Injil
Tonuxturuluxi
(«Yengi Əⱨdǝ»)
Birinqi kirix sɵz
(1) Omumiy bayan
Mana Hudaning toluⱪ muddi'a-mǝⱪsǝtlirini toluⱪ ayan ⱪilidiƣan, muⱪǝddǝs yazmilarning iqidiki «Injil» oⱪurmǝnlǝrning aldida turuptu. Tǝwratta bolsa (Zǝburnimu ɵz iqigǝ alidu) Hudaning alǝmni yaritix ixliri ⱨǝmdǝ Uning insanlarƣa bolƣan ⱪismǝn mǝⱪsǝtliri ayan ⱪilinƣan wǝⱨiy biz üqün hatirilǝngǝn: «(Bizning) Ɵz obraz-süritimizdǝ, Bizgǝ ohxax ⱪilip insanni yaritayli!» («Yar.» 1:26)
Bu yǝrdǝ tilƣa elinƣan «obraz-sürǝt» wǝ «ohxax ⱪilix» bolsa jismaniy ohxaxliⱪni ǝmǝs, bǝlki birhil roⱨiy ohxaxliⱪni ⱨǝm iqki dunyadiki ohxaxliⱪni kɵrsitidu. Xunga, Hudaning insanƣa bolƣan mǝⱪsiti dǝl «insan Mening harakterim wǝ tǝbi'itimdǝ bolsun» degǝndin ibarǝt bolup, uning mundaⱪ ikki uluƣ tǝripi bar: —
(1) Insan pütkül alǝmgǝ Hudaning xan-xǝripini ǝks ǝttürǝlǝydiƣan boluxi.
(2) Buningdinmu uluƣi, insan Hudaning ⱨǝmraⱨliⱪidin ⱨuzurlinip, Uning iqki sirlirini wǝ oylirini qüxinixkǝ nesip bolux.
Xunga, xundaⱪ eytixⱪa boliduki, Hudaning insanni yaritixtiki mǝⱪsiti Ɵz kɵnglidiki ixlarni qüxinidiƣan bir ⱨǝmraⱨni barliⱪⱪa kǝltürüx üqün idi.
Hudaning ǝslidǝ Adǝm-atimizda bolƣan bu obrazi gunaⱨ tüpǝylidin hunüklixip buzulup kǝtkǝn ⱨǝm insanning Huda bilǝn bolƣan alaⱪisimu üzülgǝn. Xundaⱪ bolsimu, ⱨǝtta gunaⱨkar insandimu «Hudaning obrazi» bǝzi waⱪitlarda yǝnila ɵzini ayan ⱪilidu; bir-birimizgǝ meⱨribanliⱪ kɵrsǝtsǝk, tǝbi'ǝtning kɵrkǝmlikidin ⱨuzurlansaⱪ yaki ɵzimiz birǝr nadir ǝsǝr ijad ⱪilsaⱪmu Hudaning tǝbi'iti ⱪaytidin ƣil-pal ayan bolidu.
Tǝwratta gunaⱨning paji'ǝlik aⱪiwiti ⱨǝm Hudaning «insanni Xǝytanning wǝ gunaⱨning ilkidin ⱪutⱪuzimǝn» dǝydiƣan ajayib wǝdiliri hatirilǝngǝn. Hudaning bu pilani Ibraⱨimni qaⱪirƣinida ayan ⱪilinixⱪa baxlaydu. Huda uni qaⱪirƣanda, yǝni Ibraⱨim huddi kiqik balidǝk dǝldǝngxigǝn ⱨalda etiⱪadning birinqi ⱪǝdimini basⱪanda, Huda uningƣa «Sǝn arⱪiliⱪ yǝr yüzidiki barliⱪ a'ilǝ-ⱪǝbililǝrgǝ bǝht-bǝrikǝt ata ⱪilinidu!» dǝp wǝdǝ ⱪilƣan («Yar.» 12:3). Keyin, bu wǝdǝ Ibraⱨimning ǝwladliri bolƣan ǝlgǝ, yǝni Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ ⱪaldurulƣan.
Huda «Ular arⱪiliⱪ yǝr yüzidiki barliⱪ a'ilǝ-ⱪǝbililǝrgǝ bǝht ata ⱪilinidu» dǝp wǝdǝ ⱪilƣan; undaⱪta U Yǝⱨudiy hǝlⱪi arⱪiliⱪ biz («yǝr yüzidiki a'ilǝ-ⱪǝbililǝr»)gǝ «bǝht yǝtküzidiƣan» ⱪandaⱪ ixlarni ⱪildi? Bu so'alƣa jawab tepix üqün, biz Yǝⱨudiy hǝlⱪining tarihiƣa nǝzǝr salidiƣan bolsaⱪ mundaⱪ hulasigǝ kelǝlǝymiz: —
(1) Huda Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ Ɵzining mutlǝⱪ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪini wǝ pak-muⱪǝddǝslikini ayan ⱪilƣan bolup, bular Huda ularƣa tapiliƣan barliⱪ ⱪanun-bǝlgilimilǝrdǝ mujǝssǝmlǝxkǝn. Baxⱪa ǝllǝrmu bu ⱪanunlar arⱪiliⱪ Hudaning tǝbi'iti toƣrisida azraⱪ bolsimu qüxǝnqigǝ igǝ bolaliƣan.
(2) Yǝⱨudiy hǝlⱪi Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ qüxürülgǝn bu pütkül ⱪanun-tüzümlǝrgǝ ǝmǝl ⱪilixⱪa tirixip-tirmixip intilixliri dawamida ɵzlirining gunaⱨkar tǝbi'itining asaritigǝ ǝsir bolup ⱪalƣanliⱪini bilip yǝtkǝn.
(3) Bundaⱪ ⱪattiⱪ sawaⱪni bilgǝndin keyin, Isra'ilda ɵz gunaⱨliⱪ tǝbi'itini obdan bilgǝn, Hudaƣa sadiⱪ bolƣan bir «ⱪaldisi» pǝyda bolƣan. Xuning bilǝn ular ɵzlirining ⱨǝⱪiⱪǝtǝn bir «Ⱪutⱪuzƣuqi»ƣa bolƣan ⱪǝt'iy moⱨtajliⱪini tonup yǝtkǝn; «Ⱪutⱪuzƣuqi» dunyaƣa kǝlgǝndǝ ular uni ⱪobul ⱪilixⱪa tǝyyar bolƣan.
(Hudaning «ⱪaldisi»din baxⱪilar bolsa ɵzining ⱪayta-ⱪayta ɵtküzgǝn sǝwǝnliklirigǝ kɵzini yumup, ɵzlirini baxⱪa ǝllǝr bilǝn selixturup: «Ⱨǝrⱨalda, biz bu «butpǝrǝs kapirlar»din yahximiz» deyixkǝn. Biraⱪ Huda ularning ⱪǝlbigǝ ⱪarap ularni ǝmǝliyǝttǝ kapirlardin bǝttǝr dǝp bilgǝn).
(4) Nurƣun pǝyƣǝmbǝrlǝrning ⱨayati wǝ sɵzliri hatirilǝngǝn Tǝwrat-Zǝburda, ⱨǝrⱪaysi dǝwrlǝrdǝ yaxiƣan kɵpligǝn pǝyƣǝmbǝrlǝrning bayanliri arⱪiliⱪ Huda kǝlgüsidǝ bir Ⱪutⱪuzƣuqini, yǝni Mǝsiⱨni ǝwǝtidiƣanliⱪini kɵrsǝtkǝn. Mǝsiⱨ kǝlgǝndǝ U: (1) Ɵz azab-oⱪubǝtliri bilǝn Xǝytanni mǝƣlup ⱪilidu; (2) awwal Isra'ilƣa, andin barliⱪ baxⱪa ǝllǝrgǝ gunaⱨlarning kǝqürümini elip kelidu; (3) nijat, yǝni yengi (mǝnggülük) ⱨayatni elip kelidu; baxⱪiqǝ eytⱪanda U Hudaning insanlarƣa nisbǝtǝn ǝslidiki mǝⱪsiti, yǝni «Insan obrazimiz wǝ süritimiz bolsun» degǝn mǝⱪsitini ahirida ǝmǝlgǝ axuridu («Yar.» 1:26).
(5) Ahirida, Isra'il hǝlⱪi arⱪiliⱪ Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ pak ⱪiz Mǝryǝmdin tuƣulup dunyaƣa kǝldi. U dǝl «barliⱪ ǝllǝrgǝ ata ⱪilinƣan bǝht»tur.
Əyni waⱪittiki «Hudaning ⱪaldisi»dikilǝr bolsa Mǝsiⱨning kelixi bexarǝt ⱪilinƣan bu wǝdilǝrgǝ qin ⱪǝlbidin ixǝngǝn, xundaⱪla u wǝdilǝrni keyinki dǝwrlǝr üqün saⱪlax wasitiqisi bolƣan. Ular huddi eƣir kesǝlgǝ giriptar bolup, ɵzlirini yahxi bir tewipⱪa tapxuruxⱪa tǝyyar turƣan bir hǝlⱪkǝ ohxaytti. Əysa kǝlgǝndǝ, U Ɵzining dǝl xu tewip ikǝnlikini elan ⱪildi: «Saƣlam adǝmlǝr ǝmǝs, bǝlki kesǝl adǝmlǝrla tewipⱪa moⱨtajdur» («Mat.» 12:9).
Injil bolsa dǝl: «Aldin eytilƣan tewip, yǝni Ⱪutⱪuzƣuqi kǝldi!», «Uning ismi Əysadur!» degǝn hǝwǝrdin ibarǝttur. «Injil» ǝsli grek tilidin ⱪobul ⱪilinƣan ǝrǝbqǝ sɵz bolup, mǝnisi «hux hǝwǝr!» degǝnlik bolidu. «Injil» toⱪⱪuz mu'ǝllip tǝripidin yezilƣan, yigirmǝ yǝttǝ ⱪisimdin tǝrkib tapⱪan toplamdur.
Bu ⱪisimlar tɵwǝndikidǝk: —
(a) «Matta», «Markus», «Luⱪa» «Yuⱨanna» — bu dǝslǝpki tɵt ⱪismi (bǝzidǝ «tɵt bayan» dǝpmu atilidu) Mǝsiⱨning yǝr yüzidǝ turƣan qaƣliridiki, xundaⱪla ɵlümidin ilgiriki wǝ ɵlümdin tirilgǝndin keyinki ⱪiriⱪ kün iqidiki pa'aliyǝtliri wǝ sɵzlirining hatiriliri yaki bayanliridur.
(ǝ) «Rosullarning pa'aliyǝtliri» — bu kitab Muⱪǝddǝs Roⱨ Mǝsiⱨning jama'itigǝ qüxkǝndin keyin, jama'ǝtning dǝslǝpki ibaditi, pa'aliyǝtliri wǝ «hux hǝwǝr»ni jakarlax hatirisidur.
(b) «Mǝktuplar» — bular Mǝsiⱨning rosulliridin altǝylǝn (Pawlus, Petrus, Yuⱨanna, Yaⱪup, Yǝⱨuda wǝ namǝlum yǝnǝ bir rosul) tǝripidin yezilƣan. Rosullarning mǝktuplardiki mǝⱪsǝtliri bolsa birinqidin Mǝsiⱨning jama'itigǝ uning birnǝqqǝ yengi wǝⱨiylirini yǝtküzüx wǝ ikkinqidin, Mǝsiⱨning jama'itigǝ yolyoruⱪ berip, ilⱨam, riƣbǝt wǝ tǝsǝlli berixtin ibarǝt idi. Mǝktuplarning kɵp ⱪismi mǝlum bir jama'ǝtkǝ yezilƣini bilǝn, ular barliⱪ jama'ǝtlǝrgǝ, barliⱪ etiⱪadqilarƣa nisbǝtǝn ohxax nopuzluⱪ wǝ ǝⱨmiyǝtliktur.
(p) «Wǝⱨiy» bolsa pütkül Muⱪǝddǝs Kitabning ǝng ahirⱪi bexaritidur; uningda ayan ⱪilinƣan ixlar ahirⱪi zamandiki wǝⱪǝlǝr wǝ «yengi asman, yengi zemin»din ibarǝttur. Rǝb Əysa Mǝsiⱨ bu «Wǝⱨiy»ni Uning jama'itigǝ yǝtküzüx üqün ɵz hizmǝtkari bolƣan rosul Yuⱨannaƣa biwasitǝ tapxurƣan.
(2) Əysaning yǝr yüzidiki ⱨayati hatirilǝngǝn «tɵt bayan»ƣa kirix sɵz
Oⱪurmǝnlǝr «Matta», «Markus», «Luⱪa» wǝ «Yuⱨanna» degǝn «tɵt bayan»da ohxax wǝⱪǝlǝrning hatirilǝngǝnlikini, uning üstigǝ bularning hatiriliri bǝzidǝ bir-birigǝ ohxap ketidiƣanliⱪini bayⱪaydu. Zadi nemǝ üqün muxu tɵt kitabtiki tarihlarni ayrim-ayrim bayan ⱪilixning zɵrüriyiti tuƣulidu?
Huda Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ ⱪanuniy ⱨɵkümlǝr yaki ⱪararlar toƣruluⱪ muⱨim bir prinsipni bekitkǝn. Yǝni: — «Ⱨǝmmǝ ix ikki-üq guwaⱨqining guwaⱨliⱪi bilǝn yürgüzülsun» («Ⱪan.» 19:15). Mǝsilǝn, mǝlum bir jinayǝt sadir ⱪilinsa, birla guwaⱨqining ispati bilǝn (ǝgǝr ɵzi iⱪrar ⱪilmisa) jinayǝtqining gunaⱨini bekitkili bolmaydu. Biraⱪ ikki guwaⱨqi bolsa kupayǝ bolidu; üq guwaⱨqi bolsa tehimu guman ⱪalmaydu. Ⱨalbuki, Huda pǝyƣǝmbǝrliri arⱪiliⱪ Əysaning dǝl wǝdǝ ⱪilƣan Mǝsiⱨ ikǝnlikini, xundaⱪla buning intayin muⱨimliⱪini bizgǝ toluⱪ ispatlax üqün, uning ǝmǝlliri wǝ sɵzlirini hatiriligǝn üq guwaⱨqining bayanini ǝmǝs, bǝlki tɵt guwaⱨqining bayanini ⱪaldurƣan. Mana bu Hudaƣa nisbǝtǝn Mǝsiⱨning ⱨayatining tolimu ⱪimmǝtlik ikǝnlikini ispatlaydu! Bu, bizgimu ohxaxla muⱨim, ǝlwǝttǝ.
Uxbu «tɵt bayanqi»ning guwaⱨlirini diⱪⱪǝt bilǝn kɵzitidiƣan bolsaⱪ, bǝzi zǝrriqǝ pǝrⱪlǝrni bayⱪiximiz mumkin. Əmma ularning bayanliridiki mundaⱪ kiqik pǝrⱪlǝrning pǝyda boluxi ⱨǝⱪiⱪǝtǝn nǝⱪ mǝydanda kɵrgüqilǝrning tilini bir ⱪiliwalmiƣanliⱪini ispatlap berǝlǝydu. Ohxax bir ixta bir guwaⱨqi ɵzigǝ qongⱪur tǝsir ⱪilƣan tǝrǝpni bayan ⱪilsa, yǝnǝ bir guwaⱨqi baxⱪiqǝ kɵzⱪarax bilǝn tǝswirlǝydu. Əmǝliyǝttǝ «tɵt bayan»ni birlǝxtürsǝk Mǝsiⱨning ⱨayatidiki «stere'oluⱪ» bir rǝsimni kɵrgili bolidu. Bayanlarning ⱪarimaⱪⱪa bir-birigǝ pǝrⱪliⱪ bolƣan tǝpsilatliri ahiri berip ularning ⱨǝⱪiⱪǝtlikini tǝstiⱪlaydu, ⱨǝtta bǝzi waⱪitlarda wǝⱪǝdǝ yoxurunƣan ⱪimmǝtlik bir sirnimu axkarilaydu.
Əmǝliyǝttǝ Mǝsiⱨning tǝrjimiⱨalini ayan ⱪilidiƣan bayan-guwaⱨliⱪtin tɵti ǝmǝs, bǝlki bǝxi bar deyixkǝ bolidu. Bǝxinqisi bolsa Mǝsiⱨni yǝr yüzidǝ turƣan waⱪtida kɵrüp baⱪmiƣan rosul Pawlusning guwaⱨliⱪidur; u kɵp yǝrlǝrdǝ hatiriligǝndǝk, Mǝsiⱨ tirilip ǝrxkǝ kɵtürülgǝndin keyin, Mǝsiⱨ uningƣa ayan bolup ⱨayatidiki kɵp ixlar wǝ nijatliⱪ hizmitini v tǝpsiliy ayan ⱪilƣan (mǝsilǝn, «Gal.» 1:11-12, 2:1-9, «1Kor.» 11:23-26 wǝ «Rimliⱪlarƣa» toluⱪ ⱪismini kɵrüng). Pawlusning bu barliⱪ guwaⱨlirining «tɵt bayan»da yǝtküzülgǝn wǝⱨiylǝrdin ⱪilqǝ pǝrⱪi yoⱪ.
Tǝwratning «Əzakiyal» ⱪismida, Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr ɵzining Hudaning ⱨuzurida bolup turidiƣan, kerub dǝp atalƣan intayin wǝⱨimilik wǝ ⱪudrǝtlik tɵt mǝhluⱪni kɵrgǝnlikini hatirilǝydu. Ular tohtawsiz uyan-buyan qaⱪmaⱪtǝk uqup, Hudaning qiⱪarƣan ⱨɵkümlirini u bekitkǝn jayƣa yǝtküzüp bǝja kǝltürǝtti. Mǝsilǝn, «Əz.» 1:4-14ni kɵrüng.
Kerublarning ⱪiziⱪ yeri xuki, ularning ⱨǝrbirsidǝ tɵt hil qiray bar idi. Bular tǝrtip boyiqǝ (1:10) insanning, xirning, buⱪining wǝ bürkütning qirayi idi. Miladiyǝ ikkinqi ǝsirdin tartip mǝsiⱨiy alimlar bu tɵt qiraydin «tɵt bayan»da ayrim-ayrim alaⱨidǝ tǝkitlǝngǝn Mǝsiⱨ Əysaning tɵt tǝripini kɵrgili bolidu dǝp ⱪarap kǝlmǝktǝ. Bu tɵt qiray «tɵt bayan»diki mǝzmunlarni ihqamlaxⱪa tolimu bap kelidu: —
(1) Insanning qirayi — «Luⱪa»da Əysaning ⱨǝⱪiⱪiy insan ikǝnliki tǝkitlinidu; uning tuƣuluxi, bowaⱪ waⱪti, yaxliⱪ waⱪti, iqki ⱨessiyatliri, du'a ⱪilixliri, bolupmu insan süpitidǝ ǝrxtiki atisiƣa pütünlǝy tayanƣanliⱪi tǝkitlinidu.
(2) Xirning qirayi — xir «ⱨaywanlarning padixaⱨi» («Pǝnd.» 30:30) bolup, Əysaning «Matta»da sürǝtlinixidur. Matta Mǝsiⱨni «Isra'ilning padixaⱨi», «Yǝⱨudaning xiri» («Wǝⱨ.» 5:5) süpitidǝ bayan ⱪilidu wǝ pǝyƣǝmbǝrlǝrning bexarǝtlirining Uningda toluⱪ ǝmǝlgǝ axuruƣanliⱪini, Uning padixaⱨliⱪining baxⱪa ⱨǝrⱪandaⱪ padixaⱨliⱪⱪa ohximaydiƣanliⱪini alaⱨidǝ tǝkitlǝydu.
(3) Buⱪining qirayi — buⱪa a'ilidǝ ixlǝydiƣan ⱨaywan bolup, Əysaning insaniyǝt üqün kiqik pe'illiⱪ bilǝn ⱪilƣan hizmitini sürǝtlǝydu. Mǝsiⱨning bu hizmiti «Markus»ning bayanida alaⱨidǝ tǝkitlinidu (mǝsilǝn, 10:45ni kɵrüng). Markus ǝng yahxi kɵridiƣan sɵzlǝrning biri «dǝrⱨal» yaki «tosattin» degǝn sɵz bolup, bu sɵz bǝzidǝ «Pǝrwǝrdigarning ⱪuli»ning insanlarning jiddiy ⱨajǝtlirigǝ bolƣan inkasini, bǝzidǝ Hudaning Ɵz ⱪulidin sɵyüngǝnlikini, xundaⱪla Əysaning Ɵz ⱨayatining ixlirini tǝpsiliy orunlaxturƣanliⱪini tǝswirlǝx üqün ixlitilidu.
(4) Bürkütning qirayi — bürküt baxⱪa ⱨǝmmǝ uqar-ⱪanatlarƣa ⱪariƣanda ǝng egiz pǝrwaz ⱪilidiƣan ⱪuxtur. Bürkütning qirayi — «Yuⱨanna»da Əysaning Hudaning tǝbi'itidǝ bolƣanliⱪi tǝkitlinip süpǝtlinidu. Mǝsilǝn, «Yuⱪiridin qüxküqi ⱨǝmmidin üstün turidu» (3:13).
Tɵwǝndǝ biz bu tɵt bayanning alaⱨidiliklirini tǝpsiliy kɵrüp baⱪayli: —
«Matta»
Matta ǝslidǝ Rim imperiyǝsi üqün ixligǝn bajgir idi (9:9). Undaⱪ adǝmlǝr kɵpqilikning, bolupmu diniy ǝrbablarning nǝpritigǝ uqraytti (buning nemǝ üqünlikini pǝrǝz ⱪilix tǝs ǝmǝs). Lekin Matta guwaⱨliⱪ bǝrginidǝk, Mǝsiⱨ ɵzidǝk ǝrzimǝs ⱨesablanƣan adǝmlǝrni ⱪutⱪuzux üqün kǝlgǝnidi (9:9-13).
Matta (bǝzidǝ «Lawiy» dǝp atalƣan) birinqidin bayanini Yǝⱨudiy hǝlⱪi üqün, yǝni ularƣa Tǝwrattiki pǝyƣǝmbǝrlǝrning nurƣun bexarǝtliridin Əysaning Mǝsiⱨ ikǝnlikini ispatlax üqün yazƣan. U Əysaning on ikki rosulining biri bolup, u ɵzi hatiriligǝn barliⱪ wǝⱪǝlǝrni asasǝn ɵz kɵzi bilǝn kɵrgǝnlikini eytidu. U Yǝⱨudiy bolux süpiti bilǝn Tǝwrattiki bexarǝtlǝrgǝ nisbǝtǝn qongⱪur qüxǝnqigǝ igidur.
Ikkinqidin, u gǝrqǝ bu bayanni Yǝⱨudiylar üqün yazƣan bolsimu, Mǝsiⱨning «yat ǝllǝr»ni ⱪutⱪuzux üqünmu kǝlgǝnlikini alaⱨidǝ kɵrsitidu. Mǝsilǝn, «Mat.» 1:3-5 (Əysaning nǝsǝbnamisi iqidǝ bolƣan yat ǝldin bolƣan ayallar toƣrisidiki hatirǝ), 2:1-12 (Mǝsiⱨ tuƣulƣanda yat ǝllik «danixmǝnlǝr»ning Uningƣa sǝjdǝ ⱪilƣili kelixi) 4:12-16 (Mǝsiⱨning «yat ǝllǝrning makani» Galiliyǝdǝ bolƣan hizmiti), 8:5-13 (Mǝsiⱨning yüzbexining ⱪulini saⱪaytixi»), 12:21 («yat ǝllǝr»ning kǝlgüsidǝ Mǝsiⱨgǝ ümid baƣlixi), 12:38-42 (Tǝwrat dǝwridiki «yat ǝllǝr»din bolƣan etiⱪadqilarning imanining tǝriplinixi), 15:21-28 (Mǝsiⱨning yat ǝllik bir ayalning ⱪizidin jinni ⱪoƣliwetixi), 21:33-41 (Hudaning padixaⱨliⱪni «baxⱪa bir ǝlgǝ» tapxuridiƣanliⱪini kɵrsitidiƣan «üzümzarliⱪ ⱨǝⱪⱪidǝ tǝmsil»), 22:1-14 (meⱨmanlarning «qǝt yollar»din elip kelinixini kɵrsitidiƣan «toy ziyapiti» degǝn tǝmsil), 24:14 (padixaⱨliⱪning hux hǝwirining barliⱪ ǝllǝrgǝ yǝtküzülüxi), 27:45 (Rimliⱪ yüzbexining Əysaning Mǝsiⱨ ikǝnlikini tonuxi), 28:19 (Mǝsiⱨning barliⱪ ǝllǝrgǝ hux hǝwǝrni jakarlanglar degǝn ǝmri) ⱪatarliⱪ ayǝtlǝrni kɵrüng.
«Markus»
Markus on ikki rosulning ⱪatarida bolmiƣini bilǝn xübⱨisizki Əysaning muhlisi idi («Mar.» 14:51-52dǝ Markus ɵzini kɵrsitip yazƣan boluxi mumkin). Bǝzilǝr uni Barnabasning jiyǝni dǝp ⱪaraydu («Kol.» 4:10). Biraⱪ yǝnǝ xundaⱪ mumkinqiliki barki, u Mǝsiⱨ jama'ǝtliri arisida saⱪlinip kǝlgǝn tarihiy materiyallarƣa asaslanƣanda, u rosul Petrus bilǝn munasiwiti yeⱪin baxⱪa bir Markus idi («1Pet.» 5:13ni kɵrüng). Markusning bayanlirida Petrusning ɵz kɵzi bilǝn kɵrgǝnliri ⱨǝm Petrus bilǝn ziq munasiwǝtlik nurƣun ixlar hatirilǝngǝn.
Markusning bayani bu «tɵt bayan»ning iqidǝ ǝng awwal yezilƣan boluxi mumkin (u miladiyǝ 58-63 yillar ariliⱪida yezilƣan). Bayanlardin xuni bilix ⱪiyin ǝmǝski, u bayanni yat ǝllǝr, bolupmu rimliⱪlarning dunyasi üqün yazidu. Mǝsilǝn, u kɵp yǝrlǝrdǝ Yǝⱨudiylarning ɵrp-adǝtliri wǝ ǝn'ǝnilirini qüxǝndüridu (mǝsilǝn, 7:3-4). Bundaⱪ qüxǝndürüxlǝr pǝⱪǝt yat ǝllǝrdin bolƣan muhlislarƣila kerǝk idi.
Ⱨalbuki, kɵp yǝrlǝrdimu Markus awwal ⱨeqⱪandaⱪ qüxǝnqǝ bǝrmǝyla yengi ǝⱨwallar yaki xǝhslǝrni tilƣa alidu (mǝsilǝn, 1:2-8dǝ Qɵmüldürgüqi Yǝⱨya tuyuⱪsiz tonuxturulidu). Roxǝnki, u oⱪurmǝnlǝrning kɵpinqisining muxu ixlar yaki xǝhslǝrdin alliⱪaqan hǝwiri bar, dǝp ⱪariƣanidi. Demǝk, u bu bayanni birinqi ǝsirdǝ yaxawatⱪan, Mǝsiⱨning ⱨayati wǝ ǝmǝlliridin alliⱪaqan azdur-kɵptur hǝwǝr tapⱪan muhlislar üqün yazƣanidi. Xunga roxǝnki, u bayanini asasliⱪi etiⱪadsiz adǝmlǝr üqün ǝmǝs, bǝlki etiⱪad ⱪilƣanlar üqün yazƣanidi. Eⱨtimal, bu tǝrjimiⱨal ularning Mǝsiⱨning ǝmǝllirini kɵprǝk biliwalayli degǝn tǝlǝplirigǝ bolƣan jawabi boluxi mumkin.
Markus bu bayanida bizni Əysaning ⱨeqⱪandaⱪ nǝsǝbnamisi bilǝn tǝminlimǝydu (bu jǝⱨǝttǝ u Matta wǝ Luⱪaƣa ohximaydu). Sǝwǝbi, Markus Əysaning «Hudaning Ⱪuli» ikǝnlikinila tǝkitlimǝkqi bolidu. «Ⱪul» süpitidǝ bolƣan mǝlum bir kixi toƣrisida sɵz ⱪilix kerǝk bolsa, uning «kelip qiⱪixi» yaki nǝsǝbnamisi muⱨim ǝmǝs; uning munǝwwǝr ikǝnliki yaki ǝmǝslikigǝ pǝⱪǝt uning hizmiti arⱪiliⱪ baⱨa berilidu.
Markus Əysaning «Pǝrwǝrdigarning ⱪuli» ikǝnlikini, yǝni «Yǝx.» 42:1-4, 43:10, 44:1-8, 49:1-12, 52:13-53:12 ⱪatarliⱪ ayǝtlǝrdǝ deyilgǝnlǝrni tǝkitlǝydiƣan bayanqi bolup, bizgǝ Əysaning ǝmǝl-ⱨǝrikǝtliri toƣruluⱪ kɵprǝk hǝwǝr beridu. Markusning bayanidiki ⱨalⱪiliⱪ ⱨǝⱪiⱪǝt 10:45dǝ hatirilǝngǝn Mǝsiⱨning sɵzidur. Uningda mundaⱪ deyilidu: «Qünki Insan'oƣlimu dǝrwǝⱪǝ xu yolda kɵpqilik hizmitimdǝ bolsun demǝy, bǝlki kɵpqilikning hizmitidǝ bolay wǝ jenimni pida ⱪilix bǝdiligǝ nurƣun adǝmlǝrni ⱨɵrlükkǝ qiⱪiray dǝp kǝldi».
Uningdin baxⱪa, yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, «dǝrⱨal» degǝn bu sɵz u yahxi kɵrüp ixlitidiƣan sɵzlǝrdin biri idi. Bu sɵz bir tǝrǝptin Mǝsiⱨning insanlarning jiddiy moⱨtajliriƣa tez inkas ⱪayturidiƣanliⱪini tǝkitlisǝ, yǝnǝ bir tǝrǝptin Hudaning Mǝsiⱨning ⱨayatidiki wǝⱪǝlǝrni mɵjizilik ⱨalda tǝpsiliy orunlaxturƣanliⱪini tǝkitlǝydu. Bu bayanda Huda ⱨǝmmimizgǝ «Bu Mening sɵyümlük Oƣlum, Mǝn Uningdin toluⱪ hursǝnmǝn!» (1:11) dǝp guwaⱨliⱪ beridu.
«Luⱪa»
Luⱪa toƣruluⱪ yuⱪirida azraⱪ tohtilip ɵttuⱪ. Uning baxⱪa bayanqilarƣa ohximaydiƣan ikki tǝripi bar. Birinqidin Luⱪa Mǝsiⱨning ǝmǝllirigǝ ɵz kɵzi bilǝn guwaⱨqi ǝmǝs; ikkinqidin, Mǝsiⱨ yǝr yüzidǝ hizmǝt ⱪilƣan waⱪtida u tehi Uning muhlisi bolmiƣanidi. U tewip bolup, Yǝⱨudiy millitidin ǝmǝs, bǝlki namǝlum bir millǝttin idi. Rosul Pawlus Tro'as xǝⱨirigǝ kǝlgǝndǝ, u rosul Pawlustin Mǝsiⱨning hǝwirini anglap etiⱪad ⱪilƣan boluxi mumkin. «Ros.» 16:6-13ni kɵrüng. Bu ayǝtlǝrdǝ «ular» degǝn sɵz «biz» degǝn sɵzgǝ aylinidu — demǝk, Luⱪa xu qaƣda Pawlusning «rosulluⱪ ǝtriti»ning bir ǝzasi bolup ⱪalƣan (Luⱪa yǝnǝ «rosullarning pa'aliyǝtliri»ning mu'ǝllipidur). Xundaⱪ ikǝn, Luⱪa ɵz bayanlirini ⱪandaⱪ yazƣan boluxi mumkin? U rosul Pawlusⱪa da'im degüdǝk ⱨǝmraⱨ wǝ yardǝmqi bolup uning bilǝn kɵp yǝrlǝrdiki jama'ǝtlǝrni yoⱪliƣan, xundaⱪla bu jama'ǝtlǝrdǝ Mǝsiⱨning dǝslǝpki qaƣdiki muhlisi bolƣan, yaki ɵz kɵzi bilǝn Uning mɵjizilirini kɵrgǝn, ɵz ⱪuliⱪi bilǝn tǝlimini angliƣan nurƣun ⱪerindaxlar bilǝn tonuxuxⱪa muyǝssǝr bolƣan boluxi mumkin («Kol.» 4:14, «2Tim.» 4:11, «File.» 1:24). Uning bayani uning nurƣunliƣan ǝnǝ xundaⱪ kixilǝrni ziyarǝt ⱪilƣanliⱪining nǝtijisidur. U bizgǝ xuni tǝkitlǝp kɵrsitiduki, uning bayanidiki barliⱪ mǝlumat-hǝwǝrlǝr uning Mǝsiⱨgǝ xǝhsǝn guwaⱨqi bolƣanlardin sürüxtürüp bilgǝn hǝwiridin ibarǝttur (1:1-4). Bu tɵt ayǝttiki «ǝdǝbiy uslub»tin xunimu kɵrǝlǝymizki, u intayin uⱪumuxluⱪ wǝ aliy mǝlumatliⱪ adǝm idi. Lekin uning mundaⱪ «ǝdǝbiy uslub»i pǝⱪǝt bu tɵt ayǝttila kɵrülidu. Bayanidiki baxⱪa ayǝtlǝrgǝ ⱪariƣanda, ular ⱨǝmmǝ adǝmgǝ qüxinixlik bolsun dǝp addiy grek tilida yezilƣan. U ǝsli bayanini «Te'ofilus» (1:3 — mǝnisi, «Hudani sɵygüqi») degǝn mɵtiwǝr bir kixigǝ beƣixliƣan. Te'ofilus bǝlkim Luⱪaƣa iⱪtisad jǝⱨǝttin kɵprǝk sǝpǝr ⱪilip Mǝsiⱨgǝ guwaⱨqi bolƣanlar bilǝn kɵrüxüx imkaniyitini yaritip bǝrgǝn, xuningdǝk bayanni yezixⱪa waⱪit wǝ xara'itlarni tǝminligǝn puldar bir etiⱪadqi boluxi mumkin. Əgǝr xundaⱪ bolidiƣan bolsa, bizmu uningdin minnǝtdar boluximizƣa toƣra kelidu!
Yǝnǝ xundaⱪ mumkinqilikmu barki, ǝyni waⱪitta Te'ofilus Rim jǝmi'iyitidǝ yuⱪiri tǝbiⱪidiki adwokat bolup, Pawlusning soraⱪ ixliriƣa tǝyyarliⱪ ⱪiliwatⱪan boluxi mumkin. Xundaⱪ bolƣanda, Luⱪaning Əysaning tǝrjimiⱨali bolƣan «Luⱪa»ni wǝ «Rosullarning Pa'aliyǝtliri»ni yezixtiki mǝⱪsiti Te'ofilusⱪa Pawlusni («Rosullarning Pa'aliyǝtliri» 28-babni kɵrüng), xundaⱪla u jakarliƣan etiⱪadni Rim imperatori Ⱪǝysǝr aldida aⱪlax ispati bilǝn toluⱪraⱪ tǝminlǝxtin ibarǝt boluxi mumkin, dǝp ⱪiyas ⱪilixⱪa bolidu. Luⱪaning ikki ǝsiridǝ bu mumkinqilikni kɵrsitidiƣan ⱪiziⱪarliⱪ ispatlarning puraⱪliri bar (xuningdǝk Te'ofilus bu ǝsǝrlǝrni yezix imkaniyitini yaritixⱪa iⱪtisadiy yardǝm bǝrgǝn boluximu mumkin).
Omumǝn eytⱪanda, tarihxunaslar (mǝyli etiⱪadqi yaki etiⱪadqi ǝmǝslǝr bolsun) Luⱪani «birinqi dǝrijilik tarihqi», birinqi ǝsirdiki Pǝlǝstindiki wǝ Rim imperiyǝsidiki ixlarƣa «ǝng ixǝnqlik guwaⱨqi», dǝp ⱪaraydu. Mǝsilǝn, rosul Pawlus sǝpǝr ⱪilƣan mǝlum bir yǝrni tǝswirliginidǝ, Luⱪa ⱨǝrda'im xu yǝrdiki mǝrtiwilǝrgǝ has bolƣan alaⱨidǝ atalƣularni ixlitidu. Roxǝnki, u ⱨeqⱪandaⱪ mubaliƣilǝxtürmǝy yaki pǝrdazlimayla ⱨǝr ixni ɵz ǝyni boyiqǝ tǝswirlǝydu.
Oⱪurmǝnlǝr yǝnǝ bǝlkim xuni bayⱪayduki, Luⱪa tewip salaⱨiyitidǝ bolƣaqⱪa, Əysa saⱪaytⱪan kixilǝrning kesǝllik ǝⱨwalliriƣa ⱪiziⱪip, xularni toptoƣra bayan ⱪilidu. U yǝnǝ Mǝsiⱨning ⱪiz-ayallarƣa nisbǝtǝn, ularning ⱨǝmmisini ɵz ⱪimmiti bar bolƣan xǝhslǝr dǝp ⱪaraydiƣan meⱨribanlarqǝ mu'amilisigǝ intayin ⱪiziⱪidu (4:26, 7:37-50, 8:43-48, 10:38-42, 13:11-16). Biz Luⱪaning bayanidin xuni eniⱪ kɵrüwalalaymizki, u Əysaning anisi Mǝryǝm bilǝn xǝhsǝn paranglaxⱪan, qünki u bizgǝ Mǝsiⱨning tuƣuluxi toƣruluⱪ kɵp tǝpsilatlarni wǝ bǝzi waⱪitlarda Mǝryǝmning iqki ⱨessiyatlirini hatirilǝydu (2:51).
U bayanlirining bexida «ⱨǝmmǝ ixni tǝrtip boyiqǝ bayan ⱪilƣanmǝn» dǝp yazidu. U xundaⱪ ǝstayidil tarihqi bolƣaqⱪa, biz uning bu bayanlirining Mǝsiⱨning yǝr yüzidiki ǝmǝl-ⱨǝrikǝtlirini toptoƣra «tarihiy tǝrtip» boyiqǝ rǝtlǝp qiⱪⱪanliⱪiƣa ixinimiz. Baxⱪa bayanlar bolsa bǝlkim undaⱪ ⱪattiⱪ «tarihiy tǝrtip»tǝ yezilmiƣan boluxi mumkin. Lekin ⱨǝrbir bayanda ɵzining tǝkitligǝn tǝrǝpliri bar; mǝsilǝn, Markus mǝlum bir ⱨǝⱪiⱪǝtni roxǝnlǝxtürüx üqün bǝzi wǝⱪǝlǝrni tarih tǝrtipigǝ ⱪarimay yiƣinqaⱪlap tǝswirlǝydu.
«Yuⱨanna»
Yuⱨannaning bayanidiki birinqi ayǝtni oⱪuƣanda, uning yezix nuⱪti'inǝzirining baxⱪa bayanqilarningki bilǝn pütünlǝy ohximaydiƣanliⱪini bilip yetimiz. Markus bayanini qümüldürgüqi Yǝⱨyaning «tarih sǝⱨnisigǝ tuyuⱪsiz qiⱪix»i bilǝn baxlaydu («Mar.» 1:1-18). Matta bayanini Ibraⱨimning wǝ Dawutning Əysaning ǝjdadliri ikǝnliki bilǝn baxlaydu («Mat.» 1:1-17). Luⱪa bayanini Əysaning ⱨǝⱪiⱪiy insan ikǝnlikini tǝkitlǝp, Əysaning nǝsǝpnamisini Adǝm'atimiz bilǝn baxlaydu («Luⱪa» 3:23-38). Yuⱨanna bolsa bayanini bular bilǝn ǝmǝs, bǝlki «dǝslipidǝ» yǝni «ⱨǝmmidin burun» bolƣan ixlar bilǝn baxlaydu: — «Ⱨǝmmidin burun «Kalam» (sɵz) mǝwjut idi. U Huda bilǝn billǝ idi ⱨǝm Ɵzi Huda idi» («Yuⱨ.» 1:1). Roxǝnki, u ɵz bayanini yezixta, oⱪurmǝnlǝr alliⱪaqan Matta, Markus yaki Luⱪaning bayanlirini ⱨǝtta baxⱪilarningkini oⱪup yetǝrlik qüxǝnqigǝ igǝ boldi dǝp oyliƣan. Xuning üqün Yuⱨanna uxbu bayanda u Mǝsiⱨning toluⱪraⱪ bir tǝrjimiⱨalini yezixni mǝⱪsǝt ⱪilmiƣan; u bǝlki ɵzi bizgǝ uⱪturƣandǝk, Mǝsiⱨning birnǝqqǝ alaⱨidǝ süpǝtlirini ayan ⱪilidiƣan, ɵzi zor ǝⱨmiyǝtkǝ igǝ dǝp ⱪariƣan mǝlum wǝⱪǝlǝr («alamǝt bǝlgilǝr» «mɵjizilik alamǝtlǝr» yaki «karamǝt bǝlgilǝr»)ni wǝ wǝz-tǝlimlǝrni talliwelip, ularni biz üqün hatirilǝydu. Tɵwǝndǝ biz uning bayanining ahiridin elinƣan bir jümlini kɵrüp baⱪayli. Uningda mundaⱪ deyilidu: — «Əysa muhlislirining aldida bu kitabta hatirilǝnmigǝn baxⱪa nurƣun mɵjizilik alamǝtlǝrnimu kɵrsǝtti. Lekin muxular silǝrni Əysaning Mǝsiⱨ, xundaⱪla Hudaning Oƣli ikǝnlikigǝ ixǝnsun ⱨǝm bu arⱪiliⱪ Uningƣa etiⱪad ⱪilip, Uning nami arⱪiliⱪ ⱨayatliⱪⱪa erixsun, dǝp yezildi» (20:30-31). Xundaⱪ deyixkǝ boliduki, uning bayanini muⱪǝddǝs yazmilar iqidǝ asasǝn tehi etiⱪad ⱪilmiƣanlar üqün yezilƣan birdinbir ⱪisimdur.
Xunga bu bayan uning Huda aldida uzun istiⱪamǝt ⱪilip, tolimu ǝstayidilliⱪ wǝ eⱨtiyat bilǝn (xundaⱪla ixinimizki, Muⱪǝddǝs Roⱨning kɵrsǝtmisi bilǝnmu) Mǝsiⱨning iqki dunyasi wǝ tǝlimining jǝwⱨirini ayan ⱪilidiƣan wǝⱪǝlǝr wǝ bayanlar toƣruluⱪ qongⱪur oylinip tallixining nǝtijisidur.
2-babta, Mǝsiⱨ suni xarabⱪa aylandurƣan mɵjizini yaritidu. Altǝ qong idix su bilǝn toldurulƣan bolup, iqidiki su usulup meⱨmanlarƣa toxulƣanda, xarabⱪa aylinidu. Xarab muⱪǝddǝs yazmilarda mol, huxalliⱪⱪa tolƣan ⱨayatning simwoli ⱪilinidu («Zǝb.» 104:15: —
«U (Huda) adǝmning kɵnglini hux ⱪilidiƣan xarabni,
Insan yüzini parⱪiritidiƣan mayni qiⱪiridu;
Insanning yürikigǝ nan bilǝn ⱪuwwǝt beridu»).
Yuⱨannaning bayanida, Mǝsiⱨ bilǝn uqraxⱪanliⱪi sǝwǝblik ⱨayati pütünlǝy ɵzgǝrgǝn altǝ xǝhs alaⱨitǝn tǝswirlinidu. Kɵp Mǝsiⱨiy alimlar Yuⱨannani «su xarabⱪa aylandurulƣan altǝ idix»ni xu altǝ xǝhskǝ ohxitidu, dǝp ⱪaraydu. Dǝrwǝⱪǝ xu altǝ xǝhsning «su»dǝk tǝmsiz ⱨayati Əysa bilǝn uqrixix bilǝn esil tǝmlik ⱨayatⱪa aylanƣan.
U altǝ xǝhs bolsa: —
(1) Pǝrisiy Nikodemus (3:1-21)
(2) Samariyǝlik ayal (4:4-42)
(3) Bǝyt-Əsdadiki palǝq adǝm (5:1-16)
(4) Zina üstidǝ tutulƣan ayal (8:1-11)
(5) Yerusalemdiki kor adǝm (9:1-41)
(6) Lazarus (ɵlümdin tirilgǝn) (11:1-57)
Yuⱨanna pǝⱪǝt Mǝsiⱨning uluƣluⱪi yaki ǝmilining mǝlum tǝripini alaⱨidǝ kɵrsǝtkǝn yǝttǝ karamǝtni («mɵjizilik alamǝt»ni) tallap hatirilǝydu: —
(1) Toy ziyapitidǝ suni xarabⱪa aylandurux (2:1-11) (Mǝsiⱨ huxalliⱪ kǝltürgüqidur)
(2) Ⱨɵkümdarning oƣlini saⱪaytix (4:46-54) (Mǝsiⱨ yiraⱪ yǝrlǝrningmu igisidur)
(3) Bǝyt-Əsdadiki palǝqni saⱪaytixi (5:1-16) (Mǝsiⱨ xipaning igisidur — palǝq 38 yil mangalmiƣan idi)
(4) Bǝx ming adǝmni toydurux (6:1-14) (Mǝsiⱨning ɵzi biz üqün «ⱨayatliⱪ nan»dur).
(5) Muhlislar kemidǝ olturƣanda ularning yeniƣa su üstidǝ mengip berix (6:15-21) (Mǝsiⱨ alǝmning xǝy'ilirining igisidur)
(6) Yerusalemdiki kor adǝmni saⱪaytix (9:1-41) (Mǝsiⱨ «dunyaning nuri»dur)
(7) Lazarni ɵlümdin tirildürüx (11:1-57) (Mǝsiⱨ «tirilix wǝ ⱨayat»tur)
Bu mɵjizilǝrning ⱨǝmmisining ⱨayatimizƣa nisbǝtǝn mǝnggülül roⱨiy ǝⱨmiyiti bardur. Yuⱨannaning mǝⱪsiti bizni bu ixlar toƣruluⱪ oylandurux, ǝlwǝttǝ!
Bu mɵjizilǝrning ⱨǝmmisigǝ ǝlwǝttǝ ǝng qong mɵjizini ⱪoxux kerǝk. U bolsimu:
(8) Mǝsiⱨning tirilixi!
«Misirdin qiⱪix» 3:15-16dǝ Pǝrwǝrdigarning nami «Mǝn Ɵzümdürmǝn» dǝp ayan ⱪilinidu. «Yuⱨanna»da Mǝsiⱨning bu nam bilǝn ɵzini ayan ⱪilixtiki yǝttǝ muⱨim bayani hatirilǝngǝn: —
(1) «Mǝn Ⱨayatliⱪ Nandurmǝn» (6:35)
(2) «Mǝn Dunyaning Nuridurmǝn» (8:12, 9:5)
(3) «Mǝn Ixikdurmǝn» (10:7, 9)
(4) «Mǝn Yahxi Baⱪⱪuqidurmǝn» (10:11)
(5) «Mǝn Tirilix wǝ Ⱨayatliⱪturmǝn» (11:25)
(6) «Mǝn Yol, Hǝⱪiⱪǝt wǝ Hayatliⱪturmǝn» (14:6)
(7) «Mǝn Hǝⱪiⱪiy Üzüm Telidurmǝn» (15:1)
Yuⱪirida bayan ⱪilinƣan bu ⱪisⱪa tonuxturux sɵzi iqidǝ yǝnǝ xuni kɵrsitix intayin muⱨimki, Yuⱨanna bizning Əysaning ⱨǝm yüz pirsǝnt insan ⱨǝm yüz pirsǝnt Hudaning tǝbi'itidǝ bolƣanliⱪini qüxiniximizni halaydu. Bu, Əysaning insan tǝbi'itidǝ bolƣanliⱪini ayding ⱪilip kɵrsǝtkǝn ayǝtlǝrdin (mǝsilǝn 1:14) ⱨǝmdǝ Uning qarqap kǝtkǝnlikini, ussap kǝtkǝnlikini kɵrsǝtkǝn ayǝtlǝrdinmu kɵrünidu (4:6-7, 19:28).
Yuⱨanna bu bayanini ⱪaqan yazƣan boluxi mumkin degǝn mǝsiligǝ kǝlsǝk, türlük tarihiy ispatlardin ⱪariƣanda, bu bayanini birinqi ǝsirning ahirida, u miladiyǝ 90-95-yillar ariliⱪida yazƣan boluxi mumkin. Demǝk, u bu wǝⱪǝlǝr yüz berip tǝhminǝn atmix yildin keyin, yǝni yaxanƣan qeƣida yazƣan. Xunga bǝzi etiⱪadsiz adǝmlǝr mǝshirǝ ⱪilip: «Xunqǝ yaxⱪa kirgǝn bu adǝm bu wǝⱪǝlǝrning ⱨǝmmisini ⱪandaⱪ esigǝ kǝltürǝlǝydu?» dǝp ɵz gumanlirini ipadilixidu. Tǝrjimanlardin biri bir ⱪetim sǝksǝn yaxⱪa kirgǝn Yengi Zilandiyaliⱪ Professor Bleklokning «Yuⱨanna» toƣruluⱪ leksiyǝ oⱪuƣanliⱪini, xundaⱪla dǝl xu mǝsilini tilƣa alƣanliⱪini ǝslǝydu. U professor 80 yaxⱪa kirgǝn bolup, ottura mǝktǝpning birinqi yilliⱪtiki sawaⱪdaxlirining isimlikini yoⱪlimidiki tǝrtip boyiqǝ ⱨǝmmisini yadlap bǝrgǝn andin: — «Mǝn 80 yaxⱪa kirgǝn bolsammu, xundaⱪ uxxaⱪ-qüxxǝk ixlarni esimdin qiⱪarmiƣan yǝrdǝ, rosul Yuⱨannaning ɵz ⱨayatini mutlǝⱪ ɵzgǝrtkǝn, ɵzini Hudaning padixaⱨliⱪiƣa elip barƣan muxundaⱪ küqlük wǝⱪǝlǝrni esidǝ tutuxini ǝjǝblinǝrlik ix ⱨesabliƣili bolamdu? Uning üstigǝ, Yuⱨanna ɵzi biz üqün Mǝsiⱨning «Yardǝmqi, yǝni Muⱪǝddǝs Roⱨ silǝrgǝ ⱨǝmmini ɵgitidu ⱨǝm Mening eytⱪan ⱨǝmmǝ sɵzlirimni esinglarƣa kǝltüridu» degǝn wǝdisini hatirilǝydu» — dedi.
Əyni tekistkǝ yǝnǝ sɵz ⱪoxⱪan bolsaⱪ biz bu sɵzlǝrni muxu rǝngdǝ berimiz.