Tǝwrat - 5-ⱪisim


«Ⱪanun xǝrⱨi»

(Muⱪǝddǝs Ⱪanun — Tǝwrat Ⱪanunining Xǝⱨri)


Kirix sɵz


Arⱪa kɵrünüx


Bǝzi tǝrjimilǝrdǝ mǝzkur kitab «Ⱪanunning (ⱪaytidin) jakarlinixi» (mǝsilǝn, hǝnzuqǝ tǝrjimilǝrdǝ), «Ikkinqi ⱪanun» (grek tili tǝrjimisidǝ) yaki «Ⱪanun xǝrⱨi» dǝp atilidu. Mǝzkur kitabta Musa ǝslidǝ Sinay teƣida qüxürülgǝn muⱪǝddǝs ⱪanunning bǝzi muⱨim nuⱪtilirini hǝlⱪ üqün ikkinqi ⱪetim ⱪayta jakarlaydu.


Əslidǝ Musa pǝyƣǝmbǝrning wasitisi bilǝn nazil ⱪilinƣan Tǝwrattiki «Misirdin qiⱪix» wǝ «Kaⱨin-lawiylarning dǝsturi» degǝn ⱪisimlarda eniⱪ hatirilǝngǝn ⱪanun-ǝmrlǝr nemixⱪa yǝnǝ Musa tǝripidin bundaⱪ ⱪayta jakarlinidu? 


Əmǝliyǝttǝ bu muⱪǝddǝs ⱪanun ottuz toⱪⱪuz yil ilgiri qüxürülgǝnidi. Əslidǝ Huda hǝlⱪⱪǝ ⱪanun-ǝmrlirini tapxurƣandin keyin, u ularni Ⱪanaan zeminining qegrisiƣa jaylaxⱪan Ⱪadǝx-Barneaƣa baxlap kelip, xu yǝrdǝ ularƣa: «Mǝn silǝrgǝ miras ⱪilidiƣan zeminƣa kirip uni igilǝydiƣan waⱪtinglar kǝldi» degǝn hux hǝwǝrni yǝtküzgǝnidi. Əslidǝ bundaⱪ hǝwǝrdin huxal boluxⱪa toƣra kelǝtti. Hǝlⱪ on ikki adǝmni u zemindiki ǝⱨwalni bilip kelixkǝ ǝwǝtti. Ulardin on adǝm ⱪaytip kelip: «Bu zemin dǝrwǝⱪǝ süt bilǝn ⱨǝsǝl eⱪip turidiƣan munbǝt zemin ikǝn; ⱨalbuki, uningda turuwatⱪanlar gigant adǝmlǝr ikǝn, ularning nǝziridǝ biz qekǝtkidǝk ikǝnmiz, halas!» dǝp hǝlⱪning kɵnglini parakǝndǝ ⱪildi. Ⱪalƣan ikki qarliƣuqi, yǝni Yǝxua wǝ Kalǝb bolsa: «Dǝrwǝⱪǝ zeminda gigant adǝmlǝr bolƣini bilǝn, bizni Misir zeminidin ⱨǝrhil mɵjizǝ-karamǝtlǝr bilǝn ⱪutⱪuzup qiⱪⱪan, qɵl-bayawanda yürginimizdǝ barliⱪ ⱨajitimizdin toluⱪ qiⱪⱪan Huda bizni xu zeminƣa kirgüzüp, uni igilitidu wǝ bu gigant adǝmlǝrni bizgǝ ozuⱪ ⱪilip beridu!» dǝp hǝlⱪni riƣbǝtlǝndürdi. Lekin eqinixliⱪi xuki, asiy hǝlⱪ imansiz on adǝmning hǝwirini ⱪobul ⱪilip, iman-ixǝnqlik Yǝxua bilǝn Kalǝbningkini rǝt ⱪildi. Ular Musa wǝ Ⱨarunƣa naraziliⱪ bildürdi, ⱨǝtta ahir berip Yǝxua bilǝn Kalǝbni qalma-kesǝk ⱪilmaⱪqi boldi.


Tǝbiiyki, Ɵzigǝ biⱨɵrmǝtlik ⱨesablinidiƣan bundaⱪ ixǝnqsizlik Hudaning ƣǝzipini ⱪozƣidi. Xuning bilǝn: «Manga ixinixni rǝt ⱪilip: «Gigant adǝmlǝr balilirimizni yǝp ketidu» degǝn qonglardin ⱨeqⱪaysisi bǝhtlik zeminƣa kirǝlmǝydu; baliliri bolsa, ular zeminƣa kirip uni igilǝydu» degǝn ⱨɵkümni anglatti.


Muxu pajiǝlik ix Tǝwrattiki «Qɵl-bayawandiki sǝpǝr» degǝn ⱪisimda hatirilǝngǝn. Xundaⱪ boldiki, Israillar miras ⱪilip berilgǝn zeminƣa kirixning orniƣa, Hudaning jazasi bilǝn yǝnǝ bir dǝwrni (ⱪiriⱪ yil) qɵl-bayawanda sǝrgǝrdan bolup yürüxkǝ mǝⱨkum ⱪilindi. Ottuz sǝkkiz yil ɵtkǝndǝ, Huda dǝl ularƣa jakarliƣandǝk, Hudaƣa asiyliⱪ ⱪilƣan yigirmǝ yaxtin yuⱪiri bolƣan ⱨǝrbir adǝm ɵlüp tügidi. Pǝⱪǝt Yǝxua bilǝn Kalǝb tirik ⱪaldi. Ular bilǝn u zeminƣa tǝng kirixkǝ tǝyyar turƣan yengi bir dǝwr adǝmliri xu zeminning qegrisi aldida turuwatatti. Bundaⱪ ǝⱨwal astida bu yengi dǝwr üqün Musa pǝyƣǝmbǝrning:  (a) Hudaning ⱪandaⱪ ⱪilip ata-bowilirini Misirdiki ⱪulluⱪtin qiⱪirip mɵjizǝ-karamǝtlǝr bilǝn ⱪutⱪuzƣanliⱪini, xundaⱪla qɵl-bayawandin ɵtüxkǝ yetǝkligǝn tarihni bayan ⱪilixi; (ǝ) Ata-bowiliriƣa alliburun tapxurulƣan ⱪanun-ǝmrlǝrning muⱨim tǝpsilatliri ⱨǝm jǝwⱨiri, xuningdǝk zeminƣa kirgǝndin keyinki yengi ǝⱨwallarƣa baƣlanƣan yengi ⱪanun-ǝmrlǝrni jakarlixi; (b) Ularning kelǝqiki toƣruluⱪ bexarǝt berixi tolimu zɵrür idi.


«Muⱪǝddǝs ⱪanun xǝrⱨi» degǝn kitabning dǝl bu üq ⱪisimƣa bɵlüngǝnlikini bayⱪaymiz, ular tɵwǝndikidǝk: — 


(a)

Ɵtmüx; Hudaning hǝlⱪkǝ kɵrsǝtkǝn mɵjizǝ-karamǝtliri (1:1-4:43)

(ǝ)

Ⱨazirⱪi ǝⱨwal; kona ǝmrlǝrning ⱪaytidin jakarlinixi, yengi ǝmrlǝrning ⱪoxuluxi (4:44-26:19)

(b) 

Kǝlgüsi zamanlar; bexarǝtlǝr wǝ agaⱨlar (27:1-34:12)


Huda alliⱪaqan Musaƣa ɵz ɵlümi toƣruluⱪ agaⱨlandurup ⱪoyƣanidi. Mǝzkur kitabning ahirⱪi babida xu ix (bǝlkim Yǝxua pǝyƣǝmbǝr tǝripidin) hatirilǝngǝn. Musa pǝyƣǝmbǝr dǝl bu ⱪanun-ǝmrlǝr wǝ jekilǝxlirini hǝlⱪⱪǝ tapxurƣandin keyin «taƣⱪa qiⱪip,... Pǝrwǝrdigarning aldida ɵldi».


Xuning bilǝn «muⱪǝddǝs ⱪanun xǝrⱨi» degǝn kitabni atining ɵz baliliriƣa tapxurƣan ahirⱪi sɵzliri yaki wǝsiyiti deyixkǝ bolidu. Kitab yǝnǝ ⱪǝdimki waⱪitlardiki padixaⱨlar ɵz hǝlⱪi bilǝn kelixip tüzgǝn bir «ǝⱨdinamǝ» xǝklididur — demǝk, Huda mǝzkur kitabta Ɵzining Israil bilǝn bolƣan ǝⱨdisini ⱪaytidin bayan ⱪilidu. Xunga kitabni oⱪuƣan ⱨǝrbir Israil hǝlⱪi dǝrⱨal: «Huda dǝrwǝⱪǝ bizning Padixaⱨimizdur, bizmu Uningƣa has hǝlⱪmiz» dǝp bilip yetidu.


Əlwǝttǝ, biz «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ oⱪurmǝnlǝrning diⱪⱪitini kitabning alaⱨidǝ ⱪiziⱪ nuⱪtiliriƣa yaki qüxinixkǝ tǝsrǝk bolidiƣan bǝzi yǝrlirigǝ tartimiz. Biraⱪ buningdin awwal oⱪurmǝnlǝrgǝ tɵt ix toƣruluⱪ sǝl tohtalƣimiz kelidu: — 


(a) Mǝzkur kitabta berilgǝn kɵp ǝmrlǝr Ⱪanaan zeminida turuwatⱪan ǝllǝrning ix-ǝmǝllirining dǝl ǝksini kɵrsitidu. Mǝsilǝn, Huda ularƣa butpǝrǝslikning barliⱪ xǝkil-türlirigǝ, palqiliⱪ wǝ jinkǝxlik ⱪilix (yǝni jinlarƣa ⱪarax)ⱪa, insanlarni soyup ⱪurbanliⱪ ⱪilixⱪa, ⱨǝrhil jinsiy buzuⱪluⱪ, jümlidin ƣǝyriy ⱨǝwǝslǝrning kǝynigǝ kirip bǝqqiwazliⱪ wǝ yeⱪin tuƣⱪanliri bilǝn zinahorluⱪ ⱪilixⱪa, meyiplarƣa rǝⱨimsizlik ⱪilixⱪa, ⱪerilarƣa biⱨɵrmǝtlik ⱪilixⱪa ⱪǝt’iy ⱪarxi turunglar dǝp agaⱨlanduridu. Bularning ⱨǝmmisi dǝl ǝyni waⱪittiki Ⱪanaanliⱪlar arisida kǝng tarⱪalƣan adǝtlǝr bolƣanidi. Mǝsilǝn, Israillarƣa ⱪaritilƣan  «Sǝn oƣlaⱪni anisining sütidǝ ⱪaynitip pixursang bolmaydu» degǝn bir ǝmrmu bayan ⱪilinidu (21:14). Bundaⱪ ǝmrning ǝhlaⱪiy ǝⱨmiyiti barmu-yoⱪ? — degǝn soal kallimizni ⱪaymaⱪturuxi mumkin. Əmǝliyǝttǝ Ⱪanaaniylar arisida: «Oƣlaⱪni anisining sütidǝ pixursaⱪ, uni ɵz anisi bilǝn qetixturƣanƣa barawǝr bolidu, xundaⱪ ⱪilsaⱪ yǝr-zeminning munbǝtlikini axurimiz» degǝndǝk birhil hurapiy kɵzⱪarax bar idi. Mǝlum bir Israiliy xundaⱪ ixni ⱪilip ⱪalsa, bundaⱪ hurapiy muddia uningda boluxi natayin. Lekin Israillarning butpǝrǝslik tǝrǝpkǝ ezip ketixining aldini elix üqün Huda ularƣa uni ⱪǝt’iy mǝn’i ⱪilixni buyruƣan. Qünki baxⱪilarning xu ixiƣa ⱪarap «Bizlǝrmu xundaⱪ ⱪilsaⱪ bolidu» dǝp putlixip ketixi mumkin idi.

Ⱪanaaniylarning yuⱪirida tilƣa elinƣan kɵp rǝzil adǝtliri tüpǝylidin Pǝrwǝrdigar ularni yoⱪutuxni buyruƣan. Muxu ix toƣruluⱪ «Misirdin qiⱪix»tiki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ azraⱪ tohtilimiz.

(ǝ) Kitabta, Pǝlǝstin (Ⱪanaan) zemini toƣruluⱪ: «Bu zemin Pǝrwǝrdigar Hudayinglar silǝrgǝ beridiƣan zemin» degǝn bayanni daim uqritimiz. Bu bayan bizgǝ wǝ ularƣa xuni tǝkitlǝyduki, gǝrqǝ Huda zeminni Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ bǝrgini bilǝn, ular ǝmǝliyǝttǝ Hudaning meⱨmanliridur, xuningdǝk ular zemindin paydilanƣanda Huda aldida mǝs’ul idi. Zeminda muⱪim turuxi ularning itaǝtmǝnliki bilǝn ziq baƣliⱪtur. Ular Hudaƣa itaǝtsizlik ⱪilƣan bolsa, zeminda makan tutux imtiyazidin mǝⱨrum bolatti; bu ix tarihta alliⱪaqan üq ⱪetim yüz bǝrgǝn.


(b) Mǝzkur kitabta «Pǝrwǝrdigar Hudayinglar ⱨǝsǝt ⱪilƣuqi bir Hudadur» degǝn sɵzni uqritimiz. Bu sɵz bǝlkim oⱪurmǝnlǝrning bexini sǝl ⱪaymaⱪturuxi mumkin. Ⱨǝmmigǝ igǝ bolƣan Huda ⱪandaⱪmu «ⱨǝsǝt» ⱪilsun?

Ɵz ayalini mutlǝⱪ, sap, xǝhsiyǝtsiz wǝ tolimu mukǝmmǝl muⱨǝbbǝt bilǝn sɵyidiƣan bir ǝr kixi bar dǝyluⱪ. Mubada xu kixining ayali baxⱪa birsi bilǝn wapasizliⱪ ɵtküzüxkǝ azdurulup kǝtkǝn bolsa, undaⱪta xu kixining inkasi bolmay ⱪalmaydu: —


(1) «Nemixⱪa ayalim uningƣa kɵrsǝtkǝn meⱨir-muⱨǝbbitimdin razi bolmidi?» dǝp, arzulirining yǝrdǝ ⱪalƣanliⱪidin azablinidu. Adalǝtlik bir adǝmning buningƣa ƣǝzipi kelǝmdu-yoⱪ? Kelidu, ǝlwǝttǝ.


(2) Ɵz ayaliƣa bolƣan kɵyümi bilǝn uningƣa ǝng yahxini bǝrgüsi bolƣaqⱪa, uni azdurƣuqi kixining azduruxidin wǝ aldixidin azad ⱪilip ɵzigǝ ⱪayturuxni halaydu. Qünki ⱨeliⱪi ikkinqi bir adǝm uningƣa ⱨǝⱪiⱪiy kɵngül bɵlmǝydu, pǝⱪǝt ɵz ⱨǝwǝslirini ⱪanduruxnila halaydu, halas.


(3) Undaⱪ ǝr kixidǝ Hudaning harakteri bar bolsa, u (ⱨǝm ɵzini ⱨǝm ayalini dǝp) ayalining wapasizliⱪini tonup yetip, towa ⱪilixini halaydu. U towa ⱪilƣan bolsa uni kǝqüridu wǝ ɵzigǝ ⱪaytidin ⱪobul ⱪilidu. Pǝⱪǝt u ⱨǝⱪiⱪǝtǝn towa ⱪilƣan bolsa, ǝlwǝttǝ.

Bu üq ixni Hudaning Ɵz hǝlⱪigǝ bolƣan «ⱨǝsǝt»ining asasiy amili desǝkmu bolidu. U Ɵz hǝlⱪining butpǝrǝslikning aldam haltisiƣa qüxüp, ziyan tartixiƣa yol ⱪoyalmaydu. U Ɵzigǝ bolƣan undaⱪ wapasizliⱪtin azab tartidu, ǝlwǝttǝ, lekin yǝnǝ ularning ⱨǝmmǝ butpǝrǝslik wǝ hurapiyliⱪ elip kelidiƣan ziyan-talapǝtkǝ uqrixining aldini elixni halaydu. Qünki barliⱪ butpǝrǝslik wǝ hurapiyliⱪ jin-xǝytanlar bilǝn dostlaxⱪanƣa barawǝrdur.


(p) Musa pǝyƣǝmbǝr birinqi ⱪetim Hudaning wǝⱨiysi bilǝn muⱪǝddǝs ⱪanun-bǝlgilimilirini («Misirdin qiⱪix», «Kahin-lawiylarning dǝsturi») ⱪobul ⱪilƣandin keyin ⱪiriⱪ yil Huda bilǝn billǝ mangƣaqⱪa, jǝzmǝn tehimu qongⱪur dǝrijidǝ bu muⱪǝddǝs ⱪanunning ⱨɵkümlirini qüxinip yǝtkǝn bolsa kerǝk, dǝp oylaymiz. Xunga bu «Ⱪanun xǝrⱨi»ning kɵp ⱪisimlirida u angliƣuqilarƣa Hudaning ǝmrlirining tüp muddia-mǝⱪsǝtlirini eqip beridu. Bu ix uning 32:2-ayǝttǝ, yǝni: —


«Tǝlimim bolsa yamƣurdǝk yaƣidu, sɵzlirim xǝbnǝmdǝk tamidu,yumran ot-qɵp üstigǝ qüxkǝn sim-sim yamƣurdǝk, kɵkzarliⱪning üstigǝ qüxkǝn hasiyǝtlik yamƣurdǝk bolidu» degǝn sɵzliridǝ ayan bolidu. Xunga mǝzkur kitabning «ⱪanun jǝwⱨiri» dǝp atiliximu muwapiⱪ boluxi mumkin. 


Mǝzmunlar: —


(a) 

Kirix sɵz (1:1-5)

(ǝ) 

Tarihiy mulaⱨizǝ (1:6-4:49)

(b) 

Iman-ixǝnqning asasiy mǝntiⱪ-prinsipliri (5-11-bab)

(p) 

Tǝpsiliy ⱪanun bǝlgilimilǝr (12-26-bab)

(t) 

Hudaning jaza-tǝrbiyiliri toƣruluⱪ agaⱨlanduruxliri (27-30-bab)

(j) 

Guwaⱨqilarni qaⱪirix (kona ǝⱨdinamilǝrdǝ padixaⱨlar ɵz «ilaⱨliri»ni guwaⱨliⱪ berixkǝ qaⱪiratti, lekin mǝzkur «ǝⱨdinamǝ»dǝ Huda «asman-zemin», jümlidin barliⱪ pǝrixtilǝrni Ɵzining guwaⱨqiliri boluxⱪa qaⱪiridu) (30:19 , 31:19, 32-bab)

(q) 

Hudaning Ɵz hǝlⱪining kelǝqiki üqün orunlaxturuxliri (31-bab, 33-34-bablar)


••••••••



Ⱪoxumqǝ sɵz


 Kǝmbǝƣǝllǝr toƣruluⱪ

«Ⱨalbuki, aranglarda ⱨajǝtmǝnlǝr bolmaydu» (15:4)

Hudaning Israilƣa bǝrgǝn xu ajayib wǝdisi ularning Hudaƣa bolƣan itaǝtmǝnliki bilǝn baƣliⱪ, ǝlwǝttǝ (5-ayǝt). 


«Pǝⱪǝt silǝr Pǝrwǝrdigar Hudayinglarning awaziƣa ⱪulaⱪ selip, Mǝn silǝrgǝ bügün tapiliƣan bu pütün ǝmrgǝ ǝmǝl ⱪilixⱪa kɵngül bɵlsǝnglar xundaⱪ bolidu».


11-ayǝttǝ Huda ularƣa «Əmǝliyǝttǝ, silǝr Manga itaǝtmǝn bolmaysilǝr» dǝp aldin eytidu; xunga, ular arisida ⱨǝrdaim baxⱪilarning yardimigǝ moⱨtaj bolidiƣan ⱨajǝtmǝn hǝlⱪlǝr mǝwjut bolidu.


Ⱪisas toƣruluⱪ: «Kɵzigǝ kɵz, qixⱪa qix» degǝn ⱪanun bǝlgilimǝ (19:21)

Oⱪurmǝnlǝr Tǝwratta ⱨǝm Injilda Hudaning: «Sǝn intiⱪam almiƣin wǝ ɵz hǝlⱪingning nǝsligǝ ⱨeq adawǝtmu saⱪlimiƣin, bǝlki ⱪoxnangni ɵzüngni sɵygǝndǝk sɵygin. Mǝn Pǝrwǝrdigardurmǝn» («Law.» 19:18, «Rim.» 12:19), «Intiⱪam Meningkidur» («Ⱪan.» 32:35) degǝn bayanlirini oⱪuƣandin keyin biz yǝnila: «Kɵzgǝ kɵz, qixⱪa qix, ⱪolƣa ⱪol, putⱪa put, kɵyükkǝ kɵyük, zǝhimgǝ zǝhim, kɵkkǝ kɵk tɵlǝnsun» («Mis.» 21:24, «Law.» 24:20, «Ⱪan.» 19:12) degǝn ǝmrni oⱪuƣinimizda sǝl ⱨǝyran ⱪeliximiz mumkin. Ⱨalbuki, oⱪurmǝnlǝr muxu ayǝtlǝrni tǝspiliyrǝk oⱪux arⱪiliⱪ ɵzi üqün jǝzmǝnlǝxtürǝlǝyduki, «kɵzgǝ kɵz, qixⱪa qix» degǝn bǝlgilimǝ ziyan tartⱪan kixining ⱪisas alidiƣanliⱪiƣa baƣliⱪ ix ǝmǝs, bǝlki jǝmiyǝttǝ toluⱪ adalǝt bolsun dǝp ijra ⱪilix tǝlǝp ⱪilinƣan ixtur. Əmǝliyǝttǝ, bu Musaƣa qüxürülgǝn muⱪǝddǝs ⱪanunƣa ait prinsip bolup, adǝmlǝr yaki pütkül aililǝr, ⱪǝbililǝrning arisida bir-biridin tohtawsiz ⱪisas alidiƣan, uzun waⱪit sozulidiƣan, barƣanseri ǝdǝp ketidiƣan xu hil dǝⱨxǝtlik jedǝl-adawǝtning otturiƣa qiⱪixining aldini elixtiki yoldur.


Injil dǝwridǝ, Rǝbbimiz bu ix toƣruluⱪ tǝlim bǝrgǝndǝ, muⱪǝddǝs ⱪanunning adil tǝlǝpliridin ⱨalⱪip, Ɵzigǝ ǝgǝxkǝnlǝrgǝ: Ⱨǝmmila adǝmlǝrgǝ muⱨǝbbǝt kɵrsitinglar, ⱨǝtta düxmǝnliringlarnimu kǝqürüm ⱪilip, ular üqün dua-tilawǝt ⱪilinglar dǝp ɵgitidu («Mat.» 5:38-48).


«Ⱪanaaniylarni yoⱪitinglar» degǝn ǝmr toƣruluⱪ

 Bu muⱨim tema üstidǝ «Misirdin qiⱪix»tiki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng.


«Ⱪan.» 7:8 toƣruluⱪ

«Pǝrwǝrdigarning silǝrni sɵygini sǝwǝbidin wǝ ata-bowiliringlar aldida bǝrgǝn ⱪǝsimigǝ sadiⱪ bolƣanliⱪi üqün Pǝrwǝrdigar silǝrni küqlük ⱪol bilǝn ⱪutⱪuzup, ⱨɵrlük bǝdili tɵlǝp «ⱪulluⱪ makani»din, yǝni Misir padixaⱨi Pirǝwnning ⱪolidin qiⱪarƣan»


Oⱪurmǝnlǝr Tǝwratni oⱪuƣinida «Huda bǝdǝl tɵlǝp ɵz bǝndilirini setiwaldi», «Huda ⱨɵrlük bǝdili tɵlǝp hǝlⱪini ⱪutⱪuzdi» «Huda Ɵz hǝlⱪi üqün bǝdǝl tɵlǝp ularni azad ⱪildi» degǝndǝk ibarilǝr kɵp uqraydu. Bular Muⱪǝddǝs Kitabning muxu yeridǝ tunji ⱪetim kɵrülidu. Ibraniy tilida muxu ibarǝ «padaⱨ» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. Adǝttǝ bu sɵz «ⱪul baziridin setiwelix» «gɵrü tɵlǝp azad ⱪilix» «rǝnigǝ ⱪoyƣan nǝrsini ⱪayturuwelix» degǝndǝk mǝnilǝrdǝ ixlitilidu. Əmdi yuⱪiriⱪi ayǝttǝ Huda hǝlⱪini Misirdin ⱪutⱪuzux üqün «ⱨɵrlük bǝdili» tɵligǝn bolsa, «bu bǝdǝl» yaki «bu tɵlǝm» kimgǝ tɵlǝngǝn? — degǝn soal dǝrⱨal kallimizƣa kelidu. Huda Israilni Misirdin ⱪutⱪuzƣanda Pirǝwngǝ ⱨeq tɵlǝm tɵlimidi; ǝmǝliyǝttǝ Israillar nǝqqǝ yüz yil ⱪulluⱪta bolƣini üqün Pirǝwn Israilƣa tɵlǝm bǝrdi! Bǝzilǝr ƣǝlitǝ oyda bolup, Huda hǝlⱪini ⱪutⱪuzuxⱪa Iblisⱪa nemidur bir tɵlǝm tɵlidi, dǝp ⱪaraydu, lekin ⱨazir tɵwǝndǝ kɵridiƣinimizdǝk, bu kɵzⱪarax pütünlǝy hatadur.


Ƣǝlitǝ ix xuki, «Tɵlǝm kimgǝ tɵlǝngǝn?» degǝn soalƣa bolƣan jawab Tǝwrattin, «Yǝxaya» 53-bab wǝ «Zǝbur» 40-küydin baxⱪa ⱨeq yeridǝ biwasitǝ kɵrülmǝydu. Soalning toluⱪ jawabi Injilda tǝminlinidu. Əmǝliyǝttǝ Hudaning Tǝwrattiki pǝyƣǝmbǝrlǝr arⱪiliⱪ «padaⱨ» («bǝdǝl tɵlǝp ⱪutⱪuzux») degǝn sɵzni ixlǝtkinining Ɵzi kǝlgüsi ixlarni kɵrsǝtkǝn birhil bexarǝt idi. Buni qüxinix üqün tɵwǝndiki ixlar toƣruluⱪ oyliniximiz kerǝk: — 


(a) Huda mutlǝⱪ ⱨǝⱪⱪaniy bolƣaqⱪa, ⱨeqⱪaqan gunaⱨni jazalimay ⱪoymaydu. U Ɵzining pak-muⱪǝddǝs maⱨiyitigǝ namuwapiⱪ ⱨeqⱪandaⱪ ix ⱪilmaydu. Buni sürǝtlǝx üqün, ɵz padixaⱨliⱪi üqün ǝtrapliⱪ türlük adil ⱪanun-bǝlgilimilǝrni qiⱪarƣan ⱨǝⱪⱪaniy bir padixaⱨ toƣruluⱪ oylinayluⱪ. Bǝlgilimilǝr arisida, birsi omumning mal-mülkigǝ ziyan yǝtküzsǝ, ziyanni tɵligǝndin sirt, jǝrimanǝ tɵlǝx kerǝk, degǝn bir ⱪanun maddisi bar dǝyli. Bir küni padixaⱨ ɵzi soraⱪ üstidǝ olturƣinida, ⱪǝdinas bir dostining ɵzining aldiƣa kǝltürülginini kɵrüp qɵqüp ketidu. Xu ⱪǝdinas dosti dǝl xu gunaⱨ bilǝn ǝyiblinidu! Uning üstigǝ uning dosti xu gunaⱨni ɵz üstigǝ alidu. Əmma dosti ⱪoli ⱪisⱪiliⱪidin tɵlǝm wǝ jǝrimanini tapxuralmaydu. Xundaⱪ ǝⱨwalda ⱪanunning tǝlipi xuki, gunaⱨkar zindanƣa solinip ǝmgǝk bilǝn tɵlǝmni wǝ jǝrimanini tɵlixi kerǝk. Dosti kǝltürüp qiⱪarƣan ziyan intayin eƣirki, uni tümǝn yil ixlisimu, uni tɵliyǝlixi mumkin ǝmǝs idi. Xuning bilǝn u zindanda ɵmürwayǝt yatidu wǝ xu yǝrdǝ ɵlidu, ailisidikilǝr yar-yɵlǝksiz ⱪalidu. Padixaⱨ ⱪandaⱪ ⱪilar? Uning ⱨoⱪuⱪi ⱨǝmmidin üstün bolƣaqⱪa, adalǝtni ⱪoyup ⱪoyup, ɵz adil ⱪanun-bǝlgilimilirigǝ ⱪarimay, dostini kǝqürüm ⱪilalaydu, ǝlwǝttǝ. Undaⱪta, uning puⱪraliri uning «adaliti» toƣruluⱪ nemǝ deyixidu? «dǝrwǝⱪǝ, arⱪa tiriki barlar üqün bir ⱪanun, baxⱪilar üqün bir ⱪanun!» deyixidu, ǝlwǝttǝ. Bundaⱪ ǝⱨwal ⱨǝmmimizgǝ intayin tonux. Əgǝr padixaⱨ adil bolup dosti üstidin adil ⱨɵküm qiⱪirip, xu eƣir tɵlǝm-jǝrimanini ⱪoyƣan bolsiqu? Xübⱨisizki, kɵpqilik padixaⱨning ⱨǝtta ɵz dostiƣimu adilliⱪni yürgüzginini kɵrüp, soraⱪhanini intayin sürlük bir jimjitliⱪ basidu. Xübⱨisizki, uning dosti yüzi tatirip, titrigǝn ⱨalda turidu, lekin ⱨeqnemǝ deyǝlmǝydu; qünki uning üstidin qiⱪirilƣan ⱨɵküm tolimu adildur. Ⱨalbuki, padixaⱨ xuan: «Mǝn ɵzüm bu tɵlǝm wǝ jǝrimanini ɵz hǝzinǝmdin qiⱪirip tɵlǝp berimǝn» dǝp elan ⱪilidu. Ⱨeqkim ⱪarxi qiⱪalmaydu; demǝk, padixaⱨ adil jazani ɵz üstigǝ elix bilǝn ⱨeliⱪi kixigǝ rǝⱨimini kɵrsǝtti; biz buni «bǝdǝl tɵlǝp dostini ⱪutⱪuzdi» desǝkmu bolidu. Buning bilǝn ⱨǝm adalǝt ⱨǝm rǝⱨim-xǝpⱪǝt ⱪanaǝtlǝndürüldi. Buni Zǝburdiki tɵwǝndiki sɵzlǝr bilǝn hulasilisǝk tolimu muwapiⱪ bolidu: — 


«Ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbǝt wǝ ⱨǝⱪiⱪǝt ɵz’ara kɵrüxti;

Ⱨǝⱪⱪaniyǝt wǝ aman-hatirjǝmlik bir-birini sɵyüxti» («Zǝb.» 85:10).


(ǝ) Mǝsiⱨ krestkǝ mihlanƣinida dǝl muxu ixni ⱪildi. Huda Ɵzi Mǝsiⱨdǝ insanlarning barliⱪ gunaⱨlirini kǝqürüm ⱪilixⱪa bǝdǝl tɵlǝydu, xundaⱪla Uning insanlarƣa kɵrsitidiƣan barliⱪ meⱨir-xǝpⱪiti üqün ul salidu. Ⱪaytilaymizki, Huda ⱨǝrgiz gunaⱨtin ɵtüp «ⱨeq wǝⱪǝsi yoⱪ» deyǝlmǝydu. Uning tɵlimini tɵlǝx kerǝk, wǝ Mǝsiⱨ Ɵzi dǝl xu mǝⱪsǝt bilǝn dunyaƣa kǝldi: —


«Qünki Insan’oƣlimu dǝrwǝⱪǝ xu yolda kɵpqilik hizmitimdǝ bolsun demǝy, bǝlki kɵpqilikning hizmitidǝ bolay wǝ jenimni pida ⱪilix bǝdiligǝ nurƣun adǝmlǝrni ⱨɵrlükkǝ qiⱪiray dǝp kǝldi» («Mar.» 10:45)


Baxⱪa bir yǝrdiki bir bayanni nǝⱪil kǝltürsǝk: —«Bu «kalam» — yǝni Mǝsiⱨ, gunaⱨkar adǝmlǝrning ornida ǝyiblinix üqün, Ɵzini krestkǝ (darƣa) mihlitip ɵlüxkǝ tutup bǝrgǝn. U gunaⱨsiz, mukǝmmǝl adǝm bolup, qǝklik waⱪit iqidǝ burunⱪi wǝ keyinki ⱨǝmmǝ adǝmlǝrning barliⱪ gunaⱨlirini üstigǝ alƣan, u bizning ornimizda Hudaning gunaⱨ üstigǝ tɵkmǝkqi bolƣan ƣǝzǝplik jazalirini ⱪobul ⱪilƣan. Gunaⱨning jazasi — Hudadin ayrilixtur; xunglaxⱪa Uning roⱨi Hudadin üq saǝtlik ayrilƣan. Xu üq saǝtning ǝng ahirⱪi minutlirida: —


«Əysa yuⱪiri awaz bilǝn warⱪirap: «Əloⱨiy, Əloⱨiy! Lǝmǝ xǝwaⱪtani?» — dedi. (mǝnisi: Hudayim, Hudayim! Nemixⱪa Meni taxliwǝtting?)» («Mat.» 27:46, «Mar.», 15:24)

Demǝk U, dunyadiki milyonliƣan adǝmlǝrning mǝnggülük dozah azablirini (dozah — Hudadin ayriwetixtur) qǝklik waⱪit iqidila bexidin ɵtküzgǝn, barliⱪ bǝdǝlni tɵliwǝtkǝn. Huda mana muxu wasitisi bilǝn birla waⱪitta, ⱨǝm ɵzining adilliⱪini ⱪanaǝtlǝndürgǝn ⱨǝm ⱨǝrbir adǝmni ɵzining rǝⱨimdillikigǝ mǝnggülük erixǝlǝydiƣan ⱪilƣan. Huda ɵz kalami bolƣan Mǝsiⱨning mukǝmmǝl ⱪurbanliⱪini ⱪobul ⱪilƣan.tɵwǝndiki ayǝtlǝrdimu bu ⱨǝⱪiⱪǝt kɵrsitilidu: —


«Huda Uni (Mǝsiⱨni) gunaⱨlarning jazasini kɵtürgüqi kafarǝt ⱪurbanliⱪi süpitidǝ tǝyinlidi; insanlarning Uning ⱪurbanliⱪ ⱪeniƣa ixǝnq baƣlixi bilǝn ⱪurbanliⱪ inawǝtliktur. Huda bu arⱪiliⱪ burunⱪi zamandikilǝrning sadir ⱪilƣan gunaⱨliriƣa sǝwr-taⱪǝtlik bolup, jazalimay ɵtküzüwetixining adilliⱪ ikǝnlikini kɵrsǝtti. Buningƣa ohxax bu ⱪurbanliⱪ arⱪiliⱪ u ⱨazirⱪi zamanda bolƣan ⱨǝⱪⱪaniyliⱪinimu kɵrsǝtkǝn. Xundaⱪ ⱪilip U Ɵzining ⱨǝm ⱨǝⱪⱪaniy ikǝnlikini ⱨǝm Əysaning etiⱪadida bolƣuqini ⱨǝⱪⱪaniy Ⱪilƣuqi ikǝnlikini namayan ⱪildi» (Rim.» 3:25-26).

«Gunaⱨlirimizni iⱪrar ⱪilsaⱪ, (Huda) bizning gunaⱨlirimizni kǝqürüm ⱪilip, bizni barliⱪ ⱨǝⱪⱪaniysizliⱪtin pak ⱪilixⱪa ixǝnqlik ⱨǝm adildur» («1Yuⱨ.» 1:9)


Xuning bilǝn Huda ⱨǝrⱪandaⱪ adǝmgǝ rǝⱨim-xǝpⱪǝt kɵrsǝtkinidǝ, Ɵzining «bǝdǝl tɵligini» ⱨǝrdaim kɵz aldida turidu. Ibraⱨimning nǝsli Israilni Ɵz hǝlⱪi boluxⱪa qarⱪirƣandin keyin U bu ⱨǝⱪiⱪǝtni ularƣa tonuxturuxⱪa baxlaydu; qünki U ularni Misirdin ⱪutⱪuzƣinida: «Mǝn silǝrni bǝdǝl tɵlǝp ⱪutⱪuzƣanidim» dǝydu. Xuningdǝk bu ⱨǝⱪiⱪǝtni ularƣa singdürüp ɵgitix üqün ⱨǝr ⱪetim «ɵtüp ketix ⱨeyti»da Israillar Hudaning ⱪutⱪuzuxi (uning ularni jazalimay üstidin «ɵtüp ketix»i)ni ǝslǝp tǝbrikliginidǝ ⱨǝrbir ailǝ ɵzi üqün bir ⱪozini ⱪurbanliⱪ ⱪilip estimal ⱪilixi kerǝklikini bekitkǝn. Ⱨǝmmimizgǝ ayanki, bu ⱪoza Mǝsiⱨning ⱪurbanliⱪini kɵrsitdiƣan bir bexarǝtlik simwol yaki sürǝttur («Yuⱨ.» 1:29, «1Kor.» 5:7ni kɵrüng).


Tǝrjimimizdǝ, oⱪurmǝnlǝrning bu ⱨǝⱪiⱪǝt üstidǝ oylinixi üqün Tǝwrattiki kɵp yǝrlǝrdǝ «padaⱨ» degǝn xu sɵzni «bǝdǝl tɵlǝp ⱪutⱪuzux» dǝp tǝrjimǝ ⱪilduⱪ.


«Ondin biri» bolƣan ɵxrǝ — üq hil ɵxrǝ

Oⱪurmǝn mǝzkur kitabni wǝ xundaⱪla Tǝwrattiki «muⱪǝddǝs ⱪanun»ning baxⱪa ⱪisimlirini oⱪup bolƣandin keyin bǝlkim xuni bayⱪayduki, Hudaƣa tapxuruxi kerǝk bolƣan «ɵxrǝ» (ondin biri)din üq hili bardur. Bularni tǝwǝndikidǝk yiƣinqaⱪliyalaymiz: — 

(a) «Omumiy ɵxrǝ» — ⱨǝr yilliⱪ barliⱪ ⱨosullardin wǝ (igisidin ɵxrǝ elinƣan waⱪitta ⱪol ilkidǝ bolƣan) barliⱪ mallardin ondin biri («Law.» 27:30-33, «Qɵl.» 18:21-32, «Ⱪan.» 12:5-11). Bu Lawyilarƣa tapxurilidu, Lawiylarmu uningdin yǝnǝ «ondin biri»ni kaⱨinlarƣa beƣixlaydu.


(ǝ) Ⱨǝr yilliⱪ axliⱪ wǝ ⱨǝrhil danlardin ondin biri. Uni «Huda Ɵz namini ⱪoyƣan jay»ƣa elip berip xu yǝrdǝ ɵzliri wǝ Lawiylarning yǝp-iqip, ⱨeytlarni tǝbriklixigǝ ixlitidu. Bu ɵxridin yǝrlik Lawiylarƣa berixkimu bolatti wǝ xu ɵxrilǝrdinmu bǝlkim muⱪǝddǝs ɵygǝ kerǝk bolƣan kɵp ⱪurbanliⱪlar tǝminlǝngǝn boluxi mumkin idi («Ⱪan.» 14:22-27).


(b) Ⱨǝr üq yilda yuⱪiriⱪi «ondin biri» («ǝ»)ni ayrip, yǝrlik Lawiylar, kǝmbǝƣǝllǝr wǝ meyiplarning bǝⱨrimǝn boluxiƣa ɵz yurt-xǝⱨǝrliri iqidǝ toplaytti («Ⱪan.» 14:28-29).


Bǝzi alimlar bu üqinqi hildiki (ⱨǝr üqinqi yilda elinidiƣan) ɵxrini birinqi wǝ ikkinqi ɵxridin ayrim bir ɵxrǝ, dǝp ⱪaraydu; biz xundaⱪ ⱪarimaymiz; üqinqi ɵxrini pǝⱪǝt ikkinqi hil ɵxrining ɵzi xu, dǝp ⱪaraymiz; bu ikkinqi hildiki ɵxrǝ birinqi wǝ ikkinqi yili ibadǝt yolida ixlitilidu, lekin üqinqi yilƣa kǝlgǝndǝ, kǝmbǝƣǝllǝr wǝ meyiplarning bǝⱨrimǝn boluxi üqün ixlitilidu, dǝp ⱪaraymiz.


Ⱨazirⱪi zamandiki nurƣun «tǝlim bǝrgüqilǝr» jamaǝttikilǝrgǝ «Kiriminglardin «ondin biri (ɵxrǝ)»ni «Hudaning adǝmlirigǝ» atixinglar kerǝk» dǝp bekitip, Tǝwrattiki ɵxrǝ tüzümini ⱨazirⱪi dǝwrgǝ sürǝp kelidu. Ⱨǝmmigǝ ayan boluxi kerǝkki, Injil dǝwrigǝ kǝlgǝndǝ, Injilda «ɵxrǝ» toƣruluⱪ tǝlim zadi yoⱪ. Uning ornida biz bǝlkim bu ⱨǝⱪiⱪǝtlǝrni bayⱪaymizki: — 


(a) Barliⱪ pulimiz wǝ tǝǝlluⱪatlirimiz (jümlidin waⱪit, ⱪabiliyǝtlǝr wǝ talantlirimiz) ǝmǝliyǝttǝ bizningki ǝmǝs, bǝlki Hudaning bizgǝ mǝs’uliyǝtqan ƣojidar süpitidǝ ixlitiximizgǝ tapxurƣini, dǝp tonup yetiximiz kerǝk;


(ǝ) Xunga biz Huda bizgǝ tapxurƣan bu barliⱪ bayliⱪimizni, jümlidin pulimizni ⱪandaⱪ ixlitiximiz kerǝkliki toƣrisidiki alaⱨidǝ yolyoruⱪini Hudaning Ɵzidin izdiximiz lazimdur.


(b) Barliⱪ hǝyr-sahawǝt wǝ Hudaƣa beƣixlax ixliri toluⱪ xad-huramliⱪ iqidǝ ɵtküzülüxi kerǝk: «Hǝr adǝm ⱨeq ⱪiynilip ⱪalmay yaki mǝjburǝn ǝmǝs, bǝlki ɵz kɵnglidǝ pükkiniqǝ bǝrsun; qünki Huda huxalliⱪ bilǝn bǝrgüqini yahxi kɵridu» («2Kor.» 9:7). «Ⱪiynilip bǝrgǝn»din bǝrmigǝn yahxi, qünki uni Huda ⱪobul ⱪilmaydu!


18-bab (15-19-ayǝt) kǝlgüsidiki uluƣ pǝyƣǝmbǝr

«Pǝrwǝrdigar Hudaying silǝr üqün aranglardin, ⱪerindaxliringlar arisidin manga ohxaydiƣan bir pǝyƣǝmbǝr turƣuzidu; silǝr uningƣa ⱪulaⱪ selinglar. Bu silǝr Ⱨorǝb teƣida yiƣilƣan kündǝ Pǝrwǝrdigar Hudayinglardin: «Pǝrwǝrdigar Hudayimning awazini yǝnǝ anglimayli, bu dǝⱨxǝtlik otni kɵrmǝyli, bolmisa ɵlüp ketimiz» dǝp tǝlǝp ⱪilƣininglarƣa pütünlǝy mas kelidu. Xu qaƣda Pǝrwǝrdigar manga: «Ularning Manga degǝn sɵzi yahxi boldi. Mǝn ularƣa ⱪerindaxliri arisidin sanga ohxaydiƣan bir pǝyƣǝmbǝrni turƣuzimǝn, Mǝn Ɵz sɵzlirimni uning aƣziƣa salimǝn wǝ u Mǝn uningƣa barliⱪ tapiliƣinimni ularƣa sɵzlǝydu. Wǝ xundaⱪ boliduki, u Mening namimda dǝydiƣan sɵzlirimgǝ ⱪulaⱪ salmaydiƣan ⱨǝrⱪandaⱪ kixi bolsa, Mǝn uningdin ⱨesab alimǝn».


Bu «uluƣ pǝyƣǝmbǝr» toƣrisidiki bexarǝttin xu ixni eniⱪ ispatlaydiƣan birnǝqqǝ nuⱪtilarni bayⱪaymiz, «kǝlgüsidiki pǝyƣǝmbǝr» Mǝsiⱨdin baxⱪa ⱨeqkim bolmaydu: — 


(a) Pǝyƣǝmbǝr «Aranglardin, ⱪerindaxliring arisidin» bolidu — demǝk, u ɵzi Ibraniylar arisida tuƣuluxi wǝ ɵzi ibraniy boluxi muⱪǝrrǝr.


(b) Kelidiƣan xu pǝyƣǝmbǝrning ɵzi hǝlⱪning: «Pǝrwǝrdigar Hudayimning awazini yǝnǝ anglimayli, bu dǝⱨxǝtlik otni kɵrmǝyli, bolmisa ɵlüp ketimiz!» degǝn tǝlipigǝ dǝl Hudadin kǝlgǝn jawabi bolidu. Hudaning xan-xǝripining iqi napak insanlar arisida toluⱪ ayan ⱪilinixi ⱪǝt’iy mumkin ǝmǝs; uni kɵrüxning nǝtijisi ɵlümdin ibarǝt bolidu. Undaⱪta Huda ⱪandaⱪ yol bilǝn Ɵzining «Insanlar meni tonusun, toluⱪ bilsun» degǝn uluƣ muddia-mǝⱪsitini ǝmǝlgǝ axuridu? Birdinbir yol awwal Ɵzini «insanlar yeⱪinlaxⱪudǝk ⱪiyapǝttǝ» ayan ⱪilsa andin mumkin bolatti  (andin yǝnǝ insanning ⱪǝlbini paklaydiƣan nijatliⱪ bilǝn tǝminlixi bilǝn bolatti, ǝlwǝttǝ!). Mana dǝl xu ix Mǝsiⱨning Ɵzidǝ ǝmǝlgǝ axurulƣan: — 


«Kalam insan boldi ⱨǝm arimizda makanlaxti wǝ biz Uning xan-xǝripigǝ ⱪariduⱪ; u xan-xǝrǝp bolsa, Atining yenidin kǝlgǝn, meⱨir-xǝpⱪǝt wǝ ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ tolƣan birdinbir yeganǝ Oƣliningkidur... qünki Tǝwrat ⱪanuni Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ yǝtküzülgǝnidi; lekin meⱨir-xǝpⱪǝt wǝ ⱨǝⱪiⱪǝt Əysa Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ yǝtküzüldi. Hudani ⱨeqkim kɵrüp baⱪⱪan ǝmǝs; biraⱪ Atining ⱪuqiⱪida turƣuqi, yǝni Uning birdinbir Oƣli Uni ayan ⱪildi» («Yuⱨ.» 1:14-17; yǝnǝ mǝsilǝn, «Yuⱨ.» 2:11, 14:6-11ni kɵrüng).


(b) Huda Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ: «Sanga ohxaydiƣan bir pǝyƣǝmbǝrni turƣuzimǝn» dǝydu. Bu «ohxaxliⱪ» az degǝndǝ üq jǝⱨǝttǝ kɵrülidu, dǝp ⱪaraymiz: — 


Birinqidin, Musaning pǝyƣǝmbǝrlik hizmitining Tǝwrat dǝwri iqidiki alaⱨidǝ tǝripi «Huda uning bilǝn yüz turanǝ sɵzlǝxkǝn»liki idi («Qɵl.» 12:6-8, «Ⱪan.» 34:19). Xunga kǝlgüsi «pǝyƣǝmbǝr» bolsa Musaƣa ohxax Huda bilǝn xundaⱪ yeⱪin alaⱪidǝ boluxi kerǝk.


Ikkinqidin, Huda Musa arⱪiliⱪ kɵrsǝtkǝn mɵjizilǝr, alamǝt-karamǝtlǝrning sani Huda Tǝwrattiki ⱨǝrⱪandaⱪ baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝr arⱪiliⱪ kɵrsǝtkinidin kɵptin kɵp idi. Ⱨalbuki, Injilni ⱨǝrbir oⱪuƣuqiƣa xu ayan boliduki, Mǝsiⱨni Musa bilǝn selixturƣanda, Musa kɵrsǝtkinidin tehimu kɵp, tehimu uluƣ mɵjizilǝr, jümlidin ɵlgǝnlǝrni tirildürüxni kɵrsǝtti («Yuⱨ.» 21:25).


Üqinqidin, Tǝwrat dǝwridǝ Musa Hudaning «kona ǝⱨdǝ»ni tüzüx wasitiqisi bolup, Sinay teƣida Israilni Huda bilǝn birgǝ ǝⱨdilik munasiwǝtkǝ kirgüzgüqi «aqⱪuqluⱪ pǝyƣǝmbǝr» idi. Mǝsiⱨ bolsa Israilnila ǝmǝs, bǝlki barliⱪ etiⱪadqilarni Huda bilǝn birgǝ yengi munasiwǝttǝ bolux üqün tǝngdaxsiz uluƣ «yengi ǝⱨdǝ»gǝ kirgüzidu. Bu yengi ǝⱨdǝ Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ berilginidin ɵlqigüsiz dǝrijidǝ uluƣdur, bu nuⱪta «Yǝr.» 31:31-34, «2Kor.» 3:6-18, «Ibr.» 7:22, 8:6dǝ kɵrünǝrlik.


Biraⱪ bir jǝⱨǝttin «kǝlgüsi pǝyƣǝmbǝr» Musaƣa «op’ohxax» ǝmǝs, bǝlki uningdin kɵp üstün turidu: —


«Mǝn Ɵz sɵzlirimni uning aƣziƣa salimǝn wǝ u Mǝn uningƣa barliⱪ tapiliƣinimni ularƣa sɵzlǝydu».


Musa pǝyƣǝmbǝr Huda tǝripidin birinqi ⱪetim qaⱪirilƣanda, Hudaning sɵzigǝ toluⱪ kirmigǝn bolƣaqⱪa («Mis.» 4:10-17), wǝ keyin ɵzi ƣǝzǝplǝngǝnliki sǝwǝbidin («Qɵl.» 20:7-13, «Ⱪan.» 3:23-26) Hudaning sɵzlirini ⱨǝrbir ⱪetim hǝlⱪⱪǝ toptoƣra, ǝyni peti yǝtküzgǝn ǝmǝs. Lekin Mǝsiⱨ bolsa xundaⱪ ⱪilidu.

Mǝsiⱨ bilǝn Musa pǝyƣǝmbǝrning baxⱪa ohxaydiƣan ortaⱪ yǝrliri toƣrisida «Misirdin qiⱪix»tiki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng.


Barliⱪ oⱪurmǝnlǝr Hudaning bu pǝyƣǝmbǝr toƣruluⱪ Musa arⱪiliⱪ eytⱪan ahirⱪi sɵzlirigǝ kɵngül bɵlsun: —

«Wǝ xundaⱪ boliduki, u Mening namimda dǝydiƣan sɵzlirimgǝ ⱪulaⱪ salmaydiƣan ⱨǝrⱪandaⱪ kixi bolsa, Mǝn uningdin ⱨesab alimǝn».


24:1-4 toƣruluⱪ

«Əgǝr birsi bir ayalni ǝmrigǝ alƣandin keyin uningda birǝr sǝt ixni bilip uningdin sɵyünmisǝ, undaⱪta u talaⱪ hetini pütüp, uning ⱪoliƣa berixi kerǝk; andin uni ɵz ɵyidin qiⱪiriwǝtsǝ bolidu. Ayal uning ɵyidin qiⱪⱪandin keyin baxⱪa ǝrgǝ tǝgsǝ bolidu. Bu ikkinqi ǝrmu uni yaman kɵrüp, talaⱪ hetini yezip ⱪoliƣa berip uni ɵz ɵyidin qiⱪiriwǝtsǝ, yaki uni alƣan ikkinqi eri ɵlüp kǝtsǝ, uni ⱪoyup bǝrgǝn awwalⱪi eri uni napak ⱨesablap, ikkinqi ⱪetim hotunluⱪⱪa almisun, qünki xundaⱪ ⱪilsa, Pǝrwǝrdigarning aldida yirginqlik ix bolidu. Sǝn Pǝrwǝrdigar Hudaying sanga miras ⱪilip beridiƣan zeminning üstigǝ gunaⱨ yüklimigin»


Ⱪoyuwetilgǝn ayalni ⱪayturuwelix nemixⱪa «yirginqlik ix» bolidu? Bu ayǝtlǝr toƣrisidiki bǝzi bayⱪiƣinimizni tɵwǝndǝ berimiz: — 


(1) Injil dǝwrigǝ kǝlgǝndǝ, Rǝb Əysa «talaⱪ ⱪilix» toƣrisidiki mǝsilǝ toƣrisida yengi tǝlim bǝrgǝn; U Ɵzigǝ etiⱪad ⱪilip ǝgǝxkǝnlǝrgǝ: Talaⱪ ⱪilix degǝn ix (ɵz jɵrisining zina ⱪilƣan ǝⱨwaldin sirt) ⱪǝt’iy bolmaydu, dǝydu. U bu ayǝtlǝr toƣruluⱪ: «Tax yürǝklikinglardin Musa pǝyƣǝmbǝr ayalliringlarni talaⱪ ⱪilixⱪa ruhsǝt ⱪilƣan» dǝydu. «Matta» wǝ «Korintliⱪlarƣa (1)»diki (talaⱪ ⱪilix toƣruluⱪ) «ⱪoxumqǝ sɵz»lirimizni kɵrüng.


(2) Ayalini ⱪoyuwǝtmǝkqi bolƣan ǝr kixi awwal guwaⱨliⱪi bolƣan «talaⱪ heti»ni bejirixi kerǝk. Bu ix ayaliƣa ɵzigǝ tǝwǝ bolƣan nǝrsilǝr wǝ kerǝk bolƣan yük-taⱪlirini yiƣixturup, ɵydin qiⱪixⱪa tǝyyarlaxⱪa bir muddǝt waⱪit beridu. Dunyadiki bǝzi ⱪanun-tüzümlǝr astida, ǝr kixi pǝⱪǝt ayaliƣa üq ⱪetim: «Sǝn talaⱪ» deyixi bilǝnla andin ayal kixi ⱨeq tǝyyarliⱪ ⱪilmay dǝrⱨal ɵydin qiⱪixi kerǝk.


(3) Mǝzkur ayǝtlǝrdǝ birinqi hil talaⱪ ⱪilix sǝwǝbi: «Ayalida birǝr sǝt ixni bilip uningdin sɵyünmǝslik» degǝnliktur. Bu «sǝt ix» zinahorluⱪ yaki buzuⱪluⱪ bolalmaydu, qünki zinahorluⱪ yaki buzuⱪluⱪ sadir ⱪilƣan kixi ǝr bolsun, ayal bolsun ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪilinixi kerǝk idi. Xunga sǝwǝbi bǝlkim ayali baxⱪa ǝr kixilǝr aldida naz-kǝrǝxmǝ ⱪilixi yaki baxⱪilarƣa ⱨǝddidin axⱪan yeⱪinqiliⱪni kɵrsitixi mumkin. U ayalini ǝyibligǝn xu xaraitlar astida u uni ⱪoyuwǝtkinidǝ, ayali pǝⱪǝt toyluⱪ wǝ ɵzigǝ tǝwǝ bolƣan nǝrsilǝrnila ɵydin elip ketixi kerǝk bolƣan boluxi mumkin (demǝk, ayalning erining ⱨeqⱪandaⱪ mal-mülkini elip qiⱪix ⱨoⱪuⱪi yoⱪ). Ikkinqi hil «talaⱪ ⱪilix»ta alaⱨidǝ sǝwǝb eytilmaydu, pǝⱪǝt ayalini yaⱪturmiƣini üqün talaⱪ ⱪiliwetidu. Xu dǝwrdiki Ⱪanaanning ǝtrapidiki baxⱪa ǝllǝrning ⱪanun-nizam doklatliriƣa ⱪariƣanda bundaⱪ xaraitlar astida ayal kixining ikkinqi erining ɵyidin qiⱪⱪinida uning mal-mülkidin mǝlum bir ülüxini elip qiⱪix ⱨoⱪuⱪi bar idi.


(4) Tekistkǝ ⱪariƣanda, ayal kixining ikkinqi eri ɵlgǝndin keyin yaki uning eri ɵzini ⱪoyuwǝtkǝndin keyin ayal kixi halisa ⱪaytidin baxⱪa birsi bilǝn toy ⱪilixⱪa bolidu. Lekin birinqi erigǝ nesbǝtǝn u «napak» ⱨesablinidu. Birinqi eri uni ⱪaytidin ǝmrigǝ alsa bu ix nemixⱪa Huda aldida «yirginqlik» deyilidu?

Insanlarning gunaⱨliⱪ tǝbiiyitigǝ ⱪarap, bizningqǝ sǝwǝbi tɵwǝndiki ikki ixlardin biri boluxi mumkin: — 


(a) Ayal kixining awwalⱪi eri ǝmǝliyǝttǝ uningda ⱨeqⱪandaⱪ «sǝt ix» kɵrmigǝnidi, bǝlki kɵz ⱪirini baxⱪa bir ⱪiz yaki ayalƣa taxliƣan boluxi mumkinidi. Uning: Ayalimning «sǝt ix»ini kɵrdüm, degini xu ikkinqi ayalni elixiƣa bir baⱨanǝ idi, halas. Lekin yuⱪiriⱪi ⱪanun bǝlgilimǝ uningƣa: «Ⱨazirⱪi ayalingni ⱪoyuwǝtsǝng uni ⱪayta ǝmringgǝ alalmaysǝn» dǝp agaⱨ ⱪilidu. Huda ayal kixini ǝr kixigǝ tǝwǝ birhil mal-mülük boluxⱪa yaratⱪan ǝmǝs; ⱨǝrⱪandaⱪ insan mǝlum bir mal yaki tamaⱪni zakas ⱪilinƣandǝk, birdǝm «alimǝn», birdǝm «almaymǝn» degǝndǝk muamiligǝ uqrisa bolmaydu. Bundaⱪ muamilǝ Huda aldida ⱨǝⱪiⱪiy «yirginqlik»tur. Xunga mǝzkur bǝlgilimǝ ǝr kixining ayalini talaⱪ ⱪilixtin ilgiri ularning ǝr-hotunning munasiwitining ⱪimmiti toƣruluⱪ obdan oylinixⱪa türtkǝ bolux üqün berilgǝn, dǝp ⱪaraymiz.


(ǝ) Ikkinqi mumkinqiliki barki, ǝr kixi ⱨǝⱪiⱪǝtǝn ayalida mǝlum «sǝt ix» kɵrgǝn bolup talaⱪ ⱪilƣanidi. Ⱨalbuki, ayal kixi ikkinqi eri ɵlgǝndin keyin yaki uning tǝripidin ⱪoyuwetilgǝndin keyin awwalⱪi eri uni mal-mülüklük dǝp bayⱪap, uning bilǝn ⱪaytidin toy ⱪilmaⱪqi. Lekin buning sǝwǝbi sahtipǝzliktin baxⱪa ⱨeq nǝrsǝ ǝmǝs. Toy ⱪilix niyiti muⱨǝbbǝt ǝmǝs, sap aq kɵzlüktin ibarǝttur. Xungamu xundaⱪ mǝⱪsǝt bilǝn ⱪaytidin toy ⱪilix Huda aldida «yirginqlik» dǝp bekitilidu wǝ bu ǝr kixigǝ nisbǝtǝn uning burunⱪi ayali «napak» deyilidu. Lekin, xu ayal baxⱪa ǝr kixi bilǝn toy ⱪilsa bolidu.