduruwapsilǝr! — dedi.
Ibadǝthana ⱨoylilirida bolƣanda ⱪariƣu wǝ tokurlar Uning aldiƣa kǝldi, U ularni saⱪaytti. Lekin bax kaⱨinlar bilǝn Tǝwrat ustazliri Uning yaratⱪan mɵjizilirini kɵrüp wǝ balilarning ibadǝthanida: «Dawutning Oƣliƣa ⱨosanna-tǝxǝkkürlǝr bolƣay!» («i Rǝb, ⱨazir Sǝn ⱪutⱪuziwatisǝn!») dǝp towliƣinini anglap ƣǝzǝplǝndi.
Ular Uningƣa: — Bu balilarning nemǝ dǝwatⱪanliⱪini anglawatamsǝn? — dǝp soridi.
U ularƣa: — Anglawatimǝn! Silǝr muⱪǝddǝs yazmilardin xuni oⱪup baⱪmiƣanki, «Ɵzünggǝ kiqik balilar wǝ bowaⱪlarning tilliridin mǝdⱨiyǝ sɵzlirini mukǝmmǝl ⱪilding» degǝnni oⱪup baⱪmiƣanmusilǝr? — dedi».
Muxu kündin baxlap, xan-xǝrǝplik ahirⱪi bir ⱨǝptidǝ, Mǝsiⱨ Əysa ⱨǝrküni muⱪǝddǝs ibadǝthanini igilǝp, ibadǝthanining iqini Ɵzining ajayib tǝlimliri bilǝn toxⱪuzup, kesǝl-bimarlar üqün mɵjizilǝrni yaritip turdi. Bu ixlar Injil «Mat.» 21-23-babta, «Mar.» 11-12-babta, «Luⱪa» 19-21-babta hatirilǝngǝn. Hudaning «xekǝynaⱨ xan-xǝrǝp»i ⱨǝⱪiⱪǝtǝn muⱪǝddǝs ibadǝthaniƣa ⱪaytip kǝlgǝnidi — biraⱪ ⱨakimlar wǝ kaⱨinlar uni etirap ⱪilmidi. Pǝⱪǝt rosul Matta bizgǝ uⱪturƣandǝk kiqik balilar uni tonup yǝtti. «Ibadǝthanining keyinki xan-xǝripi bǝrⱨǝⱪ ǝslidikidin zor boldi» — qünki ɵzidin (ibadǝthanidin) uluƣ bir zat, yǝni dǝl Hudaning «Kalami» xu yǝrgǝ yetip kǝlgǝnidi. Xu ⱨǝptining ahirida dǝl xu ⱨakimlar uni ⱪolƣa elip krestkǝ mihlidi, dǝl «tǝxnayimiz bar bolƣan Hudaning xekǝynaⱨ xan-xǝripi»ni qǝtkǝ ⱪaⱪti. Lekin ixlar buning bilǝn tügigini yoⱪ; qünki bu ixlarning ⱨǝmmisi Hudaning Mǝsiⱨ Əysani dunyaning barliⱪ gunaⱨlirini yuyidiƣan ⱪurbanliⱪ ⱪilixtiki mukǝmmǝl pilani wǝ mǝⱪsiti bilǝn bolƣan.
Baxⱪa bir sorunda Əysa Mǝsiⱨ mundaⱪ dedi: («Mat.» 12:5-6)
«Silǝr Tǝwrattin xuni oⱪup baⱪmiƣansilǝrki, ibadǝthanida ixlǝydiƣan kaⱨinlar xabat künliri (aram elix künliri) ixlǝp xabat tǝrtipini buzsimu, gunaⱨⱪa buyrulmaydu. Biraⱪ mǝn xuni silǝrgǝ eytip ⱪoyayki, bu yǝrdǝ ibadǝthanidinmu uluƣ birsi bar».
U dǝrwǝⱪǝ ibadǝthanidinmu uluƣ — qünki Injil bizgǝ ɵgǝtkǝndǝk —
«Ⱨǝmmidin burun «Kalam» bar idi; Kalam Huda bilǝn billǝ idi ⱨǝm Kalam Huda idi. U ⱨǝmmidin burun Huda bilǝn billǝ idi. U arⱪiliⱪ barliⱪ mǝwjudatlar yaritildi wǝ barliⱪ yaritilƣanlarning ⱨeqbiri Uningsiz yaritilƣan ǝmǝs... «Kalam» insan boldi ⱨǝm arimizda (grek tilida, qedir tikkǝndǝk) makanlaxti; wǝ biz Uning xan-xǝripigǝ ⱪariduⱪ — u xan-xǝrǝp bolsa, Atining yenidin kǝlgǝn, meⱨir-xǝpⱪǝt wǝ ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ tolƣan birdinbir yeganǝ Oƣliningkidur» («Yuⱨanna» 1-babtin).
Ɵzi Huda bolƣan «Kalam»ning yalⱪunluⱪ xan-xǝripi «qedir bolƣan» bir insan tenigǝ qɵmkidi — dǝl Huda eytⱪandǝk: «hǝlⱪ arisida makanlixixim üqün Manga bir muⱪǝddǝs makan-qedir yasalsun...». Huda insanlar bilǝn billǝ boluxni halaydu; gǝrqǝ ⱨǝmmimiz Adǝm’atimizdin baxlap gunaⱨkar bolup yaxiƣan bolsaⱪmu, bu uning ɵzgǝrmǝs mǝⱪsiti bolup kǝlgǝnidi. U ǝsli insaniyǝtni Ɵzi bilǝn bolidiƣan dostluⱪ wǝ ortaⱪlixix üqün yaratti. Mǝsiⱨning krestkǝ mihlinix ⱪurbanliⱪi arⱪiliⱪ bu dostluⱪ wǝ munasiwǝtni ǝsligǝ kǝltürgili bolidu — munasiwǝt ⱨǝtta Adǝm’atimiz tonup yǝtmigǝn uluƣ bir dǝrijidǝ bolidu. Dawut padixaⱨning oƣli Sulayman muⱪǝddǝs ibadǝthanini ⱪurƣandǝk, Dawut padixaⱨning tehimu uluƣ oƣli Mǝsiⱨ Əysa ɵlüp tirilgǝndin keyin, tehimu uluƣ muⱪǝddǝs ibadǝthanini ⱪuruxⱪa baxlidi. Biz yuⱪirida nǝⱪil kǝltürgǝndǝk: —
«Uxbu ibadǝthanini quwuwǝtsǝnglar, Mǝn üq kün iqidǝ uni yengiwaxtin ⱪurup qiⱪimǝn, — dedi.
Xuning bilǝn bu Yǝⱨudiylar yǝnǝ Uningƣa:
— Bu ibadǝthanini yasawatⱪili ⱨazirƣiqǝ ⱪiriⱪ altǝ yil bolƣan tursa, sǝn uni ⱪandaⱪsigǝ üq kündila ⱪurup qiⱪalaysǝn?! — dedi. Ⱨalbuki, Uning «ibadǝthana» degini Uning Ɵz tenini kɵrsǝtkǝnidi».
«Ibadǝthana bolƣan ɵz teni»ning ⱪuruluxi U ɵlüp üqinqi künidǝ yengi tenining tirilixi bilǝn ⱪaytidin baxlanƣan. Biraⱪ tehimu ajayib yeri xuki, Uningƣa ixǝngǝn, Hudaning Muⱪǝddǝs Roⱨini ⱪobul ⱪilƣanlarning ⱨǝrbiri Muⱪǝddǝs Roⱨning wasitisi bilǝn xu tǝngǝ tǝwǝ, yǝr yüzidǝ turƣan bir ǝzasi ⱪilinidu.
«Xunga xuningdin baxlap silǝr musapirlar, yaⱪa yurttikilǝr ǝmǝs, bǝlki muⱪǝddǝs bǝndilǝrgǝ wǝtǝndax bolisilǝr, Hudaning ɵyidikiliridin bolisilǝr; silǝr rosullar wǝ pǝyƣǝmbǝrlǝr bolƣan ulning üstigǝ ⱪurulmaⱪtisilǝr; binaning «burjǝk texi» bolsa Əysa Mǝsiⱨ Ɵzidur; Uningda pütkül bina puhta jipsilaxturulup, Rǝbdǝ muⱪǝddǝs bir ibadǝthana boluxⱪa ɵsüp barmaⱪta. Silǝrmu ⱪoxulup Uningda Hudaning bir turalƣusi boluxⱪa Roⱨta birlǝxtürülüp ⱪurulmaⱪtisilǝr»
(Injil, «Əf.» 2-babtin).
Mana Hudaning ǝbǝdil’ǝbǝd ɵzgǝrmǝs mǝⱪsiti — bir muⱪǝddǝs ibadǝthana — rǝht, hix, tax, ⱨǝtta mǝrmǝr yaki altundin yasalƣan ǝmǝs, bǝlki Ɵzini sɵygǝn «ⱨayat taxlar» bolƣan kixilǝrdin yasalƣan bir ibadǝthanida makanlixixtin ibarǝttur. U Roⱨi arⱪiliⱪ ularning roⱨ-ⱪǝlbidǝ turidu, ular dǝl Uning haliƣan «ⱨayat ibadǝthana»sidur.
Injil, «1Pet.» 2:5: —«Silǝr ɵzünglarmu tirik taxlar süpitidǝ bir roⱨiy ibadǝthana ⱪilinixⱪa, Hudani hursǝn ⱪilidiƣan roⱨiy ⱪurbanliⱪlarni sunidiƣan muⱪǝddǝs kaⱨin ⱪataridikilǝr boluxⱪa ⱪuruluwatisilǝr».
Mana bu Hudaning ǝzǝldin bar bolƣan mǝⱪsiti. Ⱨagay pǝyƣǝmbǝr bexarǝt bǝrgǝn ibadǝthana xu mǝⱪsǝtning ǝmǝlgǝ axuruluxining aldinⱪi tǝyyarliⱪi, xundaⱪla nǝzirimizni Hudaning nixanliri üstigǝ mǝrkǝzlǝxtürüximiz üqün birhil «bexarǝtlik sürǝt»tur. Bu mǝⱪsǝtni alƣa sürüx üqün Ⱨagay wǝ Hudaning sɵzigǝ itaǝt ⱪilƣan xu dǝwrdikilǝrgǝ minnǝtdarmiz.
2-bab, 7-ayǝttiki «Mǝn barliⱪ ǝllǝrni tǝwritimǝn; nǝtijidǝ ǝllǝrning sǝrhil ǝtiwar nǝrsiliri elip kelinidu. Mǝn muxu ɵyni xan-xǝrǝpkǝ toldurimǝn» degǝn sɵzlǝrning toluⱪ mǝnisi wǝ xǝrǝpliki pǝⱪǝt Mǝsiⱨ Əysa dunyaƣa ⱪaytip kǝlgǝndǝ kɵrülidu.
«Hudaning awazi» wǝ «pǝyƣǝmbǝrning sɵzliri» üstidǝ (1:12)
Ⱨagay kitabida ɵzining hǝlⱪlǝrgǝ bexarǝt bǝrgǝnliki tǝswirlinidiƣan tɵwǝndikidǝk muⱨim bir mǝzmunni bayan ⱪilidu. Hǝlⱪ awwal Hudaning awaziƣa, andin uning sɵzlirigǝ ⱪulaⱪ salidu (wǝ itaǝt ⱪilidu): —
«Xuning bilǝn Xealtiǝlning oƣli Zǝrubbabǝl, Yǝⱨozadakning oƣli bax kaⱨin Yǝxua wǝ hǝlⱪning ⱪaldisining ⱨǝmmisi Pǝrwǝrdigar Hudasining awaziƣa, xuningdǝk Pǝrwǝrdigar Hudasining Ⱨagay pǝyƣǝmbǝrni ǝwǝtixi bilǝn, uning sɵzlirigǝ ⱪulaⱪ saldi; hǝlⱪ Pǝrwǝrdigar aldida ⱪorⱪti».
Birinqisidǝ kɵrsitilgini «Pǝrwǝrdigar Hudasining awazi», ikkinqisidǝ kɵrsitilgini «Ⱨagay pǝyƣǝmbǝrning sɵzliri» idi. Bu ayǝt bizgǝ ⱨǝⱪiⱪǝt bilǝn hataliⱪni pǝrⱪ etixkǝ yardǝm beridiƣan bir aqⱪuqni tǝminligǝn ohxaydu. Mǝlum bir pǝyƣǝmbǝr yaki Hudaning hǝwirini toƣra yǝtküzidiƣan ⱨǝⱪiⱪiy tǝlim bǝrgüqi Hudaning sɵzini ⱪilƣanda, uni angliƣuqi kixilǝrning roⱨ-ⱪǝlbidimu ɵz ⱨǝⱪiⱪitini tǝstiⱪlawatⱪan «Hudaning awazi» anglinip turidu. Bu awazni ⱪulaⱪ bilǝn angliƣili bolmaydu, u bǝlki ⱨǝⱪiⱪǝtni bildüridiƣan, tonutup yǝtküzidiƣan birhil jimjit iqki awazdin ibarǝt. Awaz adǝmning wijdanidǝk sɵzlǝydu; biz wijdanning ɵzini «Hudaning awazi» desǝkmu bolidu. Xunga birsi tǝlim bǝrgǝndǝ yaki bexarǝt bǝrgǝndǝ uning degǝnlirini tǝstiⱪlaydiƣan Hudaning iqimizdǝ sɵz ⱪilidiƣan awazinimu izdǝp angliximiz kerǝk. Bu tǝstiⱪlax bolmisa, xu kixining sɵzliri ⱨǝrⱪanqǝ ⱨǝywǝtlik yaki pasaⱨǝtlik bolsimu, sɵzligüqining elip kǝlgini Hudaning sɵzi bolmaydu. Ⱨǝrbir tǝlim bǝrgüqi bǝzi ǝⱨwal astida Hudaning sɵzlirini ɵz sɵz-pikriliri bilǝn arilaxturup eytidu, ǝlwǝttǝ; ⱪandaⱪla bolmisun biz Hudaning Ɵzidin nemǝ kǝlgǝnlikini tǝstiⱪlixini kütüximizƣa toƣra kelidu; qünki Hudaning sɵz-kalami Ɵzigǝ naⱨayiti ⱪimmǝtliktur. Bu nuⱪta tɵwǝndiki ayǝtlǝrdǝ ispatlinidu: —
(1:13-14)
«Andin Pǝrwǝrdigarning ǝlqisi Ⱨagay Pǝrwǝrdigarning hǝwirini hǝlⱪⱪǝ yǝtküzüp:—
«Mǝn silǝr bilǝn billidurmǝn» — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — dedi.
Wǝ Pǝrwǝrdigar Xealtiǝlning oƣli, Yǝⱨudaning waliyisi Zǝrubbabǝlning roⱨini, xundaⱪla Yǝⱨozadakning oƣli, bax kaⱨin Yǝxuaning roⱨini ⱨǝm hǝlⱪning barliⱪ ⱪaldisining roⱨini ⱪozƣidi; ular samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar Hudasining ɵyigǝ kelip ixlidi».
Hǝlⱪ Hudaning Ⱨagayning sɵzlirini tǝstiⱪlawatⱪanliⱪini ɵz roⱨliriƣa salƣanliⱪini bilip yǝtti, xunga tapxurulƣan wǝzipini ada ⱪilixⱪa ⱪozƣaldi. Ⱨagay ular ⱪiyinqiliⱪⱪa uqriƣinining sǝwǝbini silǝrning ixǝnqsizlikinglar, Hudaning hizmitini birinqi orunƣa ⱪoymiƣininglardin, dǝp bayan ⱪilƣanidi. Bu hǝlⱪⱪǝ nisbǝtǝn, birinqidin, ⱪiyinqiliⱪning xu sǝwǝbtin bolƣanliⱪi («tasadipiyliⱪtin» ǝmǝs) toƣruluⱪ ular kɵrǝlǝydiƣan ⱨeqⱪandaⱪ ispat yoⱪ idi; ikkinqidin, ɵzlirining ɵy selix ixlirini wǝ deⱨⱪanqiliⱪ ixlirini taxlap ⱪoyup, ibadǝthana ⱪuruluxini baxlisa, ǝⱨwallirining yahxilinidiƣanliⱪi yaki yahxilanmaydiƣanliⱪi toƣruluⱪ ular kɵrǝlǝydiƣan ⱨeq ispat yoⱪ idi. Əmǝliyǝttǝ bolsa, üq ayƣiqǝ ⱨeqⱪandaⱪ ispat bolmaytti. Biraⱪ ular Hudaning awazini kɵnglidǝ angliƣan; bu ular üqün kupayǝ idi. Huda ǝmdi ularning iman-ixǝnqini kɵrüp, uni tǝstiⱪlap, hursǝn boldi.
Hǝlⱪning iman-ixǝnqining sinilixi
Ⱨagayning 29-Awƣustta bǝrgǝn birinqi bexaritidin keyin, hǝlⱪ ⱪuruluxni baxliƣuqǝ 23 kün ɵtüp kǝtti. Bu keqiktürüx bǝlkim mewǝ ⱨosulining ⱪalduⱪini elix üqün bolƣan bolsa kerǝk. Əmdiliktǝ u yahxi ⱨosul bǝrmigǝn, bǝlki ⱨosuli yoⱪ deyǝrlik bolƣan boluxi mumkin (2:16-17-ayǝtlǝr). Ular ixlǝxkǝ kirixkǝn bir aydin keyin, yǝni «kǝpǝ tikix» ⱨeytining ahirⱪi künidǝ, Ⱨagayƣa ularni riƣbǝtlǝndürüxkǝ yǝnǝ bir sɵz qüxti. Bu bexarǝt munu dadil gǝpni iqigǝ aldi: —
««Kümüx Meningki, altun Meningki» — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar».
Andin tǝhminǝn ikki aydin keyin, 18-Dekabr Ⱨagay yǝnǝ bir sɵzni ularƣa eytti. Biz bu yǝrdǝ toluⱪ nǝⱪil kǝltürimiz: — (2:10-19din)
«Darius padixaⱨning ikkinqi yili, toⱪⱪuzinqi ayning yigirmǝ tɵtinqi küni, Pǝrwǝrdigarning sɵzi Ⱨagay pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ kelip mundaⱪ deyildi: —
«Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: —Kaⱨinlarƣa sɵz ⱪilip ulardin Tǝwrat-ⱪanuni toƣruluⱪ: —
Birsi tonining etikidǝ «Hudaƣa atalƣan gɵx»ni kɵtürüp ketiwatⱪinida, uning etiki nanƣa, umaqⱪa, xarabⱪa, zǝytun mayƣa yaki ⱨǝrⱪandaⱪ ax-ozuⱪⱪa mundaⱪla tegip kǝtsǝ, undaⱪta u nǝrsilǝr «Hudaƣa atalƣan» bolamdu?» — dǝp soriƣin».
Kaⱨinlar jawabǝn: «Yaⱪ» — dedi.
Wǝ Ⱨagay: «Birsi jǝsǝtkǝ tegip «napak» bolƣan bolsa, u bu ax-ozuⱪning ⱪaysibirigǝ tǝgsǝ, undaⱪta ax-ozuⱪ napak bolamdu?» — dǝp soridi.
Kaⱨinlar jawabǝn: «U napak bolidu» — dedi.
Andin Ⱨagay jawabǝn mundaⱪ dedi: —«Pǝrwǝrdigar: «Əmdi bu hǝlⱪ, bu «yat ǝl» Mening aldimdimu xundaⱪtur, ularning ⱪollirida ixlǝngǝnlirining ⱨǝmmisimu xundaⱪtur, xuningdǝk ularning xu yǝrdǝ Manga ⱨǝrbir sunƣanlirimu napaktur» — dǝydu» (2:10-14).
Izaⱨatlirimizda biz Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn ⱪanun boyiqǝ, kixilǝrni «pak» yaki «napak» ⱪilidiƣan bǝzi ixlar üstidǝ tohtalduⱪ. Əmdi pǝyƣǝmbǝr muxu yǝrdǝ bu toƣruluⱪ nemǝ tǝlim beriwatidu? Nemǝ ix arⱪiliⱪ hǝlⱪ «napak» boldi?
Deginimizdǝk hǝlⱪ ixⱪa kirixkǝnidi. Huda buningdin hursǝn bolup: «Mening Roⱨim aranglarda bolup kǝldi» — dedi. Biraⱪ bǝzi kixilǝrning kallisida: «Muⱪǝddǝs ibadǝthanini ⱪursaⱪ, «Hudaƣa yardǝm ⱪilƣan bolimiz», «Hudaƣa iltipat ⱪilƣan bolimiz»» degǝndǝk eƣir bir hata uⱪum bar idi. Ibadǝthana pak-muⱪǝddǝs bir bina ǝmǝsmu? Uni ⱪurup qiⱪix naⱨayiti «sawabliⱪ ix» ǝmǝsmu, ularni Huda aldida «sawab»ⱪa erixtüridiƣan, bizni «pak-muⱪǝddǝs ⱪilidiƣan» («Hudaƣa ataydiƣan») ix ǝmǝsmu?
Pǝyƣǝmbǝrning tǝlimi adǝmni bulƣaydiƣan bu hataliⱪni ulardin haliy ⱪilix üqündur. Ixning meƣiz-maⱨiyiti dǝl bu kixilǝrning oyining ǝksiqǝ idi. Ibadǝthanining pak-muⱪǝddǝsliki uni ⱪurƣuqilarƣa ularning ibadǝthaniƣa «tegix»i arⱪiliⱪ ɵtkǝn ǝmǝs. Pak-muⱪǝddǝslik «yuⱪturulidiƣan» bir nǝrsǝ ǝmǝs. Biraⱪ napakliⱪ wǝ buzuⱪluⱪ ǝksiqǝ dǝl xundaⱪ. Ular 70 yil sürgün boldi. Ular ɵzlirini sürgün ⱪildurƣan tǝkǝbburluⱪ wǝ ixǝnqsizlik gunaⱨidin paklanduruldimu, uningdin haliy boldimu? Dǝrwǝⱪǝ ular on bǝx yildin keyin «ⱪayta ⱪurulux» ixini baxliƣan. Bu yahxi ix, ǝlwǝttǝ. Biraⱪ ular nemixⱪa on bǝx yil ixǝnqsizlik iqidǝ turidu? Ular bu ixǝnmǝslikning eƣirliⱪini tonup yǝtkǝnmu? Ular Hudaning bu ixta ularni kǝqürüm ⱪilip, tegixlik bolƣan tehimu eƣir jazani qüxürmǝy, ularƣa rǝⱨim-xǝpⱪitini kɵrsitidiƣanliⱪini bilip yǝtkǝnmu? U yǝnǝ ularning ibadǝthaniƣa tǝyyarliƣan yaƣaqni ɵz ɵylirini bezǝxkǝ ixlǝtkǝnlikini tilƣa almiƣan. «Iltipat ⱪilƣuqi» ular ǝmǝs, bǝlki Hudadur. Ular uning aldida ⱨǝtta bir «yat ǝl»dǝk idi. Ular ɵz Hudasi aldida ⱨǝⱪiⱪiy napak ǝⱨwalini tonup yǝtmisǝ, undaⱪta ular dǝl ⱪuruwatⱪan muⱪǝddǝs ɵy, xu yǝrdǝ ⱪilmaⱪqi bolƣan ⱪurbanliⱪlar, xuningdǝk altǝ ⱨǝptǝ ilgiri yǝrgǝ qaqⱪan uruⱪmu ixǝnqsizliki, tǝkǝbburluⱪi arⱪiliⱪ bulƣanƣan bolidu. «Ɵz gunaⱨlirini yoxurƣan kixi ronaⱪ tapmas; biraⱪ ularni tonup iⱪrar ⱪilip, ulardin waz kǝqkǝn kixi rǝⱨim-xǝpⱪǝtkǝ erixǝr» («Pǝnd.» 28:13).
Huda ularƣa yengi bir baxlinix pursitini bǝrmǝkqi wǝ buningƣa ispat tǝminlimǝkqi. Ularƣa bu ix üstidǝ qongⱪur oylinix dǝwǝt ⱪilindi: —
(2:15-17)
«— Əmdi ⱨazir kɵngül ⱪoyup oylininglar — bügündin baxlap, muxu waⱪittin tartip kɵrünglar — taki Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisidiki tax üstigǝ yǝnǝ bir tal tax ⱪoyulƣuqǝ, xuningdin ilgiriki künlǝrdǝ, birsi «yigirmǝ kürǝ»lik bir dɵwǝ axliⱪni alƣili kǝlgǝndǝ, mana pǝⱪǝt on kürila qiⱪti; birsi xarab küpidin ǝllik komzǝk alƣili kǝlsǝ, mana pǝⱪǝt yigirmǝ komzǝk qiⱪti. Mǝn ⱪolliringlar bilǝn ixligǝn barliⱪ ixliringlarda silǝrni judun, ⱨal wǝ mɵldür apǝtliri bilǝn urup kǝldim; biraⱪ silǝr yenimƣa ⱪaytmidinglar».
Hǝlⱪ bu künni esidǝ tutuxi kerǝk wǝ xu kündin baxlap Hudaning ularning ziraǝtliri üstigǝ qüxüridiƣan bǝrikitini bayⱪixi kerǝk. 9-ayning 24-küni (18-dekabr)giqǝ ularning ixlirida roxǝn ɵzgirix bolmidi. Ularning tǝǝlluⱪatlirida, ⱪilƣan ixlirida ⱨeq bǝrikǝt bolmidi. Ⱨalbuki, hǝlⱪ ibadǝthanini ⱪuruxtin ⱪol üzmǝy, sadiⱪliⱪ bilǝn ixliwǝrdi. Ⱨazir Huda ularƣa «yengi baxlinix» beridu; biraⱪ bilip yetixi kerǝkki, bǝrikǝt ularning «sawabliⱪ ixlar»i arⱪiliⱪ ǝmǝs, bǝlki Uning meⱨri-xǝpⱪiti bilǝn bolƣanidi.
Xunga Hudaning sɵzi dawamlixidu: —
(2:18-19)
«Əmdi ɵtünimǝnki, kɵngül ⱪoyup oylininglar — bu kün, yǝni toⱪⱪuzinqi ayning yigirmǝ tɵtinqi künidin baxlap, muxu waⱪittin tartip, — yǝni Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisining ⱪayta ⱪuruluxini baxliƣan künidin keyinki ixlarƣa kɵngül ⱪoyup oylininglar; danlar ambarƣa yiƣildimu? Üzüm talliri, ǝnjür, anar ⱨǝm zǝytun dǝrǝhliri ⱨeq mewǝ bǝrmidi. Biraⱪ Mǝn bu kündin baxlap silǝrni bǝrikǝtlǝymǝn».
Ularning (Sentǝbr wǝ Ɵktǝbrdiki) mewǝ ⱨosuli yoⱪⱪa qiⱪⱪan bolsimu, ular altǝ ⱨǝptǝ ilgiriki qaqⱪan uruⱪlardin mol ⱨosul qiⱪidu; bu bolsa kɵp bǝrikǝtning baxlinixi bolidu.
Bu bexarǝttin uzun ɵtmǝy, intayin ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ix yüz bǝrdi. Wǝⱪǝ «Əzra», 4-6-babta hatirilǝngǝn, bolupmu 6-bab, 8-12-ayǝtni kɵrüng. Əslidǝ 15 yil ilgiri, Israilning ǝtrapidiki nurƣun hǝlⱪlǝr ularning Hudaning ɵyini ⱪaytidin ⱪuruxiƣa ⱪarxi qiⱪip, Pars imperatori Atarksǝrksisⱪa tɵⱨmǝt ⱪilidiƣan bir xikayǝt hetini yolliƣanidi. Atarksǝrksis muxu hǝtkǝ ixinip, hizmǝtni tohtitix kerǝk degǝn bir yarliⱪni qüxürgǝnidi. Əmdi ⱨazir ixni ⱪaytidin baxliƣandin keyin, dǝl muxu ǝtraptiki ǝl-yurtlar yǝnǝ: «Yǝⱨudiylar pǝrmanliriƣa boysunmay, bu ibadǝthanini ⱪayta ⱪurmaⱪta, ularni jazalaxliri kerǝk» degǝndǝk ǝrz-xikayǝtlǝrni yezip yengi imperator Dariusⱪa yollidi. Han bolsa bu ǝrz-xikayǝtlǝrni yüzǝki bir tǝrǝp ⱪilmidi, bǝlki ibadǝthaniƣa dair barliⱪ mǝmuriy hatirinamilǝrni tǝpsiliy tǝkxürüxni buyrudi. Ordidin birnǝqqǝ yüz kilometr yiraⱪliⱪta bolƣan bir jaydin, imperator Ⱪorǝxning ǝsli yarliⱪining bir kɵqürmisi tepildi. Bu yarliⱪta dǝrwǝⱪǝ ibadǝthanini ⱪayta ⱪurux zɵrür deyilgǝnidi. U «Mediyaliⱪlar wǝ Parsliⱪlarning bǝlgilimisi» bolup, ⱪaidǝ-yosun boyiqǝ uni ⱨeq ɵzgǝrtkili bolmaytti. Xunga Darius dǝrⱨal bu hizmǝtkǝ ⱪarxi qiⱪⱪanlarƣa:
«Silǝr u yǝrdin neri ketinglar! Hudaning ɵyining ⱪuruluxi bilǝn karinglar bolmisun! Yǝⱨudiylarning bax waliysi bilǝn Yǝⱨudiylarning aⱪsaⱪallirining Hudaning bu ɵyini ǝslidiki orniƣa selixiƣa yol ⱪoyunglar.... Padixaⱨliⱪ hǝzinisigǝ tapxurulƣan baj kirimidin silǝr keqiktürmǝy xu adǝmlǝrgǝ toluⱪ hirajǝt ajritip beringlar, ⱪurulux ⱨeq tohtap ⱪalmisun... Hudaƣa kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ sunuxⱪa, mǝyli torpaⱪ bolsun, ⱪoqⱪar yaki ⱪozilar bolsimu, xular berilsun... Kaⱨinlarning bǝlgiligini boyiqǝ buƣday, tuz, xarab yaki zǝytun maylar bolsun xularning birimu kǝm ⱪilinmay, ⱨǝr küni tǝmin etip turulsun!» («Əzra» 6:1-12, ⱪisⱪartip elindi) degǝn bir yarliⱪni qüxürdi! Ⱨagayƣa ikki ay ilgiriki qüxkǝn yuⱪiriⱪi bexarǝt buning bilǝn toluⱪ dǝlillǝndi: ««Kümüx Meningki, altun Meningki» — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar».
Hǝlⱪ riƣbǝtlǝndürülüp, roⱨiy mǝdǝtkǝ erixip, hizmǝt dawamlaxturldi; tɵt yerim yildin keyin, yǝni Darius imperatorning altinqi yilida ibadǝthana püttürüldi («Əzra, 6-babni kɵrüng).
Ahirida Zǝrubbabǝlgǝ berilgǝn sɵz toƣruluⱪ
(2:20-21)
«Pǝrwǝrdigarning sɵzi xu ayning yigirmǝ tɵtinqi küni Ⱨagayƣa ikkinqi ⱪetim kelip mundaⱪ deyildi: —
— Yǝⱨudaƣa waliy bolƣan Zǝrubbabǝlgǝ sɵz ⱪilip mundaⱪ degin: —
— «Mǝn asmanlarni, zeminni tǝwritixkǝ tǝmxiliwatimǝn».
Bu yǝrdǝ wǝ 6-ayǝttǝ deyilgǝn «tǝwritix» ahirⱪi zamandiki wǝⱪǝlǝrni kɵrsitidu. Tǝwrat, «Yǝxaya» 13-babta ohxax ixlar tǝswirlinidu. Xu künidǝ barliⱪ nǝrsǝ-xǝy’ilǝr tǝwritilidu, tǝwrinip yoⱪilidu; pǝⱪǝt Hudaning tǝwrǝtkili bolmaydiƣan tǝwrǝnmǝs padixaⱨliⱪiƣa tǝwǝ bolƣan ix-xǝy’ilǝrla tǝwrǝnmǝy, ⱪalidu («Ibr.» 12:25-28).
(2:22)
«Padixaⱨliⱪlarning tǝhtini ɵrüwetimǝn, ǝllǝrning padixaⱨliⱪlirining küqini yoⱪitimǝn; jǝng ⱨarwiliri ⱨǝm uning üstidǝ olturƣanlarni ɵrüwetimǝn; atlar wǝ atliⱪ ǝskǝrlǝr, ularning ⱨǝrbiri ɵz ⱪerindixining ⱪiliqi bilǝn mollaⱪ atⱪuzulidu».
Muxu yǝrdǝ biz kɵp padixaⱨliⱪlarni bayⱪaymiz, lekin olturidiƣan birla tǝht bar. Ixinimizki, bu «tǝht» dǝjjalningki, u kɵp padixaⱨliⱪlarni baxⱪuridu, ahir berip Mǝsiⱨning ⱪaytip kelixi bilǝn wǝyran bolidu.
(2:23)
«Xu künidǝ — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar —
Mǝn seni, yǝni Xealtiǝlning oƣli Zǝrubbabǝlni alimǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar — andin seni huddi mɵⱨürlük ɵzükümdǝk ⱪilimǝn; qünki Mǝn seni talliwaldim, — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar».
«Xu künidǝ» — bu ahirⱪi zamanda; bexarǝt Zǝrubbabǝlning tirilixini kɵrsitidu. Padixaⱨ ɵzining mɵⱨürlük ɵzükidin ayrilsa bolmiƣindǝk, Zǝrubbabǝl Hudaƣa intayin yeⱪin bolidu, xuningdǝk Huda Ɵz padixaⱨliⱪida uni alaⱨidǝ ixlitidu.
Əysa Mǝsiⱨ Dawutning ǝwladi bolƣan Zǝrubbabǝlning ǝwladidur. Zǝrubbabǝl kɵp jǝⱨǝtlǝrdǝ bizgǝ Mǝsiⱨ Əysaning birhil siymasini mujǝssǝmlǝxturidu; u Hudaning yeⱪini bolup, Uning hǝlⱪigǝ bax bolup, Hudaning muⱪǝddǝs ibadǝthanisining ul salƣuqisi ⱨǝm püttürgüqisidur. Ⱨazir ⱨǝmmimiz Zǝrubbabǝl ⱪurƣan ibadǝthanining bir ⱪismi ǝmǝs, bǝlki Rǝb Əysa Mǝsiⱨ ⱪuruwatⱪan, ǝng uluƣ ibadǝthanining bir ⱪismi bolux pursitigǝ muyǝssǝr bolduⱪ! Ⱪiyamǝt künidǝ ⱪǝdirlik oⱪurmǝnlirimizning ⱨǝrbiri bu ǝbǝdiy ibadǝthanida tepilsun!
Amin!