Tǝwrat 3-ⱪisim
«Lawiylar»
(«Kaⱨin-lawiylarning dǝsturi»)
Kirix sɵz
Hudaning Yǝⱨudiy hǝlⱪini Misirdin qiⱪirip, Sinay teƣida ularƣa Ɵz ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi ayan ⱪilinƣan ⱪanun-bǝlgilimilǝrni tapxurƣandin keyinki Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ tapiliƣan tunji ǝmri xuki, «Israillarƣa buyruƣinki, ularning arisida turuxum üqün manga bir turalƣu yasisun» («Mis.» 25:1-8). Uning arzu-tǝxnasi Ɵz hǝlⱪigǝ yeⱪinlixixtin ibarǝt idi. Ⱨalbuki, pak-muⱪǝddǝs bir Huda ⱪandaⱪmu gunaⱨkar hǝlⱪ arisida tursun? «Kaⱨin-lawiylarning dǝsturi» degǝn mǝzkur kitab bu soalƣa ⱪismǝn jawablarni tǝminlǝydu — gunaⱨsiz bir ⱨayat ⱪurbanliⱪ ⱪilinip, andin insanlar Hudaƣa yeⱪinlaxsa bolidu. Demǝk, gunaⱨsiz bir ⱨaywanning ⱪeni tɵkülüp, ⱪurbanliⱪ ⱪilinixi bilǝn Hudaning muⱪǝddǝs qedirida uningƣa yeⱪin berixni arzu ⱪilƣuqilarning gunaⱨliri yepilƣan («kafarǝt ⱪilinƣan») ⱨesablinatti. Bu gunaⱨsiz ⱨayat buⱪa, ⱪoy, ɵqkǝ yaki ⱨǝtta kǝptǝrning ⱨayati bolatti. Injilda bu soalƣa toluⱪ jawab berilidu: — Huda insaniyǝtning barliⱪ gunaⱨliri üqün «ahirⱪi ⱪurbanliⱪ»ni tǝminligǝnidi; Mǝsiⱨ Əysaning, yǝni birdinbir mukǝmmǝl gunaⱨsiz adǝmning ɵlümi arⱪiliⱪ ⱨǝrⱪandaⱪ ixǝngüqi Hudaning ⱨuzuriƣa biwasitǝ kirip, uningƣa yeⱪinlixalaydu.
Demǝk, «kaⱨin-lawiylarning dǝsturi» degǝn kitab ⱪurbanliⱪ ⱪilixning tǝpsiliy ⱪollanmisidur; uningda yǝnǝ Hudaning Ɵz hǝlⱪidin tǝlǝp ⱪilidiƣan «rǝsimiy pakliⱪ» (murasimlarƣa ⱪatnixixtiki xǝrtlǝr) wǝ ⱨǝⱪiⱪiy, roⱨ-kɵngüldiki pak-muⱪǝddǝslik toƣruluⱪ tǝpsilatlar bayan ⱪilinidu. Bu kɵrsǝtmilǝr awwal kaⱨin-lawiylarƣa tapxurulƣan (xunga mǝzkur kitabni «Kaⱨin-lawiylarning dǝsturi» dǝp atiduⱪ). Kaⱨin-lawiylar bu kɵrsǝtmilǝrni puⱪralarƣa ɵgitixkǝ mǝs’ul idi.
Gǝrqǝ pütün dunyadiki musulman hǝlⱪlǝr ⱨǝr yili «ⱪurban ⱨeyt»ta «ⱪurbanliⱪ» ⱪilsimu, ǝmǝliyǝttǝ ular «bu ⱪurbanliⱪ ⱪilixning gunaⱨlarni yepix üqünliki»din ibarǝt ǝslidiki uⱪumdin naⱨayiti yiraⱪlap kǝtti. Adǝttǝ ⱨeyttiki bu «ⱪurbanliⱪ» pütünlǝy ɵyidikilǝr wǝ dostlar tǝripidin yǝwetilidu; bǝzidǝ uningdin bir ⱪismi kǝmbǝƣǝllǝrgǝ berilidu. Əmma Tǝwratta ɵgitilixiqǝ «ⱪurbanliⱪ» ⱨǝmmidin awwal Hudaning Ɵzi üqündur. Tǝwratta, ǝgǝr ⱪurbanliⱪ ⱪilƣuqi kixining ⱪurbanliⱪi «inaⱪliⱪ ⱪurbanliⱪi» yaki «tǝxǝkkür ⱪurbanliⱪi» bolsa, undaⱪta uning ⱪurbanliⱪtin bir ⱪismini yeyix imtiyazi bolidu; biraⱪ u hildiki ⱪurbanliⱪ bolmisa, u uningdin azraⱪmu yeyixkǝ bolmaydu. Bǝzidǝ ⱪurbanliⱪni ɵtküzüwalƣuqi kaⱨin, xundaⱪla uning ailisidikilǝr uningdin yeyixkǝ bolatti, ǝmma ⱨǝrhil ⱪurbanliⱪning kɵp ⱪismi, bǝzidǝ uning ⱨǝmmisi Hudaƣa atap kɵydürülǝtti.
Mǝzkur kitabta jǝmiy bǝx hil ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪ tǝswirlinidu; xundaⱪla kaⱨinlarning kaⱨinliⱪ hizmǝt-wǝzipilirigǝ kirixixtiki «sǝkkiz künlük tǝyyarliⱪ»ning tǝpsilatliri kɵrsitilidu wǝ yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, Hudaning «rǝsimiy pakliⱪ» ⱨǝm «roⱨ-kɵngüldiki pakliⱪ» toƣruluⱪ tǝpsiliy tǝlǝpliri kɵrsitilidu. Uningda yǝnǝ Israil üqün bekitkǝn yǝttǝ qong ⱨeyt-bayramning tǝpsilatliri, hǝlⱪⱪǝ itaǝtmǝnlikning bǝht ata ⱪilidiƣanliⱪi ⱨǝmdǝ itaǝtsizlikning bǝhtsizlik elip kelidiƣanliⱪi toƣruluⱪ bayan ⱪilinƣan bexarǝtlǝrmu kɵrsitilidu.
«Muⱪǝddǝs» wǝ «pak»liⱪ toƣruluⱪ
Oⱪurmǝnlǝr üqün izaⱨat: — Tǝwrat-injilda, «muⱪǝddǝs» degǝn sɵz «mutlǝⱪ pak», «Hudaƣa atalƣan» «Hudaƣa alaⱨidǝ has», «Huda alaⱨidǝ ixlitidiƣan» (mǝyli adǝmlǝr yaki nǝrsilǝr bolsun) degǝn mǝnini bildüridu (uyƣur hǝlⱪi arisidiki «uluƣ» degǝn mǝnidǝ ǝmǝs).
Hudaning ibadǝt qediridiki hizmitini yürgüzüx üqün kaⱨinlar rǝsimiy «muⱪǝddǝs» boluxi kerǝk; Lawiylar bolsa ularƣa ⱨǝmdǝmdǝ bolux üqün rǝsimiy «pak» boluxi kerǝk idi. Əmma Hudaning hǝlⱪining ⱨǝmmisi roⱨ-kɵngül jǝⱨǝttǝ ⱨǝrdaim muⱪǝddǝs turuxi kerǝk: «Mǝn Hudayinglar Pǝrwǝrdigar muⱪǝddǝs bolƣaqⱪa, silǝrmu muⱪǝddǝs boluxunglar kerǝk» (19:2).
«Tǝbirlǝr»diki «ɵzünglarni pak ⱪilinglar» wǝ «ɵzünglarni pak-muⱪǝddǝs ⱪilinglar» degǝnnimu kɵrüng.
Muxu yǝrdǝ eytip ɵtüximiz kerǝkki, Tǝwrat dǝwridǝ «tǝndiki napakliⱪ» kixilǝrning Hudaƣa dua ⱪilixiƣa ⱨeqⱪandaⱪ tolsalƣu ǝmǝs idi.
Mǝzmun: —
(a) |
Bǝx hil ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪ (1-7-bablar) |
(ǝ) |
Kaⱨinlarning wǝzipisigǝ kirixixi (8-10-bablar) |
(b) |
«Pak» wǝ «napak» ⱨaywanlar (11-bab) |
(p) |
«Rǝsimiy pakliⱪ» toƣruluⱪ bǝlgilimilǝr (12-15-bablar) |
(t) |
«Kafarǝt küni» (16-bab) |
(j) |
Ⱪurbanliⱪ ⱪilix toƣruluⱪ baxⱪa bǝlgilimilǝr (17-bab) |
(q) |
Hurapiyliⱪlar wǝ ⱨǝrhil yirginqlik ixlar (18-20-bablar) |
(h) |
Kaⱨinlarni baxⱪuridiƣan bǝlgilimilǝr (21-22-bablar) |
(d) |
Pǝrwǝrdigar bekitkǝn yǝttǝ ⱨeyt-bayram (23-bab) |
(r) |
Qiraƣdan üqün zǝytun meyini tǝyyarlax wǝ baxⱪa ixlar (24-bab) |
(z) |
«Xabat yili» wǝ «azad yili» (25-bab) |
(ȥ) |
Bǝrikǝt wǝ lǝnǝtlǝr (26-bab) |
(s) |
Ⱪǝsǝmlǝr (27-bab) |
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
«Əbǝdiy» wǝ «mǝnggü» toƣruluⱪ
«Əbǝdiy» wǝ «mǝnggü» ibraniy tilida «ǝl-olam» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. Tǝwratta «ǝl-olam» degǝn sɵz kɵp ⱪisim yǝrlǝrdǝ «ǝbǝdiy» yaki «mǝnggü» dǝp tǝrjimǝ ⱪilinidu. Ⱨalbuki, bu sɵzning toluⱪ mǝnisi: — «insanlarƣa ⱨazir namǝlum bolƣan, bilgili bolmaydiƣan kǝlgüsidiki bir mǝnzilgiqǝ» degǝndǝk bolidu. Undaⱪ waⱪit intayin uzun boluxi kerǝk, ǝlwǝttǝ. Ⱨalbuki, ǝgǝr bundaⱪ «mǝnzil»ning qekini bekitixkǝ ⱪǝt’iy mumkin bolmisa yaki aldi-kǝynidiki sɵzlǝrdin ⱨeqⱪandaⱪ baxⱪa mǝnǝ qiⱪmisa, undaⱪta «mǝnggü» yaki «ǝbǝdiy» «qeki yoⱪ» degǝn mǝnidǝ qüxǝnsǝk toƣra bolidu. Bularƣa misal: —
(«Yar.» 3:22) «Pǝrwǝrdigar Huda sɵz ⱪilip: Mana, adǝm yahxi bilǝn yamanni bilidiƣan, Bizlǝrdin biridǝk bolup ⱪaldi. Əmdi ⱪolini uzitip ⱨayatliⱪ dǝrihidin elip yǝp, ǝbǝdgiqǝ ⱨayat ⱪalmisun üqün uni tosuximiz kerǝk, dedi».
(«Mis.» 15:3) «Huda Musaƣa yǝnǝ: — Israillarƣa: —
«Ata-bowiliringlarning Hudasi, Ibraⱨimning Hudasi, Isⱨaⱪning Hudasi wǝ Yaⱪupning Hudasi bolƣan «Yaⱨwǝⱨ» meni ⱪexinglarƣa ǝwǝtti; U: Yaⱨwǝⱨ degǝn bu nam ǝbǝdgiqǝ Mening namim bolidu, dǝwrdin-dǝwrgiqǝ Mǝn xu nam bilǝn ǝskǝ elinimǝn, dǝydu» — degin».
Ⱨalbuki, Muⱪǝddǝs Kitabta, «ǝl-owlam» degǝn sɵz ixilitilgǝn ayǝtlǝr toƣruluⱪ keyin Huda tǝripidin bir wǝⱨiy qüxüp, uningda mǝnzil-qǝk ayan ⱪilinƣan bolsa, undaⱪta «ǝl-owlam» degǝn bu sɵzni: «xu mǝnzilgiqila bolƣan» degǝn mǝnidǝ qüxinix kerǝk. Tɵwǝndǝ buningƣa misal: —
(«Mis.» 29:28) «Xunga, buningdin keyin... Israillar inaⱪliⱪ ⱪurbanliⱪini bǝrgǝndǝ, u ikki hil gɵx Ⱨarun wǝ uning oƣullirining nesiwisi bolidu. Bu mǝnggülük («ǝl-owlam») bir bǝlgilimǝ bolidu»
(«Qɵl.» 25:13) ««U uningƣa wǝ uning ǝwladliriƣa tǝwǝ bolidiƣan mǝnggülük («ǝl-owlam») kaⱨinliⱪ ǝⱨdisi bolidu, qünki u ɵz Hudasini dǝp wapasizliⱪⱪa ⱨǝsǝt ⱪilip, Israillar üqün kafarǝt kǝltürdi» — dǝp jakarliƣan»
(«Ⱪan.» 23:6) «Silǝr ⱨǝmmǝ künliringlarda ularning (Ⱪanaanliⱪlarning) aman-esǝnliki bilǝn awatliⱪini ⱨǝrgiz («ǝl-owlam») istimǝnglar».
(«Top.» 1:4) «Bir dǝwr ɵtidu, yǝnǝ bir dǝwr kelidu;
Biraⱪ yǝr-zemin mǝnggügǝ («ǝl-owlam») dawam ⱪilidu».
Bu tɵt ayǝttǝ birhil «mǝnzil, nuⱪta» bar. Ⱨarunƣa tapxurulƣan kaⱨinliⱪ toƣirisida Injildin bizgǝ mǝlumki, xu kaⱨinliⱪ ǝslidǝ Mǝsiⱨ dunyaƣa kelip ɵlüp tirilgüqǝ bekitilgǝnidi; Mǝsiⱨ ⱨǝⱪiⱪǝtǝn «Mǝlkizǝdǝkning kaⱨinliⱪ tüzümi tǝrtipidǝ mǝnggü kaⱨindur» («Zǝb.» 110:4, «Ibr.» 7:11-28).
Ⱪanaanliⱪlarƣa bolsa, ularning üstigǝ bekitilgǝn lǝnǝt («Ⱪan.» 23:6) elip taxlanƣan, qünki Rǝb Əysa Mǝsiⱨ barliⱪ insanlar üqün ularƣa tegixlik bolƣan lǝnǝtni ɵz üstigǝ alƣan («Gal.» 3:13, «Mat.» 5:28).
Yǝr-zemin bolsa, u Huda bekitkǝn waⱪitⱪiqǝ turidu («Top.» 1:4). Insanlar uni wǝyran ⱪilalmaydu, lekin Huda mǝlum bir küni xundaⱪ ⱪilidu; U uni yoⱪitip orniƣa yengi asman yengi zemin yaritidu («2Pet.» 3:10-13).
Bǝx hil ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪlar wǝ ularning ǝⱨmiyiti (1-7-bab)
Ⱨǝmmidin awwal xuningƣa diⱪⱪǝt ⱪilayli: — «ⱪurban» yaki «ⱪurbanliⱪ» ǝslidǝ ibraniy tilidiki «ⱪorban» degǝn sɵzdin kǝlgǝn. «Ⱪorban»ning yiltizi «ⱪaraw» bolup, xu sɵzning mǝnisi «yeⱪin kelix»tur. Demǝk, «ⱪurbanliⱪ»ning tüp mǝnisi wǝ tüp mǝⱪsiti «Hudaƣa yeⱪinlixix», «Huda bilǝn alaⱪidǝ bolux»tin ibarǝttur.
Ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪ bǝx hil bolidu: —
(a) kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ (1-bab)
(ǝ) axliⱪ ⱨǝdiyǝ (2-bab)
(b) inaⱪliⱪ ⱪurbanliⱪi (3-bab)
(p) gunaⱨ ⱪurbanliⱪi (4:1-5:13)
(t) itaǝtsizlik ⱪurbanliⱪi (5:14-6:7)
1:1-7:6-ayǝtlǝrdǝ ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪ tüzümi ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪ sunƣuqi kixilǝrning nuⱪtisidin bayan ⱪilinidu.
6:8-7:38-ayǝtlǝrdǝ ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪ tüzümi kaⱨin nuⱪtisidin bayan ⱪilinidu.
Rosul Pawlusning «Kol.» 2:16-17 wǝ Injildiki baxⱪa yǝrlǝrdǝ uqraydiƣan tǝlimi boyiqǝ, muⱪǝddǝs ⱪanunning barliⱪ rǝsmiy tǝpsilatliri bolsa, «Mǝsiⱨning jismidin qüxkǝn kɵlǝnggǝ»dur, ular kǝlgüsi zaman (Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ dunyaƣa kelidiƣan zaman)diki realliⱪni kɵrsitidu. Xunga biz bu bǝx hil ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪni «Mǝsiⱨning kɵlǝnggisi»ning muⱨim bir ⱪismi, yǝni «mǝsⱨning ⱪurbanliⱪining kɵlǝnggisi» dǝp ⱪaraymiz. Bu ⱪarax «Zǝb.» 40:6-8dǝ tǝstiⱪlinidu ⱨǝm xundaⱪla xuningƣa ispat berix üqün, «Ibr.» 10:5din bu ayǝtlǝrni nǝⱪil kǝltürimiz: —
«Nǝ ⱪurbanliⱪ (inaⱪliⱪ ⱪurbanliⱪi),
Nǝ ax ⱨǝdiyǝlǝr Sening tǝlǝp-arzuyung ǝmǝs,
Biraⱪ Sǝn manga oquⱪ ⱪulaⱪlarni (yaki «tǝn») tǝyyarlap bǝrding;
Nǝ kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ, nǝ gunaⱨ ⱪurbanliⱪini tǝlǝp ⱪilmiding;
Xunga jawab bǝrdimki — «Mana mǝn kǝldim!» — dedim.
Yɵgimǝ ⱪanun dǝsturungda mǝn toƣruluⱪ pütülgǝn: —
«Hudayim, Sening kɵnglüngdiki bolsa, ɵzümning hursǝnlikimdur;
Sening Tǝwrat-ⱪanuning ⱪǝlbimdǝ pütüklüktur».
Bu bexarǝttǝ Mǝsiⱨ Ɵzi Dawutning aƣzi arⱪiliⱪ Ɵzining dunyaƣa kelixi toƣruluⱪ eytidu (Dawut Mǝsiⱨtin 1000 yil ilgiri yaxiƣan, ǝlwǝttǝ). Bexarǝttǝ xu eniⱪki, bu tɵt hil ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪ Hudaning tǝlǝp-arzusini ⱪanaǝtlǝndürǝlmǝydu; biraⱪ Huda Mǝsiⱨkǝ beridiƣan teni, xundaⱪla xu tǝndǝ ɵtǝydiƣan hizmiti bolsa Hudaning tǝlǝp-arzusini toluⱪ ⱪanaǝtlǝndüridu.
Sǝⱨipǝ qǝklimisi bolƣaqⱪa, muxu yǝrdǝ xu uluƣ ixlar toƣruluⱪ tǝpsiliy tohtiyalmaymiz. Biz pǝⱪǝt ⱨǝrhil ⱪurbanliⱪlardin bayⱪiƣinimizni eytip berimiz; bu oylirimiz oⱪurmǝnlǝr üqün ɵzlirining dawamliⱪ tǝkxürüp-izdinixlirigǝ azraⱪ yardǝmdǝ bolar dǝp ümid ⱪilimiz.
(a) Kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ
Birsi Hudaƣa pǝⱪǝtla Uning maⱨiyitining güzǝlliki wǝ jula-xǝripi üqün ibadǝt ⱪilmaⱪqi bolsa, kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ sunatti. Xu ⱪurbanliⱪ ⱨeqⱪandaⱪ tǝlǝp, mǝlum bir bǝht-bǝrikǝt üqün tǝxǝkkür eytix yaki mǝlum gunaⱨ tilǝxkǝ baƣlanƣan ǝmǝs; kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ bolsa pütünlǝy pǝⱪǝt Hudaƣila sunulidu wǝ Uning üqün bolidu.
Mǝsiⱨning ɵlümi kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪⱪa munasiwǝtlik bexarǝtning ǝmǝlgǝ axurulƣanliⱪidur («Zǝb.» 40:8, «Ibr.» 9:14); U Ɵzini tolimu bejirim ⱪurbanliⱪ süpitidǝ Hudaƣa atiƣan bolƣaqⱪa, Hudaning barliⱪ arzu-tǝxnalirini toluⱪ ⱪanaǝtlǝndürgǝn bolidu.
(ǝ) Axliⱪ ⱨǝdiyǝ
Keyinki muⱪǝddǝs ayǝtlǝrdin kɵrimizki, «axliⱪ ⱨǝdiyǝ» ⱨeqⱪaqan ayrim sunulmaydu; u daim kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪⱪa ⱪoxup sunulatti (mǝsilǝn, «Qɵl.» 28-29-bablarni kɵrüng). Xundaⱪla, ⱨǝrbir axliⱪ ⱨǝdiyǝ bolsa zǝytun meyi bilǝn etilǝtti, yaki zǝytun meyiƣa qilinatti yaki zǝytun meyi sürülǝtti (ibraniy tilida «mǝsiⱨ ⱪilinƣan»). Uning üstigǝ daim mǝstiki ⱪoyulatti.
Iixinimizki, «axliⱪ ⱨǝdiyǝ» (bolupmu Hudaning nuⱪtisidin) Mǝsiⱨning ⱨayatini kɵrsitidu; «kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ» bolsa uning ɵlümini bildüridu. Xu sǝwǝbtin axliⱪ ⱨǝdiyǝ daim kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ bilǝn billǝ sunulidu. Qünki Mǝsiⱨning ɵlümining ǝⱨmiyiti dǝl xuki, axu ɵlümigiqǝ u pütünlǝy daƣsiz, gunaⱨsiz bir ⱨayatni ɵtküzgǝn; bu ix Huda tǝripidin tǝstiⱪlanƣan wǝ muⱪǝddǝs yazmilarda tolimu ispatlanƣandur.
Muⱪǝddǝs yazmilarda may (zǝytun meyi) daim Hudaning Ɵz Roⱨini, xundaⱪla Uningdin kǝlgǝn xad-huramliⱪ ⱨǝm saƣlamliⱪni bildüridu («Zǝb.» 45:7, 104:15). Mǝsiⱨ Roⱨtin tuƣulƣan («zǝytun meyi bilǝn etilgǝn»dǝk — «Luⱪa» 1:35), Roⱨ bilǝn mǝsiⱨ ⱪilinƣan («Luⱪa» 3:22, 4:18, «Ros.» 10:38), Roⱨ bilǝn toldurulƣan («Luⱪa» 4:1). Uning yǝr yüzidiki barliⱪ künliridǝ ⱨǝm Uning ɵlümidimu ⱨǝⱪiⱪiy insan süpitidǝ Hudaning Roⱨiƣa pütünlǝy tayanƣan («Ibr.» 9:14).
Axliⱪ ⱨǝdiyǝ «esil un»din boluxi kerǝk idi. «Esil» degǝn sɵz ibraniy tilida «pütünlǝy ezilgǝn» «yumxaⱪ tartilƣan» degǝnni bildüridu. Demǝk, unning ⱨǝmmisi bir hil idi; bir-birigǝ ohximaydiƣan yeri yoⱪ idi. Mana bu Mǝsiⱨning iqki harakteri wǝ mijǝzidur. Uning ⱨeqⱪandaⱪ bir hil bolmiƣan yeri yoⱪtur — ⱨǝmmisi ohxax. ⱨayatidiki ⱨǝmmǝ ix Hudaƣa ⱨǝm insanƣa baƣlanƣan mukǝmmǝl muⱪǝddǝs muⱨǝbbǝtkǝ uyƣun kelidu.
(b) Inaⱪliⱪ ⱪurbanliⱪi
Inaⱪliⱪ ⱪurbanliⱪi ismi-jismiƣa layiⱪ Huda bilǝn baƣlanƣan alaⱪini tǝbriklǝx üqün sunulatti. Bǝzidǝ alaⱨidǝ bir bǝht-bǝrikǝt üqün sunulidu, bǝzidǝ mǝlum bir dua-tilǝkkǝ baƣlanƣan ⱪǝsǝm bilǝn sunulidu. Xuning bilǝn uni sunƣuqi kaⱨin ⱨǝm elip kǝlgüqi kixi ikkisi uningdin yǝp bǝⱨrimǝn boluxi muwapiⱪ idi.
Ixinimizki, «inaⱪliⱪ ⱪurbanliⱪi» Mǝsiⱨning insanlarning Huda bilǝn inaⱪ alaⱪǝ ornitixini bildüridu. Etiⱪad ⱪilƣuqilar Huda bilǝn ornitilƣan xu yengi inaⱪ alaⱪidin bǝⱨrimǝn bolidu, xundaⱪla Hudaning barliⱪ muⱪǝddǝs bǝndiliri bilǝnmu yengi inaⱪ alaⱪidǝ yaxiyalaydu (mǝsilǝn, «Əf.» 2:14-15ni kɵrüng).
(p) Gunaⱨ ⱪurbanliⱪi
Gunaⱨ ⱪurbanliⱪining ǝⱨmiyiti eniⱪ kɵrünüp turidu; u adǝmning gunaⱨliri üqün «kafarǝt» (ibraniy tilida «kofar», ǝrǝb tilida «kafarǝt») kǝltürǝtti, yǝni ularni Huda aldida yepip ⱪoyatti. «Kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ» kǝltürmǝkqi bolƣan ⱨǝrbir kixi awwal gunaⱨ ⱪurbanliⱪini kǝltürüxi kerǝk idi.
«Kaⱨin-lawiylarning dǝsturi» 4-5-bablarni ǝstayidilliⱪ bilǝn oⱪusaⱪ, «gunaⱨ ⱪurbanliⱪi» pǝⱪǝt bilmigǝn ⱨalda yaki mǝⱪsǝtsiz türdǝ sadir ⱪilƣan gunaⱨlar üqün ⱪilinatti. Bu ixning ɵzi biz insanlarning hǝtǝrlik ǝⱨwalini wǝ gunaⱨining ⱪanqilik eƣir ⱨalƣa kelip ⱪalƣanliⱪini ayan ⱪilidu — Ⱨǝmmigǝ Ⱪadirƣa gunaⱨ ⱪiliximiz, xundaⱪla ⱪilƣan gunaⱨimizni bilmǝy ⱪeliximiz mumkindur! Ⱨalbuki, gunaⱨ ⱪurbanliⱪi muⱪǝddǝs ⱪanun astida ɵlüm jazasini elip kelidiƣan gunaⱨlarni yapalmaytti. Bundaⱪ gunaⱨlarƣa kǝqürüm tepix üqün gunaⱨ sadir ⱪilƣan kixi pǝⱪǝt Hudadin biwasitǝ tiliyǝlǝytti. Lekin gǝrqǝ Hudaning kǝqürümigǝ erixsimu, xu kǝqürüm uni ⱪanunning jazasi, yǝni jismaniy ɵlümdin ⱪutuldurmaytti.
Biz Mǝsiⱨning «gunaⱨ ⱪurbanliⱪi»ni ǝmǝlgǝ axurƣanliⱪi toƣruluⱪ tɵwǝndǝ, «itaǝtsizlik ⱪurbanliⱪi» degǝn temida tohtilimiz.
(t) Itaǝtsizlik ⱪurbanliⱪi
Itaǝtsizlik ⱪurbanliⱪi bilǝn gunaⱨ ⱪurbanliⱪining otturisidiki pǝrⱪ xuningda kɵrüniduki, ɵtküzgǝn gunaⱨi sǝwǝbidin kelip qiⱪⱪan ziyanni ⱨesablaxⱪa bolidiƣan bolsa, undaⱪta itaǝtsizlikini tilǝx ⱪurbanliⱪi kerǝk bolatti. Bu ziyanni Huda tartⱪan boluxi mumkin (mǝsilǝn, birsi iqkǝn ⱪǝsǝmni ada ⱪilmiƣan yaki mǝlum bir ⱪurbanliⱪni natoƣra yosunda ɵtküzgǝn bolsa) yaki insan tartⱪan boluxi mumkin (mǝsilǝn, birsi baxⱪa birsining nǝrsisini oƣriliƣan yaki ɵzigǝ amanǝt ⱪilinƣan mǝlum bir nǝrsini yittirip ⱪoyƣan bolsa). Ⱨalbuki, itaǝtsizlik ⱪurbanliⱪi uni sunƣuqi kixini xu ziyanni ⱪayturup berixning yaki ixni ǝsligǝ kǝltürüx pǝrzidin halas ⱪilmaydu. Ⱨǝrhil ǝⱨwalning tǝpsilatliri 5:14-6:17dǝ tǝminlinidu.
Əstayidil oⱪurmǝnlǝr bǝlkim oƣriliⱪ toƣrisida mǝzkur kitabtiki bǝlgilimilǝr bilǝn «Mis.» 22:1-6diki bǝlgilimilǝrdǝ tǝswirlǝngǝn jazalarda pǝrⱪlǝrning barliⱪini bayⱪixi mumkin. Mǝzkur kitabtiki bǝlgilimilǝrdǝ kɵzdǝ tutulƣini gunaⱨ sadir ⱪilƣan kixi ɵzlükidin gunaⱨini iⱪrar ⱪilƣan ǝⱨwaldur. «Misirdin qiⱪix»tiki bǝlgilimilǝrdǝ, kɵzdǝ tutulƣini oƣri baxⱪilar tǝripidin tutulƣanliⱪi bolidu. Xunga «Misirdin qiⱪix»ta bekitilgǝn jazalar eƣirraⱪ bolƣanliⱪi tolimu muwapiⱪ.
Əmdi Mǝsiⱨning ⱪurbanliⱪ ɵlümining ⱪaysi tǝrǝpliri bu ikki (gunaⱨ wǝ itaǝtsizlik tiligüqi) ⱪurbanliⱪta ǝks ǝttürülidu?
Gunaⱨ ⱪurbanliⱪida, «gunaⱨ»ning adǝmning wujudida yoxurunƣan harakteri wǝ maⱨiyiti, xundaⱪla yoxurun ⱪilƣuqi bir küq-amil bolƣanliⱪi ayan ⱪilinidu. Xunga gunaⱨ ⱪurbanliⱪida, Mǝsiⱨning ɵlümining «gunaⱨning küqi»ni bir tǝrǝp ⱪilƣanliⱪi kɵrsitilidu, dǝp ⱪaraymiz. Mǝsiⱨning ɵlümi (Injildiki hux hǝwǝrni ⱪobul ⱪilsaⱪ) adǝmni gunaⱨning iqki küq-ⱪudritidin azad ⱪilidu («Rimliⱪlarƣa» 6-bab wǝ xuningƣa baƣliⱪ izaⱨatlirimizni kɵrüng). «Itaǝtsizlik ⱪurbanliⱪi» bolsa uning ɵlümi «gunaⱨlar»ni, yǝni biz sadir ⱪilƣan ǝmǝliy gunaⱨlirimizni bir-birlǝp bir tǝrǝp ⱪilƣanliⱪini kɵrsitidu. «Gunaⱨ» (birhil küq-ⱪudrǝt) bilǝn «gunaⱨlar» otturisidiki bundaⱪ pǝrⱪ rosul Pawlusning «Rimliⱪlarƣa»diki nijat toƣrisidiki xǝrⱨliridǝ ayan bolidu — 1:1-5:11dǝ «gunaⱨlardin halas bolux», 5:12-8-babta «gunaⱨtin azad bolux» dǝp bayan ⱪilinidu).
Ahirida eniⱪ ⱪilip eytsaⱪ, «itaǝtsizlik ⱪurbanliⱪi» bizgǝ xuni eniⱪ kɵrsitiduki, Huda aldida «towa ⱪilix» pǝⱪǝt Hudaƣa gunaⱨlirimizni iⱪrar ⱪilix bolupla ⱪalmay, bǝlki baxⱪilarƣa yǝtküzgǝn ziyanning ornini tolduruximizni ɵz iqigǝ alidu. Bu ⱨǝrbir wijdan igisigǝ eniⱪ boluxi kerǝk. Oƣriliƣan nǝrsilǝrni muwapiⱪ ⱪoxumqǝ tɵlǝmlǝr bilǝn igisigǝ yanduruximiz kerǝk, yalƣan gǝplǝrni (bolupmu tɵⱨmǝt ⱪilƣanda) tüzitiximiz kerǝk, ⱨǝrbir ⱪǝrzni igilirigǝ ⱪayturux kerǝk; yǝtküzgǝn ziyanni ⱨesablaxⱪa mumkin bolmisa, ziyan tartⱪanlardin ǝpu sorax lazim. Dǝrwǝⱪǝ, bundaⱪ ixlarni ada ⱪilix ⱪisⱪa waⱪit iqidila boluxi mumkin ǝmǝs, ǝmma ⱨalⱪiliⱪ mǝsilǝ ⱪǝlbimizdǝ xundaⱪ niyǝt-iradǝ barmu-yoⱪ? Demisǝkmu, barliⱪ ⱪǝlblǝrni tǝkxürgüqi Huda undaⱪ ⱪararlarning ⱪǝlbimizdǝ bar-yoⱪluⱪini eniⱪ kɵridu; bar bolsa, undaⱪta gunaⱨlirimizni iⱪrar ⱪilƣan xu dǝⱪiⱪidin baxlap uning toluⱪ kǝqürümi berilidu («1Yuⱨ.» 1:8).
Ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪlarning ikkigǝ bɵlünüxi
Xundaⱪ ⱪaraymizki, ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪlar ikki bɵlǝkgǝ bɵlünidu. Birinqisi awwalⱪi üq ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪ, ikkinqisi, ahirⱪi ikki ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪ, ularning bǝzi pǝrⱪliri tɵwǝndikidǝk: —
(a) birinqi bɵlǝktiki üq ⱪurbanliⱪ «Hudaƣa huxbuy kǝltüridu», ikkinqi bɵlǝktiki ikki ⱪurbanliⱪning undaⱪ mǝzmuni yoⱪ.
(ǝ) birinqi bɵlǝktikisi ihtiyarǝn bolidu, ikkinqi bɵlǝktikisi mǝjburiy bolup, qoⱪum kǝltürülüx kerǝk.
(b) birinqi bɵlǝktikisi mǝzkur kitabta Hudaning birinqi eytⱪan sɵzi bilǝn tǝswirlinidu, ikkinqi bɵlǝktikisi Uning ikkinqi sɵzi bilǝn tǝswirlinidu.
(p) birinqi bɵlǝktikisi Huda bilǝn bolƣan alaⱪǝ-inaⱪliⱪni tǝkitlǝydu, tǝbriklǝydu wǝ dawamlaxturidu; ikkinqi bɵlǝktikisi xu alaⱪǝ üzülgǝn ⱨalǝttǝ uni ǝsligǝ kǝltürüx üqün, Hudaning kǝqürümigǝ erixix üqün sunuluxi kerǝk bolidu.
Gunaⱨ ⱪurbanliⱪi wǝ itaǝtsizlik ⱪurbanliⱪlirining birⱪanqǝ xǝrt-qǝkliri: —
(a) xu ⱪurbanliⱪlar pǝⱪǝt iman-ixǝnqtǝ bolƣanlar üqün inawǝtlik idi
(ǝ) xu ikki hil ⱪurbanliⱪ pǝⱪǝt birⱪanqǝ hil gunaⱨlarni bir tǝrǝp ⱪilatti. Ⱪǝstǝn ⱪilƣan gunaⱨlarƣa nisbǝtǝn wǝ ɵlüm jazasi kǝltüridiƣan gunaⱨlarƣa nisbǝtǝn karƣa kǝlmǝytti.
(b) ⱪurbanliⱪlardin bolidiƣan nǝtijilǝr wǝ imtiyazlar pǝⱪǝt Huda ǝⱨdilǝxkǝn hǝlⱪ Israillarƣila tegǝtti
(p) kafarǝt künidiki ⱪurbanliⱪlardin baxⱪa, adǝmlǝr ⱨǝrbir gunaⱨi üqün ayrim bir ⱪurbanliⱪ elip kelixi kerǝk idi.
(t) mǝzkur ⱪurbanliⱪlarning nǝtijiliri (Tǝwrattiki pǝyƣǝmbǝrlǝrning yazmiliri wǝ Injilƣa asasǝn) ǝmǝliyǝttǝ ⱪurbanliⱪlarning ɵzliridin, ⱪanliridin yaki xu murasimlarning ɵzidin bolmaydu, bǝlki ular arⱪiliⱪ bexarǝt ⱪilinƣan Mǝsiⱨning ɵlümidin bolidu. Xuning bilǝn Tǝwrat dǝwridikilǝr (Hudaning sɵzigǝ ⱨǝⱪiⱪiy iman-ixǝnqtǝ bolsa) ɵz gunaⱨlirini yepix üqün («kafarǝt» kǝltürüx üqün) elip kǝlkǝn ⱨaywan ⱪurbanliⱪlirini Huda ⱪobul ⱪilip ularni kǝqürdi. Qünki Huda xu sunƣan kixilǝrning etiⱪadi bilǝn elip kǝlgǝn ⱨaywan ⱪurbanliⱪlirini Ɵzi aldin orunlaxturƣan Mǝsiⱨning ɵlümining ⱪimmitigǝ ohxax ⱨesablaytti.
Deyixning ⱨajiti yoⱪki, mǝzkur ikki hil ⱪurbanliⱪta bexarǝt ⱪilinƣan Mǝsiⱨning ⱪurbanliⱪi bolƣan ɵlümidǝ biz yuⱪirida eytⱪan qǝklǝr yoⱪ — u ⱨǝr dǝwrning ⱨǝrbir waⱪtida yaxawatⱪan ⱨǝr yǝrdiki adǝmlǝrning ⱨǝrbir gunaⱨi üqün pǝⱪǝt kafarǝt (yepix)nila ǝmǝs, bǝlki mǝnggülük kǝqürüm kǝltüridu ⱨǝmdǝ ixǝngüqi adǝmni xu gunaⱨning küqidin azad ⱪilidu. Bu «kafarǝt»tin ming ⱨǝssǝ qong bir ixtur.
Nemixⱪa ⱨaywanlarni «pak» wǝ «napak» dǝp bekitkǝn?
Ⱨǝmmidin awwal bizgǝ kɵp uqraydiƣan uⱪuxmasliⱪni ⱨǝl ⱪilmaⱪqimiz. Kɵp adǝmlǝr: «Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn ⱪanunda pǝⱪǝt ikki hil, yǝni «ⱨaram» wǝ «ⱨalal» ⱨaywanlar bar», dǝp oylaydu. Əmma Tǝwratta ⱨaywanlar toƣrisida ikki hil pǝrⱪ bar: — «pak» ⱨǝm «napak» (ⱨaywanlar) wǝ «yegili bolidiƣan» (ⱨalal) ⱨǝm «yegili bolmaydiƣan» (ⱨaram) ⱨaywanlar.
«Pak» ⱨaywanlarni yegili bolupla ⱪalmay, bǝlki ular ⱪurbanliⱪ ⱪilinip, Huda tǝripidin ⱪobul ⱪilinixⱪa muwapiⱪ bolidu. Mǝsilǝn «Yar.» 7:2ni kɵrüng. Nuⱨ pǝyƣǝmbǝrgǝ qong topandin ilgiri pǝⱪǝt mewǝ-kɵktatlarnila yeyixkǝ ruhsǝt idi; lekin xu qaƣdimu u ⱪaysi ⱨaywanning pak, ⱪaysilirining napakliⱪini bilǝtti («Yar.» 7:2) — qünki pak ⱨaywanlarnila ⱪurbanliⱪ ⱪilixⱪa bolatti (8:20ni kɵrüng. Topandin keyin uningƣa barliⱪ ⱨaywanlarni yeyixkǝ ruhsǝt berilgǝn (9:3)).
Israilƣa mǝsilǝn jǝrǝn yeyixkǝ ruhsǝt idi («Ⱪan.» 14:5). Lekin uni ⱪurbanliⱪ ⱨaywan süpitidǝ sunuxⱪa bolmaytti.
Bu bǝlgilimilǝrning birinqi mǝⱪsiti bolsa, Israilni ǝtrapidiki butpǝrǝs ǝllǝrdin ayriydiƣan birhil «ara tam» yaki «ⱪaxa» ⱪilix idi, dǝp ixinimiz («Misirdin qiⱪix»tiki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ «Ⱪanaaniylarni yoⱪitix» (mǝsilǝn, «Mis.» 23:23-24) degǝn tema toƣrisidiki bayanimizni kɵrüng). Ⱨǝmmimizgǝ tolimu ayanki, birsi bilǝn ⱨǝmdastihan bolalmisa, undaⱪta uning bilǝn dost bolux mumkin bolmaydu.
Bu bǝlgilimilǝrdǝ salamǝtlik tǝrǝplirimu boluxi mumkin — mǝsilǝn, qoxⱪilar wǝ sǝdǝplǝr muⱨitni bulƣaydiƣan nǝrsilǝrni yeyix bilǝn uni ɵz tenigǝ singdürüwalidu; Ottura Xǝrⱪtǝ ularning gɵxliri tez qirip ketixi mumkin. Ⱨalbuki, muxu tǝrǝplǝr Hudaning bǝlgilimilǝrdiki alaⱨidǝ mǝⱪsiti bolmisa kerǝk, dǝp oylaymiz.
Xundaⱪtimu, biz Hudaning ⱪǝdimki hǝlⱪi üqün nemilǝrni yeyixkǝ bolidiƣan, nemilǝrni yeyixkǝ bolmaydiƣanliⱪi toƣrisidiki bǝlgilimilirining ⱨeq bolmiƣanda yǝnǝ bir mǝⱪsiti bar idi, dǝp ⱪaraymiz, yǝni bexarǝt bolux. Yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, bu tǝpsiliy bǝlgilimilǝrni ««Mǝsiⱨning jismidin qüxkǝn kɵlǝnggǝ», ular kǝlgüsi zaman ( Mǝsiⱨning jismidin qüxkǝn kɵlǝnggǝ», ular kǝlgüsi zaman (Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ dunyaƣa kelidiƣan zaman)diki realliⱪni kɵrsitidiƣan bexarǝtlǝr» dǝpmu ⱪaraymiz.
Muxu hil bexarǝtlǝr bu «yegili bolidiƣan» wǝ «yegili bolmaydiƣan» nǝrsilǝrning bu tizimlikliridǝ ⱪandaⱪmu kɵrünidu?
Muxu yǝrdǝ ⱨǝrbir nǝrsǝ toƣruluⱪ tohtalmaymiz. Birinqidin, ulardin bǝzilirining ibraniyqǝ isimlirini ⱪandaⱪ tǝrjimǝ ⱪilsaⱪ toƣra bolidiƣanliⱪi bügün bizgǝ namǝlum. Ⱨalbuki, ulardin bǝzilirini tallap misal ⱪilip elip, Mǝsiⱨdǝ bolƣan ⱨayatimiz üqün ⱪandaⱪ danaliⱪ yaki kɵrsǝtmilǝrning barliⱪi toƣruluⱪ pikir berǝlǝymiz: —
(a) «pak» yaki yegili bolidiƣan ⱨaywanlar bolsa ozuⱪni kɵxigüqilǝr, yumxaⱪ qaynap yǝydiƣanlar wǝ aqimaⱪ tuyaⱪliⱪ ⱨaywanlardur. Bu alamǝtlǝr Hudaƣa ⱨayati pak bir adǝmni bildürǝmdu? Ular roⱨiy ozuⱪ bolƣan Hudaning sɵzini obdan «qaynaydiƣan»lar, yǝni Uning sɵzini qongⱪur oylinip ɵzigǝ singdüridiƣanlar wǝ ix-ǝmǝlliridǝ «ayrix» yaki «bɵlünüx»ning izliri barlardur — ular Hudani narazi ⱪilidiƣan barliⱪ ⱨǝrⱪandaⱪ ixlardin ɵzlirini ayriydu.
(ǝ) «napak» yaki yegili bolmaydiƣan ⱨaywanlar bolsa bǝzidǝ baxⱪilarni owlaydiƣan yaki olja ⱪilidiƣan ⱨaywanlar. Hudaning hǝlⱪining ⱨayatida undaⱪ ixlar (baxⱪa adǝmlǝrni ɵz oljisi ⱪilix) bolmaydu.
(b) hameleonni yeyixkǝ bolmaydu (11:10). Bundaⱪ ⱨaywan ɵz rǝnggini ǝtrapidiki mǝnzirigǝ ohxax ⱪilip ɵzgǝrtǝlǝydu. Xübⱨisizki, u bizgǝ sahtipǝzlikning harakterini obdan kɵrsitidu! Sahtipǝzlǝr ⱨǝrdaim ɵzining ǝtrapidiki adǝmǝlǝrgǝ ohxax ikǝnlikini kɵrsitixkǝ yaki xu kixilǝrning «yahxi kɵridiƣan nǝmunǝ»sidǝk kɵrünüxkǝ tirixidu.
(p) suda yaki dengizda yüridiƣan «pak» yaki yegili bolidiƣan ⱨaywanlar «eⱪimƣa ⱪarxi» yürüxkǝ küqi bar ⱨaywanlardur — napaklar bolsa (mǝsilǝn, sǝdǝplǝr yaki ⱪalpaⱪliⱪ meduza) daim eⱪin bilǝn tǝng degüdǝk lǝylǝp eⱪip ketidu. Hudaning hǝlⱪi «xamalƣa ǝgǝxküqi»lǝr ǝmǝs, bǝlki birinqi tiptin bolup «eⱪimƣa ⱪarxi» yürǝlǝydu.
Ⱪiz-ayallardiki «napakliⱪ» wǝ bǝzi qong uⱪuxmasliⱪlar (12-bab)
Bu ix toƣruluⱪ kɵp uⱪuxmasliⱪlar bolƣaqⱪa, u toƣruluⱪ birnǝqqǝ eƣiz sɵz ⱪilixⱪa toƣra kelidu: —
(a) Tuƣutning ɵzi ayalni «napak» ⱪilmaydu. Bala tuƣux ǝslidǝ ayalar üqün bǝhtlik bir ix; mǝsilǝn «Yar.» 1:28, «Zǝb.» 127:3, 128:3dǝ bu nuⱪta eniⱪ kɵrsitilidu.
(ǝ) Tuƣutta bolƣan «napakliⱪ» tǝndiki aⱪma (muxu yǝrdǝ Ⱪan. 4:5, 7:4) tüpǝylidin bolidu. «Law.» 15:19-33dǝ bu nuⱪta eniⱪ kɵrsitilidu. Ər kixilǝr (tenidiki) aⱪmilar tüpǝylidin «napak» bolidu («Law.» 15:1-18). Muxu yǝrdǝ ǝr-ayallar ⱪariⱪoyuⱪ muamiligǝ uqraydu — ⱨeqⱪandaⱪ «jinsiy kǝmsitix» yoⱪ. Tuƣutta kɵp ⱪan tɵkülüx wǝ ⱪattiⱪ azablar Adǝm’atimizning gunaⱨi pütün insaniyǝtkǝ elip kǝlgǝn bir nǝtijǝ, dǝp ⱪaraymiz («Yar.» 3:16ni kɵrüng).
(b) Yuⱪirida tilƣa elinƣan «napakliⱪ» ⱨǝrgiz birhil ǝhlaⱪiy yaki roⱨiy napakliⱪ ǝmǝs, bǝlki «rǝsimiy» napakliⱪ idi. Xu napakliⱪning mǝnisi — ⱪurbanliⱪlardin yeyixkǝ bolmaytti yaki muⱪǝddǝs qedirƣa yeⱪinlixixⱪa bolmaytti.
(p) Tǝndiki aⱪmilar (mǝyli ⱪan bolsun baxⱪa nǝrsǝ bolsun)ƣa baƣliⱪ barliⱪ bǝlgilimilǝrgǝ ohxax, bu ⱪurbanliⱪmu ⱨǝm ǝr kixigǝ ⱨǝm ayalƣa (ǝr kixi ayali üqün ⱪurbanliⱪ sunuxi kerǝk, ǝlwǝttǝ) pütün insanlarning gunaⱨliⱪ ⱨalǝtkǝ qüxkǝn wǝ pǝⱪǝt ⱪurbanliⱪ ⱪeni bilǝn uningdin pak ⱪilinixⱪa bolidiƣanliⱪiƣa eniⱪ bir ǝslǝtmǝ idi.
(t) Nemixⱪa ⱪiz balini tuƣⱪandin keyin «paklinix waⱪti» uzunraⱪ, yǝni 80 kün, oƣul balini tuƣⱪandin keyinki paklinix waⱪti pǝⱪǝt 40 kün bolidu? Sǝwǝbini bilip yetix anqǝ asan ǝmǝs. Bǝlkim bir sǝwǝbi oƣul-ⱪiz üqün ǝsli 80 kün ɵtküzüxi kerǝk idi. Lekin oƣul balining «sǝkkizinqi künidǝ» hǝtnisini ⱪilix kerǝkliki («Yar.» 17:12) tüpǝylidin ǝslidiki «napakliⱪ»tiki aldinⱪi ikki ⱨǝptǝ bir ⱨǝptigǝ ⱪisⱪartilƣanidi. Bolmisa, ayal kixining «napakliⱪi» hǝtnǝ ɵtküzüxkǝ birhil dǝhli yaki tosalƣu bolatti. Xu nisbǝt boyiqǝ, ⱪalƣan 66 künlük waⱪit 33 küngǝ ⱪisⱪartilƣanidi.
(j) Ahirⱪi ⱪurbanliⱪlar (ⱨǝm gunaⱨ ⱪurbanliⱪi ⱨǝm kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ)ning oƣul bala wǝ ⱪiz bala üqün ohxax ikǝnliki Huda aldida ⱪiz bala ⱨǝm oƣul balining ⱪimmitining ohxaxliⱪini ispatlaydu.
Insanlarda bolidiƣan «pesǝ-mahaw kesili» ⱪandaⱪ kesǝl? (13-14-bablar)
Bu «pesǝ-mahaw kesili» ⱪandaⱪ kesǝl? Bu bablarni oⱪup tǝkxürgǝn dohturlar muxu yǝrlǝrdǝ kɵzdǝ tutulƣan kesǝlning alamǝtlirigǝ ⱪarap, «pesǝ-mahaw kesili» (ibraniyi tilida «tsarat») birbǝqqǝ kesǝlni ɵz iqigǝ elixi mumkin, dǝp ⱪaraydu. Ularning iqidǝ mahaw kesili («Hansǝnning kesili») qoⱪum bar. Uning üstigǝ muxu bablarda yǝnǝ birⱪanqǝ baxⱪa terǝ kesǝllikning alamǝtlirimu tǝswirlinidu, ⱨǝtta bǝlkim bügünki kündiki natonux intayin yuⱪumluⱪ birhil terǝ kesǝllikini kɵrsitidu. Xu kɵzⱪariximiz Yǝⱨudiylarning kona tarihiy kitablirini asas ⱪilidu. Qünki ⱪǝdimki Yǝⱨudiy ɵlimalarning ⱨǝmmisi: «pesǝ-mahaw kesili» ⱨeqⱪaqan xipa tapⱪan ǝmǝs, dǝydu. Xunga bu «pesǝ-mahaw kesili»gǝ giriptar bolƣan birǝr bimarning «paklinix»iƣa munasiwǝtlik 14-babta tǝpsiliy tǝswirlǝngǝn murasim Israilning 1500 yilliⱪ tarihida bir ⱪetimmu ɵtküzülgǝn ǝmǝs! Xu sǝwǝbtin «Rabbilar» (Yǝⱨudiy ɵlimalar) Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ kǝlginidǝ, Uning alaⱨidǝ hizmiti «pesǝ-mahaw kesili»ni saⱪaytixni qoⱪum ɵz iqigǝ alidu, dǝp ⱪaraytti. «Mat.» 8:2-4ni kɵrüng. Əysa Mǝsiⱨ muxu yǝrdǝ «pesǝ-mahaw kesili»gǝ giriptar bolƣan kixini saⱪaytⱪandin keyin uni kaⱨinlarning aldiƣa muxu babtiki murasimni ɵtküzüxkǝ ǝwǝtti. Buning bilǝn kaⱨinlarƣa Uning kim ikǝnliki toƣruluⱪ eniⱪ ispat bolƣan bolatti. Əmma xu kixi Rǝbbimiz uningƣa tapiliƣinini ada ⱪilƣan ǝmǝs («Mar.» 1:40-45).
Hudaning muxu bǝlgilimilǝrdǝ kɵzdǝ tutⱪan mǝⱪsitining bir ⱪismi, xübⱨisizki, Ɵz hǝlⱪining omumiy salamǝtlikini kɵzdǝ tutⱪan: — mǝzkur kesǝlning tarap ketixining aldini elixtin ibarǝt idi. Bu tibabǝtqiliktiki ⱨazirⱪi zamandiki «ayrix» yaki «karantin» degǝn ixⱪa ohxax idi.
«Pesǝ-mahaw kesili» bizgǝ bexarǝttǝk gunaⱨning ɵzining nemǝ ikǝnlikini obdan sürǝtlǝydu. U awwal bǝk kiqikkinǝ bir alamǝt bilǝn pǝyda bolidu, asta-asta adǝmning pütün bǝdinini ⱪaplaydu. Nǝtijidǝ, insan bilǝn insan ⱨǝm insan bilǝn Huda ayrilidu («pesǝ-mahaw kesili» bolƣan kixi muⱪǝddǝs qedirƣa kirixkǝ bolmaytti, ⱨǝmdǝ baxⱪilardin ayrim turuxi kerǝk idi). Ahir berip u ⱨǝmmǝ yǝrni ⱪaplap ɵlümgǝ elip baridu. Pǝⱪǝt Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ Ɵzi uni bir tǝrǝp ⱪilalaydu — ⱨǝm xundaⱪ ⱪilixⱪa razidur, Hudaƣa tǝxǝkkür! («Mat.» 8:2-3ni kɵrüng).
«Pesǝ-mahaw kesili» — ⱪandaⱪmu rǝht-teridǝ wǝ imarǝtlǝrdǝ pǝyda bolsun? (13-14-bablar)
Muxu bablarda kɵzdǝ tutulƣan «pesǝ-mahaw kesili» ⱨǝm insanlarƣa, ⱨǝm rǝht-terilǝrgǝ ⱨǝm ɵy-imarǝtlǝrning suwaⱪ, hixlar wǝ yaƣaqliriƣa yuⱪux ǝⱨwali tǝswirlinidu. Bu ix bǝlki oⱪurmǝnlǝrgǝ sǝl ƣǝlitǝ tuyulixi mumkin. Lekin biz yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, Tǝwrattiki birnǝqqǝ ⱪisimlarda tilƣa elinƣan «pesǝ-mahaw kesili» (ibraniy tilida «tsarat» degǝn sɵz) pǝwⱪul’addǝ bir kesǝl (mahaw kesili)din baxⱪa nǝqqǝ hil yuⱪumluⱪ waba-kesǝlni ɵz iqigǝ alƣandǝk, muxu bablarda u maddiy buyumlarƣa yuⱪⱪuqi birnǝqqǝ ziyandax yuⱪⱪaⱪ zǝmburuƣlarni ɵz iqigǝ alidu. Xuning bilǝn muxu ayǝtlǝrdǝ tǝswirlǝngǝn rǝht-kiyimdǝ pǝyda bolƣan ⱨalǝtlǝr dǝrwǝⱪǝ ⱨɵl klimatlardiki kiyim-keqǝk, ɵylǝrgǝ intayin ziyanliⱪ bolƣan türlük «kɵkirik zǝmburuƣ»larni ɵz iqigǝ alidu. Xuningdǝk ɵy-imarǝtlǝrgǝ tegidiƣan, xu bablarda kɵrsitilgǝn xu «pesǝ-mahaw kesili»diki ⱨalǝtlǝr «ⱪuruⱪ qirix kesili»nimu ɵz iqigǝ alidu. Xunga «pesǝ-mahaw kesili» ǝmǝliyǝttǝ yǝnǝ birhil «zǝmburuƣ waba» bolup, ɵy-imarǝtlǝrgǝ qong ziyan yǝtküzidu (xunglaxⱪa, ǝgǝr aldi elinmisa bǝk hǝtǝrlik ǝⱨwallarni pǝyda ⱪilidu). Yeⱪinda ilim-pǝn tǝrǝⱪⱪiy ⱪilip, uni bir tǝrǝp ⱪilidiƣan birnǝqqǝ hil dora barliⱪⱪa kǝldi; lekin xu dorilar mǝydanƣa kǝlgüqǝ «ⱪuruⱪ qirix kesili»ni bir tǝrǝp ⱪilidiƣan birdinbir tǝdbir bu bablarda eytilƣandǝk, ɵy-imarǝtlǝrdin tǝsir yǝtküzülgǝn barliⱪ yǝrlǝr (taxlar, hixlar, yaƣaq, suwaⱪ ⱪatarliⱪ)ni qiⱪirip taxlaxtin ibarǝt idi.
Ottura Asiyada klimatimiz ⱪurƣaⱪ bolƣaqⱪa (Hudaƣa tǝxǝkkür!), bizdǝ xundaⱪ ⱨalǝtlǝr az uqriƣan.
16-bab «Kafarǝt küni» toƣruluⱪ
Bu kün bax kaⱨin «ǝng muⱪǝddǝs jay»ƣa kirixkǝ bolidiƣan birdinbir kün idi. Injildiki «Ibraniylar»ni yazƣuqi xu kitabtiki 9-babta bu ix toƣruluⱪ xǝrⱨ beridu, xu babni kɵrüng. Bax kaⱨin awwal ɵz gunaⱨliri üqün andin hǝlⱪ üqün kafarǝt berixi kerǝk idi.
Bu babta eytilƣan ikki ɵqkǝ nemini kɵrsitidu? Ⱪisⱪisi, ikki ɵqkǝ Mǝsiⱨning ɵlümining ikki tǝripini bildüridu, dǝp ⱪaraymiz; ⱪurbanliⱪ ⱪilinƣan birinqisi Uning jismaniy tǝrǝptiki ɵlümini aldin’ala kɵrsitidu; qɵlgǝ («azazǝl üqün») ⱨǝydiwetilgǝn ikkinqisi Mǝsiⱨning bizning gunaⱨimizni kɵtürüp bolƣan ɵlümidǝ ⱨǝm insanlar tǝripidin ⱨǝm uningdin muⱨimi, Huda tǝripidin taxliwetilgǝnlikini aldin’ala kɵrsitidu.
Əmdi «azazǝl» (16:8, 10, 26) degǝn kim yaki nemǝ? Yuⱪirida 16:8diki izaⱨatimiz boyiqǝ, «azazǝl» degǝn sɵz ⱨǝm «ɵqkǝ» ⱨǝm «ⱨǝydǝlgǝn» yaki «taxlanƣan» yaki «qǝtkǝ ⱪeⱪilƣan» degǝn mǝnilǝrni bildüridu. Ɵqkining «azazǝl»gǝ qɵl-bayawanƣa ⱨǝydǝlgǝnliki: (a) Mǝsiⱨning Israil tǝripidin wǝ ⱨǝtta Ɵzining muhlisliri tǝripidinmu qǝtkǝ ⱪeⱪilix azab-oⱪubǝtlirini aldin’ala kɵrsitidu (muhlislarning ⱨǝmmisi Uni taxlap yenidin ⱪaqⱪanidi — «Mat.» 26:31, «Yuⱨ.» 16:32) wǝ: (ǝ) Uning bizni dǝp Huda tǝripidin qǝtkǝ ⱪeⱪilix azab-oⱪubǝtlirini tartidiƣanliⱪinimu aldin’ala kɵrsitidu. U bizning gunaⱨlirimizni kɵtürdi wǝ bizni dǝp Ɵzi gunaⱨning ɵzini bir tǝrǝp ⱪildi — mana Uning: «Mening Hudayim, Mening Hudayim, nemixⱪa Sǝn Meni taxiliwǝtkǝnsǝn?!» dǝp warⱪirixining sǝwǝbidur («Mat.» 26:46, «2Kor.» 5:18). Gunaⱨ ɵzi uningda wǝyran ⱪilinip, Uning pak-diyanǝtlik wǝ muⱪǝddǝsliki ⱨeqⱪandaⱪ daƣ-nuⱪsan yuⱪulmay mutlǝⱪ pak ⱨalǝttǝ ⱪelip, U Huda’Atisining yeniƣa ⱪaytidin ⱪobul ⱪilindi.
17:3-4 Tǝrjimisi toƣruluⱪ
Bizning tǝrjimimiz: —
«Israilning jǝmǝtliridin bolƣan ⱨǝrⱪandaⱪ kixi ⱪurbanliⱪ ⱪilmaⱪqi bolup, kala yaki ⱪoy yaki ɵqkini jamaǝt qedirining kirix aƣzida, Pǝrwǝrdigarning turalƣu qedirining aldiƣa, Pǝrwǝrdigarƣa atalƣan ⱪurbanliⱪ süpitidǝ yetilǝp ǝpkǝlmǝy, bǝlki qedirgaⱨning iqidǝ yaki taxⱪirida boƣuzlisa, uningdin aⱪⱪan ⱪan xu kixining gǝdinigǝ artilidu; bu adǝm «ⱪan tɵkkǝn» dǝp, ɵz hǝlⱪidin üzüp taxlinidu»
Baxⱪa birhil tǝrjimisi: — «Israilning jǝmǝtliridin bolƣan ⱨǝrⱪandaⱪ kixi kala, ⱪoy yaki ɵqkini qedirgaⱨning iqidǝ yaki taxⱪirida boƣuzlap, jamaǝt qedirining kirix aƣzida, yǝni Pǝrwǝrdigarning turalƣu qedirining aldiƣa kǝltürüp Pǝrwǝrdigarƣa atap ⱪurbanliⱪ süpitidǝ sunmiƣan bolsa, undaⱪta, aⱪⱪan ⱪan xu kixining gǝdinigǝ artilidu».
Keyinki tǝrjimini toƣra degǝn kɵzⱪaraxta bolƣanlar mundaⱪ pikirdǝ turidu: —
(1) Israillar qɵl-bayawanda yürginidǝ kɵp gɵx yemǝytti («Mis.» 16-babni kɵrüng). Kala-ⱪoylarning kɵpinqisi süt üqün beⱪilatti;
(2) Ular ⱨazir Misirdin yengila qiⱪⱪan bolƣaqⱪa, Misirdiki butpǝrǝslikning tǝsiridin toluⱪ azad boluxi kerǝk, adǝttiki «mal soyux» bilǝn «ⱪurbanliⱪ ⱪilix» asanla arilixip ketidiƣan bolƣaqⱪa, gɵx yeyix üqün mal soymaⱪqi bolƣan ⱨǝrbir kiximu qoⱪum uni muⱪǝddǝs qedir aldida ⱪurbanliⱪ süpitidǝ soyuxi kerǝk (17:7, 10-15-ayǝttǝ, Misirliⱪlarning butpǝrǝs ɵrp-adǝtliri kɵrsitilixi mumkin). Muxu alimlarning pikriqǝ, uxbu ⱨɵküm Israillar pǝⱪǝt qɵl-bayawanda yürgǝn waⱪittila inawǝtlik bolup, keyin Pǝlǝstin zeminiƣa kirgǝndin keyin ǝmǝldin ⱪalƣan («Ⱪan.» 12:15-28ni kɵrüng).
Ularning bu degini orunluⱪtǝk kɵrünsimu, bizningqǝ 7- wǝ 8-9-ayǝtkǝ ⱪariƣanda, kɵzdǝ tutulƣan muⱨim ix gɵx yeyix üqün mal soyux ǝmǝs, bǝlki yǝnila ⱪurbanliⱪ ⱪilixning ɵzidin ibarǝt idi. Əmǝliyǝttǝ, bizningqǝ, Israilning bargaⱨida turƣan ikki miliyon hǝlⱪining qarpay meli az bolsimu, bir kündǝ gɵx yǝymiz degǝn ⱨǝrbir ailining ⱨǝmmisi soymaⱪqi bolƣan malni boƣuzlax üqün muⱪǝddǝs qedirning aldiƣa elip kelixi mumkin bolmaytti.
Israilƣa bekitilgǝn ⱨeyt-bayramlar — Ularning bexarǝtlik maⱨiyiti (23-bab)
Bu uluƣ tema toƣruluⱪ xǝrⱨ sɵzlǝr kɵp bolsimu, lekin yǝnila sǝⱨipǝ qǝklimisi bilǝn ⱪisⱪiraⱪ birnǝqqǝ sɵz ⱪilimiz; Huda buyrusa, xular oⱪurmǝnlǝrgǝ aqⱪuqtǝk nǝqqǝ yengi istiⱪamǝt yollirini aqsun degǝn ümidtǝ bolimiz.
Bu babta yǝttǝ ⱨeyt-bayram tǝswirlinidu. Muⱪǝddǝs yazmilarda «yǝttǝ» sani kɵrülsǝ, xu «yǝttǝ» kɵp jaylarda «tɵt» wǝ «üq»kǝ bɵlünidu (oⱪurmǝn ɵzi tǝkxürsun). Bu yǝrdimu xundaⱪtur: —
Birinqi türküm: (Mǝsiⱨning dunyaƣa birinqi ⱪetimliⱪ kelixini aldin’ala kɵrsitidu)
(a) «ɵtüp ketix ⱨeyti»
(ǝ) «petir nan ⱨeyti»
(b) «dǝslǝpki ⱨosul ⱨeyti»
(p) «ⱨǝptilǝr ⱨeyti» (ⱨosul elix ⱨeyti)
Ikkinqi türküm: (Mǝsiⱨning dunyaƣa ikkinqi ⱪetimliⱪ kelixini aldin’ala kɵrsitidu)
(t) «kanay qelix ⱨeyti»
(j) «kafarǝt küni»
(q) «kǝpilǝr ⱨeyti»
Muxundaⱪ bɵlünüxtǝ birinqi türküm ⱨeytlarning ⱨǝmmisi ⱪisⱪa bir waⱪitⱪa (yǝni yǝttǝ ⱨǝptǝ iqidǝ) mǝrkǝzlǝxkǝn, ⱨǝmmisi terim pǝslining bexida pǝⱪǝt yǝttǝ ⱨǝptǝ iqidǝ ɵtküzülidu; ikkinqi türküm ⱨeytlar yiƣim pǝslining ahirida, mewǝ ⱨosulni yiƣix waⱪtida üq ⱨǝptǝ iqidǝ ɵtküzülidu.
Əmdi ⱨǝrbir ⱨeytning tǝminligǝn bexarǝtliri nemǝ?
(a) «Ɵtüp ketix» ⱨeyti
Bu ⱨeyt, xübⱨisizki, Mǝsiⱨning ɵlümini kɵrsitidu. Birinqi «ɵtüp ketix»tiki ⱪozining ɵlümi wǝ ⱪenining tɵkülüxi bilǝn Israil Misirning ⱪulluⱪidin ⱪutⱪuzulup yengi bir ⱨayatⱪa qiⱪirilip azad ⱪilinƣan. Qɵmüldürgüqi Yǝⱨya xu sǝwǝbtin Rǝbbimiz Mǝsiⱨni kɵrsitip Uni «dunyaning gunaⱨini elip ketidiƣan Hudaning ⱪozisi» dǝp atidi («Yuⱨ.» 1:29). «1Kor.» 5:7, 10:1-2ni kɵrüng.
(ǝ) «Petir nan» ⱨeyti
Muⱪǝddǝs yazmilarda «hemirturuq» yaki eqitⱪuni daim gunaⱨ, tǝkǝbburluⱪ yaki sahtipǝzlikning simwoli ⱪilip ixlitidu. «Petir nan» ⱨeyti waⱪtida, ⱨǝrbir Israiliy ɵydin barliⱪ eqitⱪulirini izdǝp tepip taxliwetidu. Bu ix ⱨazirⱪi ⱨayatimizda bizning «ɵtüp ketix» ⱨeytidiki ⱪozimiz bolƣan Mǝsiⱨ Əysani istemal ⱪilip, ɵzimizdin barliⱪ «koniliⱪ»ni tazilax, towa ⱪilix jǝryanini bildüridu. «Yǝttǝ» bolsa «kamilliⱪ»ni bildüridiƣan rǝⱪǝm bolup, bizgǝ Hudaƣa ixǝnsǝk, towa ⱪilix jǝryani arⱪiliⱪ u «barliⱪ eqitⱪu»ni bizdin elip taxlaydu, dǝp riƣbǝtlǝndüridu: —««Kiqikkinǝ hemirturuq pütkül hemirni boldurup yoƣinitidu» dǝp bilmǝmsilǝr?
Kona hemirturuqni qiⱪiriwetinglar; xuning bilǝn silǝr ǝsli hemirturuqsiz hemirdǝk yengi bir zuwula bolisilǝr; qünki «ɵtüp ketix ⱨeyti»diki Ⱪozimiz bolƣan Mǝsiⱨ ⱪurbanliⱪ ⱪilindi; xunga ⱨeytni yaman niyǝtlik wǝ rǝzillik bolƣan hemirturuq bilǝn ǝmǝs, bǝlki sǝmimiylik wǝ ⱨǝⱪiⱪǝt bolƣan petir nan bilǝn tǝntǝnǝ ⱪilip ɵtküzǝyli» («1Kor.» 5:6-8)
(b) «Dǝslǝpki ⱨosul ⱨeyti»
Bu ⱨeytning Mǝsiⱨning ɵlümdin tirilixini kɵrsitidiƣan bir bexarǝt ikǝnliki bǝk eniⱪ kɵrünidu. Mǝsiⱨning ɵlümdin tirilixi dǝl xu künidǝ, yǝni birinqi «ɵtüp ketix» ⱨeytidin keyinki birinqi xabatning keyinki künidǝ (ⱨǝptining birinqi künidǝ, yǝni yǝkxǝnbǝ) boldi. Rǝbbimiz Ɵzi Ɵz tirilixi toƣruluⱪ sɵzligǝndǝ, «Mening ɵlümüm mol «ⱨosul»ning uruⱪi bolidu» dǝp tǝswirlǝp, Ɵzüm xu «ⱨosulning dǝslǝpkisi» dǝp kɵrsǝtkǝn — «Yuⱨ.» 12:24, «1Kor.»» 15:20, 23ni kɵrüng. Xu ⱨeytta, arpa ⱨosulining birinqi beƣi Pǝrwǝrdigar aldida Uningƣa atap kɵtürülgǝndǝk, Rǝbbimiz tirilgǝndin keyin Hudaatiƣa kɵtürüldi («Yuⱨ.» 20:17).
(p) «Ⱨǝptilǝr ⱨeyti» («ⱨosul elix ⱨeyti», «dǝslǝpki orma ⱨeyti»)
Mǝzkur ⱨeyt ǝtiyazdiki arpa ⱨǝm buƣday ⱨosullirini yiƣixni tǝbriklǝx ⱨeyti idi (xunga bǝzidǝ «dǝslǝpki ⱨosul ⱨeyti» dǝpmu atilidu — qünki buƣday ⱨosuli ⱨeyt waⱪtida baxlinidu). Xu buƣday danliridin etilgǝn nan Pǝrwǝrdigarƣa atap sunulidu. Ƣǝlitǝ ix xuki, xu ikki nan eqitⱪu bilǝn yeⱪilixi kerǝk.
Muⱪǝddǝs Roⱨ jamaǝtning üstigǝ qüxüxi dǝl xu künidǝ bolƣaqⱪa («Ros.» 2-bab), biz ikkilǝnmǝy xu ikki nan jamaǝtning salaⱨiyitini kɵrsitidu, dǝp ⱪaraymiz. Jamaǝt ikki tǝrǝptin, yǝni Yǝⱨudiylar wǝ Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr («yat ǝllǝr»)din tǝrkib tapⱪan. Sirtⱪi kɵrünüxtǝ xu adǝmlǝr dǝrwǝⱪǝ ikki türküm bolidu, lekin Huda aldida ular ǝmǝliyǝttǝ birdur («Əf.» 2:15-16ni kɵrüng). Nanlarda ⱪalƣan hemirturuq bolsa xuni kɵrsitiduki, Mǝsiⱨning jamaiti (xundaⱪla Uning ⱨǝrbir ǝzasi) tuƣulixidila yǝnǝ ɵzidin tazilap qiⱪirix kerǝk bolƣan, ɵzigǝ tehi yoxurun birnǝqqǝ illǝt mǝwjut idi. Ⱨǝrbirimiz Huda tǝripidin ⱪobul ⱪilinƣinimiz bilǝn ɵzimizdiki «eqitⱪu» ⱪǝyǝrdǝ tepilsa xu yǝrdin qiⱪirix burqi bardur («1Kor.» 5:6-8). Jamaǝt nijat tepip, Muⱪǝddǝs Roⱨ tǝripidin roⱨiy ⱨayat ata ⱪilinix bilǝnla, muⱪǝddǝs ⱪilinix jǝryani baxlinidu ⱨǝmdǝ Rǝbbimiz ⱪaytip kǝlgüqǝ dawamlixidu.
Ⱪiziⱪ bir ix xuki, Israilning Tǝwrattiki kalendarida ⱨeytsiz bir ariliⱪ tepilidu. Muxu 23-babta tǝswirlǝngǝn xu ikki türküm ⱨeyt otturisida ⱨosul elix toƣrisidiki birnǝqqǝ bǝlgilimilǝr tilƣa elinidu. Awwalⱪi ⱨeytlarning tɵtinqisi jamaǝtning tuƣuluxini bildüridu. Ahirⱪi üq ⱨeyt deginimizdǝk ahirⱪi zaman (Mǝsiⱨ ⱪaytip kelidiƣan zaman)ni kɵrsitidu. «Jamaǝtning tuƣuluxidin tartip (miladiyǝ 33-yilidiki «orma ⱨeyti» boluxi mumkin) ⱨazirƣiqǝ wǝ muxu dǝwrdin ahirⱪi zamanƣiqǝ bolƣan ariliⱪtiki waⱪit dǝrwǝⱪǝ ⱨosul waⱪti bolidu. Hux hǝwǝr arⱪiliⱪ nurƣun kixilǝr Rǝbbimizgǝ ⱪoxulup Hudaning padixaⱨliⱪi üqün mol ⱨosul bolmaⱪta.
(t) Kanay qelix ⱨeyti
Bu ⱨeyt yǝttinqi ay (Sentǝbr yaki Ɵktǝbr)ning birinqi küni bolidiƣan ⱨeyt bolup, «kanay qelix»tin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ alaⱨidiliki yoⱪtǝk kɵrünidu. Israilning qedirgaⱨida kanaylar hǝlⱪni yaki yiƣilixⱪa yaki yolƣa qiⱪixⱪa qaⱪirix üqün, agaⱨ signali berix yaki ⱪurbanliⱪlarni elan ⱪilix üqün ixlitilǝtti («Qɵl.» 10:1-10ni kɵrüng).
Israil xu ⱨeyt üqün Yerusalemƣa yiƣilixⱪa qaⱪirilƣan ǝmǝs; «Mis.» 23:15-17 bizgǝ kɵrsitiduki, mundaⱪ ix yilda pǝⱪǝt üq ⱪetimla — yǝni «ɵtüp ketix ⱨeyti» (xundaⱪla «petir nan ⱨeyti»), «ⱨosul orux ⱨeyti» wǝ yǝttinqi ayning on bǝxinqi künidǝ bolidiƣan «kǝpilǝr ⱨeyti»dǝ bolatti (Ⱪan.» 16:16nimu kɵrüng). Xübⱨisizki, «kanay qelix ⱨeyti» künining mǝⱪsiti, hǝlⱪni ikki ǝng muⱨim ⱨeyt, yǝni «kafarǝt küni» wǝ «kǝpilǝr ⱨeyti» yeⱪinlaxti, dǝp oyƣitixtin ibarǝt idi.
Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr bir qaƣda ⱪuruⱪ-ⱪaⱪxal sɵngǝklǝrgǝ tolƣan bir jilƣini kɵrsǝtkǝn ƣayibanǝ bir kɵrünüxni kɵrgǝn («Əzakiyal» 37-bab). Huda uningdin: «Insan oƣli, bu sɵngǝklǝr yaxinamdu?» dǝp soridi. Pǝyƣǝmbǝr uningƣa: — «I Pǝrwǝrdigar, Sǝn Ɵzüng bilisǝn!» dǝp aⱪilanǝ jawab bǝrdi. Huda uningƣa: «Muxu sɵngǝklǝrgǝ «yiƣilinglar» dǝp bexarǝt jakarliƣin!» dǝp buyrudi. U xundaⱪ ⱪiliwidi, sɵngǝklǝr bir-birigǝ ulinip, ularning üstigǝ ǝt-gɵxlǝr pǝyda boldi. Ⱨalbuki, ular tehi tirik ⱨalǝttǝ ǝmǝs idi. Xuning bilǝn Əzakiyalƣa: «Xamalƣa, bu sɵngǝklǝr üstigǝ püwligin, dǝp bexarǝt ⱪilƣin» dǝp eytildi. Xundaⱪ ⱪilip sɵngǝklǝr tirildi. Andin Əzakiyalƣa «Insan oƣli, bu sɵngǝklǝr pütkül Israil jǝmǝtidur...» deyildi. Xuningdǝk, Israilning yǝnǝ ǝl-dɵlǝt boluxⱪa «tirilixi» ikki basⱪuqta bolidu: —
(a) Israillarni ɵz zeminiƣa ⱪayturux;
(ǝ) Ular iqigǝ roⱨiy ⱨayatni püwlǝx. Birinqi basⱪuq, yǝni Israillar ɵz zeminiƣa ⱪayturuluxi alliⱪaqan baxlanƣan. Israilning qedirgaⱨida ularni oyƣitip yiƣilixⱪa ixlǝtkǝn kanaylardǝk, «kanay qelix ⱨeyti» ularni roⱨida oyƣitip yiƣixni bildürǝmdu? Ⱪandaⱪla bolmisun, ɵtkǝn 20-30 yil iqidǝ, Mǝsiⱨ Əysani ɵz Ⱪutⱪuzƣuqum dǝp etirap ⱪilƣan Yǝⱨudiylar buningdin ilgiriki 1500 yil tarihida oyƣinip ixǝngǝn Yǝⱨudiylardin kɵp boldi.
(j) «Kafarǝt küni»
«Ɵtüp ketix ⱨeyti» Mǝsiⱨning krestlinip ɵlgǝnlikini bildürsǝ, yǝnǝ bir ⱨeyt küni xu ixni bildürüxning nemǝ ⱨajiti? Oⱪurmǝnlǝr bǝlkim xuni bayⱪiƣanduki, bu ikki ⱨeytning bir pǝrⱪi xuki, «kafarǝt küni»dǝ Hudaning hǝlⱪi «ɵz nǝpsini tartip, ɵzini tɵwǝn tutux»i kerǝk idi. Tarihta adǝmni ǝng ⱨǝyran ⱪilidiƣan pakitlardin biri xuki, Israil Mǝsiⱨ toƣruluⱪ xunqǝ eniⱪ bexarǝtlǝrgǝ igǝ bolƣini bilǝn, Uni tonup yǝtmǝy Uni ⱪobul ⱪilixni rǝt ⱪilipla ⱪalmay, bǝlki Uni qǝtkǝ ⱪeⱪip ɵlüm jazasiƣa tapxurƣanidi. Tǝwratta ⱨǝtta bu ixning ɵzimu bexarǝt ⱪilinidu wǝ uni aldin’ala sürǝtlǝydiƣan birnǝqqǝ tarihiy tǝswirlǝr uqraydu: (a) ⱨǝzriti Yüsüpning tarihi («Yar.» 37-45-bablar), Musa pǝyƣǝmbǝrning tarihi («Mis.» 2-4-bablar), Dawut padixaⱨning tarihi («Samuil (1)» 16-bab-«Samuil (2)» 5:5). Huda tǝripidin Israilni ⱪutⱪuzuxni bekitkǝn bu adǝmlǝrning ⱨǝmmisi Israil tǝripidin awwal qǝtkǝ ⱪeⱪilƣanidi; pǝⱪǝt keyinki waⱪitlarda ⱪiyinqiliⱪⱪa uqriƣandila andin ular muxu adǝmlǝrning ⱨǝrbirini ɵz tǝrtipidǝ yetǝkqimiz wǝ ⱪutⱪuzƣuqimiz dǝp etirap ⱪilƣan. «Ⱪan.» 33:15-21, «Zǝbur» 22-küy, «Yǝx.» 53-babnimu kɵrüng.
Ⱨalbuki, Israilning ɵz gunaⱨkar ⱨalitini tonup yetip, Huda bizlǝrni ⱪutⱪuzuxⱪa ǝwǝtkǝn nijatkarni rǝt ⱪilduⱪ dǝp iⱪrar ⱪilidiƣan uluƣ bir küni kelidu! Axu küni Rǝbbimizning ɵlümining ǝmǝliy nǝtijiliri ularningki bolidu. Ular Huda ɵzlirini ⱪutⱪuzuxⱪa ǝwǝtkǝn Mǝsiⱨni qǝtkǝ ⱪaⱪⱪanliⱪiƣa oyƣitilip ⱪattiⱪ yiƣa-zarlar kɵtüridu. «Zǝk.» 12:10-13:1, «Amos» 8:10ni kɵrüng. Muⱪǝddǝs Roⱨtin kǝlgǝn bu wǝⱨiygǝ asasǝn Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr mundaⱪ dǝydu: —
«Xu küni Dawut jǝmǝti ⱨǝm Yerusalemda turuwatⱪanlar üqün gunaⱨni wǝ paskiniliⱪni yuyidiƣan bir bulaⱪ eqilidu».
Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr: — «Kimning muxundaⱪ ix toƣruluⱪ hǝwiri bardu?
Kim muxundaⱪ ixlarni kɵrüp baⱪⱪan?
Zemin bir ǝlni bir kün iqidila tuƣidiƣan ix barmu?
Dǝⱪiⱪǝ iqidila bir ǝlning tuƣuluxi mumkinmu?
Qünki Zionning tolƣiⱪini basay deyixigila, u oƣul balilirini tuƣdi!» (66:8).
Rosul Pawlus: «Andin pütün Israil ⱪutⱪuzulidu. Bu toƣruluⱪ muⱪǝddǝs yazmilarda mundaⱪ yezilƣan: —
«Ⱪutⱪuzƣuqi Ziondin kelip,
Yaⱪupning ǝwladidin iplasliⱪni yoⱪ ⱪilidu.
Mǝn ularning gunaⱨlirini elip taxliwǝtkinimdǝ,
Mana bu ular bilǝn tüzidiƣan ǝⱨdǝm bolidu» dǝp bayan ⱪilidu («Rim.» 11:26).
Pütkül Israil hǝlⱪi roⱨiy ǝl boluxⱪa bir kündila oyƣinip, mǝnggülük ⱨayatⱪa erixtürülüp tuƣulidu.
(q) «Kǝpilǝr ⱨeyti»
«Kǝpilǝr ⱨeyti» barliⱪ ⱨeytlarning iqidǝ ǝng daƣduƣiliⱪ bolidiƣan, yuⱪiri pǝlligǝ qiⱪidiƣan ⱨeyt bolup, sǝkkiz kün ɵtküzülidu. Yiƣim pǝslining ahirida kelip, barliⱪ ⱨosulni, dan wǝ mewǝ ⱨosullirini tǝbriklǝydu; xuningdǝk u yǝnǝ muxu ahirⱪi zamandiki roⱨiy ⱨosulƣa tǝmsil bolidu. Israil bu ⱨeytta ɵz ⱨosulliridin xad-huram ⱪilƣinidǝk, Huda wǝ Ɵzigǝ tǝwǝ bolƣan barliⱪ insanlar Mǝsiⱨning («ɵtüp ketix ⱨeyti»da bildürülgǝn) ɵlümidin bolƣan roⱨiy ⱨosuldin xad-huram bolidu. «Kǝpilǝr ⱨeyti» yǝnǝ Israilning Misirdin birinqi ⱪetimliⱪ azad boluxini ǝslǝx üqün Israilƣa dǝrǝhlǝrning xah-qiwiⱪliridin ɵzlirigǝ addiy qedir-kǝpilǝrni yasax buyrulidu. Bu ix ularning Misirdin qiⱪip qɵl-bayawandin ɵtüp mangƣinida qedir-kǝpilǝrdǝ turuxi kerǝk bolƣanliⱪi toƣruluⱪ bir ǝslǝtmǝ bolux üqün idi. Ƣǝlitǝ bir ix xuki, Israil Yǝxua pǝyƣǝmbǝrning waⱪtidin tartip Nǝⱨǝmiyaning dǝwrigiqǝ ⱨeytning xu tǝripini saⱪlap kǝlmigǝnidi («Nǝⱨ.» 8:17). Sǝwǝb xübⱨisizki, sǝkkiz kün bir qedirda turux anqǝ «ⱪolayliⱪ» yaki «raⱨǝtlik» ǝmǝs idi.
Bu ⱨeyt toƣruluⱪ hulasimiz xuki, u ⱨǝmmidin awwal Hudaning («ɵtüp ketix ⱨeyti»da tǝbriklǝngǝn) Mǝsiⱨning ɵlümidiki «insanlar bilǝn makan tutux» degǝn tüp mǝⱪsitini kɵrsitidu («2Pet.» 3:13, «Wǝⱨ.» 21:3; yǝnǝ «Yuⱨ.» 1:14 wǝ izaⱨatlirini kɵrüng). «Kǝpilǝr ⱨeyti» bolsa ⱨǝm Mǝsiⱨning yǝr yüzini baxⱪuridiƣan ming yilliⱪ padixaⱨliⱪini ⱨǝm xuningdin yiraⱪ kǝlgüsidiki yengi asman wǝ yengi zemindiki ahirⱪi wǝ tüpki «Insanlar bilǝn billǝ makanliximǝn» degǝn mǝⱪsitini sürǝtlǝp beridu, dǝp ixinimiz.
Mǝsiⱨning ming yilliⱪ padixaⱨliⱪiƣa kǝlsǝk, xuning bexida Israil alliⱪaqan nijat tapidu («Zǝf.» 3:14-20) wǝ Mǝsiⱨ ǝllǝrning üstigǝ Israil arⱪiliⱪ ⱨɵkümran bolidu («Yǝx.» 2:1-4, «Wǝⱨ.» 19:11-20:6). Xu waⱪitta barliⱪ yǝr yüzidikilǝr ⱨǝr yili «kǝpilǝr ⱨeyti»ni tǝbriklǝxkǝ Yerusalemƣa qiⱪixi kerǝk bolidu. «Zǝk.» 14:16-21ni kɵrüng.
Bu ixlar toƣrisida yǝnǝ tohtilidiƣan nurƣun sɵzlirimiz bar idi; pǝyt-pursǝt yar bǝrsǝ, xularni bǝja kǝltürimiz!