Tǝwrat 30-ⱪisim
«Amos»
(Amos pǝyƣǝmbǝrning kitabi)
Kirix sɵz
Pǝyƣǝmbǝr toƣrisida
Amos pǝyƣǝmbǝrning jǝmǝti toƣruluⱪ bizdǝ toluⱪ mǝlumat yoⱪ. U Yǝⱨudaning «Tǝkoa» degǝn kiqik bir yezisida kala baⱪⱪuqi ⱨǝm «erǝn dǝrǝhlirining mewisini tǝrgüqi» bolƣan boluxi mumkin. U ɵzi toƣruluⱪ «Mǝn ǝsli pǝyƣǝmbǝr ǝmǝs idim», xundaⱪla «pǝyƣǝmbǝrning oƣli ǝmǝsmǝn» dǝydu. Əyni waⱪitta, Israil yaki Yǝⱨudada «pǝyƣǝmbǝr» boluxⱪa ⱨǝwǝs ⱪilip, ɵz mǝnpǝǝtini kɵzlǝp, baxⱪilarni aldap ɵzini «pǝyƣǝmbǝr» dǝp jakarliƣan «tǝsiri qong, ⱨǝywisi bar» bolƣanlar az ǝmǝs idi. Biraⱪ Amos muxundaⱪ kixilǝrdin ǝmǝstur. U Huda tǝripidin ɵz yurti Yǝⱨudadin ayrilip ximaliy padixaⱨliⱪ «Israil»da pǝyƣǝmbǝrlik hizmitini ɵtǝxkǝ qaⱪirilƣan (7:14-15). U qaƣlarda Israil Yǝⱨudaƣa ⱪariƣanda tehimu butpǝrǝs bolup kǝtkǝnidi, xunga Amosning bu wǝzipisi naⱨayiti eƣir ⱨǝm hǝtǝrlik idi. Ⱨalbuki, u hizmǝt ixligǝn mǝzgilidǝ (ⱪanqǝ yil ixligini bizgǝ namǝlum), uning «towa ⱪilixinglar kerǝk!» dǝp yǝtküzgǝn hǝwǝrliri Israilning kɵpligǝn puⱪralirining ⱪǝlbini sarasimigǝ qüxürüp, ularni wǝⱨimigǝ saldi. Xübⱨisizki, Amos pǝyƣǝmbǝrning agaⱨlanduruxliri ularning az bir ⱪismini towa ⱪilix yoliƣa kirgüzgǝnidi (7:10ni kɵrüng).
Amos pǝyƣǝmbǝrning Israilƣa bolƣan qongⱪur kɵyümi wǝ ularƣa iqini aƣritixliri uning Israilƣa bolƣan duasida kɵrülidu (7:1-5).
U ximaliy padixaⱨliⱪ Israilda bir mǝzgil Ⱨoxiya pǝyƣǝmbǝr bilǝn tǝng bir waⱪitta pǝyƣǝmbǝrlik hizmitini ⱪilƣan; xu waⱪitlarda Yǝxaya bilǝn Mikaⱨ jǝnubiy padixaⱨliⱪta (Yǝⱨudada) pǝyƣǝmbǝrlik ⱪiliwatatti.
Yezilƣan waⱪit
Mǝzkur kitabtiki Amosning ɵzi yazƣan kirix sɵzgǝ asaslanƣanda, u «Uzziya Yǝⱨudaƣa, Yoaxning oƣli Yǝroboam Israilƣa padixaⱨ bolƣan waⱪitlarda» bexarǝt bǝrgǝn. Əmdi bu mǝzgil Uzziya wǝ Yǝroboamning dǝwr sürgǝn waⱪitlirining ⱨǝmmisini ɵz iqigǝ alƣan bolsa, bu miladiyǝdin ilgiriki 793-750-yilliri, yaki bolmisa 762-750-yilliriƣa toƣra kelidu. Muxundaⱪ bolƣanda u pǝyƣǝmbǝrlik hizmitini Ⱨoxiya pǝyƣǝmbǝrdin baldur baxliƣan, ⱨǝm uningdin baldur ada ⱪilƣan bolidu.
Kitabning arⱪa kɵrünüxi
(«Mikaⱨ pǝyƣǝmbǝr» degǝn kitabning «kirix sɵzi»din elindi): —
Miladiyǝdin ilgiriki 922-yili Sulayman padixaⱨ wapat bolƣandin keyin, Yǝⱨuda wǝ Israil ikki padixaⱨliⱪ bolup bir-biridin ayrilip kǝtkǝn. Tǝwrat «2Tar.» 10-babta mundaⱪ hatirilǝngǝn: «Xu tǝriⱪidǝ Israil Dawutning jǝmǝtidin (yǝni, Yǝⱨuda ⱪǝbilisidin) yüz ɵrüp, bügüngǝ ⱪǝdǝr uningƣa ⱪarxi qiⱪip kǝldi».
Xu waⱪittin keyin, yǝni miladiyǝdin ilgiriki 8-ǝsirning ikkinqi yerimi, Israil wǝ Yǝⱨuda ⱨǝr ikkisining ǝng güllǝngǝn mǝzgili idi. Ikki paytǝht — Yerusalem wǝ Samariyǝ zor bayaxatliⱪidin bǝⱨrimǝn boluxⱪa baxliƣanidi. Biraⱪ bu bayaxatliⱪⱪa eƣir bǝdǝl tɵlǝngǝnidi — u bolsimu, kǝmbǝƣǝllǝrni dǝⱨxǝtlik ⱪistaⱪⱪa selip ulardin rǝⱨimsiz paydilinixtur: «baylar tehimu beyip ketiwatⱪan, namratlar tehimu namratlixip ketiwatⱪan» idi.
Hudaning Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürgǝn ⱪanunlirida «namrat», «tul hotun», «yetim-yisir» wǝ «yat musapir»larƣa yardǝm berix toƣrisida heli kɵp maddilar bar idi. Ⱨǝr yǝttǝ yilda, ⱪǝrzni bikar ⱪilix, ɵzini ⱪulluⱪⱪa setiwǝtkǝnlǝrni ⱨɵrlükkǝ ⱪayturux kerǝk idi; ⱨǝr ǝllik yilda («azadliⱪ yili» yaki «burƣa (qelix) yili»da) barliⱪ ⱪǝrzlǝrni bikar ⱪilix wǝ yǝr-zeminni ɵz igisigǝ yaki ailisidikilǝrgǝ ⱪayturux kerǝk idi. Ⱨǝr yili ⱨosulning «tunji axliⱪ»i yaki «tunji mewiliri»din ayrip elip, ibadǝt hizmitidǝ bolƣan kaⱨinlar ⱨǝm Lawiy ⱪǝbilisidikilǝrgǝ, andin kǝmbǝƣǝllǝrgǝ ülǝxtürüp berixi kerǝk idi; ⱨosul alƣanda (mǝyli etiz yaki üzümzardin bolsun) pǝⱪǝt bir ⱪetimla «yiƣiwelix»ⱪa bolatti. Muxu yiƣiwelixtin keyin ⱪelip ⱪalƣan yaki keyin pixⱪan ziraǝtlǝr yaki mewilǝrni kǝmbǝƣǝllǝrning yiƣiwelixiƣa ⱪaldurux kerǝk idi; ⱨǝr üq yilda, hǝlⱪning barliⱪ kirimlirining wǝ alƣan ⱨosullirining ondin birini ayrip kǝmbǝƣǝllǝrgǝ tarⱪitixi kerǝk idi. Bularning ⱨǝmmisining üstidǝ, muⱪǝddǝs ⱪanundiki: «Pǝrwǝrdigar Hudayingni pütün ⱪǝlbing, pütün jening, pütün zeⱨning, pütün küqüng bilǝn sɵygin» wǝ «Ɵzüngni sɵygǝndǝk ⱪoxnangni sɵygin» degǝn ikki «büyük pǝrman» bar idi. Sulayman padixaⱨ ɵzining bir nǝsiⱨiti bilǝn diⱪⱪitimizni bu ikki pǝrmanni ayriwǝtmǝslik üstigǝ mǝrkǝzlǝxtüridu: «Miskinni bozǝk ⱪilƣuqi — Pǝrwǝrdigarƣa ⱨaⱪarǝt ⱪilƣuqidur; ⱨajǝtmǝnlǝrgǝ xapaǝt ⱪilix Uni ⱨɵrmǝtligǝnliktur» («Pǝnd.» 14:31).
Biraⱪ, ⱨɵkümdarlar, kaⱨinlar wǝ hǝlⱪning zor bir ⱪismi bu bǝlgilimilǝrning ⱨǝmmisini kɵzigǝ ilmayla ⱪalmay, ularning ornida ohximiƣan dǝrijidǝ aldamqiliⱪ ⱪilix, op’oquⱪ bulangqiliⱪ, zinahorluⱪ, sot sorunlirida para yeyixtǝk yaman illǝtlǝr payda ⱪilƣanidi. Hudaning wǝkilliri bolup, muxundaⱪ ǝⱨwalni ǝyiblixi kerǝk bolƣan kaⱨinlar wǝ «pǝyƣǝmbǝrlǝr» «süküt arⱪiliⱪ ⱪoxuluxini bildürgǝn» yaki uni aktipliⱪ bilǝn ⱪolliƣanidi. Ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ix xuki, Samariyǝ (Israil) kɵrünüxtǝ intayin dindar bir hǝlⱪⱪǝ ohxaytti. Biz Tǝwrattiki «Amos pǝyƣǝmbǝr» wǝ «Ⱨoxiya pǝyƣǝmbǝr» degǝn ⱪisimlardin ularning sadiⱪliⱪ bilǝn tawapkaⱨlar (Bǝyt-Əl, Gilgal wǝ Bǝǝr-Xeba)ƣa «ⱨǝj» ⱪilidiƣanliⱪini, ⱪurbanliⱪlarni ⱪilixⱪa amraⱪliⱪini wǝ diniy paaliyǝtlirining «dǝbdǝbilik»likini bilimiz. Tǝwrattiki «Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr» degǝn ⱪisimdin ularning «taǝt-ibadǝt»lirigǝ ⱪoxulƣan yeⱪimliⱪ yaki mungluⱪ muzika-nahxliri toƣruluⱪ bilimiz. Biraⱪ ⱨǝmmisi Hudaning nǝziridǝ realliⱪtin tolimu yiraⱪlaxⱪan, yirginqlik pasiⱪliⱪ, halas. Uning üstigǝ u butpǝrǝslik bilǝn arilaxⱪanidi.
Huda Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürgǝn ⱪanunda Ɵzigǝ ⱪurbanliⱪ ⱪilixning pǝⱪǝt bir jaydila bolidiƣanliⱪini bekitkǝn. Awwal bu jay Xiloⱨ xǝⱨiri idi, keyin bu jay Yerusalem boldi. U taƣlar yaki dɵnglǝr bolƣan «yuⱪiri jaylar» üstigǝ Ɵzigǝ ⱪurbanliⱪ ⱪilix ibaditi üqün ⱪurbangaⱨlarni ⱪuruxni ⱪǝt’iy mǝn’i ⱪilƣanidi. Biraⱪ heli baldurla kixilǝr (xübⱨisizki, ǝslidǝ yahxi niyǝt bilǝn) muxundaⱪ ⱪurbangaⱨlarni yuⱪiri jaylarda ⱪuruxⱪa baxliƣan; ular uzun ɵtmǝyla butpǝrǝslik jayliriƣa aylinip kǝtkǝn; bǝzi butⱪa qoⱪunux paaliyǝtliri ⱨǝtta «Pǝrwǝrdigarning namida» ɵtküzülǝtti. «Baal»lar degǝn butlarƣa qoⱪunƣanda, ⱨǝrhil xǝⱨwaniy gunaⱨlar xu «ibadǝt»ning bir ⱪismi bolƣan; ixlar ⱨǝtta bǝzidǝ tǝsǝwwur ⱪilƣusiz dǝⱨxǝtlik ⱨaldiki «insanni ⱪurbanliⱪ ⱪilix»ⱪa aylinip kǝtkǝnidi.
Mana bular Amos pǝyƣǝmbǝr elip kǝlgǝn hǝwǝrlǝrning arⱪa kɵrünüxliridur. Uning bundaⱪ gunaⱨlarni ǝyiblǝydiƣan bexarǝtliri wǝ küqlük tǝlimliri ahirida ɵzigǝ küqlük düxmǝnlǝrni pǝyda ⱪilƣan, biraⱪ u eƣir yalƣuzluⱪ tartⱪan bolsimu, wǝzipisidin yanmidi. Uning kitabining ɵzi uning jasarǝtlikigǝ ispat bolidu; xübⱨizisizki, uning hǝwǝrlirini Hudaning eytⱪanliri dǝp bilgǝnlǝr ularni hatirlǝp uni bizgiqǝ saⱪlidi.
Kitabning temisi
Amos bexarǝtlǝrni Israilning ⱪoxna ǝllirining, jümlidin ɵz yurti Yǝⱨudaning gunaⱨlirini kɵrsitix bilǝn baxlaydu (1:2-2:16). Uning bu sɵzliri, xübⱨisizki, Israildiki angliƣuqilarning ǝstayidil diⱪⱪitigǝ wǝ alⱪixiƣa erixkǝn. Andin u Israillarning diⱪⱪitini ɵz gunaⱨliriƣa ⱪaritip, muxu temini qɵridǝp bexarǝt beridu. Amos «yuⱪiri jaylar»da ⱪurbangaⱨlarni ⱪurux yaki ⱨǝtta tawapkaⱨlarnimu bǝrpa ⱪilix ⱪatarliⱪ gunaⱨlarni ǝyiblǝxkǝ anqǝ küqimǝydu. Qünki bular alliburun ikkinqi mǝsilǝ bolup ⱪalƣanidi; Israilning Hudadin yiraⱪlaxⱪanliⱪiƣa bolƣan ispat ularning muxu «yuⱪiri jaylar»da wǝ tawapkaⱨlarda yürgüzgǝn butpǝrǝslikidin, ularning kǝmbǝƣǝllǝrgǝ bolƣan zulumhor muamilisidin wǝ xǝⱨwaniyǝtqilikidin tepilidu. Amos bǝg-ǝmirlǝrning wǝ kaⱨinlarning addiy puⱪralar aq-yalingaqliⱪta ⱪalƣan waⱪitlarda ɵtküzgǝn ⱨǝxǝmǝtlik turmuxliriƣa tǝnbiⱨ beridu. Bizgǝ wǝ Amosning ɵzigǝ ⱨǝyran ⱪalarliⱪ yeri xuki, ular bu adalǝtsizliklǝrni ⱨǝrtǝrǝptǝ ap’axkara yürgüzgǝn bolsimu, biraⱪ ular yǝnila intayin «dindar», ⱨǝtta ǝsǝbiy dǝrijidiki dindarlar idi. Amosning yǝtküzgǝn hǝwiri bolsa, ular towa ⱪilmisa ɵzliri wǝ ularning dini ǝhlǝt dɵwisidǝk süpürüp taxlinidu, degǝndin ibarǝt idi. Uning ularning sanaⱪsiz ⱪurbanliⱪliri wǝ tügimǝs diniy paaliyǝtlirigǝ ⱪaritilƣan ǝng mǝxⱨur bexariti mundaⱪ: —
«Qünki silǝr Manga «kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ»lar ⱨǝm «ax ⱨǝdiyǝ»liringlarni sunup atisanglarmu,
Mǝn ularni ⱪobul ⱪilmaymǝn;
Silǝrning bordaⱪ malliringlardin bolƣan «inaⱪliⱪ ⱪurbanliⱪliringlar»ƣa ⱪarimaymǝn.
Mǝndin munajatliringlarning sadalirini epketinglar,
Qiltarliringlarning küylirini anglimaymǝn;
Buning ornida adalǝt xarⱪiratmidǝk,
Ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ ǝbǝdiy aⱪidiƣan eⱪimdǝk dolⱪunlisun!» (5:22-24)
Amos ularƣa Hudaning jazalirining alliⱪaqan ularning bexiƣa qüxkǝnlikini kɵrsitidu; biraⱪ ular buningƣa diⱪⱪǝt ⱪilixⱪa bǝk susluⱪ ⱪilidu. U bexarǝtliridǝ, ularƣa intayin ⱪorⱪunqluⱪ yǝr tǝwrǝxni alaⱨidǝ aldin’ala eytⱪan (1:1, 8:8, 9:1); bu yǝr tǝwrǝx 300 yilƣiqǝ untup ketilmigǝnidi («Zǝk.» 14:5). Hǝlⱪ towa ⱪilmisa, undaⱪta ular «Dǝmǝxⱪ xǝⱨiridin yiraⱪ»ⱪa, yǝni Asuriyǝ imperiyǝsigǝ sürgün bolidu (5:27).
U yǝnǝ ularning «Pǝrwǝrdigarning küni» toƣruluⱪ: — «Xu küni baxⱪa «butpǝrǝs ǝllǝr» Hudaning ⱪattiⱪ jazasiƣa duq kelidu, biraⱪ «Ibraⱨimning ǝwladliri, xuningdǝk Hudaning amraⱪ hǝlⱪi bolƣan bizlǝr» yuⱪiriƣa kɵtürilimiz» — degǝn millǝtqi, ɵz-ɵzini aldaydiƣan ⱪaraxni biraⱪla yoⱪⱪa qiⱪiridu (5:18-20).
Uning «yǝkkǝ-yeganǝ bir oƣulning matimi» (8:10), «Pǝrwǝrdigarning sɵzlirini anglaxⱪa bolƣan ⱪǝⱨǝtqilik» (8:11-14) wǝ «Dawutning yiⱪilƣan kǝpisini yengibaxtin tiklǝx» (Israilning ɵz yurtiƣa, Hudaning yeniƣa ⱪaytip kelixi wǝ ǝsligǝ kǝltürülüxi: 9:11-15) toƣrisidiki alaⱨidǝ bexarǝtliri toƣruluⱪ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ azraⱪ tohtilimiz.
Mǝzmun: —
(1) Kirix sɵz; tema (1:1-2)
(2) Hudaning ǝllǝr üstigǝ qüxüridiƣan jazaliri (1:3-2:16)
(3) Israilning gunaⱨliri wǝ kelidiƣan jazalar toƣruluⱪ bǝx hǝwǝr (3:1-6:14)
(4) Amos kɵrgǝn alamǝt kɵrünüxlǝr (7:1-9:15)
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
Bǝzi ayǝtlǝr üstidǝ
(1) «Yǝkkǝ-yeganǝ bir oƣulning matimi» (8:10)
«Ⱨeytliringlarni musibǝtkǝ,
Ⱨǝmmǝ nahxiliringlarni aⱨ-zarlarƣa aylanduriwetimǝn;
Ⱨǝmmǝ adǝmning qatriⱪi üstini bɵz rǝht bilǝn oriƣuzimǝn,
Ⱨǝrbir adǝmning bexida taⱪirliⱪ pǝyda ⱪilimǝn;
Bu matǝmni yǝkkǝ-yeganǝ bir oƣulning matimidǝk,
Ⱨeytning ahirini dǝrd-ǝlǝmlik bir kün ⱪiliwetimǝn» (8:10)
Bu ahirⱪi zamanlarni kɵrsitidiƣan bir bexarǝt. Israil intayin eqinarliⱪ matǝm tutⱪan ⱨalǝtkǝ qüxidu. Oⱪurmǝnlǝr Tǝwrattiki «Zǝk.» 12:10-14 ayǝtlǝrni oⱪusa, muxu matǝmning obyekti yaki sǝwǝbining dǝl ularning ɵz Mǝsiⱨ-ⱪutⱪuzƣuqisini «sanjip ɵltürgǝn»liki ikǝnlikini bayⱪaydu. Mǝsiⱨ bolsa Hudaning «yǝkkǝ-yeganǝ Oƣli» wǝ xundaⱪla Israilningmu ⱨǝⱪiⱪiy «oƣli» (gǝrqǝ u yǝnǝ ularƣa «Ata»mu bolsimu — «Yǝx.» 9:6ni kɵrüng). Israillar bu matǝmni tutux arⱪiliⱪ Hudaning yeniƣa ⱪaytip kelidu.
(2) «Pǝrwǝrdigarning sɵz-kalamini anglaxⱪa bolƣan ⱪǝⱨǝtqilik» (8:11-14)
«Mana, xundaⱪ künlǝr keliduki, — dǝydu Rǝb Pǝrwǝrdigar,
Zeminƣa ⱪǝⱨǝtqilikni ǝwǝtimǝn, —
— Nanƣa bolƣan ⱪǝⱨǝtqilik ǝmǝs, yaki suƣa bolƣan qangⱪaxmu ǝmǝs,
Bǝlki Pǝrwǝrdigarning sɵz-kalamini anglaxⱪa bolƣan ⱪǝⱨǝtqilikni ǝwǝtimǝn».
Bu bexarǝt yǝnǝ Israil hǝlⱪi toƣruluⱪ bolƣan, bizning pikrimizqǝ, u ⱨazirⱪi künlǝrni kɵrsitidu. Tarihning adǝmni ǝng ⱨǝyran ⱪalduridiƣan pakitliri iqidin biri xuki, ɵz pǝyƣǝmbǝrlirining Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨning kim ikǝnlikini kɵrsitidiƣan eniⱪ bexarǝtliri bar bolsimu, Yǝⱨudiy hǝlⱪi bügüngǝ ⱪǝdǝr tehi Uni ⱪobul ⱪilmidi. Ularning mɵtiwǝr «rabbi»liri (ustazlar) dǝwrdin-dǝwrgǝ Mǝsiⱨni ⱪobul ⱪilmiƣini üqün, Yǝⱨudiylar ɵz ustazlirining tǝlimlirini hata deyixni ⱪǝt’iy halimaydu. Ular «rabbilirimiz hata» desila, ularning ǝldiki barliⱪ «danaliⱪ»liri yoⱪⱪa barawǝr degǝnliktur. Bǝzilǝr ⱨǝⱪiⱪǝtni izdǝp ateizm, kommunizm wǝ u-bu xǝklidǝ bolƣan Budda diniƣa berilgǝn. Ƣǝlitǝ pakit xuki — Israiliyǝ dɵliti bügünki kündǝ Yǝⱨudiy anining ⱪeni bar dǝp ispatlanƣan ⱨǝrⱪandaⱪ adǝmni, mǝyli uning nemigǝ etiⱪad ⱪilixidin ⱪǝt’iynǝzǝr, graȥdanliⱪⱪa ⱪobul ⱪilidu — u ateist (hudasiz), kommunist, buddist, musulman bolsimu boliweridu. Biraⱪ pǝⱪǝt Mǝsiⱨiy etiⱪadqisi bolsila — mǝyli uning ata yaki ana tǝrǝptin ottuz ǝwlad Yǝⱨudiy nǝsǝbnamisi bolsimu, Israiliyǝ graȥdanliⱪiƣa ⱪobul ⱪilinalmaydu, ⱨǝtta bǝzidǝ uningƣa Israiliyǝgǝ kirix ruhsǝt ⱪilinmaydu
(2010 izaⱨat — bu siyasǝttǝ pat yeⱪinda ɵzgirix boluxi mumkin).
Əmǝliyǝttǝ bolsa yeⱪinⱪi yüz yilda, burunⱪiƣa nisbǝtǝn kɵpligǝn Yǝⱨudiylar Mǝsiⱨni ɵz Ⱪutⱪuzƣuqisi dǝp etirap ⱪildi ⱨǝm ularning sanimu barƣanseri kɵpǝymǝktǝ.
(3) «Ⱨǝzriti Dawutning yiⱪilƣan kǝpisini yengibaxtin tiklǝx»
(Is’railning yurtiƣa, Hudaning yeniƣa ⱪaytip kelixi wǝ ǝsligǝ kǝltürülüxi: 11:9-15)
«Xu küni Mǝn Dawutning yiⱪilƣan kǝpisini yengibaxtin tiklǝymǝn,
Uning yeriⱪlirini etimǝn;
Uni harabiliktin ongxap,
Uni ǝyni zamandiki petidǝk ⱪurimǝn.
Xuning bilǝn ular Edomning ⱪaldisiƣa ⱨǝmdǝ namim bilǝn atalƣan barliⱪ ǝllǝrgǝ igidarqiliⱪ ⱪilidu, — dǝydu buni bejirgüqi Pǝrwǝrdigar.
Mana xundaⱪ künlǝr keliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar,—
Yǝr ⱨǝydigüqi ⱨosul yiƣⱪuqiƣa yetixiwalidu,
Üzümlǝrni qǝyligüqi uruⱪ qaqⱪuqiƣa yetixiwalidu;
Taƣlar yengi xarabni temitip,
Barliⱪ dɵng-egizliklǝr erip ketidu.
Wǝ hǝlⱪim Israilni asarǝttin ⱪutuldurup, azadliⱪⱪa erixtürimǝn;
Ular harablaxⱪan xǝⱨǝrlǝrni ⱪayta ⱪurup, ularda makanlixidu;
Ular üzümzarlarni tikip, ularning xarabini iqidu;
Ular baƣlarni bǝrpa ⱪilip, mewisini yǝydu.
Mǝn ularni ɵz zemini üstigǝ tikimǝn,
Ular Mǝn ularƣa ata ⱪilƣan zemindin ⱨǝrgiz ⱪaytidin yuluwetilmaydu— dǝydu Pǝrwǝrdigar sening Hudaying».
Kɵp pǝyƣǝmbǝrlǝr kɵrgǝndǝk, Israil ahirⱪi zamanda dǝrwǝⱪǝ towa ⱪilip, Mǝsiⱨ Əysaning ⱪurbanliⱪining ɵz gunaⱨi üqün bolƣanliⱪini tonup yetip, Hudaning yeniƣa ⱪaytip kelidu. Amosning künliridǝ Dawutning uluƣ padixaⱨliⱪi pǝⱪǝt deⱨⱪan etizda dǝm elixⱪa yasiƣan kǝpigǝ — yǝni «yiⱪilip ketǝy» degǝn bir kǝpigǝ ohxaytti («Yǝx.» 1:8). U xu qaƣda dǝrwǝⱪǝ «yiⱪiliwatatti»; miladiyǝdin ilgiriki 586-yili, u Babil imperiyǝsi aldida u pütünlǝy yiⱪilƣan. Xu kündin baxlap Israilda padixaⱨ bolup baⱪmiƣan. Waliy Pilatus Dawutning ǝwladi bolƣan Əysa Mǝsiⱨni ⱪoyup bǝrmǝkqi bolup Yerusalemdiki kɵpqilik aldiƣa elip kelip: «Mana silǝrning padixaⱨinglar!» dǝp jakarliƣanda, ular: «Ⱪǝysǝrdin baxⱪa bizning ⱨeqⱪandaⱪ padixaⱨimiz yoⱪ!» dǝp warⱪirap jawab bǝrdi. Ular ɵzining birdinbir ⱨǝⱪiⱪiy Padixaⱨini rǝt ⱪilƣan. Biraⱪ Mǝsiⱨ Əysa dunyaƣa ⱪaytip kǝlgǝndǝ, Huda Israilning padixaⱨliⱪini yengibaxtin ⱪuridu; xuning bilǝn Yǝⱨuda kɵp ǝllǝrning ⱨɵrmitigǝ erixidu, nurƣun ǝllǝr uningƣa boysunidu (12-ayǝt). Əmǝliyǝttǝ bolsa, Yǝⱨudiy hǝlⱪi ɵz padixaⱨining kim ikǝnlikini tehi tonup yǝtmigǝn qaƣlarda kɵp «yat ǝllǝr» bolƣan bizlǝr alliⱪaqan Hudaning Mǝsiⱨni alǝmning padixaⱨi wǝ Rǝbbi ⱪilip tikligǝnlikini bilip yetip, Pǝrwǝrdigarning nami bilǝn atilix pursitigǝ muyǝssǝr bolduⱪ. Bu dunyada insanlar üqün Hudaning nami bilǝn (uning pǝrzǝnti bolup) atilixtin artuⱪ yuⱪiri imtiyaz yoⱪtur — bu Uning tǝripidin Ɵz balisi süpitidǝ Uning Ɵz ailisigǝ ⱪobul ⱪilinip beⱪiwelinixtin ibarǝttur.
(Injilda rosul Yaⱪupning Amosning dǝl bu bexariti üstidǝ tohtalƣanliⱪini «Ros.» 15:1-33-ayǝttin kɵrüng).