Injil 9-ⱪisim
«Galatiyaliⱪlarƣa»
(Rosul Pawlus Galatiya ɵlkisidiki jamaǝtlǝrgǝ yazƣan mǝktupi)
Kirix sɵz
Bu bǝlkim rosul Pawlusning yazƣan hǝtlirining tunjisi bolup, Korint yaki Əfǝsus xǝⱨiridǝ miladiyǝ 52-yillirida yezilƣan boluxi mumkin. Galatiya ɵlkisi (bügünki Türkiyidǝ) Rim imperiyǝsigǝ tǝwǝ idi. Pawlus miladiyǝ 51-yillirida xu yǝrlǝrgǝ barƣan: «Muⱪǝddǝs Roⱨ ularning Asiya ɵlkisidǝ sɵz-kalamni jakarlixiƣa yol ⱪoymiƣan bolup, Pawluslar ǝmdi Frigiyǝ wǝ Galatiya rayonliridin ɵtüp, Misiyǝ rayoniƣa kǝlgǝn...» («Ros.» 16:6). Bǝzilǝr, Pawlus heli burun, tunji hizmǝt sǝpiridǝ xu rayonning jǝnubiy qǝtliridin ɵtkǝn waⱪitlarda Galatiyaƣimu berip kǝlgǝn, dǝp ⱪaraydu («Ros.» 13-14-bablar). Omumǝn «Rosullarning paaliyǝtliri»dǝ uning xu yǝrdǝ hux hǝwǝrni jakarlaxliri toƣruluⱪ biwasitǝ hatirǝ yoⱪ; ǝmma roxǝnki, u xundaⱪ ixlarni ⱪilƣan wǝ xuning bilǝn birnǝqqǝ jamaǝt apiridǝ bolƣan. Bu ixning ɵzi bizgǝ, rosullarning nurƣunliƣan uluƣ ixliri «Rosullarning paaliyǝtliri»dila hatirilǝnmigǝnlikigǝ yahxi ǝslǝtmǝ boluxi kerǝk (yǝnǝ «Yuⱨ.» 21:25ni kɵrüng). Uxbu hǝtning Pawlus Galatiya ɵlkisigǝ berip uzun ɵtmǝy yezilƣanliⱪi: «Silǝr ɵzünglarni Mǝsiⱨning meⱨir-xǝpⱪiti arⱪiliⱪ qaⱪirƣuqining yenidin xunqǝ tez yiraⱪlaxturulup ...» (1:6) degǝn sɵzidin kɵrünüp turidu.
«Sinagoglar» toƣruluⱪ
Yǝⱨudiy hǝlⱪi miladiyǝdin ilgiriki 605-yili Babil imperiyǝsi tǝripidin sürgün ⱪilinƣandin keyin kɵp Yǝⱨudiylar Asiya ⱨǝm keyinki Rim imperiyǝsi territoriyǝsigǝ tarⱪilip, xu yǝrlǝdǝ turup ⱪalƣanidi. Ⱨǝrbir turƣan yǝrdǝ ular aditi boyiqǝ xǝnbǝ («xabat» — dǝm elix küni) künidǝ dua ⱪilix wǝ Tǝwrat oⱪuxⱪa yiƣilatti; muxu yiƣilixlar «sinagog» dǝp atilatti. Waⱪit ɵtkǝnseri ular ǝtrapidiki yat ǝllǝrdin bolƣan kɵp kixilǝr Yǝⱨudiylarning «asman-zeminni yaratⱪan birdinbir Huda» toƣruluⱪ guwaⱨliⱪiƣa ⱪiziⱪip, Tǝwrattiki ⱨǝⱪiⱪǝtlǝrgǝ jǝlp ⱪilinƣan (Tǝwrat tǝhminǝn miladiyǝdin ilgiriki 220-yili Grek tiliƣa tǝrjimǝ ⱪilinƣan). Az bolmiƣan bir ⱪisim «yat ǝlliklǝr» (Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr) butpǝrǝslikni taxlap, «sinagog»larƣa kirip sorunning kǝynidǝ olturuxⱪa, Tǝwrat toƣruluⱪ tǝlimlǝrni anglaxⱪa ruhsǝtkǝ erixti. Bǝziliri ⱨǝtta «Yǝⱨudiylar bolsaⱪ» dǝp tǝlǝp ⱪilƣan. Undaⱪ kixilǝr hǝtnǝ ⱪobul ⱪilip, kɵp tǝlim-tǝrbiyǝ angliƣan wǝ tǝpsilati kɵp bolƣan imtiⱨanlarni berip, Tǝwratnila ǝmǝs, bǝlki uningdin baxⱪa nurƣunliƣan Yǝⱨudiy ⱪaidǝ-yosunlirining boyunturuⱪi astiƣa kirgǝndin keyin sinagogtiki jamaǝtkǝ ⱪobul ⱪilinatti. Xundaⱪ bolƣini bilǝn ular bǝribir yǝnila «ikkinqi tǝbiⱪǝ» dǝp ⱪarilatti. Əmma sinagogⱪa ⱪatnaxⱪan «yat ǝlliklǝr»ning kɵpinqisi «sorunning kǝynidǝ olturup anglax» bilǝn razi idi wǝ xundaⱪla Yǝⱨudiylar ⱨǝm baxⱪa ǝl-yurttikilǝr tǝripidin «Hudadin ⱪorⱪⱪanlar» yaki «Hudadin ⱪorⱪidiƣanlar» dǝp atalƣan.
Hudaning Mǝsiⱨ toƣruluⱪ u arⱪiliⱪ bolidiƣan nijatning hux hǝwirini ⱨǝmmidin awwal Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ ǝwǝtkǝnliki, andin Mǝsiⱨ Ɵzi bu hǝwǝrni ularƣa jakarlaxⱪa baxliƣanliⱪi tarihtiki eniⱪ pakittur. Pawlus nurƣun sǝpǝrliridǝ «Hux hǝwǝrni awwal Yǝⱨudiylarƣa, andin ǝllǝrgǝ jakarlax» degǝnni ɵz prinsipi ⱪilip, barƣan yǝrliridǝ udul Yǝⱨudiylarning sinagogini tepip ularƣa hux hǝwǝrni awwal jarkarlaytti; qünki ular Pǝlǝstindǝ turƣan yurtdaxliridǝk hux hǝwǝrni anglax pursitigǝ tehi erixmigǝn boluxi mumkin idi.
Sinagoglarda hux hǝwǝr jakarlanƣinida ⱪandaⱪ ixlar yüz bǝrgǝnlikidin tipik bir misalni kɵrǝyli («Ros.» 17:1-5): —
«Ular (Pawlus bilǝn uning ⱨǝmraⱨliri) sǝpirini dawam ⱪilip Amfipolis wǝ Apolloniya xǝⱨǝrliridin ɵtüp, Tesalonika xǝⱨirigǝ kǝldi. U yǝrdǝ Yǝⱨudiylarning sinagogi bar idi. Pawlus aditi boyiqǝ ularning arisiƣa kirip, uda üq xabat küni u yǝrdǝ jǝm bolƣanlar bilǝn muⱪǝddǝs yazmilarni xǝrⱨlǝp munazirilixip, ularƣa Mǝsiⱨning azab-oⱪubǝtlǝr tartⱪandin keyin ɵlümdin tirilixi muⱪǝrrǝr dǝp ⱨǝm qüxǝndürdi ⱨǝm ispatlidi wǝ: — Mǝsiⱨ bolsa, dǝl mǝn silǝrgǝ jakarliƣan xu Əysaning Ɵzidur! — dedi.
Yǝⱨudiylarning iqidin bǝzilǝr ⱪayil bolup ixinip, Pawlus bilǝn Silasⱪa ⱪoxuldi; xundaⱪla Hudadin ⱪorⱪidiƣan Greklǝrdin zor bir top adǝmlǝr wǝ yuⱪiri tǝbiⱪidiki grek ayallarmu xundaⱪ idi. Biraⱪ Yǝⱨudiylar buningƣa ⱨǝsǝt ⱪilip, ɵzlirigǝ bazar-koqilardin birnǝqqǝ ⱪǝbiⱨ adǝmlǝrni yiƣip, bir top adǝmlǝrni toplap, xǝⱨǝrni astin-üstün ⱪiliwǝtti. Yǝⱨudiylar Pawlus bilǝn Silasni tutup, xǝⱨǝr hǝlⱪ kengǝxmisigǝ tapxurup berix mǝⱪsitidǝ Yasun isimlik birsining ɵyigǝ basturup bardi...».
Pawlusning Galatiya ɵlkisidǝ tohtax sǝwǝbi birinqidin hux hǝwǝrni yǝtküzüx ǝmǝs, bǝlki aƣrip ⱪalƣanliⱪi üqün xu yǝrdǝ dǝm elixⱪa barƣan boluxi mumkin (4:13). Xundaⱪtimu u prinsip boyiqǝ udul sinagog yaki sinagoglarƣa kirip, «awwal Yǝⱨudiylarƣa» («Rim.» 16:1) hux hǝwǝrni jakarlidi. Xu sorunlarda yat ǝllǝrdin bolƣanlarni kɵp dǝp pǝrǝz ⱪilsaⱪ orunsiz bolmaydu. Ⱪandaⱪ ixlar bolƣanliⱪi toƣruluⱪ biwasitǝ ⱪaldurulƣan hatirǝ yoⱪ, lekin uxbu hǝtning tǝpsilatliridin yuⱪirida kɵrsitilgǝn «Tesalonikadiki wǝⱪǝ»dǝk, qong ƣowƣa bolup, etiⱪadqilar Yǝⱨudiylar tǝripidin eƣir ziyankǝxlikkǝ uqriƣan, dǝp ⱪiyas ⱪilimiz. Üq hil kixilǝr etiⱪad ⱪilƣanidi —
(1) Yǝⱨudiylar (Pawlus hǝttǝ «Yǝⱨudiy ⱪerindaxlar»ƣa biwasitǝ birnǝqqǝ eƣiz sɵz ⱪilidu);
(2) Sinagogⱪa ⱪatnaxⱪan «Hudadin ⱪorⱪⱪan» yat ǝlliklǝr wǝ
(3) Butpǝrǝslǝr (Pawlus muxundaⱪ üqinqi hil ⱪerindaxlarƣa: «Burun, Hudani tonumaydiƣan waⱪtinglarda dǝrwǝⱪǝ yalƣan ilaⱨlarƣa qoⱪunup, ularning ⱪulluⱪida bolƣanidinglar» — dǝydu (4:8)).
Pawlusning hetidǝ deyilixiqǝ ular ǝslidǝ Mǝsiⱨning sɵzini oquⱪ kɵngül bilǝn ⱪobul ⱪilƣan; ular uning kɵz aƣriⱪini kɵrüp Pawlusning eytⱪinidǝk: «Silǝr mumkin bolsa, manga kɵzliringlarni oyup berixkǝ razi idinglar!» degǝndǝk bolƣan (4:15). Muⱪǝddǝs Roⱨ mɵjizilǝrni yaritip küqlük ixligǝn ⱨǝm Pawlus ularƣa hǝt yazƣan waⱪtidimu ularning jamaitidiki bǝzi kixilǝr arⱪiliⱪ mɵjizilǝrni yaritip ixlimǝktǝ idi (3:5). Pawlus ularning yenidin kǝtkǝndin keyinmu ular etiⱪad yolida küqǝp alƣa besip ajayib nǝtijilǝrni kɵrsǝtti. Pawlus: — «Silǝr obdan qepip mengiwatⱪanidinglar» dǝydu (5:7).
Eƣir bir mǝsilǝ pǝyda bolidu
Lekin bu adǝmni huxal ⱪilidiƣan mǝnzirǝ tuyuⱪsiz ɵzgǝrgǝnidi. Galatiyaliⱪlar arisida ɵzini «Mǝsiⱨgǝ etiⱪadqi» dǝwalƣan (bǝlkim Yerusalemdin qiⱪⱪan) bǝzi Yǝⱨudiy «muritlar» pǝyda bolƣan. Ular: — «Mǝsiⱨgǝ ixǝngǝn yat ǝllǝrdin bolƣanlarning ⱨǝmmisi gunaⱨdin toluⱪ ⱪutⱪuzulux üqün hǝtnǝ ⱪobul ⱪilixi zɵrür» degǝn «yengi bir tǝlim»ni kɵtürüp qiⱪⱪan. Ularning degini, Huda hǝtnini Ibraⱨim pǝyƣǝmbǝr bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisigǝ bǝlgǝ ⱪilip: — «Mǝn bilǝn silǝrning wǝ sǝndin keyinki nǝslingning arisida tutux kerǝk bolƣan ǝⱨdǝm xuki, aranglardiki ⱨǝrbir ǝrkǝk hǝtnǝ ⱪilinsun... lekin hǝtnilik eti turup, hǝtnǝ ⱪilinmiƣan ⱨǝrbir ǝrkǝk Mening ǝⱨdǝmni buzƣan ⱨesablinip, ɵz hǝlⱪidin üzüp taxlinidu...» dǝp bekitkǝn («Yar.» 17:10, 14).
Xunga «Mǝsiⱨgǝ baƣliƣan etiⱪadni etirap ⱪilix üqün suƣa qɵmüldürüxtin baxⱪa, barliⱪ etiⱪadqilar hǝtninimu ⱪobul ⱪilixi kerǝk» deyixi heli orunluⱪtǝk kɵrünǝtti (bu tǝlim Yǝⱨudiy etiⱪadqilarning jamaǝtlirigǝ ⱨeq tǝsir yǝtküzmigǝn, ǝlwǝttǝ; qünki ular alliburun, tuƣulupla hǝtnǝ ⱪilinƣan). Əmdi xu adǝmlǝr Pawlus Galatiyaliⱪlarƣa jakarliƣan hux hǝwǝrgǝ ⱪoxmaⱪqi bolƣan «kɵrünüxtǝ orunluⱪ» bu «kiqikkinǝ bir ⱪoxumqǝ»ning nemǝ ziyini bolidu? Əmǝliyǝttǝ bolsa bu «tǝlim» Mǝsiⱨning barliⱪ gunaⱨkarlar üqün bolƣan ⱪurbanliⱪi elip kǝlgǝn nijatning asasini mutlǝⱪ inkar ⱪilƣuqi zǝⱨǝrlik uruⱪlarni ɵz iqigǝ alƣanidi. Undaⱪ tǝlimni jakarliƣanlarni pǝⱪǝt ɵzlirigǝ nisbǝtǝn ixni kiqiklitix ⱨǝm ɵzlirini jamaǝttǝ yuⱪuri kɵrsitixni nixan ⱪilƣan halas, dǝydu Pawlus. Yat ǝllǝrdin bolƣan etiⱪadqilar hǝtnǝ ⱪobul ⱪilƣan bolsa bu kixilǝr baxⱪa Yǝⱨudiy yurtdaxlarƣa: «Mana, biz kɵp adǝmlǝrni Yǝⱨudiylarƣa aylandurmaⱪtimiz!» deyǝlǝytti ⱨǝm xundaⱪla ular Mǝsiⱨkǝ bolƣan etiⱪadi tüpǝylidin uqrawatⱪan ziyankǝxlikning aldini alƣili yaki azaytⱪili bolatti.
Əmdi bu «kiqikkinǝ bir ⱪoxumqǝ»ning nemǝ üqün xunqǝ balayi’apǝtlik bolƣanliⱪini, uni ⱪobul ⱪilƣanlarning ⱨǝmmisining Hudaning lǝnitigǝ ⱪalƣanliⱪini bolsa ⱪǝdirlik oⱪurmǝn hǝtning ɵzini oⱪuƣanda qüxinip yetidu!
Biz muxu yǝrdǝ pǝⱪǝt ⱪoxup eytimizki, hǝttin hǝtning tolimu jiddiylik bilǝn yezilixning izliri eniⱪ kɵrünidu. Xuning bilǝn bǝzi ⱨǝⱪiⱪǝtlǝr intayin ⱪisⱪa, ihqam ⱨalda ipadilinidu; Tǝwratni obdan bilidiƣan oⱪurmǝnlǝrning bu ixlarni qüxinixi asanƣa qüxidu. Xunga muxundaⱪ arⱪa kɵrünüxtǝ bolmiƣan oⱪurmǝnlǝr üqün bǝzi yǝrlǝrdǝ Pawlusning sɵzlirini eniⱪ ⱪilix yolida azƣinǝ sɵz ⱪoxtuⱪ yaki bolmisa ularni izaⱨliduⱪ. Pawlus bu hǝtni ɵz ⱪoli bilǝn yazƣan (6:11). U adǝttǝ kɵzi ajiz bolƣaqⱪa, hǝtlirini katip arⱪiliⱪ yazatti; ǝmma bu ⱪetim ⱨǝtta muwapiⱪ katip tapⱪudǝk waⱪitmu qiⱪmiƣan ohxaydu.
Pawlus keyin, miladiyǝ 54-yillirida yǝnǝ Galatiya ɵlkisigǝ bardi («Ros.» 18:23). U qaƣda: «U xu yǝrdǝ turƣan muhlislarni ⱪuwwǝtlǝndürdi» dǝp oⱪuymiz; xuning bilǝn biz Galatiyaliⱪ ⱪerindaxlar bu hǝttiki agaⱨlanduruxlar wǝ jekilǝxlǝrni ⱪobul ⱪilƣan dǝp qüxinimiz. Hudaƣa tǝxǝkkür!
Adǝttikidǝk «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ bǝzi ayǝttiki bǝzi ⱪiyin yaki alaⱨidǝ ⱪiziⱪ yǝrlǝr wǝ rosul kɵz aldimizƣa kǝltürgǝn mǝlum birnǝqqǝ ⱨǝⱪiⱪǝtlǝr üstidǝ, xundaⱪla ⱨazirⱪi zamanimizda bularni ⱪandaⱪ tǝtbiⱪlaxⱪa bolidiƣanliⱪi üstidǝ tohtilimiz.
Mǝzmunlar: —
1. Salam wǝ agaⱨlandurux (1:1-10)
2. Pawlusning rosulluⱪ ⱨoⱪuⱪining asasi (1:11-2-bab)
3. Tǝwrat ⱪanuni wǝ etiⱪad (3-bab)
4. Hudaning pǝrzǝntliri (4-bab)
5. Mǝsiⱨdǝ bolƣan ǝrkinlik ⱨǝm mǝs’uliyǝt (5-bab-6:10)
6. Hoxlixix, ahirⱪi agaⱨlandurux (6:11-18).
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
Biz 2:18-20 ayǝtlǝr üstidǝ bir-birlǝp tohtilimiz: —
2:18
«Əmma mǝn ǝslidǝ ƣulatⱪan nǝrsilǝrni ⱪaytidin ⱪursam, ɵzümni Tǝwrat ⱪanuniƣa hilapliⱪ ⱪilƣuqi dǝp ispatlap kɵrsǝtkǝn bolimǝn».
Bu sɵzdǝ kɵzdǝ tutulƣini Yǝⱨudiy bolsun, «yat ǝllik» bolsun Tǝwrat ⱪanuniƣa ǝmǝl ⱪilixⱪa mutlǝⱪ ⱪabiliyǝtsizlikini, xundaⱪla ɵzining gunaⱨkar ikǝnlikini bilip yǝtkǝn bir kixidur. U: «Mǝsiⱨ gunaⱨing üqün ⱪurbanliⱪ boldi, u Hudaning ⱨǝⱪⱪaniyliⱪiƣa asaslanƣan yengi ⱨayatni sanga ata ⱪilixni halaydu», degǝn ajayib hǝwǝrni anglap, uni huxalliⱪ bilǝn ⱪobul ⱪilidu. Bu waⱪittin baxlap u ɵzining Tǝwrat ⱪanuniƣa ǝmǝl ⱪilixⱪa bolƣan tirixix-tirmixixlirini taxlap, Mǝsiⱨgǝ ⱪarap Uningda wǝdǝ ⱪilinƣan yengi ⱨayatni ɵtküzüxtin muyǝssǝr boluxⱪa baxlaydu.
Əmma Mǝsiⱨgǝ mundaⱪ ixǝngǝn bir yat ǝllik adǝm bir küni Yǝⱨudiy tonuxidin: «Sǝn hǝtnini ⱪobul ⱪilsang, Huda aldida tehimu pak adǝm bolisǝn» yaki «Hǝtnǝ ⱪobul ⱪilmisang gunaⱨliringdin pak bolalmaysǝn» degǝn sɵzlǝrni anglap, andin u: «Mǝn hǝtnǝ ⱪilinsam Mǝsiⱨning manga yǝtküzgǝn nijatiƣa «yengiqǝ» bir ix ⱪoxⱪan bolimǝn» dǝp ham hiyal ⱪilip, «ǝt»kǝ tayinix bilǝn insaniy tirixix-intilixlǝr dunyasiƣa ⱪaytip ketidu.
Əmǝliyǝttǝ Mǝsiⱨ yǝtküzgǝn mukǝmmǝl, toluⱪ nijatⱪa ⱨeqnǝrsǝ ⱪoxuxⱪa bolmaydu. Usta rǝssam sizƣan qirayliⱪ «mukǝmmǝl» rǝsimgǝ ⱪarap: «Mǝn bu rǝsimgǝ bir-ikki nǝrsǝ ⱪoxup, tehimu yahxi, qirayliⱪ ⱪilip sizimǝn!» degǝn adǝm muxu qirayliⱪ rǝsimni mutlǝⱪ buzup ⱪoymamdu? Bu tolimu ⱨamaⱪǝtliktur! Əmǝliyǝttǝ u Hudaning mukǝmmǝl xapaitini tehimu mukǝmmǝl ⱪilimǝn dǝp kupurluⱪ ix ⱪildi. «Hǝtnini ⱪobul ⱪilay» dǝp u ɵzini ǝslidǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪⱪǝ tapxurulƣan Tǝwrat ⱪanunidiki barliⱪ bǝlgilimilǝrgǝ ǝmǝl ⱪilixⱪa ⱪǝrzdar ⱪildi. Qünki Pawlus eytⱪinidǝk, Hudani hursǝn ⱪilip gunaⱨlirimni yuyuwetǝy degǝn mǝⱪsǝttǝ hǝtnini ⱪobul ⱪilƣan kixi: «Mǝsiⱨning ⱪurbanliⱪiƣa kerǝk ǝmǝsmǝn; Mǝsiⱨning ɵlümi bikardur!» degǝngǝ barawǝr bolidu.
Undaⱪ bir kixi ɵzini Tǝwrat ⱪanuni astiƣa ⱪoyup, Tǝwrat ⱪanunining ⱨǝmmǝ ǝmr-bǝlgilimilirigǝ ǝmǝl ⱪilixi kerǝk, qünki: «Tǝwrat ⱪanunida yezilƣan ⱨǝmmǝ ǝmrlǝrgǝ üzlüksiz ǝmǝl ⱪilmiƣan ⱨǝrbir kixi lǝnǝtkǝ ⱪalidu» («Ⱪan.» 21:23).
Xuning bilǝn Pawlus ⱪattiⱪ kinayilik bilǝn, ɵzüngni Mǝsiⱨni ⱪobul ⱪilix üqün mutlǝⱪ gunaⱨkarmǝn dǝp etirap ⱪilip turup, lekin ⱨazir ⱪaytidin Tǝwrat ⱪanuniƣa esiliwalding, «yüz nomur»ƣa erixixning ⱨǝmmǝ pursǝtlirini ⱪoldin berip ⱪoydung; undaⱪ yaki bundaⱪ yol bilǝn ɵzüngni gunaⱨkar ispatliding, lekin ⱨeqnǝrsigǝ erixmiding, dǝp kɵrsitidu: — «Əmma mǝn ǝslidǝ ƣulatⱪan nǝrsilǝrni ⱪaytidin ⱪursam, ɵzümni Tǝwrat ⱪanuniƣa hilapliⱪ ⱪilƣuqi dǝp ispatlap kɵrsǝtkǝn bolimǝn»!
2:19
«Qünki mǝn Tǝwrat ⱪanuni arⱪiliⱪ ⱪanunƣa nisbǝtǝn ɵldüm; nǝtijidǝ, mǝn Hudaƣa yüzlinip yaxawatimǝn»
Biraw «Tǝwrat ⱪanuni arⱪiliⱪ» ⱪandaⱪmu ɵlsun? Pawlus bu tema toƣruluⱪ «Rim.» 7:7-25dǝ kɵp sɵzlǝrni ⱪilƣan. Tǝwrat ⱪanunida insanning gunaⱨkar tǝbiiti axkarǝ bolidiƣan kɵp bǝlgilimilǝr qiⱪirilƣan. Uningƣa ǝmǝl ⱪilix niyitidǝ bolƣan ⱨǝmmimiz bir tǝrǝptin xu tǝlǝplǝrgǝ ǝmǝl ⱪilsaⱪmu, yǝnǝ bir tǝrǝptin ǝmǝl ⱪilmay gunaⱨkar bolup ⱪalimiz; xuning bilǝn Tǝwrat ⱪanuni bizni taraziƣa selip ⱨǝmmimizni gunaⱨⱪa patⱪan, dǝp ispatlaydu; ɵzimizdǝ ⱨeqⱪandaⱪ ümid ⱪalmiƣanda biz Pawlus eytⱪandǝk «ɵlimiz». Əmma axu pǝyttǝ biz uluƣ yengi ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ erixǝlǝymiz, «Rim.» 8:3-4dǝ yezilƣandǝk: «Gunaⱨliⱪ ǝt elip kelidiƣan ajizliⱪ tüpǝylidin Tǝwrat ⱪanuni ⱪilalmiƣanni Hudaning Ɵzi ⱪildi; U Ɵz Oƣlini gunaⱨkar ǝtlik ⱪiyapǝttǝ gunaⱨni bir tǝrǝp ⱪilixⱪa ǝwǝtip, ǝttiki mǝwjut gunaⱨni ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪiliwǝtti; buning bilǝn ⱪanunning ⱨǝⱪⱪaniy tǝlipi ǝtkǝ ǝgǝxmǝydiƣan, bǝlki Muⱪǝddǝs Roⱨⱪa ǝgixip mangidiƣan bizlǝrdǝ ǝmǝlgǝ axurulidu».
Biz Mǝsiⱨning biz üqün bolƣan ɵlümini ⱪobul ⱪilsaⱪ, Muⱪǝddǝs Roⱨ arⱪiliⱪ Uning ɵlümi bizningmu ɵlimimiz bolidu; xundaⱪ bulƣanda, ɵzimizning «Hudaƣa yüzlinip yaxawatimiz»ni bayⱪap ⱪalimiz!
2:20
«Mǝn Mǝsiⱨ bilǝn billǝ krestlǝngǝnmǝn, lekin mana, yaxawatimǝn! Lekin yaxawatⱪini mǝn ǝmǝs, bǝlki mǝndǝ turuwatⱪan Mǝsiⱨdur. Wǝ mening ⱨazir ǝtlirimdǝ yaxawatⱪan ⱨayat bolsa, meni sɵygǝn wǝ mǝn üqün Ɵzini pida ⱪilƣan Hudaning Oƣlining iman-etiⱪadidindur».
Adǝm bu sɵzni ɵzi toƣruluⱪ eytalaydiƣan bolsa xübⱨisizki, ǝng uluƣ bayan bolidu. Asman-zeminni Yaratⱪuqi Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Hudaning Ɵz Oƣli arⱪiliⱪ bizdǝ makanlaxⱪanliⱪidin artuⱪ ajayib ix bolamdu?
Yuⱪiriⱪi bu bayan Pawlusning biwasitǝ tǝlimliridin ǝmǝs, ǝlwǝttǝ; u pǝⱪǝt ɵzi toƣruluⱪ bolƣan guwaⱨliⱪidur. Wǝⱨalǝnki, ⱨǝrbir etiⱪadqining ɵzi toƣruluⱪ muxuningƣa ohxax eytixi zɵrür. Diⱪⱪǝt ⱪilƣaysizki, Pawlus ⱨǝtta ɵzining etiⱪadi bilǝn yaximaydu; uning Hudaning barliⱪ wǝdilirigǝ ixinidiƣanliⱪi Mǝsiⱨning etiⱪadining wasitisi bilǝn bolidu! Ⱨǝmmimizdǝ xundaⱪ bolsun!
3:19
«Undaⱪta, Tǝwrat ⱪanunini qüxürüxtiki mǝⱪsǝt nemǝ? U bolsa, insanlarning itaǝtsizlikliri tüpǝylidin, Hudaning mirasi wǝdǝ ⱪilinƣuqi, yǝni Ibraⱨimning nǝsli dunyaƣa kǝlgüqǝ ⱪoxumqǝ ⱪilip berilgǝn; u pǝrixtilǝr arⱪiliⱪ bir wasitiqining ⱪoli bilǝn bekitilip ixⱪa selinƣan».
Tǝwrat ⱪanuni «insanlarning itaǝtsizlikliri tüpǝylidin ...ⱪoxumqǝ ⱪilip berilgǝn». Bu ⱨǝⱪiⱪǝtning kɵp tǝrǝplimiliki bar. Birinqi wǝ ǝng muⱨim tǝripi yuⱪiriⱪi 2:19 toƣruluⱪ eytⱪinimizdǝk, Huda Tǝwrat ⱪanunini, gunaⱨni toluⱪ sɵküdiƣan ⱪoral bolsun degǝn mǝⱪsǝttǝ uni qüxürgǝn. «Rim.» 7:13dǝ eytilƣandǝk: «Xundaⱪ turuⱪluⱪ, yahxi bolƣini manga ɵlüm boldimu? Ⱨǝrgiz undaⱪ ǝmǝs! Bǝlki, gunaⱨning ǝmr arⱪiliⱪ ⱪǝwǝtla ⱪǝbiⱨ bolƣanliⱪi oquⱪ axkarilansun dǝp ǝnǝ xu gunaⱨ bu yahxi ǝmrdin paydilinip, mǝndǝ ɵlüm pǝyda ⱪildi».
Ⱪoli gal bolƣan bir malayni misalƣa alayli, safada olturup ⱨeq ix ⱪilmiƣan waⱪtida uning ⱪolining galliⱪi baxⱪilarƣa yaki ɵzigimu ⱨeq bilinmǝydu. Lekin birsi uningdin birǝr ixni tǝlǝp ⱪilsila uning ⱪolining galliⱪi dǝrⱨal ⱨǝmmigǝ ayan bolidu. Xuningdǝk «ǝmr» ⱨǝmmini pax ⱪilip, Tǝwrat ⱪanuni gunaⱨimizni axkarǝ ⱪilidu.
Əmma Tǝwrat ⱪanuni yǝnǝ bir sǝwǝbtin berildi; 4-bab, 1-3dǝ Pawlus Tǝwrat ⱪanuni Mǝsiⱨ dunyaƣa kǝlgüqǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪi (wǝ xundaⱪla Yǝⱨudiylarƣa ⱪoxulƣan yat ǝlliklǝr)gǝ «hojidar (tǝrbiyiligüqi)» wǝ «bala baⱪⱪuqi» bolsun dǝp tǝminlǝngǝn, dǝydu. Tǝwrat ⱪanuni hǝlⱪtǝ «qǝktin exip kǝtsǝk bolmaydu» degǝn uⱪumni pǝyda ⱪilidiƣan, gunaⱨni tizginlǝydiƣan funksiyigǝ igǝ idi. Xunga hǝlⱪ Tǝwrat ⱪanuni arⱪiliⱪ ɵzlirining gunaⱨkar ikǝnlikini bilip yǝtkǝn wǝ ⱨeq bolmiƣanda roⱨ-ⱪǝlbidǝ bolsimu, ular Huda ɵzlirigǝ salƣan qǝklǝrgǝ yeⱪinlixixtin ⱪorⱪⱪanidi. Mǝsiⱨ dunyaƣa kǝlginidǝ Tǝwrat ⱪanunining bu ikki funksiyisi Hudaning mǝⱪsitini orundap, burqini ahirlaxturup, uning ⱨajiti ⱪalmidi.
3:20
«Əmma «wasitiqi» bir tǝrǝpningla wasitiqisi ǝmǝs (bǝlki ikki tǝrǝpningkidur), lekin Huda Ɵzi pǝⱪǝt birdur».
Bu Pawlusning ǝng ihqam ibariliridin bolup, alimlar uning toluⱪ mǝnisi toƣruluⱪ nǝqqǝ pikirdǝ turidu. Əmma mǝnisi intayin addiy dǝp oylaymiz. Dawut (ixǝnqlik adǝm) ⱨǝm Polat (tayini yoⱪ adǝm) ikkisi bir kelixim tüzidu dǝyluⱪ. Dawut xunqǝ ixǝnqlik wǝ sadiⱪ bolsimu, Polat ixǝnqsiz, gepidǝ turmaydiƣan bolsa ularning keliximi nǝqqǝ künlükla bolidu, andin ikkisi bir-biridin tehimu yatlixip ketidu, ⱨǝtta düxmǝnlǝrgǝ aylinip ⱪalidu. Əmdi tolimu ixǝnqilik, wǝdisidǝ qing turƣuqi Huda bilǝn ixǝnqsiz insan otturisidiki bir ǝⱨdǝ toƣruluⱪ nemǝ dǝymiz?! Undaⱪ ǝⱨdining buzulux bilǝn yoⱪ boluxtin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ nǝtijisi bolmaydu; ǝmdi Huda pütkül insaniyǝtkǝ wǝkil bolƣan Israil bilǝn Musa pǝyƣǝmbǝrning wasitiqiliⱪida tüzgǝn «kona ǝⱨdǝ» bolsa dǝl xundaⱪtur: «Əgǝr silǝr Manga toluⱪ itaǝt ⱪilsanglar, Mening ǝⱨdǝmgǝ ⱪulaⱪ salsanglar..., Mǝn silǝrni bǝrikǝtlǝymǝn...» («Mis.» 19:5ni kɵrüng). Əⱨdǝ xǝrtlik wǝ yerimi insanƣa baƣliⱪ bolƣaqⱪa, ⱨǝmmisi bǝrikǝt bilǝn ǝmǝs, lǝnǝt bilǝn tügǝydu. Biz baxⱪa bir kitabimizda eytⱪinimizdǝk, «yengi ǝⱨdǝ»ning alaⱨidiliki pütünlǝy baxⱪiqǝ. Ⱨǝmmisi Hudaning tǝripigǝ baƣliⱪ, degili bolidu. Mǝsilǝn Tǝwrattiki pǝyƣǝmbǝrlǝrning uni tilƣa alƣanliriƣa ⱪarang («Yǝr.» 31:31-34, «Əz.» 36:26-29). Bu ayǝtlǝrni oⱪusingiz ǝⱨdidǝ «insan tǝripi»ning yoⱪ ikǝnlikini bayⱪaysiz. Əⱨdidǝ pǝⱪǝt Huda Ɵzining: «Mǝn... (undaⱪ) ⱪilimǝn,... Ɵzüm... ...((undaⱪ) ⱪilimǝn, ... Ɵzüm... (undaⱪ) ⱪilimǝn...», «Mǝn silǝrgǝ yengi ⱪǝlb, yengi Roⱨ ata ⱪilimǝn,... Mǝn silǝrgǝ rǝⱨimdilliⱪimni kɵrsitip gunaⱨliringlarni ⱪaytidin ⱨeq ǝslimǝymǝn...!» degǝnliri bar.
Əmǝliyǝttǝ bolsa «yengi ǝⱨdǝ» Huda bilǝn gunaⱨsiz insan bolƣan Ɵz Oƣli otturisida tüzülgǝndur; xuning bilǝn bu ǝⱨdini, Hudaning Ɵz iqidǝ tüzülgǝn ǝⱨdǝ deyixkǝ bolidu. Biz insanlar uningƣa kirix üqün pǝⱪǝtla uning ⱨǝmmisigǝ «Amin!» dǝp, Hudaning Mǝsiⱨ Əysada bolƣan qǝksiz meⱨir-xǝpⱪitini ⱪobul ⱪiliximiz kerǝk — mana bu nijattur!
Musa pǝyƣǝmbǝr uluƣ insan bolƣini bilǝn baxⱪa barliⱪ pǝyƣǝmbǝrlǝrgǝ ohxax ⱨaman gunaⱨkar insan idi «Qünki adǝmlǝrning ⱨǝmmisi gunaⱨ sadir ⱪilip, Hudaning xan-xǝripigǝ yetǝlmǝy, uningdin mǝⱨrum boldi» («Rim.» 3:23). Ⱨǝtta muxu uluƣ adǝmningmu wasitiqiliⱪida tüzülgǝn bir ǝⱨdǝ insaniyǝtni ⱪutⱪuzux üqün yǝtmǝytti. Pǝⱪǝt Huda Ɵzi arⱪiliⱪla tüzülgǝn bir ǝⱨdǝ mukǝmmǝl, nuⱪsansiz bolup insaniyǝtni ⱪutⱪuzalaydu.
«Əmma «wasitiqi» bir tǝrǝpningla wasitiqisi ǝmǝs (bǝlki ikki tǝrǝpningkidur), lekin Huda Ɵzi pǝⱪǝt birdur»!
3:23-26 toƣruluⱪ: —
3:23-24
«Lekin etiⱪad yoli kelip axkarǝ bolƣuqǝ, biz Tǝwrat ⱪanuni tǝripidin ⱪoƣdilip, axkarǝ bolidiƣan etiⱪadni kütüxkǝ ⱪamap ⱪoyulƣaniduⱪ. Xu tǝriⱪidǝ, bizning etiⱪad arⱪiliⱪ ⱨǝⱪⱪaniy ⱪiliniximiz üqün Tǝwrat ⱪanuni bizgǝ «tǝrbiyiligüqi» bolup, bizni Mǝsiⱨkǝ yetǝklidi».
Gretsiyǝ wǝ Rimda mǝrtiwilik baylar oƣul balilirini tolimu ǝtrapliⱪ tǝrbiyilǝx üqün tehi kiqik qeƣidila «hojidar» (tǝrbiyiligüqi) yaki «bala baⱪⱪuqi»ning ⱪoliƣa tapxurux aditi bar idi (uyƣur ata-anilar balisini ustazning ⱪoliƣa: — «Jeni meningki, gɵxi sizningki» dǝp tapxurƣandǝk). Xu waⱪittin baxlap atisining yeniƣa ⱪaytip ixliriƣa xerik bolƣuqǝ bolƣan ariliⱪta tǝrbiyiligüqi balini beⱪip qong ⱪilixⱪa toluⱪ mǝs’ul idi. Mǝs’uliyǝtqanliⱪⱪa munasiwǝtlik ⱪiyin sawaⱪlarni baliƣa puhta ɵgitix üqün hojidar bǝk ⱪattiⱪ ⱪolluⱪ ⱪilatti, ǝlwǝttǝ! Tǝwrat ⱪanunimu ohxaxla bizgǝ ɵzimizning pütünlǝy ixǝnqsizliki, ɵz ɵzimizni gunaⱨdin ⱪutⱪuzalmaydiƣanliⱪimiz toƣrisidiki tǝs bolƣan sawaⱪni ɵgitidu. Bu sawaⱪni ɵgǝngǝndin keyin hux hǝwǝrni anglaxⱪa, xundaⱪla Hudaning Roⱨidin yengi ⱨayat ⱪobul ⱪilixⱪa tǝyyar turimiz: —
(3:25-26)
«Lekin etiⱪad yoli axkara bolup, uningdin keyin biz «tǝrbiyiligüqi»ning nazaritidǝ bolmiduⱪ. Qünki ⱨǝmminglar Mǝsiⱨ Əysaƣa etiⱪad ⱪilix arⱪiliⱪ Hudaning oƣulliri boldunglar».
(4:21-31) Saraⱨ wǝ Ⱨǝjǝr — Ⱨɵr ayal wǝ ⱪul dedǝktin elinƣan ohxitix
Bu ayǝtlǝrdiki ⱨǝⱪiⱪǝtlǝrning kɵp paydisi bar; lekin rosul ularni ihqam ⱨalda ipadiligǝn bolƣaqⱪa, muxu yǝrdǝ uning tǝlimigǝ ǝstayidil ⱪarap, mǝnisi üstidǝ tǝpsiliy tohtilip tǝtbiⱪlaymiz.
(21-22)
«I Tǝwrat ⱪanunining ilkidǝ yaxaxni halaydiƣanlar, silǝrdin xuni sorap baⱪay, silǝr Tǝwratning ɵzidǝ nemǝ deyilgǝnlikigǝ ⱪulaⱪ salmamsilǝr? Tǝwratta, Ibraⱨimning ikki oƣli bolup, biri dedǝktin, yǝnǝ biri ⱨɵr ayalidin bolƣan, dǝp hatirilǝngǝn».
Ⱨǝrbir ixǝngüqi üqün ⱨǝrtürlük ix toƣruluⱪ «Rosul Pawlus mundaⱪ dǝydu» deyixning ɵzila kupayǝ boluxi kerǝk idi. Əmma Pawlus xapaǝt bilǝn Galatiyaliⱪlarƣa degǝnlirigǝ guwaⱨqi boluxⱪa Tǝwratni hitab ⱪilip uningdinmu ispat alidu.
Tǝwrat («Yar.» 11:25-27-bab)dǝ hatirilǝngǝn, Ibraⱨimning tarihini oⱪuƣan oⱪurmǝnlǝrgǝ xu ayǝtlǝrdiki wǝⱪǝlǝrni tonuxturuxning anqǝ ⱨajiti bolmaydu; ǝmma oⱪumiƣanlar üqün tǝpsilatlirini ⱪaytilaymiz. Ibraⱨim Hudadin: «Sening bir oƣlung bolidu, u uluƣ yengi pütkül bir ǝlning ǝjdadi bolidu» degǝn wǝdini tapxuruwalƣanidi (12:2). Bu wǝdǝ keyinmu «Yar.» 15:6dǝ ⱪaytilandi; xu yǝrdǝ «Ibraⱨim Hudaning sɵzigǝ ixǝndi» dǝp uⱪturulduⱪ. U yǝrdǝ bizgǝ axu oƣlining Saraⱨ arⱪiliⱪ tuƣulidiƣanliⱪi oquⱪ deyilgǝn ǝmǝs; lekin Ibraⱨim Hudadin ⱪorⱪⱪan adǝm bolup Hudaning wǝdisi qoⱪum ɵz yeganǝ ayalim arⱪiliⱪ bolidu, dǝp oylixi kerǝk idi, xundaⱪla Huda uning xundaⱪ qüxinip yetixini haliƣan, desǝk hata bolmaydu.
Ⱨalbuki, waⱪit ɵtüxi bilǝn wǝdǝ ⱪilinƣan oƣul balining ⱪarisimu kɵrünmidi. Ibraⱨim ɵzi ⱪeri bolup, az degǝndǝ 85 yaxⱪa, Saraⱨ bolsa 76 yaxⱪa kirgǝnidi. Saraⱨning bala tuƣuxi mumkin ǝmǝs idi. Saraⱨ ɵzi Ibraⱨimƣa, mening Misirliⱪ dedikimni ǝmringgǝ elip u arⱪiliⱪ oƣul tapsangmikin, dǝp tǝxǝbbus ⱪildi. Xu yol bilǝn bolƣanda bala Saraⱨningki dǝp ⱨesablinatti. Ibraⱨim ayalining pilaniƣa kirdi. Adǝmlǝr ɵzining ǝⱪligǝ tayinip xunqǝ kɵp xundaⱪ ixlarni ⱪilip keliwatidiƣu! Hudaning wǝdisi ular kütkǝn waⱪtida wujudⱪa kǝlmisǝ, sǝwr-taⱪǝt bilǝn kütüxkǝ bǝl baƣlaxning ornida, ular «Hudaning Ɵz wǝdisini ǝmǝlgǝ axuruxiƣa yardǝm bǝrmǝkqi bolup» ɵzlirining orunlaxturuxlirini baxlaydu. Əmdi Huda ⱪaqandin beri insanlarning yardimigǝ moⱨtaj bolup baⱪⱪan?! Undaⱪ orunlaxturuxlarning nǝtijisi daim degüdǝk külpǝt bolidu, bu ⱪetimmu xundaⱪ boldi. Ibraⱨim Ⱨǝjǝrni ǝmrigǝ aldi wǝ u ⱨamilidar boldi. Awwal ⱨǝmmǝylǝn huxal bolup kǝtti, lekin uzun ɵtmǝy Ⱨǝjǝr Saraⱨni zangliⱪ ⱪilixⱪa baxlidi; u oƣul bala tuƣsam bǝlkim ɵzüm Ibraⱨimning amraⱪ ayaliƣa aylinip ⱪalarmǝn! — dǝp oylidi. Saraⱨ bu ixni Ibraⱨimƣa yǝtküzdi; Ibraⱨim uningƣa, Ⱨǝjǝr sening ⱪulung, ⱪolungda turidu, uningƣa nemǝ ⱪilsang ⱪiliwǝrgin, dedi. Nǝtijidǝ, Ⱨǝjǝr ⱨamilidar bolƣini bilǝn, Saraⱨ uni ɵydin ⱨǝydiwǝtti. Nemidegǝn rǝⱨimsizlik! Əmma roxǝnki, bu ix Hudaning iradisi ǝmǝs idi, qünki «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» Ⱨǝjǝrgǝ qɵl-bayawandiki yolda kɵrünüp uni Saraⱨning ⱪexiƣa ⱪayturup ǝwǝtti («Yar.» 16:7-16).
Ⱨǝjǝr oƣli Ismailni tuƣdi. Ibraⱨim Ismailƣa ata bolup uni sɵydi, lekin ⱪandaⱪtur bir ix durus ǝmǝsdǝk tuyuluwatatti. Huda uningƣa süküt ⱪildi. Birnǝqqǝ yil ɵtüp kǝtti, Ismail ɵsüp qong boluwatatti, lekin u ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Huda wǝdǝ ⱪilƣan oƣulmu? Xübⱨisizki, Ibraⱨim dǝl xundaⱪ ümid ⱪilatti, lekin bu balisining tuƣuluxida u baxⱪa ixlarda ɵzi guwaⱨqi bolƣan Hudaning uluƣluⱪi ayan ⱪilinƣan ǝmǝs. Əslidǝ Ibraⱨim Hudaning awaziƣa ⱪulaⱪ selip Pǝlǝstin zeminiƣa kirgǝnidi. Lekin ⱨazir ɵzini qaⱪirƣan Pǝrwǝrdigardin ⱨeq sɵz angliyalmaywatatti. Zadi nemǝ boldi?
Hudaning sükütlüki on ikki yil dawam boldi. Oylimiƣan yǝrdin Huda tuyuⱪsiz uningƣa pǝⱪǝt sɵz ⱪilipla ⱪalmay, uningƣa Ɵzini ayan ⱪildi. U qaƣda u Ibraⱨimƣa «Mǝn Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Hudadurmǝn; aldimda mengip, mukǝmmǝl adǝm bol» dedi.
Huda uningƣa: «Sanga oƣul bala tuƣulidu» degǝn wǝdisini ⱪaytidin bǝrdi. U ɵzining hatalaxⱪinini ǝmdi roxǝn bildi — Huda wǝdǝ ⱪilƣan oƣul Ismail ǝmǝs idi. Ibraⱨimning «Hudaƣa yardǝm beridiƣan» tirixixlirining ⱨǝmmisi bikar boldi, ⱨǝtta Hudaning Ɵz sɵzini ǝmǝlgǝ axuruxtiki ⱪabiliyitigǝ ⱨaⱪarǝt kǝltürgǝn, deyixkǝ bolidu. Əslidǝ wǝdǝ ⱪilinƣan oƣul ⱨazir 90 yaxⱪa kirgǝn Saraⱨ arⱪiliⱪ tuƣuluxi kerǝk idi. Ibraⱨim ɵzimu 99 yaxⱪa kirgǝnidi!
Pǝⱪǝt undaⱪ xaraitta, «insaniy küq», yaki Injildiki gǝp bilǝn eytⱪanda «ǝt» yoⱪ bolƣandila, andin Isⱨaⱪning Saraⱨ arⱪiliⱪ tuƣutining Huda yaratⱪan eniⱪ wǝ toluⱪ bir mɵjizǝ ikǝnliki oquⱪ kɵrünidu. Bu ixning xan-xɵⱨriti adǝmgǝ ǝmǝs, pǝⱪǝt Hudaƣila kǝltürülidu! Ibraⱨim Hudadin bu ikkinqi ⱪetim Isⱨaⱪ toƣruluⱪ wǝdisini angliƣinida Ibraⱨim bu ⱪetim «pütünlǝy Hudaƣa ixǝndi», dǝp hatirilǝngǝn. Nǝtijidǝ, U Hudaning uning ǝsli ismi (Abram — xɵⱨrǝtlik ata)ni ɵzgǝrtip «Ibraⱨim» («kɵp ǝllǝrning atisi») degǝn yengi isimni ⱪoyƣanliⱪini ⱪobul ⱪildi. U ⱪaytip ɵydikilǝrgǝ wǝ ⱪoxnilarƣa yengi ismini eytⱪan qaƣda ulardin bǝzilirining nemǝ oyliƣanliⱪini tǝsǝwwur ⱪilƣili bolidu — «U ɵzini nemǝ qaƣlaydiƣandu?! Kɵp ǝllǝrning atisimix tehi! Biqarǝ aljip ⱪalƣan ⱪeri!». Lekin waⱪti-saiti kelip, Hudaning wǝdisi boyiqǝ xu yil iqidǝ Isⱨaⱪ tuƣuldi.
Xuning üqün Pawlusning bu hetidǝ, Isⱨaⱪni «ⱨɵr ayalning oƣli» wǝ «Hudaning wǝdisidin bolƣan oƣul» dǝydu; Ismailni «dedǝkning oƣli» yaki «ǝtlik yolda tuƣulƣan oƣul» degǝn. Demǝk, Ismailning tuƣuluxi insanning Hudaƣa tayanmay tirixixlirining nǝtijisi idi: —
(23-24)
«Dedǝktin bolƣan oƣul «ǝt bilǝn» tuƣulƣan; ⱨɵr ayalidin bolƣan oƣul bolsa Hudaning wǝdisi arⱪiliⱪ tuƣulƣandur. Bu ikki ixni bir ohxitix degili bolidu. Bu ikki ayal Hudaning insanlar bilǝn tüzgǝn ikki ǝⱨdisining wǝkilidur. Birinqi ǝⱨdǝ Sinay teƣidin kelip, dǝrⱨǝⱪiⱪǝt balilirini ⱪulluⱪta boluxⱪa tuƣidu; mana Ⱨǝjǝr uningƣa wǝkildur».
Biz ⱨazir bu ohxitixni tǝⱨlil ⱪilimiz. Demisǝkmu, «kona ǝⱨdǝ», yǝni Tǝwrat ⱪanuni Musaning wasitisi bilǝn Israilƣa Sinay teƣida tapxurulƣan.
(25-26)
«Demǝk, Ⱨǝjǝr bolsa Ərǝbistandiki Sinay teƣiƣa simwol ⱪilinip, yǝni bügünki Yerusalemƣa ohxitilidu; qünki u xǝⱨǝr wǝ uning baliliri ⱪulluⱪta turmaⱪta. Əmma yuⱪiridin ǝrxtin bolƣan Yerusalem ⱨɵrdur, u ⱨǝmmimizning anisidur».
Ɵzini Hudaning ⱪanuniƣa ǝmǝl ⱪilalaymǝn dǝp ⱨesabliƣuqi adǝmlǝr ⱨǝrdaim «ǝt», yǝni insaniy tirixixlarƣa tayinidu. Nǝtijisi roⱨiy ⱪulluⱪ, ümidsizlik, ƣeriblik, bimǝnilik, dimiⱪliⱪta bolup intilixla bolidu, halas. Pǝⱪǝt «ǝrxtin tuƣulƣan» («Yuⱨ.» 3:3ni, izaⱨatni kɵrüng), ɵz iqidǝ Hudaning ⱨayati bolƣanlar Hudani hursǝn ⱪilip yaxiyalaydu («Rim.» 8:1-10). «Ərxtin bolƣan Yerusalem» bolsa Hudaning meⱨir-xǝpⱪitining toluⱪ ⱪanuniyǝt-prinsipini bildüridu.
(27)
«Qünki, muⱪǝddǝs yazmilarda mundaⱪ yezilƣan: —
«Huxal bol, i pǝrzǝnt kɵrmigǝn tuƣmas ayal!
Tǝntǝnǝ ⱪilip yangrat, towla, i tolƣaⱪ tutup baⱪimiƣan!
— Qünki ƣerib ayalning baliliri eri bar ayalningkidin kɵptur!»
Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ kǝlgǝn bu bexarǝt Israilning ⱨǝr tǝrǝptǝ mewilik bolidiƣan — kɵp pǝrzǝnt kɵridiƣan, ǝmma ǝng muⱨimi roⱨiy tǝrǝptǝ mewilik bolidiƣan kǝlgüsidiki bir künni kɵrsitidu. Əmma muxu yǝrdǝ, Pawlus bu bexarǝttin insaniy tirixixlar wǝ insaniy küq tügǝp ahirlaxⱪinidila andin Huda Ɵz xan-xǝripini ayan ⱪilip ixlǝydu degǝn toluⱪ prinsipni kɵrsǝtmǝkqi. Huda «tuƣmas ayal»ƣa, ⱨǝtta «ƣerib, ǝrsiz ayal»ƣa pǝrzǝntlǝrni ata ⱪilidu! Huda awwal bizgǝ «ⱪaytidin tuƣulux» bolƣan mɵjizini yaratmisa, biz uni ⱨeq hursǝn ⱪilalmaymiz! Pawlus sɵzini dawam ⱪilidu: —
(28-29)
«Əmdi i ⱪerindaxlar, Isⱨaⱪ Hudaning wǝdisidin tuƣulƣandǝk bizmu Hudaning wǝdisi boyiqǝ tuƣulƣan pǝrzǝntlǝrmiz. Lekin u qaƣda «ǝtlǝrdin tuƣulƣan» bala «roⱨtin tuƣulƣan» baliƣa ziyankǝxlik ⱪilƣinidǝk, ⱨazir xundaⱪ bolidu».
Pawlusning bu ahirⱪi bayani Isⱨaⱪ tuƣulƣandin keyin bolƣan wǝⱪǝlǝrni kɵzdǝ tutidu. Isⱨaⱪning akisi Ismail inisining ornidin ⱨǝsǝt ⱪilatti, xundaⱪla uningdin heli qong wǝ küqlük idi. U daim inisini mazaⱪ ⱪilatti. Bu ix jamaǝtlǝr kɵrgǝn ǝⱨwalƣa ohxap ketidu; dǝslǝptǝ jamaǝtlǝrgǝ ⱪarxi ziyankǝxlik ⱪozƣiƣuqilarning kɵp bir ⱪismi Yǝⱨudiylar idi. Ziyankǝxlikning sǝwǝbi intayin addiy bolup — ⱨǝsǝthorluⱪ idi! Ular ⱨǝsǝthorluⱪ ⱪilip «Bu yat ǝlliklǝr nemixⱪa xundaⱪ bǝhtlik, nemǝ üqün ular Hudaning Ɵzi talliwalƣan hǝlⱪi bolƣan bizlǝrgǝ ǝsirmu’ǝsir tapxurƣan ⱪimmǝtlik wǝdilirigǝ mirashor bolduⱪ degüqi bolalaydu?! Ular bǝribir pǝⱪǝt yat ǝllǝrdin, butpǝrǝs tuƣulƣanlar, halas! Ularning nijatⱪa erixix ⱨoⱪuⱪi yoⱪtur!...» dǝydu.
(30)
«Lekin muⱪǝddǝs yazmilarda nemǝ deyilgǝn? Uningda: «Sǝn bu dedikingni oƣli bilǝn ⱪoxup ⱨǝydiwǝt! Qünki dedǝktin tapⱪan oƣul ⱨǝrgiz ⱨɵr ayalingdin bolƣan oƣul bilǝn mirasⱪa ortaⱪ bolmaydu!» dǝp pütülgǝn».
Saraⱨ Ismailning Isⱨaⱪⱪa bolƣan muamilisini kɵrüpla Ibraⱨimdin yuⱪiriⱪidǝk sɵzlǝr bilǝn («Yar.» 21:10) Ⱨǝjǝr wǝ Ismailni kǝtküziwetixni ɵtündi. Ibraⱨimning ⱪoli wǝⱨalǝnki undaⱪ ⱪilixⱪa barmidi. Lekin kütülmigǝn yǝrdin Huda uningƣa: «Ayalingning sɵzigǝ kirgin» degǝn wǝⱨiyni kɵrsǝtti. Xuning bilǝn u Ⱨǝjǝrni oƣli bilǝn qɵl-bayawan yoliƣa saldi.
Biz buningdin alƣan roxǝn prinsip bolsa, «ⱪanun»ƣa wǝ uningƣa ⱪaraydiƣan tirixixlarƣa tayinidiƣan ⱪilqilik iz-puraⱪnimu ⱨayatimizdin ⱨǝydiwetiximiz zɵrürdur. Pǝⱪǝt axu yolda «Mǝsiⱨ bizni ⱨɵrlüktǝ yaxisun dǝp», wujudⱪa kǝltürgǝn azadliⱪta yaxaymiz.
Muxu yǝrdǝ bu wǝⱪǝ toƣruluⱪ eytimizki, Huda ǝslidǝ Ⱨǝjǝrgǝ eytⱪan: «Sening oƣlungmu uluƣ bir ǝlning atisi bolidu» degǝn wǝdisidǝ qing turdi wǝ ulardin hǝwǝr aldi. Waⱪitning ɵtüxi bilǝn Ismail bejirim ɵsüp ǝrǝb ǝllirining ǝjdadi bolup qiⱪti.
Hulasǝ: —
(4:31-5:1)
«Əmdi, ⱪerindaxlar, biz dedǝkning ǝmǝs, bǝlki ⱨɵr ayalning pǝrzǝntliridurmiz. Mǝsiⱨ bizni ǝrkinliktǝ yaxisun dǝp ⱨɵr ⱪildi. Xuning bilǝn uningda tapan tirǝp turunglar wǝ ⱪulluⱪning boyunturuⱪiƣaⱩaytidin ⱪisilip ⱪalmanglar!».
Amin!
5:3
«Mǝn hǝtnini ⱪobul ⱪilƣan ⱨǝrbir kixigǝ yǝnǝ agaⱨlandurup ⱨǝⱪiⱪǝtni eytip ⱪoyayki, ularning Tǝwrattiki barliⱪ ǝmr-bǝlgilimilǝrgǝ toluⱪ ǝmǝl ⱪilix mǝjburiyiti bardur».
Bu ⱪorⱪunqluⱪ bayandur wǝ dǝrwǝⱪǝ ⱪǝstǝn xundaⱪ bolsun dǝp eytilƣan. Əmma oⱪurmǝnlǝr xuningƣa diⱪⱪǝt ⱪilixi kerǝkki, bu bayan hǝtnini ⱪobul ⱪilip nijatⱪa erixǝy degǝnlǝrgǝ, yaki xundaⱪ ⱪilip ɵz nijatimƣa «artuⱪ bir ix ⱪoxay» degǝnlǝrgǝ eytilidu. Ⱪaytilaymiz: Mǝsiⱨning ⱪurbanliⱪidin baxⱪa ⱨeqnǝrsǝ insanlarning gunaⱨi üqün bǝdǝl tɵliyǝlmǝydu wǝ xundaⱪla Hudaning Ɵz Roⱨining insanda yaxiƣinidin baxⱪa Hudani hursǝn ⱪilidiƣan mewilǝr bolmaydu. Birsi: «Mǝn ɵzüm tirixip ⱨǝⱪⱪaniy adǝm bolay» dǝp hiyal ⱪilsa, ǝmdi uningƣa ⱨǝⱪiⱪiy ⱨǝⱪⱪaniyliⱪni kɵrsitidiƣan birdinbir ⱨǝⱪⱪaniy ⱪanun bolsa Tǝwrat ⱪanunidur. Undaⱪ kixi ɵzigǝ: «Ⱨǝⱪⱪaniy adǝm bolay» degǝn mǝⱪsitidǝ hǝtnini ⱪobul ⱪilƣan bolsa pǝⱪǝt Tǝwrat ⱪanunining axu tǝlipigǝ ǝmǝl ⱪilipla ⱪalmay, bǝlki uning barliⱪ ǝmr-bǝlgilimilirigǝ ǝmǝl ⱪilixi kerǝk; xundaⱪ ⱪilip baⱪⱪan wǝ mǝnggügiqǝ xundaⱪ ⱪilixning mumkinqiliki bar bolƣan birdinbir kixi Mǝsiⱨ Ɵzidur.
Musulmanqǝ ǝn’ǝnǝ pǝⱪǝt ǝrǝblǝrningkigǝ ǝgixidu, ular bolsa uni Ismaildin ⱪobul ⱪilƣan, Ismail atisi Ibraⱨimdin ⱪobul ⱪilƣan. Gɵdǝk balilarning xu musulmanqǝ ǝn’ǝnigǝ ǝgixip hǝtnǝ ⱪilinixida ǝyni waⱪitta ⱨeqⱪandaⱪ tallax yoli bolmiƣan, ǝlwǝttǝ. Lekin ⱨeqkim hǝtnǝ ⱪilinƣinim Huda aldida mening pakiz adǝm boluxumƣa ǝsⱪatidu yaki yardǝm beridu, degǝn hiyalda bolmisun. Undaⱪ ham hiyal adǝmni dozahⱪa elip baridu.
«Qünki Mǝsiⱨ Əysada nǝ hǝtnilik nǝ hǝtnisizlik degǝnlǝr küqkǝ igǝ ǝmǝstur; birdinbir küqkǝ igǝ bolidiƣini pǝⱪǝt yengi bir yaralƣuqidur» (6:15).