Tǝwrat 27-ⱪisim
«Daniyal»
(Daniyal pǝyƣǝmbǝrning kitabi)
Ⱪisⱪiqǝ mǝzmuni
«Daniyal» degǝn bu kitab Tǝwratning bir ⱪismi bolup, Tǝwrat dǝwridiki ǝng uluƣ pǝyƣǝmbǝrlǝrning, yǝni Yǝxaya, Yǝrǝmiya, Əzakiyal ⱨǝm Zǝkǝriyaƣa ohxax pǝyƣǝmbǝrlǝrning kitabliridin biridur. Xübⱨisizki, pǝyƣǝmbǝr Daniyal ɵzi bu kitabni yazƣan.
Hudasiz kixilǝr bu kitabtiki tǝlimlǝrgǝ ⱨǝrda’im ⱪǝt’iy nǝprǝtlinip wǝ ⱪarxi turup kǝlgǝn. Qünki uxbu kitabtiki bexarǝtlǝrning xunqǝ top-toƣra ǝmǝlgǝ axurulƣanliⱪi ⱨǝrⱪaysi ǝⱪli bar kixigǝ Pǝrwǝrdigarning küq-ⱪudritini eniⱪ ispatlaydu.
Arⱪa kɵrünüxi
Yǝⱨudiylar Pǝrwǝrdigardin yüz ɵrüp butlarƣa qoⱪunuxi tüpǝylidin, Pǝrwǝrdigar ularning yat imperiyǝlǝrgǝ ǝsirgǝ tutulup, sürgün boluxi degǝn jazaƣa yol ⱪoyƣan. Bǝrgǝn jazasi xundaⱪ bolƣan bolsimu, «Pǝrwǝrdigarning jaza ⱪorali» bolƣan Babilliⱪlar Hudaning bǝlgiligǝn jaza da’irisidin zor dǝrijidǝ exip, Yǝⱨudiylarƣa ⱪattiⱪ zorawanliⱪ ⱪilƣanidi. Babil (Babilon) imperiyǝsi nurƣun Yǝⱨudiylarni ɵzining ⱪulliri ⱪilix üqün ǝsirgǝ alƣan. Daniyalmu ularning arisida bar idi. Xu qaƣda u on bǝx-on altǝ yaxlarda idi (miladiyǝdin ilgiri 605-yili).
Huda muǝllipning bexidin ɵtkɵzgǝn kǝqürmixliri wǝ uningƣa ǝwǝtkǝn ƣayibanǝ alamǝtlǝr arⱪiliⱪ xu zaman hǝlⱪini riƣbǝtlǝndürgǝn. Daniyalƣa berilgǝn bexarǝtlǝr Ɵz hǝlⱪigǝ ikki ix toƣruluⱪ hǝwǝr yǝtküzidu. Birinqidin, Huda tarihning pütün jǝryanini idarǝ ⱪilidu; ikkinqidin, Huda xundaⱪla barliⱪ ixlarni Ɵz padixaⱨliⱪining bǝrpa ⱪilinixiƣa nixanlaydu.
Mǝzkur kitab ikki ⱪisimƣa bɵlünidu: birinqi, Daniyal wǝ uning bilǝn billǝ sürgün bolƣan ⱨǝmraⱨlirining kǝqürmixliri, yǝni ularning ⱪandaⱪ ⱪilip Hudaƣa bolƣan ixǝnqisi wǝ itaǝtqanliⱪi bilǝn düxmǝnliridin ƣalib kǝlgǝnliki. Bu wǝⱪǝlǝr Babil wǝ Pars padixaⱨliⱪi dǝwrini arⱪa kɵrünüx ⱪilidu. Ikkinqi ⱪismida bolsa, Daniyal kɵrgǝn bir ⱪatar ƣayibanǝ alamǝtlǝr bolup, simwolluⱪ ixlar arⱪiliⱪ Babil, Pars wǝ ulardin baxⱪa birⱪanqǝ imperiyǝning güllinixi wǝ harablixixi bayan ⱪilinidu. Bu bayanlar ularning wǝyran ⱪilinixi wǝ Hudaning padixaⱨliⱪining bǝrpa ⱪilinixi, Mǝsiⱨ (Ⱪutⱪuzƣuqi)kǝ alǝmdiki barliⱪ ⱨoⱪuⱪ berilixidin ibarǝt üq ix tǝng birla waⱪitta bolidiƣanliⱪini xǝrⱨlǝydu.
Mǝzmun: —
Daniyal wǝ uning buradǝrliri (1:1-6:28)
Daniyal kɵrgǝn ƣayibanǝ alamǝtlǝr (7:1-11:45)
(1) Tɵt mǝhluⱪ (7-bab)
(2) Ⱪoqⱪar bilǝn tekǝ (8-bab)
(3) «Yǝtmix «yǝttǝ»» (9-bab)
(4) Ottura xǝrⱪ toƣruluⱪ bexarǝtlǝr (10-11-bab)
(5) Hatimǝ (12-bab)
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
Bǝzi muⱨim sawaⱪlar wǝ bexarǝtlǝr
Bu ⱪoxumqǝ sɵzdǝ arⱪa kɵrünüxlirini, bǝzi uluƣ bexarǝtlirini wǝ bu bexarǝtlǝrning tarihta ǝmǝlgǝ axⱪanliⱪini oⱪurmǝnlǝrgǝ tonuxturuxⱪa yardimi bolar degǝn ümidtǝ yezilƣan.
Mǝzmunlar:
(1) Kitabning tarihi wǝ ǝⱨmiyiti toƣrisida
(2) Ⱪandaⱪ ⱪilip sap dil, sap wijdanliⱪ bolux wǝ uningda qing turux
(3) (2-bab) Qong ⱨǝykǝl
(4) (5-bab) Babil xǝⱨǝrning ƣulitilixi toƣruluⱪ
(5) (7-bab) Yawayiy zor mǝhluⱪ
(6) (8-bab) Ⱪoqⱪar wǝ ɵqkǝ
(7) (9-bab) 70 ⱨǝssǝ yǝttǝ waⱪit
(8) (12-10-bab) Ahirⱪi bexarǝtlǝr.
(1) Kitabning tarihi wǝ ǝⱨmiyiti toƣrisida
Hudasiz kixilǝr tarihtin buyan bu kitabning tǝlimlirigǝ jan-jǝⱨli bilǝn ɵqmǝnlik ⱪilƣan wǝ ⱪarxi turup kǝlgǝn. Mubada Tǝwrat yaki Injilda «Daniyal» ⱪismidin baxⱪa bexarǝt bǝrgǝn ⱪisimlar bolmiƣan ǝⱨwaldimu, pǝⱪǝt «Daniyal» ⱪismining ɵzila ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ tǝxna bolƣan ⱨǝrbir kixigǝ: «Ərxtǝ qongⱪur sirlarni axkarilaydiƣan bir Hudaning barliⱪi»ƣa ⱪarita yetǝrlik ispatlarni tǝminlǝytti (2-bab, 28-ayǝt). Xuningdǝk, «Daniyal» ⱪismi yǝnǝ ǝzǝldin buyan ⱨǝmmǝ ixni wǝ xundaⱪla bizni obdan bilidiƣan bir Huda bar dǝp eniⱪ ispat beridu. «Daniyal» ⱪismidiki bǝzi bexarǝtlǝr naⱨayiti eniⱪ, xunqǝ toƣra ǝmǝlgǝ axurulƣanki, bu pakitlar aldida hudasizlarƣa ɵz gunaⱨini tonup: «Huda bar» dǝp towa ⱪilixtin yaki bolmisa, «Uningda deyilgǝn wǝⱪǝlǝr yüz bǝrgǝndin keyin yezilƣan bir oydurma» deyixtin baxⱪa yol yoⱪ idi. Bǝzi hudasizlar bolsa buni deyixkǝ petindi. Biraⱪ uluƣ Dawut pǝyƣǝmbǝr degǝndǝk: «Qünki ⱨǝtta insanlarning (rǝzil) ⱪǝⱨrimu Sǝn Pǝrwǝrdigarƣa xɵⱨrǝt kǝltüridu». Huda u hudasizlarning Muⱪǝddǝs Kitabⱪa ⱪaratⱪan ⱨujumliridin «Daniyal» ⱪismiƣa nisbǝtǝn tehimu qongⱪur tǝkxürüxlǝr elip barƣuzulƣan. Nǝtijidǝ, uning mǝzmunlirining ⱨǝⱪiⱪǝtliki tehimu üzül-kesil ispatlanƣan.
Yǝⱨudiy hǝlⱪi ɵzlirigǝ nazil ⱪilinƣan muⱪǝddǝs Tǝwrat wǝ Zǝburƣa ⱪol tiⱪmaⱪqi bolƣanlardin intayin ⱪattiⱪ ⱪoƣdap kǝlgǝn. Miladiyǝdin ilgirila, Yǝⱨudiylarda «Muⱪǝddǝs Kitablar ⱪisimlirining tizimliki» bar idi. Ularning yengi «pǝyƣǝmbǝr kitabi»ni bu tizimlikkǝ kirgüzüxi tǝpsiliy tǝkxürüp-eniⱪlax, bolupmu kitab (ɵz zamani toƣruluⱪ) bǝrgǝn bexarǝtlǝr «ǝmǝlgǝ axⱪanmu-yoⱪ?» dǝp ⱪattiⱪ tǝkxürüxtin ɵtküzülgǝndin keyinla bolatti. Hudasizlar: ««Daniyal ⱪismi» bexarǝt ⱪilƣan ixlar yüz bǝrgǝndin keyin yezilƣan bir yalƣan kitab» dǝwalidu. Biraⱪ hudasizlar degǝndǝk ««Daniyal ⱪismi» miladiyǝdin ilgiriki 200-yilliri ǝtirapida yezilƣan (ǝmǝliyǝttǝ «Daniyal» miladiyǝdin ilgiriki 550-yilliri ǝtirapida yezliƣan) sahta bexarǝtlik kitab» bolsa, undaⱪ tuyuⱪsiz pǝyda bolƣan, ata-bowiliri xunqǝ yillardin beri ⱨeqⱪandaⱪ hǝwǝr tapmiƣan kitabni xu qaƣdiki Yǝⱨudiylar tizimlikkǝ kirgüzüxi ⱪǝt’iy mumkin ǝmǝs idi!
Tǝwrat wǝ Zǝburdiki baxⱪa ⱪisimlarƣa ohxax, «Daniyal»ning ⱨazirⱪi bar bolƣan ǝng awwalⱪi kɵqürülmisi miladiyǝdin burunⱪi 200-yili ǝtirapida kɵqürülgǝn. Xu dǝwrdǝ yezilƣan kitablar «Daniyal»ni tilƣa alƣanliⱪi, uning heli uzun waⱪitlardin beri mǝwjut bolup kǝlgǝnlikigǝ ispat beridu. «Daniyal» ⱪismi dangliⱪ «Septuagint» iqidin tepilidu. («Septuagint» Yǝⱨudiylarning Tǝwrat wǝ Zǝburni yunan tili (grek tili)ƣa ⱪilƣan tǝrjimǝ nushisi. U bǝzidǝ ⱪisⱪartilip «LXX» dǝp elinƣan). «Septuagint» degǝn tǝrjimǝ miladiyǝdin ilgiriki 250-yili ǝtirapida orunlanƣan. Bu waⱪit «Daniyal»da aldin eytilƣan bǝzi wǝⱪǝlǝr yüz berixtin heli ilgiri idi. Hudasizlar «Daniyal»ni bir «oydurma kitab» deyixtǝ tehiqǝ qing turiwǝrsǝ, undaⱪta ular tɵwǝndiki soallarƣa jawab berixi kerǝk: —
(a) Ⱨazirⱪi dǝwrdiki arheologiyǝlik tǝkxürüxlǝr bu kitabta hatirilǝngǝn tarihiy tǝpsilatlarning pǝⱪǝt ɵz kɵzi bilǝn kɵrgǝn kixi tǝripidinla yezilƣanliⱪiƣa mol ispatlarni kɵrsitip kǝlmǝktǝ. Demǝk, yazƣuqi (hudasizlar degǝndǝk) keyinki dǝwrdǝ yaxiƣan bolsa, bu tǝpsilatlarni bilmigǝn bolatti. «Daniyal»ning yazƣuqisi birnǝqqǝ yüz yil ilgiri yoⱪalƣan mǝdǝniyǝtlǝr toƣrisidiki ⱨǝm Pǝlǝstindin intayin yiraⱪ jaylarda yüz bǝrgǝn wǝⱪǝlǝr toƣrisidiki tǝpsiliy ⱨǝm top-toƣra tarihiy uqurlarni ⱪandaⱪmu alalisun?
(ǝ) Kitabning yazƣuqisi tehi yüz bǝrmigǝn ixlarni (ǝgǝr u ⱨǝⱪiⱪiy pǝyƣǝmbǝr bolmisa) adǝmni ⱨǝyran ⱪalduridiƣan toptoƣriliⱪi bilǝn ⱪandaⱪ aldin bexarǝt berǝlisun?
(b) Bu bexarǝtlǝrning nadirlirini, bolupmu «Daniyal» ⱪismi 9-babtiki «Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ»ning dunyaƣa kelixi, Yerusalemning miladiyǝ 70-yildiki ⱪorⱪunqluⱪ aⱪiwiti ⱨǝm uningdin keyinki Yǝⱨudiy hǝlⱪining bexiƣa qüxkǝnlirini (Daniyal ⱨǝⱪiⱪiy pǝyƣǝmbǝr bolmiƣan bolsa) ⱪandaⱪmu qüxǝngili bolsun?! Ⱨeqkim bu «9-bab»ni «wǝⱪǝ yüz bǝrgǝndin keyin yazƣan» deyǝlmaydu. Ⱨǝtta tarihtin azraⱪ sawati bar kiqik balining bilimimu bundaⱪ bolmiƣur nǝzǝriyǝni rǝt ⱪilixⱪa yetidu.
Xunglaxⱪa «Daniyal» ⱪismining uningdiki wǝⱪǝlǝr tǝswirlǝngǝn ǝyni yillarda, yǝni miladiyǝdin ilgiriki 605-536-yillarda Daniyal yaki uning bir pütükqisi tǝripidin yezilƣanliⱪidin gumanlinixning ⱪilqǝ asasi yoⱪ.
Mǝsiⱨ Əysaning Ɵzi birnǝqqǝ ⱪetim «Daniyal» ⱪismidiki sɵzlǝrni wasitilik yaki biwasitǝ nǝⱪil kǝltürgǝn (mǝsilǝn, «Injil, «Mar.» 13:14).
(2) Ⱪandaⱪ ⱪilip sap dil, sap wijdanliⱪ bolux wǝ uningda qing turux
(1- wǝ 3-babni kɵrüng)
Daniyal wǝ uning üq dosti pǝⱪǝtla 15-16-yaxlardiki ɵsmürlǝr bolup Neboⱪadnǝsar tǝripidin miladiyǝdin ilgiriki 605-yili ǝsirgǝ elinƣan. Neboⱪadnǝsar bolsa yengi bir imperiyǝning yǝni, Babil (Babilon)ning tunji padixaⱨi idi. Bu yax ɵsmürlǝr ata-aniliridin ayrilip, biraⱪla pütünlǝy yat bir muⱨitⱪa kǝltürülgǝnidi. Bu yengi muⱨit ⱨǝm butpǝrǝslikkǝ ⱨǝm hurapiyliⱪⱪa tolƣan. Daniyallarning ibadǝt ⱪilƣan Hudasi Pǝrwǝrdigar axu muⱨitta ⱨǝm külkilik ⱨǝm ajiz bir ilaⱨ dǝp ⱪaralƣan. Ⱪǝdimki zamanlarda pütün dunyadiki kixilǝr Yǝⱨudiylarni bǝk ƣǝlitǝ dǝp ⱪaraytti. Qünki, kimmu kɵzgǝ kɵrünmǝydiƣan bir Hudaƣa ibadǝt ⱪilsun? «Pǝrwǝrdigar» degǝn kɵrgili bolidiƣan bir mǝbud bolmisa, kixilǝr ⱪandaⱪmu undaⱪ bir Hudaƣa ixǝnsun?
Əmma Babilliⱪlar (ularning ⱪarixi boyiqǝ): «Yǝⱨudiylarning «Pǝrwǝrdigar»i bolƣan Hudasi mǝwjut bolƣan bolsa, nemǝ üqün U Ɵz hǝlⱪi bolƣan Yǝⱨudiylarni ⱪattiⱪqiliⱪⱪa ⱪoyidu? U ularning Hudasi bolsa, nemixⱪa ularni Babilliⱪlarning ⱨujumidin ⱪoƣdimaydu? Bizning ilaⱨlirimiz Yǝⱨudiylarning Hudasidin qoⱪum küqlüktür» dǝp oylatti. Əmǝliyǝttǝ (birnǝqqǝ yüz yil ilgiri) Huda Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ Ɵz hǝlⱪi bolƣan Yǝⱨudiylarƣa muⱪǝddǝs ⱪanun-pǝrmanlirini qüxürginidǝ, «Bu ⱪanun-pǝrmanlirimƣa itaǝt ⱪilsanglar silǝrni obdan ⱪoƣdaymǝn wǝ silǝrgǝ bǝht ata ⱪilimǝn» degǝn wǝdilǝrnimu bǝrgǝn. Yǝⱨudiylar buni obdan bilgǝn, biraⱪ Babilliⱪlar wǝ baxⱪa yat ǝllǝr buni bilmigǝn, ǝlwǝttǝ. Ⱨǝzriti Musa Tǝwratta, Yǝⱨudiylarƣa Hudaƣa (muⱪǝddǝs ⱪanun kɵrsǝtkǝn yolda) ibadǝt ⱪilmisanglar, uningƣa minnǝtdar bolmisanglar, butlarƣa qoⱪunsanglar, ɵz’ara adil wǝ meⱨriban muamilidǝ bolmisanglar Huda silǝrning düxmininglarƣa yol ⱪoyidu dǝp bexarǝt berip ularni agaⱨlandurƣan. Düxmǝnlirining tajawuz ⱪilip ularni ǝsirgǝ elip ɵz yurtiƣa elip ketidiƣanliⱪidin bexarǝt bǝrgǝn. Ⱨazir bolsa, Daniyalning ata-bowilirining wǝ ⱪerindaxlirining Hudaning pǝrmanliriƣa bolƣan itaǝtsizliki tüpǝylidin, dǝl bu ix yüz bǝrgǝnidi. Daniyal wǝ üq dosti xundaⱪ butpǝrǝslik ⱪilƣanmu? Yaⱪ, biraⱪ ata-bowilirining wǝ ɵz dǝwrdiki baxⱪilarning gunaⱨliri tüpǝylidin ular qetilip ⱪelip azab qǝkkǝn. Bizning gunaⱨlirimiz ⱨaman ɵzimizdin baxⱪilarƣimu (baxⱪilar gunaⱨsiz bolsimu) yamanliⱪ yǝtküzidu.
Padixaⱨning ordisidiki hizmǝttǝ bolux üqün, Daniyal wǝ uning üq dosti yengi bir tilni, yengi ɵrp-adǝtlǝrni wǝ ⱨǝtta Babilliⱪlarning hurapiy wǝ ƣǝyriy ǝⱪidiliri toƣrisida ɵginixi kerǝk idi. Birinqi ⱪetim Babil xǝⱨirining ⱨǝywǝtlik dǝrwazisidin kirip, xǝⱨǝrning 110 metr egizliktiki sepillirini, sepilning üstidiki 80 metr egizliktiki munarlarni kɵrüxi bilǝn tɵt yax ɵsmürdǝ ⱪandaⱪ ⱨessiyatlar bolƣandu? Qong buthanilar, butliriƣa beƣixliƣan naⱨayiti qong tam rǝsimliri wǝ pütüklǝr ⱨǝmmila yǝrdǝ bar idi. Ⱨǝr tǝrǝptǝ bipayan baƣlar, baƣqilar wǝ ordilar kɵründi. Ular birinqi ⱪetim padixaⱨning ⱨǝywǝtlik ordisiƣa ǝpkelingǝn waⱪit, ularning etiⱪadiƣa qoⱪum eƣir sinaⱪ boldi. Pütün alǝmning ⱨoⱪuⱪ mǝrkizi muxu yoƣan ordimidu, yaki bu tɵt dost kɵrmigǝn Hudaning tǝhtimidu? Bu Babilliⱪlarning xunqǝ zor küqi, xunqǝ yuⱪiri ⱨüniri wǝ bilimi bolƣandin keyin, ularning Huda toƣrisidiki kɵz-ⱪarixi toƣrimidu?
Bügünki dǝwrdǝ yaxawatⱪan bizlǝr üqün bu soalƣa jawab berix asandǝk turidu. Babil imperiyǝsi yoⱪalƣili uzun boldi; Babil degǝn uluƣ xǝⱨǝr harabliⱪⱪa aylanƣanidi. Arheologlar buningdin 150 yil ilgiri uni tapⱪan. Daniyal, Yǝrimiya wǝ baxⱪa Yǝⱨudiy pǝyƣǝmbǝrlǝr aldin etⱪandǝk, uning ⱨǝywisi, xan-xǝripi pütünlǝy yoⱪilip kǝtti. Lekin Daniyalning kitabi, jümlidin uning Huda toƣruluⱪ degǝnliri bizgǝ ⱪalduruldi.
— Biraⱪ biz ⱨǝzriti Daniyal bizgǝ ⱪaldurƣan sawaⱪlarni rast ɵgǝnduⱪmu-yoⱪ? Tarihta imperiyǝlǝr, imperatorlar mǝydanƣa kelidu, bǝzidǝ bu millǝt, bǝzidǝ u millǝt ⱨoⱪuⱪⱪa erixidu, lekin yǝnǝ yoⱪilidu. Ular ⱨoⱪuⱪ tutⱪan waⱪitlarda, hǝⱪlǝr ularƣa ilaⱨ dǝp qoⱪunidu, ⱨǝtta ularni tümǝn ming yil yaxar, dǝp ǝhmiⱪanǝ jɵylüydu. Biraⱪ ɵlüm bolsa ulardin uluƣ wǝ küqlük bir imperatordur; dunya tarihida ɵlüm üstidin ƣǝlibǝ ⱪilip tirilgǝn ⱨǝm asmanƣa ⱪaytⱪan pǝⱪǝt bir adǝm bolƣan. Bu adǝmning ɵlümi bolsa «Daniyal» ⱪismida bexarǝt ⱪilinƣan. Uning tiriliximu wasitilik ⱨalda bexarǝt ⱪilinƣan, qünki uning dunyani sot ⱪilixini, pütün alǝmni toluⱪ idarǝ ⱪilix ⱨoⱪuⱪini ⱪobul ⱪilixini 7-babta kɵrgili bolidu.
Daniyal, Ⱨananiya, Mixael wǝ Azariyalar Hudadin yüz ɵrütidiƣan xundaⱪ besimƣa ⱪandaⱪ bǝrdaxlik bǝrgǝndu? Ular ⱪandaⱪ ⱪilip Hudaƣa bolƣan sadiⱪliⱪida qing turƣandu?
Bu soalƣa berilidiƣan jawab bǝlkim kɵptur, biraⱪ ulardin tɵwǝndikilǝr muⱨim amil boluxi kerǝk: —
(a) Ular Hudaning ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir ikǝnlikigǝ, ǝrx-zeminni ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Uning yaratⱪanliⱪiƣa ixǝngǝn (2-bab, 20-22-ayǝtni, yǝni Daniyalning duasini kɵrüng).
(ǝ) Ular Hudaning pütünlǝy sap, pak-muⱪǝddǝs wǝ ⱨǝⱪⱪaniy ikǝnlikigǝ ixǝngǝn. Xunglaxⱪa Hudaning pǝrmanliriƣa boysunux, uning muⱪǝddǝs namiƣa daƣ kǝltürmǝslikni ɵzlirining ⱨayatidin muⱨim dǝp ⱪaraytti. Buni, üq dostining Neboⱪadnǝsarƣa ⱪilƣan sɵzliridin kɵrgili bolidu (3-bab, 17-, 18-ayǝt). Ⱨǝtta ɵz jenidin ayrilix hǝwpi astida, ular bir mǝbudⱪa qoⱪunuxni rǝt ⱪilƣan. 1-babtin bilimizki, yemǝklik mǝsilisidin ibarǝt addiy bir ixtimu ular ⱨǝtta mǝbudⱪa qoⱪunux ⱪiyapitidǝ kɵrünüp ⱪelixnimu halimiƣan (1-ban, 8-ayǝt, ⱨǝm izaⱨatini kɵrüng). Padixaⱨning ǝnǝ xundaⱪ esil tamiⱪini yeyix Hudaning Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ bǝrgǝn Tǝwrat-ⱪanuniƣa hilap bolƣaqⱪa, ular pǝⱪǝt kɵktat-umaqnila ozuⱪ ⱪilixⱪa tǝyyar idi.
(b) Daniyal, Ⱨananiya, Mixael wǝ Azariyalar Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ berilgǝn muⱪǝddǝs ⱪanundiki tǝlimlǝr wǝ wǝdilǝrni ⱨǝm ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝrning sɵz-tǝlimlirini ɵzlirigǝ qongⱪur singdürgǝnidi. Buni, Daniyalning Yǝrimiya pǝyƣǝmbǝr ⱪismini tǝtⱪiⱪ ⱪilƣanliⱪidin (9-bab, 2-ayǝt) kɵrimiz. Buni yǝnǝ 9-bab, 9-19-ayǝttǝ hatirilǝngǝn, Musa wǝ Sulayman ⱨǝzrǝtliri arⱪiliⱪ berilgǝn Hudaning sɵz-wǝdilirini nǝⱪil kǝltürgǝn ⱨǝzriti Daniyalning duasidin kɵrimiz.
(p) Daniyal wǝ uning üq dosti butpǝrǝs Babilliⱪlarƣa sǝmimiy wǝ kiqik peilliⱪ pozitsiyini tutⱪan. Daniyallar ularni Hudani tonumiƣanliⱪidin kǝmsitmigǝn, ǝksiqǝ Babilliⱪlarning ⱨǝⱪiⱪǝtni qüxinixining tǝs ikǝnlikini tonup yetip, ularni yǝnila «Hudaning süritidǝ yaritilƣan insan baliliri» dǝp ⱨɵrmǝtlidi («Yar.» 1:26ni kɵrüng).
Bu pakitni biz aldi bilǝn «orda ƣojidari»ning Daniyalni yaⱪturup ⱪalƣanliⱪidin kɵrimiz (1-bab, 9-ayǝtni kɵrüng). Əgǝr Daniyal tǝkǝbburluⱪ, qongqiliⱪ ⱪilƣan bolsa, ǝgǝr u ɵzini bu yat yurtⱪa mǝjburiy elip kǝlgǝn bu Babilliⱪlarƣa ɵqmǝnlik saⱪliƣan bolsa, ǝgǝr u Babil ordisi ɵzigǝ bǝlgiligǝn oⱪuxlarƣa ǝstaydilliⱪ bilǝn berilmigǝn bolsa, undaⱪta u ⱨǝrgizmu bu qong ǝmǝldarning ⱨɵrmitigǝ wǝ muⱨǝbbitigǝ erixǝlmigǝn bolatti. Xübⱨisizki, Daniyal Babilliⱪlarni Hudaning Ɵz hǝlⱪigǝ sawaⱪ-tǝrbiyǝ beridiƣan bir wasitiqisi ⱪilƣanliⱪini, xundaⱪla ularƣa ɵqmǝnlik saⱪlimasliⱪ kerǝklikini tonup yǝtkǝn. Uning üstigǝ, waⱪitning ɵtüxi bilǝn bu tɵt dost yǝnǝ bir muⱨim nuⱪtini tonup yetixi mumkin idi: — Huda ular wǝ Babil imperiyǝsidǝ tarⱪilip kǝtkǝn baxⱪa ihlasmǝn Yǝⱨudiylar arⱪiliⱪ hudasiz butpǝrǝs Babilliⱪlarƣa Ɵzini tonutmaⱪqi idi. 4-babta biz Neboⱪadnǝsarning Hudaning uningƣa nemǝ degǝnliki, uni mǝƣrurluⱪtin ⱪandaⱪ ⱪutⱪuzup, kiqik peilliⱪⱪa aylandurƣanliⱪi ⱨǝⱪⱪidiki guwaⱨliⱪini kɵrimiz. Bu guwaⱨliⱪ pütün imperiyǝ boyiqǝ elan ⱪilinip, tǝsiri naⱨayiti küqlük bolƣan boluxi mumkin. Huda bu dunyadiki ⱨǝr bir hǝlⱪ-millǝtni sɵyidu wǝ ularning towa ⱪilixini ⱨǝm Ɵzining rǝⱨim-xǝpⱪitini tonup yetixini halaydu.
Daniyalning ⱨǝr bir kixigǝ bolƣan ⱨɵrmitini 1-bab, 12-, 13-ayǝttǝ hatirilǝngǝn uning Arioⱪⱪa bǝrgǝn jawabidin kɵrimiz. Ⱨǝtta Bǝlxazardǝk bir ǝhlaⱪsiz adǝmgǝ tǝnbiⱨ bǝrgǝn waⱪtidimu, sɵzliridǝ adǝpsizlikning ⱪilqǝ puriⱪi yoⱪ (5-bab, 17-22-ayǝt).
Daniyalning baxⱪilarƣa, ⱨǝtta hurapiy Babilliⱪ palqilarƣa bolƣan rǝⱨimdil muamilisini 2-bab, 24-ayǝttin kɵrimiz (palqiliⱪ, rǝmmalqiliⱪ ⱪatarliⱪlar Tǝwratⱪa hilap). Xu qaƣda u padixaⱨdin üq dosti wǝ ɵz jeni üqünla ǝmǝs, bǝlki ɵlüm jazasiƣa mǝⱨkum bolƣan barliⱪ palqi, pir-ustaz wǝ munǝjjimlar üqünmu iltimas ⱪilƣan. Ɵzingiz oylap beⱪing. Əgǝr Daniyal pursǝtpǝrǝs bolƣan bolsa, xu qaƣ uning üqün naⱨayiti yahxi pǝyt bolatti. Qünki pǝⱪǝt Daniyalla padixaⱨning qüxigǝ tǝbir berǝlǝytti. Xunglaxⱪa u birla sɵz bilǝn barliⱪ «rǝⱪibliri»ni ɵlüm yoliƣa ǝwǝtip, padixaⱨning birdinbir mǝsliⱨǝtqisi bolup qiⱪixi mumkin idi. Əmma Daniyal pursǝtpǝrǝs ǝmǝs, bǝlki rǝⱨimdil insanpǝrwǝr idi.
(t) Ahirⱪi nuⱪta: — Daniyal wǝ üq dosti ɵzlirining Hudaƣa itaǝt ⱪilixi bilǝn Hudaning Ɵz dualirini ⱨǝⱪiⱪiy angliƣanliⱪiƣa ixǝngǝn. Ularning Hudaning küq-ⱪudritining ⱨǝⱪiⱪǝt ikǝnlikigǝ, Ɵz bǝndilirigǝ yardǝm kɵrsitixkǝ tǝyyar turidiƣanliⱪiƣa bolƣan ixǝnqi toluⱪ idi. Buni biz 1-bab, 12-, 13-ayǝttin kɵrimiz. Daniyal orda ƣojidaridin ɵzi wǝ dostlirining pǝⱪǝt umaq-kɵktatnila istemal ⱪilip salamǝtlik siniⱪidin ɵtüxni iltija ⱪildi. Adǝttǝ kixilǝr undaⱪ ƣɵrigil tamaⱪlar bilǝn ozuⱪlansa, naⱨayiti asanla oruⱪlap ketidu, biraⱪ Huda ularƣa bǝrikǝt ⱪildi. Ular saƣlam, ⱪuwwǝtlik bolupla ⱪalmay, bǝlki padixaⱨning esil taamlirini yegǝn yigitlǝrdin tehimu saƣlam kɵründi. Biz Hudani hursǝn ⱪilip Uning aldida sap dil yaxaxni halisaⱪ, U bu dunyaning kɵp sinaⱪliri, japa-muxǝⱪⱪǝtliri, qiriklikliki, aldamqiliⱪliri wǝ besimliri arisidin bizgǝ tüz-durus mangidiƣan yolni yasap beridu. Orda ƣojidaridǝk kixilǝr Pǝrwǝrdigarning biz bilǝn billǝ bolƣanliⱪini kɵrüp, bizni orun bilǝn tǝminlǝp, bizning ⱨalal tirikqilik ⱪiliximizƣa yol beridu.
Huda bizgǝ, Uning yolida mangsaⱪ U bizdin hǝwǝr alidiƣanliⱪiƣa ixǝnq bǝrgǝy!
(3) Neboⱪadnǝsarning qüxi — qong ⱨǝykǝl (2-bab)
Dunyaning pütkül tarihining bir babtila bexarǝt ⱪilinƣanliⱪi
Ⱨakimiyǝt sistemiliri toƣrisida
Neboⱪadnǝsarning ⱪorⱪunqluⱪ qüxi u bir küni kǝqtǝ, kǝlgüsidǝ dunyada nemǝ ixlar bolar degǝn oyda bolup uhlap ⱪalƣinida ayan boldi. Xu qaƣda u intayin qong bir imperiyǝning bexi idi. U ⱪaysi yǝrgǝ ⱪoxunlirini ǝwǝtsǝ, xu yurtlar uningƣa tiz pükǝtti. Bundaⱪ ǝⱨwal qǝksiz ketiwerǝrmu? Uning imperiyǝsining kǝlgüsi ⱪandaⱪ bolidu?
Hǝⱪlǝr bǝlkim da’im zongtonglarƣa, mǝnsǝpdarlarƣa ⱨǝwǝs ⱪilixi mumkin. Biraⱪ ularning turmuxi bǝlkim ⱨǝrⱪandaⱪ kixilǝrdin muⱪimsiz, ƣǝm-ƣussilik boluxi mumkin. Bǝzidǝ ularning ǝtirapidiki ⱨǝrbir kixi ular üqün ⱪorⱪunq, hǝwp kɵrünüp, ⱨǝrda’im ɵzlirining ornini ⱪoƣdax koyida yüridu. Ular ɵzigǝ ⱨǝⱪiⱪiy sadiⱪ kixilǝrni ⱪandaⱪ tepix ǝndixisidǝ yüridu. Sabiⱪ Sowet Ittipaⱪining rǝⱨbiri Stalin buningƣa tipik bir misal. U «toluⱪ ⱨoⱪuⱪⱪa igǝ» bolƣan bir «mustǝbit» bolsimu, uning ahirⱪi yilliri rǝⱨimsiz ⱪorⱪunq bilǝn tolƣan. Xuning bilǝn u ɵzining ǝng yeⱪin, ǝng sɵyümlük adǝmlǝrnimu ɵltürgǝn.
Roxǝnki, Neboⱪadnǝsar ordisidiki «pir-ustazlar»ning ɵzining ⱪorⱪunqluⱪ qüxigǝ tǝbir berix ⱪabiliyitidin gumanlanƣan. Uning ordisida xunqǝ kɵp «palqi, pir-ustaz, jadugǝr wǝ kaldiy munǝjjimlǝr» bolƣandin keyin, kixilǝr bu padixaⱨni bǝlkim ularƣa ixinidu dǝp oylixi mumkin. Lekin u ularƣa ixǝnmigǝn. Uning Daniyal, Ⱨananiya, Mixael wǝ Azariya bilǝn bolƣan munasiwiti uningƣa yengi ɵlqǝmlǝrni yǝtküzgǝnmu nemǝ? (1:19-20) Ixⱪilip u bu «pir-ustazlar»ƣa: «Qüxümni manga tǝkrarlap dǝp berǝlisǝnglar andin tǝbir berǝlǝydiƣanliⱪinglarƣa ixinimǝn» degǝn sinaⱪni ⱪoydi. Əmǝliyǝttǝ ⱨǝrⱪandaⱪ bir kixi pǝrǝz bilǝn mǝlum bir qüxkǝ tǝbir berǝlǝydu — ǝgǝr ǝmǝlgǝ qiⱪsa, kixilǝr sizni mahtap ketidu, ǝgǝr ǝmǝlgǝ qiⱪmisa, «Tehi waⱪti kǝlmigǝndu» dǝp qüxǝndürüxingiz mumkin. Yuⱪirida deginimizdǝk, ⱨǝrⱪandaⱪ palqiliⱪ Tǝwratⱪa hilap; Huda Ɵz hǝlⱪi bolƣan Yǝⱨudiylarƣa ⱨeqⱪandaⱪ jadugǝrlik, palqiliⱪ, rǝmmalliⱪ yaki tiltumarlarƣa yoliƣuqi bolmanglar, dǝp ⱪǝt’iy agaⱨlandurƣan. Qünki Hudaning Ɵz hǝlⱪi üqün Ɵzining ularƣa qüxürgǝn yazma sɵzliri, pǝrmanliri wǝ pǝyƣǝmbǝrlirining bexarǝtlik sɵzliri kupayǝ boluxi kerǝktur.
Daniyal wǝ dostliri dua ⱪilƣandin keyin, Daniyal ikkinqi keqisi bǝlkim Neboⱪadnǝsarningkigǝ ohxax qüxni kɵrdi. Biraⱪ u bolsa Pǝrwǝrdigarning wǝⱨiysi bilǝn bu qüxning mǝnisini tonidi. Qüx 2-bab 31-35-ayǝttǝ, tǝbiri 37-45-ayǝttǝ bayan ⱪilinidu. Neboⱪadnǝsar ƣayǝt zor egizlitiki bǝⱨǝywǝt bir ⱨǝykǝlni kɵrdi. Ⱨǝykǝlning bexi altundin, kɵkrǝk wǝ ⱪolliri kümüxtin, bǝl wǝ saƣiriliri mistin, yuta-paqiⱪi tɵmürdin, puti tɵmür bilǝn layning arilaxmisidin yasalƣan. Bu ⱨǝykǝlni kɵrgǝndin keyin Neboⱪadnǝsar «adǝm ⱪoli bilǝn ⱪezilmiƣan bir tax» kelip ⱨǝykǝlning tɵmür bilǝn layning arilaxmisidin yasalƣan putini urup qeⱪiwǝtkǝnlikini kɵrdi. Xuning bilǝn pütün ⱨǝykǝl ⱪiyma-qiyma ⱪiliwetilip, ⱨǝmmisi xamal tǝripidin uqurulup kǝtti. Biraⱪ ⱨǝykǝlni urƣan tax bolsa ƣayǝt zor bir taƣⱪa aylinip pütün dunyani ⱪaplidi.
Qüxning tǝbiri 37-45-ayǝttǝ eniⱪ wǝ qüxinixlik ⱨalda berilgǝn. Neboⱪadnǝsar wǝ uning imperiyǝsi altun baxning ɵzi bolup, bu imperiyǝ miladiyǝdin ilgiriki 539-yiliƣiqǝ dawamlaxti. Xu yili u Pars millitidin bolƣan Ⱪorǝx tǝripidin aƣduruldi. Ikkinqi imperiyǝ ǝmdi «Medialiⱪlar wǝ Parsliⱪlar»ning, yǝni ikki millǝt ittipaⱪining imperiyǝsi idi. Bu ikki millǝtning ittipaⱪi bǝlkim ⱨǝykǝlning ikki beliki bilǝn kɵrsitilgǝn. Bu imperiyǝ miladiyǝdin ilgiriki 334-yiliƣiqǝ dawamlixip, xu qaƣdiki «büyük Iskǝndǝr»ning ⱪol astidiki Yunan (Grek) imperiyǝsi tǝripidin aƣduruldi. Huddi kümüx altunƣa yǝtmǝydiƣandǝk, ikkinqi imperiyǝ «Babil imperiyǝsigǝ yǝtmǝydu» deyilgǝn (39-ayǝt). Bu, bǝlkim imperiyǝlǝrning ⱨakimiyǝt sistemisiƣa ⱪaritilƣan. Babilda bolsa padixaⱨning mutlǝⱪ ⱨoⱪuⱪi bar idi — uning ⱨǝrbir sɵzi ⱪanun dǝp ⱨesablinatti. Pars imperiyǝsidǝ bolsa padixaⱨning ⱨoⱪuⱪi buningdin tɵwǝn idi. Padixaⱨ ɵzidin ilgiriki padixaⱨlarning ǝmr-pǝrmanliriƣa boysunuxi kerǝk idi. Ⱨǝtta ɵzi qüxürgǝn pǝrmannimu keyin uning ɵzgirtix ⱨoⱪuⱪi yoⱪ idi (mǝsilǝn, 6-bab, 12-17-ayǝtni kɵrüng).
Pars imperiyǝsi aƣduruluxi bilǝn Grek imperiyǝsi miladiyǝdin ilgiriki 63-yiliƣiqǝ dawamlaxti. Xu yili u Rim imperiyǝsi tǝripidin aƣduruldi. Grek imperiyǝsi huddi «mis kümüxkǝ yǝtmǝydiƣandǝk» yǝnila «Pars imperisiyigǝ yǝtmǝydu» dǝp kɵrsitilidu. Bu nuⱪta yǝnǝ bǝlkim «ⱨakimiyǝt sistemisi» bilǝn munasiwǝtlik. Iskǝndǝr pǝⱪǝt ⱪol astidiki sǝrdarlirining ⱨǝmkarlixixi bilǝn uning qǝksiz padixaⱨliⱪini idarǝ ⱪilalaytti. Uning ⱨǝtta padixaⱨliⱪini ɵz pǝrzǝntlirigǝ ⱪaldurux ⱨoⱪuⱪimu yoⱪ idi. Uning ɵlümidin keyin uning imperiyǝsi ⱨǝrbir bɵliki Iskǝndǝrning bir sǝrdari tǝripidin baxⱪurulidiƣan tɵt bɵlǝkkǝ bɵlündi.
Xunglaxⱪa tɵtinqi basⱪuq, yǝni ⱨǝykǝlning putliri, Rim imperiyǝsi bilǝn baxlinixi kerǝk. Bu ⱪismi bizgǝ «tɵmürdin yasalƣan» dǝp ayan ⱪilindi. Tɵmür bolsa ⱪimmiti jǝⱨǝttin «miskǝ yǝtmǝydu» lekin ⱪattiⱪliⱪi wǝ küqi jǝⱨǝttǝ uningdin üstün turidu. Rim imperiyǝsi dǝrwǝⱪǝ idarǝ ⱪilƣan hǝlⱪ-millǝtlirigǝ naⱨayiti rǝⱨimsiz, ilgiriki imperiyǝlǝr bilǝn selixturƣanda ⱪattiⱪ ⱪolraⱪ idi. Uning «ⱪattiⱪ tüzüm»i bir hil din degüdǝk bolup ⱪalƣanidi. Əmma yǝnǝ bir tǝrǝptin, Rim padixaⱨining ⱨoⱪuⱪi ilgiriki padixaⱨliⱪlarning padixaⱨliri bilǝn selixturƣanda tɵwǝn turatti. Padixaⱨ aⱪsɵngǝklǝrdin tǝrkib tapⱪan «mǝsliⱨǝtqilǝr kengixi»ning ⱨǝmkarlixixi bilǝn imperiyǝsini idarǝ ⱪilatti. Rim padixaⱨliⱪi tarihining mǝlum bir ⱪismi imperiyǝ ǝmǝs, bǝlki «jümⱨüriyǝt» dǝp atalƣanidi. Imperator (padixaⱨ)ning tǝhtini pǝrzǝntlirigǝ miras ⱪaldurux (Babil yaki Pars padixaⱨliriningkidǝk) ⱨoⱪuⱪi yoⱪ idi. «Ən’ǝniwi sulalǝ tüzümi» yoⱪ idi.
Miladiyǝ 364-yili (Walentinus imperator bolƣan waⱪtida) imperiyǝ ikki bɵlükkǝ, yǝni xǝrⱪiy wǝ ƣǝrbiy ⱪismiƣa parqilinip kǝtti. Xu qaƣdin baxlap bügüngǝ ⱪǝdǝr ƣǝrb wǝ xǝrⱪiy dɵlǝtlǝr otturisida ⱨǝykǝlning «ikki yuta-paqiⱪi»ƣa ohxaydiƣan bir «küq tǝngpungluⱪi» bolup kǝlgǝn. 5-ǝsirdin baxlap ɵz’ara rǝⱪib bolƣan ikki «Rim imperiyǝsi» pǝyda bolƣan. Xǝrⱪiy imperiyǝ bolsa «Konstantinopil» (ⱨazirⱪi Istambul) xǝⱨirini, ƣǝrbiy ⱪismi Rim xǝⱨirini mǝrkǝz ⱪilƣan. Miladiyǝ 800-yili, Fransiyǝning Xarlimang isimlik padixaⱨi ɵzini «Muⱪǝddǝs Rim imperiyǝsining Imperatori» dǝp jakarlidi. 862-yili Germaniyǝ padixaⱨi Otto fransiyiliklǝrni mǝƣlup ⱪilip bu namni ɵzigǝ elip ɵzini «Muⱪǝddǝs Rim imperiyǝsining (germaniyini mǝrkǝz ⱪilƣan) Imperatori» dǝp jakarlidi. U yǝnǝ Rim imperatorning mǝhsus unwani «Ⱪǝysǝr»ni ɵzigǝ nam ⱪilip ⱪoydi. Keyinki 1000 yilliⱪ tarihta Germaniyǝning padixaⱨliri bu unwan bilǝn tonulup kǝlgǝn.
Əmdi xǝrⱪiy ⱪismida nemǝ ixlar yüz bǝrdi? 1453-yili Türklǝr «xǝrⱪiy Rim imperiyǝsi»gǝ besip kirip «Konstantinopil» xǝⱨirini elip, ismini Istambulƣa ɵzgǝrtti. Imperiyǝning bǝg-ǝmǝldarliri wǝ alimlarning ⱨǝmmisi Rusiyǝgǝ ⱪeqip barƣan wǝ Rusiyǝni «rimlaxturƣan». Xu qaƣdin baxlap Rusiyǝ padixaⱨi «Tsar» (yaki «Qar») dǝp atilip kǝlgǝnidi. Bu bolsa «Ⱪǝysǝr» degǝn unwanning yǝnǝ bir xǝklidur.
Xunga biz ⱨazir mundaⱪ bir muⱨim soalƣa kelimiz. Biz dunyaning tarihidiki ⱪaysi basⱪuqta turuwatimiz?
Jawab xuki, bizning ⱨazirⱪi dǝwrimiz «ⱨǝykǝlning puti (ayaƣliri)»dur. Neboⱪadnǝsar kɵrgǝn ⱨǝykǝlning putliri tɵmürdin ǝmǝs, bǝlki «tɵmür bilǝn seƣiz layning arilaxmisidin yasalƣan». Bu nuⱪtining tǝbiri bolsa: «Bu u padixaⱨliⱪning ⱨɵkümdarlirining puⱪraliri bilǝn ittipaⱪlaxmaⱪqi bolƣanliⱪini kɵrsitidu. Lekin tɵmür lay bilǝn arilaxmiƣandǝk, bir bolalmaydu» degǝnliktur.
Bu nuⱪta yuⱪirida sɵzliginimizdǝk, «ⱨǝykǝlning teni tɵwǝnlǝp mangƣanseri, materiyali naqarlixidu» degǝn prinsipⱪa uyƣun kelidu. «Tɵmür bilǝn layning arilaxmisi»ning ⱪimmiti ⱨǝmmǝ materiyaldin tɵwǝn bolidu. «U padixaⱨliⱪning ⱨɵkümdarliri puⱪraliri bilǝn ittipaⱪlaxmaⱪqi bolƣanliⱪi» degǝn sɵzlǝr yeⱪinⱪi zamanlardiki «mutlǝⱪ ⱨoⱪuⱪning ajizliƣanliⱪi»din ibarǝt wǝziyǝt xǝklining dǝl ohxitilixidur. Demokratiyǝ, yǝni «hǝlⱪning küqi» ⱨazirⱪi zamanda ƣǝrbiy dɵlǝtlǝrdǝ wǝ bügünki Rusiyǝdǝ degüdǝk «mutlǝⱪ ⱨoⱪuⱪluⱪ ⱨakimiyǝt»ning orniƣa dǝssidi.
«Demokratiyǝdǝ bolsa, hǝlⱪ ɵzigǝ mas kelidiƣan ⱨɵkümǝtkǝ erixidu» degǝnni naⱨayiti jayida dǝp ⱪaraymiz. Demǝk, ǝgǝr bir demokratik mǝmlikǝtning hǝlⱪi ǝhlaⱪliⱪ bolsa, ⱨɵkümiti ohxaxla ǝhlaⱪliⱪ bolidu. Əgǝr hǝlⱪi qiriklixip kǝtkǝn bolsa, ⱨɵkümitimu qiriklixip kǝtkǝn bolidu. Baxⱪiqǝ eytⱪanda, mǝlum bir dɵlǝtning «demokratiyisi»ning küqlükliki, pǝⱪǝt dɵlǝt hǝlⱪining ǝhlaⱪining küqlüklikigila barawǝrdur. Xuning bilǝn bu dǝwrgǝ ⱪaritilƣan bu bexarǝtning: «U padixaⱨliⱪning bir ⱪismi küqiyip, bir ⱪismi ajizlaydu» degǝnliki ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ix ǝmǝs. Italiyǝni (burunⱪi Rim imperiyǝsining mǝrkizi) misalƣa alsaⱪ, Ikkinqi Dunya Uruxidin keyin, uning demokratiyǝ tüzümi ottura ⱨesab bilǝn ⱨǝr ikki yilda yengi bir ⱨɵkümǝtni mǝydanƣa kǝltürgǝn. Bu muⱪimliⱪ ǝmǝs! Sǝwǝbi bolsa dɵlǝtning hǝlⱪi qiriklixip kǝtkǝn («Mafia» yǝni «Ⱪara ⱪol jǝmiyiti» küqlük tǝsir yǝtküzgǝn), xunglaxⱪa ajiz ⱨɵkümǝt mǝydanƣa kǝlgǝn.
Qüxiniximiz kerǝk bolƣan mundaⱪ intayin muⱨim bir nuⱪta bar. Neboⱪadnǝsarning kɵrgǝn qüxi dunyaning pütkül tarihining, yǝni ɵz waⱪtidin baxlap ahir zamandiki dunyaning ⱨɵküm ⱪilinixi wǝ Hudaning sǝltǝnitining pǝyda bolixiƣiqǝ ⱨǝmmisini ɵz iqigǝ alidu.
Xunga mundaⱪ hulasigǝ kelimizki, biz ⱨǝykǝlning «put barmaⱪliri» degǝn basⱪuqⱪa tehiqǝ kǝlmiduⱪ. Bu barmaⱪliri toƣrisida: «Ular ⱨɵkümdarlar tǝhttǝ olturƣan mǝzgildǝ, ǝrxtiki Huda yimirilmǝs bir padixaⱨliⱪ bǝrpa ⱪilidu» dǝp yezilƣan. «Daniyal» 7-babiƣa kǝlginimizdǝ, eniⱪraⱪ kɵrüliduki, dunyaning tarihining ǝng ahirⱪi basⱪuqi awwal xalang munasiwǝtlik on padixaⱨliⱪ astida, andin keyin pǝⱪǝt bir adǝmning, yǝni «dǝjjal» (Mǝsiⱨning rǝⱪibi)ning asariti astida bolidu (demǝk, bu «on barmaⱪ» kǝlgüsidǝ pütün dunyani baxⱪuridiƣan on ⱨɵkümǝtni kɵrsitidu). Biraⱪ bizgǝ ayan ⱪilinƣanki, bu basⱪuq kǝlgǝndǝ, Huda Ɵzining padixaⱨliⱪini bǝrpa ⱪilidu. Adǝmning mǝƣrurluⱪi zawalliⱪⱪa yüz tutidu — qünki «adǝm ⱪoli bilǝn ⱪezilmiƣan bir tax» pǝyda bolup, bu ⱨǝykǝlni putidin urup, uning ⱨǝmmisini wǝyran ⱪiliwetip ɵzi «Ƣayǝt zor, pütün dunyani ⱪapliƣan bir taƣ»ⱪa aylinidu.
Əmdi «adǝm ⱪoli bilǝn ⱪezilmiƣan bir tax» zadi nemini kɵrsitidu?
Bu xübⱨisizki, ǝslidiki kelip qiⱪixi insandin ǝmǝs, bǝlki yǝni biwasitǝ Hudaning Ɵzidin kǝlgǝn bir adǝmni kɵrsitidu. Bu kixini biz «insan’oƣli»ning süpitidǝ «Daniyal»diki 7-babta tehimu eniⱪ kɵrimiz. Uning padixaⱨliⱪi «pütün dunyani ⱪaplaydu». Bu kixi kim?
Muⱪǝddǝs Kitabning baxⱪa ⱪisimliri bu toƣruluⱪ bizni gumanda ⱪaldurmaydu. «Daniyal» ⱪisimda uning ismi bizgǝ dǝp berilmigini bilǝn, bu Rǝb Əysa Mǝsiⱨdin baxⱪa ⱨeqkixi ǝmǝs. Injildiki «Yuⱨanna» ⱪisimda, U «Hudaning sɵz-kalami», yǝni insandin kǝlmigǝn, Hudaning Ɵzidin qiⱪⱪan süpǝttǝ bizgǝ tonuxturulidu. Injildiki nurƣun yǝrlǝrdǝ Uning bu dunyaƣa ⱪaytip kelidiƣanliⱪi, xuningdǝk bu dunyani sot ⱪilidiƣanliⱪi andin jaⱨanƣa ⱨɵkümranliⱪ ⱪilidiƣanliⱪi ayan ⱪilinidu.
Neboⱪadnǝsarning kɵrgǝn qüxidǝ dunyaning pütkül tarihi, yǝni ǝyni waⱪittin taki Hudaning padixaⱨliⱪiƣiqǝ biraⱪla wǝⱨiy ⱪilinƣan. Bu nuⱪtidin Neboⱪadnǝsar kiqik peilliⱪni ɵginixi kerǝk idi. U naⱨayiti ⱨǝywisi bar padixaⱨ bolƣini bilǝn, uning padixaⱨliⱪi ⱨaman bir küni tügǝp, uning ornini baxⱪa padixaⱨliⱪ basidu. Ahirida ⱨǝmmǝ padixaⱨliⱪ, mǝmlikǝtlǝr zawal tapidu. Ⱨǝrⱪandaⱪ kixi ɵz mǝmlikiti yaki millitidin mahtinixini tohtitixi kerǝk. Bu dunyadiki barliⱪ padixaⱨlik-mǝmlikǝtlǝr bolsa waⱪitliⱪ bir bulut-tütǝk, halas. Pǝⱪǝt Hudaning padixaⱨliⱪi «mǝnggü bir padixaⱨliⱪ»tur.
(4) 5-bab — Babil xǝⱨirining ɵrüwetilixi toƣruluⱪ
Bu Tema üstidǝ «Yǝrǝmiya»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»dǝ bayan ⱪilinƣan, «Babil xǝⱨirining ɵrüwetilixi toƣruluⱪ bexarǝtlǝr» toƣruluⱪ izaⱨatlirimiznimu kɵrüng.
Miladiyǝdin ilgiriki 539-yili Babilning ixƣal ⱪilinƣanliⱪi tarihta ǝng ǝjǝblinǝrlik ⱨekayilǝrdin biridur. Babil xǝⱨiri Ninǝwǝ xǝⱨiridin tehimu «ɵrülmǝs» idi. «Ⱪox sepil»ning aylanmisi 30 kilometr, sirtⱪi sepilning egizliki 110 metr wǝ ⱪelinliⱪi 4 metr idi, iqki sepilning ⱪelinliⱪi 7 metr idi. Sirtⱪi sepil üstidǝ yǝnǝ 80 metr egizliktǝ munar-potǝylǝr jaylaxⱪanidi; xu yǝrdin yiraⱪta turƣan düxmǝngǝ oⱪ, ot wǝ taxlarni atⱪili bolatti. Iqidiki memarqiliⱪ wǝ yoƣan imarǝtlǝr xu dǝwrdǝ «jaⱨanda bir» dǝp atalƣan. Yǝxaya, Əzakiyal wǝ Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrlǝr Babilning ⱨalakiti toƣruluⱪ bǝrgǝn bexarǝtlǝr xübⱨisizki, xu dǝwrdikilǝrgǝ «adǝmning ǝⱪligǝ siƣmaydiƣan, ⱨǝrgiz mumkin ǝmǝs» dǝp kɵrünǝtti. Adǝmni ǝjǝblǝndüridiƣan ix xuki, Babil oⱪ etilmay degüdǝk ixƣal ⱪilinƣan. Dunyaƣa kelixini Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr aldin’ala eytⱪan, Pars imeratori Ⱪorǝx ⱪoxunini yetǝklǝp xǝⱨǝrgǝ yeⱪinlixidu. Kaldiylǝr ⱪoxuni pǝⱪǝt xǝⱨǝr iqigǝ qekinidu. Xǝⱨǝrdǝ nǝqqǝ yilliⱪ ⱪorxawƣa taⱪabil turƣudǝk ozuⱪ-tülük saⱪlanƣan bolup, yoƣan Əfrat dǝryasi xǝⱨǝrning otturisidin eⱪip ɵtkǝqkǝ üzülmǝs su mǝnbǝsimu bar idi.
Xǝⱨǝrni muⱨasirigǝ elixning orniƣa, Ⱪorǝx «aldin yürgüqi ⱪisim»ni xǝⱨǝrgǝ yeⱪin ǝwǝtip, ⱪoxunning kɵpinqisini dǝryaning yuⱪiri eⱪini boyida birnǝqqǝ kilometr yiraⱪliⱪⱪa jaylaxturdi. Xu yǝrdǝ uning mutǝhǝssisliri dadil bir pilanni tüzdi; ular dǝrya eⱪinining yɵnilixini dǝryaƣa yeⱪin bir oymanliⱪⱪa ɵzgǝrtmǝkqi boldi. Ular xundaⱪ ⱪilip xǝⱨǝrdin ɵtidiƣan dǝrya eⱪinini tɵwǝnlitip ɵz küqlirining dǝryaning kirix wǝ qiⱪix eƣizidin, yǝni ikki tǝrǝptin xǝⱨǝrgǝ kirgüzüx pursitini yaratmaⱪqi boldi. Dǝryaning sepil astidin kiridiƣan wǝ qiⱪidiƣan ikki tǝripidǝ ikki qong «ikki ⱪanatliⱪ» dǝrwaza bekitilgǝnidi; lekin bu dǝrwazilar dǝryaning tegigǝ yǝtmǝytti, ǝlwǝttǝ.
Xuning bilǝn Ⱪorǝxning lǝxkǝrliri dǝrya bilǝn oymanliⱪ ariliⱪiƣa qongⱪur lekin ⱪisⱪa bir ɵstǝng qapti. Ɵstǝngdin qepilƣan tax-topilarni Əfrat dǝryasining ikki yeniƣa dɵwilǝp, dǝryani tosuxⱪa tǝyyarlidi. Bekitkǝn küni kǝqⱪurun ular ɵstǝngning ǝng ahirⱪi ⱪismini qepip eƣiz eqip, dǝryaning sulirini oymanliⱪ tǝrǝpkǝ baxlidi. Xuning bilǝn bir waⱪitta dǝryaning ⱪexiƣa dɵwilǝp ⱪoyƣan tax-topilarni dǝryaning iqigǝ ittirip qüxürüp dǝryaning yɵnilixini tosuwaldi. Mutǝhǝssislǝrning kɵnglidǝ soⱪⱪan qotliri toƣra qiⱪti; dǝrya pǝsiyip, xǝⱨǝrgǝ yeⱪin turƣan ⱪoxun üqün dǝryadin mengip xǝⱨǝrgǝ kirgüdǝk pursǝt yaritip bǝrdi.
Dǝl xu küni kǝqtǝ, padixaⱨ ǝmirliri bilǝn qong bir bayramni ɵtküzmǝktǝ idi. Ⱪǝdimki zamandiki grek tarihxunasliri Ksenofon wǝ Ⱨeroditusning bizgǝ hǝwǝrlǝnduruxiqǝ, Babilliⱪlar uqiƣa qiⱪⱪan ⱨaraⱪkǝxlǝr idi («Daniyal» bu 5-babta ordida yüz bǝrgǝn ixlar hatirilǝngǝndǝk).
Padixaⱨ ǝmirliri, wǝzir-wuzraliri bilǝn katta ziyapǝttǝ olturup mǝst bolƣanda bir pǝrixtining ⱪoli kɵrünip, tamƣa ⱨǝrplǝrni yezip padixaⱨⱪa, bügün keqǝ padixaⱨliⱪing sǝndin baxⱪa birsigǝ tapxurulidu, dǝp elan ⱪildi. Ordining sirtidimu puⱪralar bayramni tǝbriklimǝktǝ idi. Ularning ɵzlirining bihǝtǝrlikigǝ bolƣan ixǝnqisi xunqǝ kamil idiki, ⱨǝtta sepilda kɵzǝtqilik ⱪilidiƣan jesǝkqilǝrmu yoⱪ deyǝrlik idi. Ikki grek tarihxunasning deyixiqǝ, xǝⱨǝr otturisidiki puⱪralar ⱨeqnemini bilmǝy turupla xǝⱨǝr asasǝn ixƣal ⱪilinip bolƣan.
(5) 7-bab
«Tɵt zor mǝhluⱪ»
Bu babta Daniyalning ɵzining bir qüxidiki ƣayibanǝ alamǝtlǝr bizgǝ bayan ⱪilinƣan. Uning Neboⱪadnǝsarning 2-babtiki qüxigǝ ziq munasiwiti bar, xuning bilǝn uningmu dunyaning pütkül tarihini ayan ⱪilƣan bir bexarǝt ikǝnlikini kɵrǝlǝymiz. Xundaⱪ bolsimu, padixaⱨⱪa ⱨǝywǝtlik bir ⱨǝykǝl süpitidǝ kɵrüngǝn ix, Daniyalƣa bir ⱪatar ⱨaywanlar süpitidǝ kɵrüngǝn. Xübⱨisizki, Daniyal bir pǝyƣǝmbǝr süpitidǝ bu ixlarni kɵrginidǝ, ularning ⱨǝⱪiⱪiy maⱨayitini bir ⱪǝdǝr qongⱪur kɵrgǝn. Demǝk, bu dunyaƣa mǝnsup (Neboⱪadnǝsardǝk) bolƣan kixilǝrgǝ bir ⱨǝywǝtlik ⱨǝykǝlning kɵrünüxidǝ kɵrüngǝn nǝrsilǝr, Pǝrwǝrdigarning Ɵz bǝndilirigǝ bolsa yawuz ⱨaywanlarning süpitidǝ kɵrünidu. Ⱪanqimiz buningƣa ohxap ketimiz-ⱨǝ! Kɵrünüxtǝ kelixkǝn, qirayliⱪ kiyim-keqǝklǝrgǝ oruniwalƣan bizdǝk noqilar, ǝmǝliyǝttǝ wǝⱨxi ⱨaywanlarƣa ohxaymiz. Biz ⱪǝⱨrlik eyiⱪ, tolƣinip mangƣan yilan, yaki ⱨǝyyar tülkimiz.
Bu tɵt mǝhluⱪning dengizdin qiⱪⱪanliⱪi kɵründi. Muⱪǝddǝs Kitabta, dengiz ⱨaman dunyadiki ɵz’ara jǝng boluwatⱪan, uruxta ⱪalƣan ⱨǝr millǝtlǝrgǝ simwol ⱪilinidu. Qüxtiki dengiz «Büyük dengiz», yǝni «Ottura dengiz»dur. Kɵrgǝn ⱨaywanlar, yǝni tɵt hil imperiyǝning ⱨǝmmisi Ottura dengiz ǝtrapidiki jǝnglǝrdin tǝhtigǝ qiⱪti.
Birinqi ayǝttǝ, Daniyal bizgǝ: «Qüxidǝ kɵrgǝnlirini mundaⱪ yǝkünlǝp hatiriliwaldim» — dǝydu. Demǝk, u bizgǝ kɵrgǝn barliⱪ nǝrsini demigǝndur.
(a) Birinqi mǝhluⱪ — «bürküt ⱪaniti bar xir»
«Bürküt ⱪaniti bar xir» ǝmǝliyǝttǝ ǝyni waⱪitta Babil imperiyǝsining ɵzigǝ simwol ⱪilinƣan. 20-ǝsirdǝ yǝr astidin tepilƣan ⱪǝdimiy Babil xǝⱨirining qong dǝrwazi üstidǝ birnǝqqǝ ǝnǝ xundaⱪ «bürküt ⱪaniti bar xir» qekilgǝn nǝⱪixlik rǝsimlǝr bayⱪalƣan. Xir bolsa «ⱨaywanlarning padixaⱨi», bürküt bolsa «ⱪuxlarning padixaⱨi», xunglaxⱪa Daniyalƣa qüxtǝ wǝⱨiy ⱪilinƣan bu tɵt ⱨaywan arisida bu mǝhluⱪ «ǝng xaⱨanǝ» ⱨesablinidu. Bu nusha Neboⱪadnǝsar kɵrgǝn ⱨǝykǝlning «altun bexi»ning tǝngdixi bolidu. Demǝk, bu birinqi mǝhluⱪ Babil imperiyǝsini kɵrsitidu.
Keyin bu ⱨaywanning «ⱪanatliri sunup, ɵzi adǝmgǝ ohxap ⱪaldi. U yɵlǝp turƣuzulup, ikki puti yǝrgǝ dǝssitip ⱪoyuldi, xuning bilǝn uningƣa adǝmningkidǝk ⱪǝlb berildi». Bu ix 3-babta hatirilǝngǝn Neboⱪadnǝsarning kǝqürmixlirini esimizgǝ kǝltüridu. Xu qaƣda uning tǝkǝbburluⱪi tüpǝylidin, bir pǝrixtǝ uning padixaⱨliⱪ ⱨoⱪuⱪlirini ⱨǝm insaniy ǝⱪlini uningdin mǝⱨrum ⱪilix bilǝn, u yǝttǝ yil kala-ⱪoydǝk sirtta yürüp ot-qɵp yegǝnidi. Nǝtijidǝ uning ⱪǝlbi kiqik peil ⱪilinip u Hudaƣa ibadǝt ⱪilixni ɵgǝndi. Xübⱨisizki, Babil imperiyǝsi «insanlaxturulƣan» idi. Muⱪǝddǝs Kitabtin baxⱪa, tarihiy hatirinamilǝr mol materiyallar bilǝn ispatlayduki, Neboⱪadnǝsarning ⱨɵkümranliⱪining ahirⱪi basⱪuqlirida burunⱪidǝk baxⱪa dɵlǝtlǝrgǝ ⱪaritilƣan «tajawuzqiliⱪ uruxlar» yoⱪ idi; buning ornida, u küq-bayliⱪlirini yengi ⱪuruluxlarƣa mǝrkǝzlǝxtürgǝn. Daniyal qüxtiki bu ƣayibanǝ kɵrünüxni kɵrgǝndǝ, uning ⱪeri dosti Neboⱪadnǝsar ɵlgili toⱪⱪuz yil bolƣanidi. Neboⱪadnǝsarning nǝwrisi Bǝlxazar tǝhttǝ olturuwatatti, lekin uning ⱨɵkümdarliⱪi uzun bolmaytti, sǝwǝbi bǝlkim ɵz bowisi ⱪobul ⱪilƣan «insaniy ⱪǝlb»ni u ⱪobul ⱪilƣan ǝmǝs.
(ǝ) Ikkinqi mǝhluⱪ — «bir tǝripi ikkinqi bir tǝripidin egizlitilgǝn bir eyiⱪ» (5-ayǝt)
Daniyal bu qüxidiki ikkinqi wǝ üqinqi mǝhluⱪning mǝnisini sorimidi. Sǝwǝbi bǝlkim u bu ikki mǝhluⱪning Neboⱪadnǝsar kɵrgǝn ⱨǝykǝlning ikkinqi ⱨǝm üqinqi ⱪismiƣa ohxaxliⱪini kɵrgǝn boluxi mumkin idi. Eyiⱪ bolsa baxⱪa ⱨaywanlarni ɵzining zor eƣirliⱪi wǝ küqi bilǝn mǝƣlup ⱪilidu. Xuningdǝk Babil imperiyǝsining yiⱪilixi bilǝn Pars imperiyǝsi üstünlükkǝ qiⱪⱪan. Ularning üstünlüki ǝwjigǝ qiⱪⱪan waⱪtida, «Ksǝrksis» isimlik padixaⱨning baxqiliⱪida ular Gretsiyǝgǝ tajawuz ⱪildi. Uning ⱪoxunida 2 milyon 500 ming ǝskǝr bar idi. Ⱨǝⱪiⱪǝtǝn bu bir «eyiⱪtǝk» imperiyǝ idi.
Nemixⱪa bu eyiⱪning «bir tǝripi ikkinqi bir tǝripidin egiz»? Pars imperiyǝsi ǝmǝliyǝttǝ ikki bɵlǝktin tǝrkib tapⱪan, birinqi bɵliki Medialarning, ikkinqi bɵliki Parslarning idi. Awwal Medialar bɵliki küqlük, andin Parslar bɵliki küqlük boldi. Xunga Daniyal bu eyiⱪning «bir tǝripi ikkinqi bir tǝripidin egiz»likini kɵrdi (Medialar bolsa ⱨazir Türkiyǝ, Iran wǝ Iraⱪta yaxawatⱪan «Kurd» millitidur).
Əmdi «üq ⱪowurƣa»ning mǝnisi nemǝ? Pars imperiyǝsining rawaj tepixi uning üq qong padixaⱨliⱪini, yǝni Lidya, Babil wǝ Misirni gumran ⱪilixi bilǝn baxlandi. Bu üq padixaⱨliⱪ dǝl Daniyal kɵrgǝn ⱨeliⱪi «eyiⱪ qixligǝn üq ⱪowurƣa»dur.
Lekin «Bir awaz uningƣa: — Ornungdin tur, gɵxni yeyixingqǝ yǝwal! — dedi». U bu üq padixaⱨliⱪni gumran ⱪilƣandin keyin, Pars imperiyǝsi baxⱪa nurƣun yurtlarƣa besip kirip ixƣal ⱪildi.
(b) Üqinqi mǝhluⱪ — «Dümbisidǝ ⱪuxningkidǝk tɵt ⱪaniti bar yilpiz» (6-ayǝt)
Bu mǝhluⱪningmu tɵt bexi bar idi, «uningƣa ⱨakimliⱪ ⱨoⱪuⱪi berildi». Xübⱨisizki, bu «büyük Iskǝndǝr» baxⱪurƣan Gretsiyǝ (Yunan) imperiyǝsini kɵrsitidu. Iskǝndǝrning ⱪoxunliri yilpizdǝk qaⱪmaⱪtǝk sür’ǝt bilǝn ⱨǝr jaylarni besiwaldi. Pǝⱪǝt 10 yil iqidǝ (miladiyǝdin ilgiri 334-323-yillarda) ular Gretsiyǝdin Misirƣiqǝ, Ottura Asiyadin ɵtüp Ⱨindistanƣiqǝ, Jonggüning qegraliriƣa sozulƣan zeminni ixƣal ⱪildi. Dǝrwǝⱪǝ 6-ayǝttǝ deyilgǝn «uningƣa ⱨakimliⱪ ⱨoⱪuⱪi berildi» degini ǝmǝlgǝ axurulƣan. Ottura Asiyadiki kixilǝr bügüngǝ ⱪǝdǝr bu adǝmning 2300 yil iligiriki tǝsiridin bǝzidǝ oƣliƣa «Iskǝndǝr» dǝp at ⱪoyidu.
Bu mǝhluⱪning tɵt ⱪaniti, tɵt bexi bar idi. Iskǝndǝr ɵlgǝndin keyin uning tɵt sǝrdari ɵz’ara soⱪuxup imperiyǝni tɵt bɵlǝkkǝ parqiliwǝtkǝn
(p) Tɵtinqi mǝhluⱪ — «Intayin ⱪorⱪunqluⱪ, dǝⱨxǝtlik wǝ ajayib küqlük bir mǝhluⱪ» (7-ayǝt)
Bu mǝhluⱪni ayrim bir ƣayibanǝ alamǝttǝ kɵrgǝn boluxi mumkin. Bu ⱨaywanni Daniyal tonuydiƣan ⱨeqⱪandaⱪ ⱨaywanƣa ohxatⱪili bolmaytti. U «intayin ⱪorⱪunqluⱪ, dǝⱨxǝtlik wǝ ajayib küqlük» wǝ «u yoƣan tɵmür qixliri bilǝn owni qaynap ezip yutup, ⱪalduⱪini putliri bilǝn dǝssǝp-qǝylǝytti. U aldinⱪi barliⱪ mǝhluⱪⱪa ohximaytti. Uning on münggüzi bar idi».
Miladiyǝdin ilgiriki 63-yili Rim imperiyǝsi Gretsiyǝ imperiyǝsidin üstünlükkǝ qiⱪixⱪa baxlidi, uzun ɵtmǝy Yawropada wǝ Ottura Xǝrⱪ zeminlirida ⱨɵküm sürdi. Rim imperiyǝsining ɵzidin ilgiriki imperiyǝlǝrdin qong bir pǝrⱪi bar idi. Baxⱪa imperiyǝlǝr ixƣal ⱪilƣan yurt-zeminlarni xu yǝrlik bǝglǝr wǝ aⱪsaⱪallar arⱪiliⱪ baxⱪurƣanidi. Əmma rimliⱪlar bolsa ɵz millǝt-yurtidin bolƣanlarni ⱨǝr yǝrdiki ⱨɵkümdarliⱪⱪa orunlaxturdi. Bu ⱨɵkümdarlar yǝrlikning ǝⱨwalini, ɵrp-adǝtlirini qüxǝnmigǝqkǝ, nǝtijidǝ naⱨayiti dǝⱨxǝtlik, rǝⱨimsiz ⱨɵkümranliⱪ yürgüzgǝnidi. Rimning ⱪanuni ⱨǝm jazaliri dǝⱨxǝt rǝⱨimsiz idi. Insanƣa tonux bolƣan ǝng wǝⱨxiy ɵlüm jazaliridin birini, yǝni «krestkǝ mihlax»ni ijad ⱪilƣanlar dǝl rimliⱪlar idi.
24-ayǝttǝ, mǝhluⱪning on münggüzi, kǝlgüsidiki on padixaⱨliⱪⱪa wǝkillik ⱪilidu, dǝp qüxǝndürülidu. Bularning mǝnisi ⱨǝykǝl putining on barmiⱪining mǝnisigǝ ohxaxtur.
Əmma muxu yǝrdǝ yengi bir hǝwǝrni kɵrimiz: — münggüzlǝrning arisidin «Yǝnǝ bir kiqik münggüz ɵsüp qiⱪti. Bu kiqik münggüz ǝslidǝ bar bolƣan üq münggüzni yuliwǝtti. Bu kiqik münggüzning adǝmningkidǝk kɵzi wǝ qong gǝp ⱪilidiƣan aƣzi bar idi».
8-, 9- ⱨǝm 11-babtin biz bu adǝm toƣruluⱪ kɵp nǝrsilǝrni ɵginimiz. U bolsa «Mǝsiⱨning rǝⱪibi», yǝni ahir zamanda Hudaƣa ⱪarxi qiⱪidiƣan dǝjjaldur. Injilda bolsa u toƣruluⱪ yǝnǝ bir hǝwǝr bizgǝ berilgǝnki, u adǝm ɵzini Huda dǝp jakarlap pütün dunyaning uningƣa ibadǝt ⱪilixini tǝlǝp ⱪilidu. Undaⱪ bir kixi tehi mǝydanƣa kǝlmidi, deyixning ⱨajiti yoⱪ. Yǝnǝ kelip biz degǝn ahir zamandiki «on padixaⱨliⱪ» tehi pǝyda bolmidi. Lekin ular mǝydanƣa kǝlginidǝ, Hudaning Ɵz bǝndiliri tǝyyar boluxi kerǝk, qünki bu kixi: —
(1) awwal «üq padixaⱨni aƣdurup taxlaydu» (24-ayǝt), andin: —
(2) «U Ⱨǝmmidin Aliy Bolƣuqi Hudaƣa ⱪarxi kupurluⱪ sɵzlǝrni ⱪilidu» (25-ayǝt).
(3) «U Hudaning muⱪǝddǝs bǝndilirini ⱨalsizlanduridu» — bǝlkim iⱪtisadiy besim wǝ ziyankǝxlik bilǝn.
(4) «U kalendarni wǝ ⱨeyt-ayǝmlǝrni wǝ muⱪǝddǝs ⱪanunlarni ɵzgǝrtiwetixni ⱪǝstlǝydu» — Tǝwrattin bilimizki, yǝr xarining kalendar-pǝsilliri insaniyǝtning mǝnpǝǝti üqün Huda tǝripidin bekitilgǝn. Bǝlkim u kixi pǝsillǝrni ⱨǝm ⱨazir ixlitidiƣan kalendarimizni yaki bǝlgiligǝn waⱪit-saǝtni ɵzgǝrtmǝkqi boluxi mumkin. Uningdin sirt, u «ⱨeyt-ayǝmlǝrni wǝ muⱪǝddǝs ⱪanunlarni»mu ɵzgǝrtmǝkqi bolidu. «Ⱨeyt-ayǝmlǝr» muxu yǝrdǝ bǝlkim Yǝⱨudiylarƣa Tǝwrat bekitkǝn muⱪǝddǝs ⱨeytlarni kɵrsitixi mumkin.
(5) «Hudaning muⱪǝddǝs bǝndiliri «üq yerim waⱪit» (bir waⱪit, ikki waⱪit, ⱪoxumqǝ yerim waⱪit) uning ⱨɵkümranliⱪiƣa tapxurulidu» (25:7). 1260 kün dawamida Hudaning bǝndiliri uning tǝripidin zor ziyankǝxlikkǝ uqraydu.
Diⱪⱪǝt ⱪiliximiz kerǝkki, bu ahirⱪi padixaⱨliⱪ «pütkül dunyani yutup, uni ayaƣ asti ⱪilip, kukum-talⱪan ⱪilidu», «U baxⱪa ⱨǝrⱪandaⱪ padixaⱨliⱪlarƣa ohximaydu». U pütün dunyani baxⱪuridiƣan bir ⱨakimiyǝt bolidu.
Bu ahirⱪi padixaⱨliⱪ toƣruluⱪ alƣan hǝwirimizni yǝkünlisǝk: —
(1) U Gretsiyǝ imperiyǝsining ornini basidu;
(2) U ⱨǝykǝlning «ikki yuta-paqiⱪi»dǝk, ikki ⱪisimƣa bɵlünidu;
(3) U keyinki dǝwrlǝrdǝ parqǝ-parqǝ bolup ketidu, yǝni padixaⱨlar ⱨǝm hǝlⱪlǝr
arisidiki demokratiyǝdǝk bir hil «ⱨoⱪuⱪ ülǝxtürülüx» bilǝn baxⱪurulidu;
(4) Bir «on padixaⱨliⱪ» basⱪuqi kelidu. Bu asasǝn pütün dunyani baxⱪuridu;
(5) Bu on padixaⱨliⱪtin üqini «kiqik münggüz» («Mǝsiⱨning rǝⱪibi», dǝjjal) aƣduridu;
(6) Dǝjjal pütün dunyaning ⱨakimiyitini ɵz ⱪoliƣa kirgüzüp, barliⱪ adǝmning uningƣa
sǝjdǝ ⱪilixini ⱪattiⱪ tǝlǝp ⱪilidu. Xuning bilǝn uningƣa sǝjdǝ ⱪilmaydiƣan Hudaning Ɵz
bǝndilirigǝ ⱪattiⱪ ziyankǝxlik ⱪilidu. Lekin: —
(7) Daniyal ahirida «goya Insan Oƣliƣa ohxax bir zatning asmandiki bulutlar bilǝn kǝlginini» kɵrdi. Bu zat Hudaƣa yeⱪinlixip uningdin alǝmni baxⱪuridiƣan padixaⱨliⱪni ⱪobul ⱪilidu. Xuning bilǝn «Ⱨǝr hil tilda sɵzlixidiƣan ⱪowmlar uning hizmitidǝ bolsun dǝp, sǝltǝnǝt, xɵⱨrǝt wǝ padixaⱨliⱪ ⱨoⱪuⱪi uningƣa berildi» (13-14-ayǝt). «Uning sǝltiniti mǝnggü solaxmas sǝltǝnǝttur, uning padixaⱨliⱪi mǝnggü ⱨalak ⱪilinmas».
Bizdǝ ⱪilqǝ guman yoⱪki, bu zat Injil bizgǝ tonuxturƣan Əysa Mǝsiⱨdin baxⱪa kixi ǝmǝstur. Mǝsiⱨ Əysa Ɵz Ɵzini pat-pat «Insan’oƣli» dǝp atiƣan. Mǝsilǝn, Injil «Luⱪa» 5:24, 6:5, 7:12, 9:22, 9:26, 9:38, 9:44, 9:56, 11:30, 12:8, 17:22-17:30, 18:8, 19:10, 21:27, 21:36, 22:22, 24:27, «Yuⱨ.» 1:51 ⱪatarliⱪlarni kɵrüng.
Yǝni bir sir bar. 22-ayǝttǝ, «Insan oƣli» degǝn zat «waⱪti kelip, Hudaning muⱪǝddǝs bǝndiliri» bilǝn birliki eniⱪ kɵrünidu. Bu ⱨǝⱪiⱪǝtni Injildin obdan qüxinǝlǝymiz. Mǝsiⱨ Əysaning «Ɵzigǝ has bǝndiliri» bilǝn «bir roⱨ» ikǝnliki, xundaⱪla «Ɵzigǝ has bolƣan bǝndilirining jamaiti», «Mǝsiⱨning teni» ikǝnliki muxu yǝrdǝ bexarǝt ⱪilinidu, keyin Injilda eniⱪ axkarilinidu.
(6) 8-bab
Ⱪoqⱪar bilǝn tekǝ kɵrünüxi
Bu ƣayibanǝ alamǝt bolsa 7-babtikidin ikki yil keyin kɵrsitilgǝn. Alamǝtni kɵrgǝn yǝr «Xuxan ⱪǝl’ǝsi» ɵz waⱪtida Daniyalƣa nisbǝtǝn natonux bolup, Babilda anqǝ muⱨim jay ǝmǝs idi. Lekin alamǝttǝ wǝⱨiy ⱪilinƣan bu ikki imperiyǝ tǝhtkǝ qiⱪⱪan waⱪitlirida, Xuxan ⱪǝl’ǝsi intayin muⱨim bir mǝrkǝz bolƣan.
Daniyal awwal «ikki münggüzi bar bir ⱪoqⱪar»ni kɵrdi. Uning ɵzi buning nemini bildürgǝnlikidin jǝzmǝn guman ⱪilmaytti. Parslar ɵzlirining «ⱪoƣdiƣuqi ǝrwaⱨ»ining bir ⱪoqⱪarning xǝklidǝ ikǝnlikigǝ ixǝndi. Pars padixaⱨi bolsa bexida ⱪoqⱪar münggüzlük tajni kiyǝtti.
Pars imperiyǝsi bolsa ikki millǝtning ⱨǝmkarlixixi idi. Ⱪoqⱪarning ikki münggüzi xularni bildüridu. «Ikki münggüzi bar bir ⱪoqⱪarning qong ɵstǝng aldida turƣanliⱪini kɵrdüm. Uning Münggüzi egiz bolup, bir münggüz yǝnǝ biridin egiz idi; egizrǝk bolƣan münggüz yǝnǝ birsidin keyinrǝk ɵsüp qiⱪⱪanidi». Bu nemini bildüridu? Yuⱪirida deginimizdǝk, Medialiⱪlar awwal küqlükrǝk millǝt idi. Keyin Parslar ulardin üstün turƣan. Keyinki imperiyǝning padixaⱨlirining ⱨǝmmisi Pars millitidin idi.
Ⱪoqⱪar bolsa «münggüzliri bilǝn ƣǝrb, ximal wǝ jǝnub tǝrǝplǝrgǝ ɵsüwatⱪan idi». Pars imperiyǝsi bu üq tǝrǝpkǝ kengǝygǝn. Ularning barliⱪ uruxliri ƣǝlibilik idi. «Ⱨeqⱪandaⱪ ⱨaywan uningƣa tǝng kelǝlmǝytti wǝ ⱨeqkim ⱨeqkimni uning qanggilidin ⱪutⱪuzalmaytti». Lekin xǝrⱪiy tǝrǝptǝ ⱨeqⱪandaⱪ uruxlarni ⱪilmidi. U «barƣanseri ⱨǝywǝtlik bolup ketiwatatti».
Muwǝppǝⱪiyǝtlǝr arisida ⱪoqⱪar tuyuⱪsiz bir qong awariqilikkǝ uqraydu. Tuyuⱪsiz ƣǝrb tǝrǝptin bir «kɵzgǝ kɵrünǝrlik qong bir münggüzlük» bir tekǝ uningƣa ⱨujum ⱪilidu. Uning qong münggüzi Daniyalning diⱪⱪitini tartti. Keyin Daniyalƣa (21-ayǝttǝ) bu tekining Gretsiyǝni bildürgǝnliki uⱪturuldi. Daniyalning dǝwridǝ Gretsiyǝ Ottura Dengiz boyidiki kɵp «bǝglik» bolƣan ǝⱨmiyǝtsiz naⱨayiti kiqik bir dɵlǝt idi. Daniyal uning Pars imperiyǝsigǝ ⱨujum ⱪilƣanliⱪiƣa ⱪarap qoⱪum bǝk ⱨǝyran ⱪalƣan boluxi mumkin.
Daniyal kɵrgǝn bu ixlar ƣayibanǝ alamǝttin 180 yil keyin yüz bǝrgǝn. Granikus degǝn dǝrya boyida (bu kɵrünüx bir dǝrya boyida berilgǝn), 21 yaxliⱪ yigit «Büyük Iskǝndǝr» intayin tez yürüx ⱪilidiƣan 35 ming kixilik ⱪoxunni yetǝklǝp, zor (birnǝqqǝ yüz ming kixilik) bir Pars ⱪoxunini mǝƣlup ⱪildi. Bu ƣǝlibidin keyin u Pars imperiyǝsining ⱨǝywisini pütünlǝy bitqit ⱪildi. Üqinqi basⱪuq, ǝyni waⱪittiki Pars imperiyǝsini baza ⱪilƣan yengi imperiyǝ Misir, Efiopiyǝ, Ⱨindistan ⱨǝm ⱨazirⱪi Ɵzbǝkistanƣiqǝ sozulatti. Lekin u kɵp ⱨaraⱪ iqkǝnliktin 33 yexidila ɵlüp kǝtti. Uning imperiyǝsigǝ igǝ bolux üqün sǝrdarliridin tɵt kixi ɵz’ara jǝng ⱪildi. Nǝtijidǝ, tɵt sǝrdarning ⱨǝrbiri ɵz aldiƣa imperiyǝning bir bɵlikini idarǝ ⱪildi.
Ulardin biri «Silyuⱪus» Suriyǝ ⱨǝm ⱨazirⱪi Türkiyǝni idarǝ ⱪildi. Uning ǝwladliridin Hudaƣa ⱪarita rǝzil kupurluⱪ sɵzlǝydiƣan, Hudaning mɵmin bǝndilirigǝ ɵq bolƣan bir padixaⱨ qiⱪti. Uning ismi «Antioⱪus Epifanis» idi. Uning tǝhttǝ olturƣan waⱪti miladiyǝdin ilgiriki 175-164-yillar idi. U ɵzini Huda dǝp jakarlidi wǝ hǝⱪlǝrning uningƣa qoⱪunuxini tǝlǝp ⱪildi. U Hudaning Yerusalemdiki muⱪǝddǝs ibadǝthanisida ⱪilinip turƣan ⱪurbanliⱪlarni ǝmǝldin ⱪaldurup, ularning ornida ⱪurbangaⱨ üstidǝ bir qoxⱪini ⱪurbanliⱪ ⱪildi. Musa arⱪiliⱪ berilgǝn muⱪǝddǝs ⱪanunning kɵqürülmisini saⱪliƣan kixilǝrni ɵltürüwǝtti. Uning wǝⱨimisi astida bǝzi Yǝⱨudiylar etiⱪadidin tenip yoldin ezip yiⱪildi. Xunga bu bexarǝt uning toƣruluⱪ: «Bu tɵt münggüzning iqidiki biridin yǝnǝ bir münggüz ɵsüp qiⱪti. U kiqik münggüz ɵsüp intayin ⱨǝywǝtlik boldi, jǝnub, xǝrⱪ tǝrǝplǝrgǝ wǝ «güzǝl zemin»ƣa (yǝni Pǝlǝstingǝ) ⱪarap tǝsir küqini kengǝytti. U intayin ⱨǝywǝtlik bolup, ⱨǝtta samawiy ⱪoxundikilǝrgǝ ⱨujum ⱪilƣudǝk dǝrijigǝ yǝtti, samawiy ⱪoxundikilǝrdin wǝ yultuzlardin bir munqisini yǝrgǝ taxlap, ularning üstigǝ dǝssidi» (9-10-ayǝt).
11-ayǝt bolsa: — «U tolimu mǝƣrurlinip, ⱨǝtta samawiy ⱪoxunning Sǝrdari bilǝn tǝng bolmaⱪqi bolup, ibadǝthanida Sǝrdarƣa atap kündilik ⱪurbanliⱪ sunuxni ǝmǝldin ⱪaldurdi, ⱨǝmdǝ Sǝrdarning ibadǝthanisidiki «muⱪǝddǝs jay»ni wǝyran ⱪiliwǝtti».
«Samawiy ⱪoxunning Sǝrdari» degǝn zatning kim ikǝnliki biwasitǝ deyilmigǝn. Biraⱪ Hudaƣa atap «kündilik ⱪurbanliⱪ»ning Uningƣimu atap sunilidiƣanliⱪi eytilidu. Bizdǝ yǝnǝ ⱪilqǝ guman yoⱪki, «samawiy ⱪoxunning Sǝrdari» degǝn zat dǝl «Hudaning Sɵz-Kalami» bolƣan Mǝsiⱨ Ɵzidur.
Muⱪǝddǝs ibadǝthanining buzuluxining wǝ bu ziyankǝxlikning «gunaⱨ tüpǝylidin» ikǝnliki bizgǝ deyilidu (12-ayǝt). Demǝk, bǝlkim Ɵz hǝlⱪining gunaⱨ ⱪilƣanliⱪliridin Huda bu yaman ixlarƣa yol ⱪoyidu.
Daniyal ɵz hǝlⱪi wǝ muⱪǝddǝs ibadǝthanining bu ziyankǝxliklǝr wǝ buzuluxlar astida ⱪanqǝ uzun turidiƣanliⱪini soriƣinida, uningƣa jawabǝn: «ikki ming üq yüz keqǝ-kündüz dawamlixidu» (tǝhminǝn 6 yil 4 ay) dǝp jawab berilgǝn.
«Antioⱪus Epifanis»ning Yǝⱨudiylarni harliƣanliⱪining miladiyǝdin ilgiriki 171-yili baxlanƣanliⱪini bilimiz, ǝmma axu yildiki ⱪaysi kündǝ ikǝnlikini toptoƣra bilmǝymiz. Əmma biz ⱪurbangaⱨ üstigǝ ⱪoyulƣan, Hudani ⱨaⱪarǝt ⱪilƣan xu qoxⱪining mɵminlǝr tǝripidin elip taxlanƣan künining Hudaning muⱪǝddǝs ibadǝthanisining ⱪaytidin paklanƣan küni ikǝnlikini, yǝni dǝl miladiyǝdin ilgiriki 165-yili 25-Dekabr ikǝnlikini bilimiz. Bu künning aldidiki künlǝrni 2300 kün ⱨesablisaⱪ, miladiyǝdin ilgiriki 171-yil 9-Sentǝbrgǝ toƣra kelidu. Undaⱪta bu kün ziyankǝxliklǝrning dǝl baxlinix küni bolƣan bolidu. Xunga bu ⱪorⱪunqluⱪ wǝ yirginqlik ixlarning ⱨaman tügǝydiƣanliⱪi ⱨǝmdǝ tügǝydiƣan waⱪti aldin eytilƣan bu ajayib bexarǝt xu azabliⱪ künlǝrdǝ Hudaning Ɵz bǝndilirigǝ nǝⱪǝdǝr riƣbǝt wǝ nǝⱪǝdǝr tǝsǝlli bolƣan boluxi kerǝk!
21-25-ayǝtlǝrdǝ, bu bexarǝtlǝr Daniyalƣa qüxǝndürüp berildi. Bulardin bǝzi tǝpsilatlarni biz yuⱪirida muzakirǝ ⱪilduⱪ. Lekin 19-ayǝttǝ ixlitilgǝn ibarǝ tolimu alaⱨididur: —
«Mǝn ⱨazir sanga Hudaning ƣǝzipi kǝlgǝn mǝzgildǝ keyinki ixlarning ⱪandaⱪ bolidiƣanliⱪini kɵrsitip berǝy».
«Hudaning ƣǝzipi kǝlgǝn mǝzgil» bolsa Daniyal obdan bilgǝndǝk, Hudaning ƣǝzipi yǝr yüzidikilǝrgǝ tɵkülidiƣan, ahir zamandiki künlǝrni kɵrsitidu. Xunga pǝrixtǝ Daniyalƣa yǝnǝ: «... Bu ƣayibanǝ alamǝt kɵp künlǝr keyinki kǝlgüsi toƣrisididur» dǝp beridu.
23-ayǝt: «Bu padixaⱨliⱪlarning ahirⱪi mǝzgili» bǝlkim Pars ⱨǝm Gretsiyǝningla ǝmǝs, bǝlki ilgiri tilƣa elinƣan, Daniyal kɵrgǝn («yat ǝllǝr»din bolƣan, Yǝⱨudiylarning bolmiƣan) «tɵt padixaⱨliⱪ»ning ahirⱪi mǝzgilini kɵrsitidu. Qünki (2- ⱨǝm 7-babtin kɵrginimizdǝk) bu tɵt padixaⱨliⱪning zawal tepixi bilǝn ahirⱪi zamanƣa kelimiz. Xu qaƣdila, «asiyliⱪ ⱪilƣuqilarning gunaⱨi toxidu» (23-ayǝt) degili bolidu.
Yuⱪirida tilƣa elinƣan «Antioⱪus Epifanis» dǝl ɵzi kelidiƣan dǝjjalning bir hil sayisi yaki «obraz-ɵrniki» idi. 23-25-ayǝttǝ: — (toluⱪ berimiz)
«... Tolimu nomussiz, qigix mǝsililǝrni bir tǝrǝp ⱪilalaydiƣan bir padixaⱨ mǝydanƣa qiⱪidu. Uning küqi heli zor bolidu, lekin ǝmǝliyǝttǝ bu küq ɵzlükidin qiⱪmaydu; u misli kɵrülmigǝn wǝyranqiliⱪni kǝltürüp qiⱪiridu. Uning ixliri jǝzmǝn onguxluⱪ bolup, nemini halisa xuni ⱪilalaydu. U küqlüklǝrni wǝ Hudaning muⱪǝddǝs mɵmin hǝlⱪini yoⱪitidu. Ɵz ustatliⱪi bilǝn uning nazariti astida ⱨǝrⱪandaⱪ ⱨiylǝ-mikirlik heli ronaⱪ tapidu. U kɵnglidǝ tǝkǝbburlixip ɵzini qong tutidu; baxⱪilarning ɵzlirini bihǝtǝr ⱨes ⱪilƣan waⱪtidin paydilinip tuyuⱪsiz zǝrb ⱪilip nurƣun kixilǝrni ⱨalak ⱪilidu; u ⱨǝtta oquⱪtin oquⱪ «Əmirlǝrning Əmiri»gǝ ⱪarxi qiⱪidu. Lekin u ahirda insanlarning ⱪolisiz ⱨalak ⱪilinidu».
Bu ixlar pǝⱪǝt «asiyliⱪ ⱪilƣuqilarning gunaⱨi toxⱪan» (23-ayǝt) waⱪtida yüz beridu. Bu ibarǝ nemini kɵrstidu? Muⱪǝddǝs Kitabning toluⱪ tǝlimlirigǝ asasǝn bilimizki, Huda insanƣa intayin sǝwr-taⱪǝtliktur. U ⱨǝrbir insanni towa ⱪilix, xundaⱪla uning kǝqürümigǝ igǝ boluxtiki barliⱪ pursǝtkǝ erixsun dǝp taⱪǝtlik bilǝn saⱪlaydu. Biraⱪ dunya tarihida adǝmlǝr xu dǝrijigǝ yetiduki, ular gunaⱨliri tüpǝylidin kɵngli ⱪattiⱪ bolup ularda towa ⱪilixⱪimu imkaniyǝt bolmaydu. Ularning kɵngli ⱪattiⱪlixip: Hudaƣa «meⱨir-xǝpⱪitingni halimaymǝn» dǝydu. Bu bolsa «asiyliⱪ ⱪilƣuqilarning gunaⱨi toxⱪan» waⱪtidur, yǝni «Hudaning ƣǝzipi kǝlgǝn mǝzgildǝ keyinki ixlar»ning waⱪti bolidu. Xu qaƣ «Əmirning Əmiri» (25-ayǝt), yǝni Mǝsiⱨ Əysa bu dunyaƣa ⱪaytip kǝlgǝn waⱪit bolidu. Dǝjjal uningƣa ⱪarxi tursimu, u «insanlarning ⱪolisiz (demǝk, biwasitǝ Huda tǝripidin) ⱨalak ⱪilinidu».
(7) 9-bab
«Yǝtmix ⱨǝssǝ yǝttǝ»
Muxu yǝrdǝ biz «Daniyal» ⱪismining ǝng jǝwⱨirigǝ ⱨǝm bǝlkim pütün Muⱪǝddǝs Kitabning ǝng uluƣ bexarǝtliridin birigǝ kelimiz. Qünki pǝⱪǝt tɵt ayǝt iqidila Yǝⱨudiy hǝlⱪiƣǝ nisbǝtǝn ahir zamanlarƣiqǝ dunyaning pütün tarihi eytip berilidu. Əng muⱨimi, Huda bu dunyaƣa ǝwǝtmǝkqi bolƣan Ⱪutⱪuzƣuqisi ⱨǝm kǝlgüsidǝ alǝmning Padixaⱨi bolidiƣan Mǝsiⱨning «mǝydanƣa qiⱪix» waⱪtini aldin eytidu, xuning bilǝn bizni jǝzmǝn uning kim ikǝnlikini bilix pursiti bilǝn tǝminlǝydu.
Daniyal Tǝwrattiki «Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr» ⱪismidin tɵwǝndiki yǝrlǝrni oⱪuwatⱪanidi: — «Bu pütün yǝr-zemin (Pǝlǝstin) harablixidu ⱨǝm hǝⱪlǝrni ⱪattiⱪ qɵqütidu wǝ ⱨǝyranqiliⱪta ⱪalduridu; bu (Pǝlǝstin ǝtrapidiki) ǝllǝr Babil padixaⱨiƣa yǝtmix yil ⱪul bolidu» («Yǝr.» 25:11)
«Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: Yǝtmix yildin keyin Mǝn silǝrni yoⱪlap, ǝslidǝ silǝrgǝ bǝrgǝn bǝrikǝt wǝdǝmgǝ ǝmǝl ⱪilip, silǝrni bu yurtunglarƣa ⱪayturimǝn». («Yǝr.» 29:10)
Daniyal miladiyǝdin ilgiriki 605-yili Babil tǝripidin ǝsirgǝ elinƣan. Aridin 67 yil ɵtüp, Parsliⱪ imperator Ⱪorǝx Babil imperiyǝsini aƣdurup, Darius isimlik birsini Babilning tǝhtigǝ olturƣuzup padixaⱨ ⱪildi. Əmdi «yǝtmix yil»ning toxuxiƣimu az ⱪaldi. Yǝrǝmiya ⱨǝm Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrlǝr bexarǝt ⱪilƣandǝk, Isra’illar ɵz dɵlitigǝ ⱪaytixi bilǝn, Huda Ɵz padixaⱨliⱪini ularning arisida bǝrpa ⱪilamdu-yoⱪ? Ⱨǝzriti Ibraⱨimning ǝwladliri bolƣan Yǝⱨudiylarƣa Huda bǝrgǝn nurƣunliƣan güzǝl wǝdilǝr ǝmǝlgǝ axurularmu? Rast, alamǝttǝ kɵrüngǝn (Hudaning padixaⱨliⱪidin ilgiri bolidiƣan) Gretsiyǝning padixaⱨliⱪi ⱨǝm tɵtinqi sirliⱪ padixaⱨliⱪ tehi pǝyda bolmidi. Lekin Daniyal pütün ⱪǝlbi bilǝn Hudaning padixaⱨliⱪiƣa tǝxna idi. U Hudaƣa dua bilǝn izdinixkǝ baxlidi.
Daniyal bolsa bir «realist». Demǝk, u ɵz ɵzini aldaydiƣan kixilǝrdin ǝmǝstur. Ɵz hǝlⱪi 70 yil Babilƣa sürgün ⱪilinƣan bolsimu, ular tehiqǝ ɵzlirining Babil imperiyǝsigǝ ǝsir ⱪilinixidiki sǝwǝbni tonup yǝtmigǝnidi. Əsli gunaⱨliridin tehiqǝ ayrilmiƣanliⱪini Daniyal iⱪrar ⱪilmay ⱪalmaydu. Əmma Huda degǝn Huda, Uning bilǝn ⱨǝrⱪandaⱪ ixning mumkinqiliki bar, xunga u dua ⱪilixⱪa, ɵzining ⱪerindaxlirining, xundaⱪla ata-bowilirining gunaⱨlirini iⱪrar ⱪilixⱪa baxlidi. U Hudadin, ularning kɵp gunaⱨliriƣa ⱪarimay Ɵzining rǝⱨim-xǝpⱪitidin ularni kǝqürüm ⱪilixini yelindi. U bǝlkim kün boyi dua ⱪilƣan bolsa kerǝk, qünki u bizgǝ (21-ayǝt) uning qarqap kǝtkǝnlikini uⱪturidu.
Jǝbra’il — Hudaning uluƣ hǝwǝrqisi uningƣa ǝwǝtildi. U Daniyal dua ⱪilixni baxlixi bilǝnla ɵzining Hudaning buyruⱪini angliƣanliⱪini dǝp bǝrdi. Əmma buyruⱪ berilix waⱪti bilǝn Daniyalƣa yetix waⱪti ariliⱪida bir mǝzgil bar idi. Jǝbra’ilning yolini jin-xǝytanning tosuwelixi bilǝn u keqiktimu-ⱪandaⱪ? Biz bilmǝymiz. Ixⱪilip dua ⱪilix muⱨim, Hudaning duayimizni angliƣanliⱪini bilip yǝtküqǝ dua ⱪiliwerix naⱨayiti muⱨim.
Jǝbra’il ǝpkǝlgǝn hǝwǝr bǝlkim Daniyal ǝslidǝ ümid bilǝn kütkǝn jawabning tǝtürisidur. U Hudaning padixaⱨliⱪining baldur kɵrünüxini, az degǝndimu bu «70 yil»ning ahirida pǝyda boluxini halaytti. Buning ornida uningƣa: «Huda tǝripidin «yǝtmix ⱨǝssǝ «yǝttǝ waⱪit»» sening hǝlⱪing bilǝn muⱪǝddǝs xǝⱨiring üstigǝ bekitilgǝn» dǝp hǝwǝrlǝndürüldi.
Əmma «yǝtmix ⱨǝssǝ yǝttǝ» degǝn nemǝ («waⱪit» degǝn sɵz ǝslidiki ibraniy tekisttǝ yoⱪ idi)? Əlwǝttǝ waⱪit bolux kerǝk, lekin ⱪanqǝ waⱪit? Əslidǝ bu babta Daniyal Yǝrimiya pǝyƣǝmbǝr degǝn «yǝtmix yil» toƣruluⱪ oylanƣanidi. Xunga tǝbiiy ⱨalda bu «waⱪit» yilni kɵsitixi kerǝk. Undaⱪta Daniyalning Hudaning padixaⱨliⱪiƣa tǝxna bolƣan duasiƣa erixkǝn jawab, «yǝtmix yil» ǝmǝs, bǝlkim «yǝtmix ⱨǝssǝ yǝttǝ» yil idi. Hudaning ⱪerip ⱪalƣan bu mɵmin bǝndisi (bǝlkim 83-85 yaxta) üqün nemidigǝn dǝⱨxǝtlik bir jawab-ⱨǝ! Uning üstigǝ, bu «70 ⱨǝssǝ yǝttǝ» tehi baxlanmiƣan idi!
Babilliⱪlar ⱨǝm Parsliⱪlar ixlitidiƣan «waⱪit» yaki yil 365/366 künlük ǝmǝs idi, bǝlki 360 künlük idi, yǝni bir yil 12 ay, bir ay 30 kün idi. Ular ⱨǝrbir nǝqqǝ yildin keyin bir 13-ay (kǝbisǝ ay)ni ⱪoxup, «ⱪuyax yil»iƣa toƣrilaytti. Ularning «waⱪti» yaki «yili»ning ɵzi 360 kün idi (ohxax waⱪit sistemisini «Yar.» 7:11, 8:3-4, «Dan.» 7:25, 12:7, «Wǝⱨ.» 11:2-3, 12:6, 14, 13:5tin kɵrgili bolidu).
«Huda tǝripidin «yǝtmix ⱨǝssǝ «yǝttǝ waⱪit»» sening hǝlⱪing bilǝn muⱪǝddǝs xǝⱨiring üstigǝ bekitilgǝn».
Bu jümlidǝ, «bekitilgǝn» degǝn sɵz, ǝslidǝ «kesim ⱪilinƣan» dǝp elinƣan. Buni qüxinix üqün 2-bab ⱨǝm 7-babta deyilgǝn «Yǝⱨudiylardin bolmiƣan tɵt imperiyǝ» toƣruluⱪ oyliximiz kerǝk. Xu bablardiki bexarǝtlǝrdǝ dunyaning pütün tarihi ahir zamanƣiqǝ «Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr»ning nuⱪtisidin dǝp berilgǝnidi. Bu pütün mǝzgil Injilda «yat ǝllǝrning waⱪti» dǝp atilidu («Luⱪa» 21:24 wǝ «Luⱪa»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»nimu kɵrüng). Əmdi bu waⱪitlardin «Yǝⱨudiylarning tarihi» üqün mǝlum bir mǝzgil, yǝni «yǝtmix ⱨǝssǝ yǝttǝ waⱪit»ni Huda «kesim ⱪilƣan». Bu mǝzgil iqidǝ altǝ ix ǝmǝlgǝ kǝltürülidu: — (24-ayǝt)
(1) |
«itaǝtsizliklǝrni tizginlǝx» |
(2) |
«gunaⱨlarni tügitix» (iskǝnjigǝ elix, ǝsir ⱪilix) |
(3) |
«ⱪǝbiⱨlik üqün kafarǝt kǝltürüx (kǝqürüm ⱪurbanliⱪ ⱪilix)» |
(4) |
«mǝnggülük ⱨǝⱪⱪaniyliⱪni üstün orunƣa ⱪoyux» — Ⱨǝⱪⱪaniyliⱪⱪa tolƣan yengi bir dǝwr mǝydanƣa kelix. |
(5) |
«bu ƣayibanǝ alamǝt bilǝn barliⱪ pǝyƣǝmbǝrlǝrning sɵzlirini ǝmǝlgǝ axurux» |
(6) |
«muⱪǝddǝs ibadǝthanidiki «ǝng muⱪǝddǝs jay» yengibaxtin mǝsiⱨlinix (muⱪǝddǝs ⱪilinix)». |
Tekistning izaⱨatida deyilgǝndǝk, «muⱪǝddǝs ⱪilinix», Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ berilgǝn muⱪǝddǝs ⱪanunƣa asasǝn, «puraⱪliⱪ muⱪǝddǝs may» sürülüx bilǝn ⱪilinidu. Ibraniy tilida bu sɵz ǝslidǝ ««mǝsiⱨ» ⱪilinix» dǝp atilatti.
Bu «muⱪǝddǝs ibadǝthana» Daniyalning waⱪtida mǝwjut bolmiƣan bir ibadǝthanini kɵrsitidu. U Yerusalemda selinidiƣan, Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr bexarǝt ⱪilƣan ⱨǝm xundaⱪla Daniyalning hǝwiri bar bolƣan, bügüngǝ ⱪǝdǝr tehi ⱪurulmiƣan bir ibadǝthanini kɵrsitidu.
«Xuni bilixing wǝ qüxinixing kerǝkki, Yerusalemni yengibaxtin ǝsligǝ kǝltürüp bina ⱪilix buyruⱪi jakarlanƣandin tartip, Mǝsiⱨ degǝn ǝmir mǝydanƣa qiⱪⱪuqǝ yǝttǝ ⱨǝssǝ «yǝttǝ waⱪit» ⱪoxulƣan atmix ikki ⱨǝssǝ «yǝttǝ waⱪit» ɵtidu. Yerusalem xǝⱨiri yengibaxtin bina ⱪilinip, mǝydan-koqilar wǝ sepil-istiⱨkam barliⱪⱪa kǝltürülidu, ǝmma bu bisǝrǝmjan künlǝrdǝ bolidu» (25-ayǝt).
Pars imperatorliri Yerusalem toƣrisida jǝmiy bolup tɵt yarliⱪ qiⱪardi. Ular: —
(1) Ⱪorǝxning yarliⱪi. Miladiyǝdin ilgiriki 539-yili, «muⱪǝddǝs ibadǝthana» ⱪaytidin ⱪurulux üqün (Tǝwrat, «Əzra» 1-bab, 1-4-ayǝt, «2Tar.» 26:22-23ni kɵrüng.
(2) Ⱪorǝxning yarliⱪining tǝkrarlinixi, «ibadǝthanini ⱪaytidin ⱪurux» üqün — (Tǝwrat, «Əzra» 6-bab, 1-12-ayǝtni kɵrüng).
(3) Ⱨǝzriti Əzraƣa qiⱪirilƣan yarliⱪ — bu muⱪǝddǝs ibadǝthaniƣa berilidiƣan tǝminatlar, jümlidin ⱪurbanliⱪ kala-ⱪoy, ⱪurbanliⱪ ⱪilƣuqi «kaⱨin»larƣa berilidiƣan daramǝt, tehimu kɵp kixilǝrning Pǝlǝstingǝ ⱪaytixiƣa yol ⱪoyuxni bekitkǝn yarliⱪ idi (Tǝwrat, «Əzra» 7-bab, 11-26-ayǝtni kɵrüng).
(4) «Nǝⱨ.» 2:7- wǝ 8-ayǝttǝ hatirilǝngǝn Pars padixaⱨi «Atarksǝrksis»ning ⱨǝzriti Nǝⱨǝmiyaƣa bǝrgǝn yarliⱪi. «Yerusalem xǝⱨirini ⱪaytidin ⱪurux»ni iqigǝ alƣan yarliⱪ pǝⱪǝt muxu birla yarliⱪtur. Oⱪurmǝnlǝrning ɵzi bu yarliⱪ Jǝbra’il bexarǝt ⱪilƣan yarliⱪ ikǝnlikini tɵwǝndiki tǝpsilatliridin kɵrǝlǝydu: —
«Mǝn (Nǝⱨǝmiya) padixaⱨⱪa: —
«Əgǝr padixaⱨimning kɵngligǝ muwapiⱪ kɵrünsǝ, ⱪulliri ɵzlirining aldida iltipatⱪa erixkǝn bolsa, meni Yǝⱨudiyǝgǝ ǝwǝtkǝn bolsila, ata-bowilirimning ⱪǝbriliri jaylaxⱪan xǝⱨǝrgǝ berip, uni yengiwaxtin ⱪurup qiⱪsam» — dedim.
Padixaⱨ (xu qaƣda hanix padixaⱨning yenida olturatti) mǝndin: «Sǝpiringgǝ ⱪanqilik waⱪit ketidu? Ⱪaqan ⱪaytip kelisǝn?» — dǝp soridi. Xuning bilǝn padixaⱨ meni ǝwǝtixni muwapiⱪ kɵrdi; mǝnmu uningƣa ⱪaytip kelidiƣan bir waⱪitni bekittim. Mǝn yǝnǝ padixaⱨtin: «Aliyliriƣa muwapiⱪ kɵrünsǝ, manga dǝryaning u ⱪetidiki waliylarƣa meni taki Yǝⱨudiyǝgǝ barƣuqǝ ɵtkili ⱪoyux toƣruluⱪ yarliⱪ hǝtlirini pütüp bǝrgǝn bolsila; wǝ yǝnǝ padixaⱨliⱪ ormanliⱪiƣa ⱪaraydiƣan Asafⱪa muⱪǝddǝs ɵygǝ tǝwǝ bolƣan ⱪǝl’ǝning dǝrwaziliri, xuningdǝk xǝⱨǝrning sepili wǝ ɵzüm turidiƣan ɵygǝ ketidiƣan limlarni yasaxⱪa kerǝklik yaƣaqlarni manga berix toƣruluⱪmu bir yarliⱪni pütüp bǝrgǝn bolsila» ــ dedim. Hudayimning xǝpⱪǝtlik ⱪoli üstümdǝ bolƣaqⱪa, padixaⱨ iltipat ⱪilip bularning ⱨǝmmisini manga bǝrdi». («Nǝⱨ.» 2:5-8)
Bu yarliⱪ bolsa «Artaksǝrksisning 20-yili, «Nisan» ayda» qüxürüldi. «Nisan» ay, adǝttǝ 3-ay ǝtrapida bolidu. Padixaⱨ Artaksǝrksis miladiyǝdin ilgiriki 464-yili 2-ayda tǝhtkǝ qiⱪⱪan. Xunga uning «20-yili, «Nisan» ay» (uning birinqi «toluⱪ yil»ini 1-yili dǝp ⱨesabliƣanda) miladiyǝdin ilgiriki 444-yili 3-ayning 4-küni baxlanƣan. Bu kün bolsa bexarǝtni «ⱨesablaxning baxlinix nuⱪtisi»dur.
Huda bekitkǝn waⱪit nemixⱪa «yǝttǝ ⱨǝssǝ «yǝttǝ waⱪit» ⱪoxulƣan atmix ikki ⱨǝssǝ «yǝttǝ waⱪit»» (ǝng ahirⱪi «yǝttǝ» keyin tilƣa elinƣan) dǝp bɵlüngǝn? Birinqi mǝzgil, yǝnǝ «yǝttǝ ⱨǝssǝ yǝttǝ» nemini bildüridu? Bu mǝzgil, yǝni 360x7x7 = 17640 kün, («ⱪuyax yili boyiqǝ tǝhminǝn 48 yil) Yerusalem yengibaxtin ⱪurulidiƣan, qong awariqilik bolidiƣan mǝzgil bolidu. Bexarǝttǝ deyilginidǝk: «Yerusalem xǝⱨiri yengibaxtin bina ⱪilinip, mǝydan-koqilar wǝ sepil-istiⱨkam barliⱪⱪa kǝltürülidu, ǝmma bu bisǝrǝmjan künlǝrdǝ bolidu» (Nǝⱨǝmiyaƣa bǝrgǝn yarliⱪta, «xǝⱨǝrning sepili» alaⱨidǝ kɵrsitilgǝn). Baxⱪa bir jǝⱨǝttin eytⱪanda, bu «7 yǝttǝ» mǝzgil, Tǝwrattiki ǝng ahirⱪi «Malaki pǝyƣǝmbǝr» degǝn ⱪismi bilǝn tügǝydu. Əmma bekitkǝn «(62+7) yǝttǝ waⱪit» mǝzgili üzlüksiz dawamlixidu.
Əgǝr deginimizdǝk «bir waⱪit» 360 kün bolsa, «(62+7) yǝttǝ waⱪit» 360x69x7 = 173880 kün bolidu.
Miladiyǝdin ilgiriki 444-yili 3-ayning 4-künidin baxlisaⱪ, bu mǝzgil bizni miladiyǝdin keyinki 33-yil 3-ayning 29-künigǝ kǝltüridu. Bu kündǝ nemǝ ix yüz bǝrdi? Tɵwǝndǝ jawab berimiz.
Biz awwal Injil «Luⱪa» 3-bab, 1-3-ayǝtni kɵrsǝk: «Rim imperatori Tiberiyus Ⱪǝysǝrning sǝltǝnitining on bǝxinqi yili... Hudaning sɵz-kalami qɵldǝ yaxawatⱪan Zǝkǝriyaning oƣli Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝrgǝ kǝldi».
«Rim padixaⱨi Tiberiyusning... 15-yili» xübⱨisizki, miladiyǝdin keyinki 28-yili 8-ayning 19-künidin 29-yili 8-ayning 19-künigiqǝ bolidu. Ⱨǝrbir tarihxunas bu nuⱪtiƣa ⱪoxulidu. Xunga «Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr», yǝni «Yǝⱨya qɵmüldürgüqi» bu mǝzgil iqidǝ ɵzining Mǝsiⱨ Əysani tonuxturidiƣan alaⱨidǝ hizmitini baxlidi. Injilning birnǝqqǝ yeridin bilimizki, Mǝsiⱨ Əysaning oquⱪ-axkara hizmiti üq yerim yil idi ⱨǝm bu mǝzgil uning Yǝⱨya tǝripidin qɵmüldürülüxi bilǝn baxlandi.
Mǝsiⱨning «hizmǝt mǝzgili»ni ⱪandaⱪ üq yerim yil dǝp bilimiz? — Uning hizmǝt mǝzgilidǝ tɵt ⱪetim «pasha ⱨeyt»i (ɵtüp ketix ⱨeyti) ɵtkɵzüldi (Injil «Yuⱨanna, 2:12, 4:45, 6:4 ⱨǝm 12:1). Bu ⱨeyt ⱨǝr yili 3- yaki 4-ayda ɵtküzülidu. Bu tɵt ⱨeytning ǝng ahirⱪi ⱪetimⱪisida, Mǝsiⱨ Əysa krestkǝ mihlinip ɵltürüldi. Mǝsiⱨ Əysa Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr bilǝn uqrixixtin ilgiri, Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr qɵldǝ mǝlum waⱪitni tǝlim berix bilǝn ɵtküzüxi kerǝk idi. Muxu ⱨǝm baxⱪa birnǝqqǝ sǝwǝbtin, Mǝsiⱨ Əysaning Yǝⱨya tǝripidin qɵmüldürülüxi, xundaⱪla ⱪilidiƣan hizmiti üqün Muⱪǝddǝs Roⱨning küq-ⱪudritini ⱪobul ⱪilixi, miladiyǝdin keyinki 29-yili küz pǝslidǝ bolƣanidi, dǝp ⱪaraymiz.
Buningƣa üq yerim yil ⱪoxulsa miladiyǝdin keyinki 33-yilidiki «pasha ⱨeyti»ƣa toƣra kelidu. Əmdi miladiyǝdin keyinki 33-yili 3-ayning 29-küni zadi nemǝ ix yüz bǝrdi?
Xu küni tɵwǝndiki wǝⱪǝ yüz bǝrdi: —
(«Yuⱨ.» 12:12-15)
«Ətisi, «ɵtüp ketix ⱨeyti» (pasha ⱨeyt)ni ɵtküzüxkǝ kǝlgǝn zor bir top halayiⱪ Əysaning Yerusalemƣa keliwatⱪanliⱪini anglap, ⱪolliriƣa horma xahlirini tutuxⱪan ⱨalda uni ⱪarxi alƣili qiⱪixti wǝ: «Xükür-ⱨosanna! Pǝrwǝrdigarning namida Kǝlgüqi, Isra’ilning Padixaⱨiƣa mubarǝk bolƣay!» dǝp warⱪiraxti.
Əysa bir tǝhǝyni tepip, uningƣa mindi; huddi muⱪǝddǝs yazmilarda mundaⱪ pütülgǝndǝk: —«Ⱪorⱪma, i Zion ⱪizi! Mana, Padixaⱨing exǝk tǝhiyigǝ minip keliwatidu!»
Yǝnǝ Injil, «Luⱪa», 19-bab, 28-44-ayǝtni kɵrüng. Tɵwǝndǝ biz bu ahirⱪi ayǝtlǝrdin nǝⱪil kǝltürimiz: —
«Əmdi Əysa Zǝytun teƣidin qüxüx yoliƣa yeⱪinlaxⱪinida, pütkül muhlislar jamaiti xadlinip, ɵz kɵzi bilǝn kɵrgǝn ⱪudrǝtlik mɵjizilǝr üqün awazini kɵtürüp: «Pǝrwǝrdigarning namida kǝlgǝn padixaⱨ mubarǝktur! Asmanlarda tinq-inaⱪliⱪ tiklǝngǝy, ǝrxiǝlada xan-xǝrǝp ayan bolƣay!» dǝp towlixip Hudaƣa mǝdⱨiyǝ oⱪuxⱪa baxlidi.
Lekin topning iqidǝ bǝzi pǝrisiylǝr uningƣa: Əy ustaz, muhlisliringƣa muxu gǝpliri üqün tǝnbiⱨ bǝr! — deyixti...
— Biraⱪ u ulaƣa jawabǝn: Silǝrgǝ xuni eytayki, bolar jim turƣan bolsa, ⱨǝtta bu taxlarmu quⱪan selixⱪan bolatti, — dedi.
Əmdi u xǝⱨǝrgǝ yeⱪinlixip uni kɵrüp, uning üqün yiƣlap mundaⱪ dedi:
— I Yerusalem! Sǝn bügün xu kününgdǝ, tinq-amanliⱪingni elip kǝlgǝn ixlarni bilsǝng idi! Kaxki, bu ixlar ⱨazir kɵzliringdin yoxurundur. Qünki xundaⱪ künlǝr bexingƣa keliduki, düxmǝnliring ǝtrapingni ⱪaxa-istiⱨkam bilǝn ⱪorxap, seni ⱪamap tɵt tǝrǝptin ⱪistaydu. Ular seni wǝ sepilingning iqingdiki baliliringni yǝr bilǝn yǝksǝn ⱪilip, ⱨǝtta taxni taxning üstidimu ⱪaldurmaydu; qünki Hudaning seni yoⱪliƣan pǝytini bilip yǝtmiding».
Xunga dǝl bu küni, yǝni Nǝⱨǝmiyaning dua ⱪilixi bilǝn Artaksǝrksis pǝrmanni qüxürgǝn dǝl 173 ming 880 kündin keyinki kündǝ, Əysa Isra’ilƣa ularning wǝ xundaⱪla dunyaning «Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ»i ⱨǝm Isra’ilning padixaⱨi dǝp jakarlandi. Bu bolsa Jǝbra’il Daniyal pǝyƣǝmbǝrgǝ bǝrgǝn bexarǝttiki hǝwǝr idi:
«Xuni bilixing wǝ qüxinixing kerǝkki, Yerusalemni yengibaxtin ǝsligǝ kǝltürüp bina ⱪilix buyruⱪi jakarlanƣandin tartip, Mǝsiⱨ degǝn ǝmir mǝydanƣa qiⱪⱪuqǝ yǝttǝ ⱨǝssǝ «yǝttǝ waⱪit» ⱪoxulƣan atmix ikki ⱨǝssǝ «yǝttǝ waⱪit» ɵtidu».
Xu küni Mǝsiⱨ Əysa «tǝhǝygǝ minip» Yerusalemƣa kirip yǝnǝ bir bexarǝtni, yǝni dǝl Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr bǝrgǝn bexarǝtni ǝmǝlgǝ axurdi. Xunga Mǝsiⱨ Əysaning kim ikǝnliki toƣruluⱪ ⱨeqkimning kallisida guman bolmisa kerǝk. U bolsa Huda bu dunyaƣa ǝwǝtkǝn Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ. Uningsiz gunaⱨlarning ⱨeqⱪandaⱪ kǝqürüm ⱪilinixi yoⱪ. Yǝⱨudiylar xu küni uni toluⱪ ⱪobul ⱪilƣan bolsa, nemidegǝn yahxi bolar idi-ⱨǝ! Lekin ular ⱪobul ⱪilmidi. Mǝsiⱨ Əysaning ularƣa degǝnlirigǝ yǝnǝ diⱪⱪǝt ⱪiling: —«Sǝn bügün xu kününgdǝ, tinq-amanliⱪingni elip kǝlgǝn ixlarni bilsǝng idi! Kaxki, bu ixlar ⱨazir kɵzliringdin yoxurundur!». Ƣayǝt zor bir top adǝmlǝr Uni ⱪarxi alƣini bilǝn, «pǝrisiylǝr» degǝn diniy mǝzⱨǝpdikilǝr ⱨǝm ǝmirlǝr ahirida Uni qǝtkǝ ⱪaⱪti. Kixilǝr bügünmu Uni qǝtkǝ ⱪaⱪmaⱪta — nemidegǝn pajiǝlik, qünki ular Uning ɵzlirigǝ ⱪandaⱪ aman-hatirjǝmlik berǝlǝydiƣanliⱪini zadi bilmǝydu. U Yerusalem üqün yiƣliƣandǝk, bu kixilǝr üqünmu yiƣliƣan bolatti. Ⱪǝdirlik oⱪurmǝn dostum, U siz üqün yiƣlimisun!
Keyin yǝnǝ nemǝ ixlar kelidu? Bexarǝt dawamlixidu: — (26-ayǝt)
«Bu atmix ikki «yǝttǝ waⱪit» mǝzgili ɵtkǝndin keyin Mǝsiⱨ üzüp taxlinidu (ɵltürülidu), Uningda ⱨeqnǝrsǝ ⱪalmaydu».
Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ ɵltürülidu! Bu tolimu pajiǝlik ixtǝk kɵrünmǝmdu?! Huda ⱪutⱪuzux mǝⱪsitidǝ ǝwǝtkǝn kixi ɵltürüldi! Biraⱪ yiƣlima, ⱪǝdirlik kitabhan, bu wǝⱪǝning ɵzi Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Huda tǝripidin pilanlanƣanidi. Mǝsiⱨ Əysaning krestkǝ mihlinixi, tasadipiyliⱪtin ǝmǝs, bǝlki Hudaning uluƣ pilanidindur! Dǝl bu dǝⱨxǝtlik ix arⱪiliⱪ Mǝsiⱨ Əysa pütün insaniyǝtning Ⱪutⱪuzƣuqisi bolup qiⱪti. Qünki U gunaⱨsiz bolup, pütün insaniyǝtning gunaⱨlirini ɵz üstigǝ alƣan. Xundaⱪ ⱪilip U sizgǝ wǝ manga gunaⱨ tüpǝylidin tegixlik bolƣan jazani, ⱨǝrbir etiⱪad ⱪilƣan kixigǝ nijat, mǝnggülük ⱨayat bolsun dǝp, U ɵzi ⱪobul ⱪilƣan. Daniyalƣa berilgǝn bexarǝttǝ deyilgǝndǝk, siz wǝ mǝn üqün «mǝnggülük ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ üstün orunƣa ⱪoyulƣan» bolidu — Mǝsiⱨning ɵlümi barliⱪⱪa kǝltürgǝn «mǝnggülük ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ»ⱪa erixǝlǝymiz. Bu ⱨǝⱪiⱪǝtǝn hux hǝwǝrdur!
Bexarǝtning muxu yeridǝ, «70 ⱨǝssǝ yǝttǝ waⱪit»ning iqidiki «69 (tǝkisttǝ 7+62) ⱨǝssǝ yǝttǝ waⱪit» bilǝn «ahirⱪi yǝttǝ waⱪit»ning ariliⱪidiki bir mǝzgil waⱪit kɵrsitilidu. Mǝsiⱨ Əysa xu «62 «yǝttǝ»»din 5 kün ɵtkǝndin keyin krestkǝ mihlandi (bǝzi alimlar bu mǝzgillǝrning baxlinixini sǝl aldiƣa sürüp ⱨesabliƣini bilǝn, bǝribir «62 «yǝttǝ»din keyin Mǝsiⱨ «üzüp taxlinidu»). Ⱨazir bexarǝttiki yǝnǝ birnǝqqǝ wǝⱪǝning waⱪti Mǝsiⱨning ɵlümigǝ ǝgixidu, ⱨǝm ahirⱪi «yǝttǝ waⱪit» kelidu: —
(yǝnǝ 26-ayǝt) «Kǝlgüsidǝ bolidiƣan ǝmirning hǝlⱪi bu xǝⱨǝr bilǝn muⱪǝddǝs ibadǝthanini gumran ⱪilidu».
Mǝsiⱨ Əysa «Luⱪa» ⱪismida, 19-bab 43-44-ayǝttǝ agaⱨlandurƣandǝk, rimliⱪlar kelip Yerusalem xǝⱨirini muⱨasirǝ ⱪildi. Bu miladiyǝdin keyinki 66-yili idi. Bu muⱨasirǝ üq yerim yil dawamlixip, intayin dǝⱨxǝtlik ⱪirƣinqiliⱪ ⱨǝm wǝyranqiliⱪ bilǝn ayaƣlaxti. Mǝsiⱨ Əysa «Luⱪa» 21-bab, 6-ayǝttǝ degǝndǝk, ibadǝthanida «Xu künlǝr keliduki, ⱨǝtta bir tal taxmu tax üstidǝ ⱪaldurulmay, ⱨǝmmisi gumran ⱪilinidu». Daniyalƣa berilgǝn bexarǝttiki «Əmirning hǝlⱪi bu xǝⱨǝr bilǝn muⱪǝddǝs ibadǝthanini gumran ⱪilidu» degǝn sɵzigǝ yǝnǝ diⱪⱪǝt ⱪiling. Gumran ⱪilidiƣan «kelidiƣan ǝmir» ǝmǝs, bǝlki uning hǝlⱪi. Lekin ular dǝrwǝⱪǝ ohxax millǝttin, yǝni rimliⱪlardindur. Miladiyǝdin keyinki 70-yili, rimliⱪlar Yerusalemƣa besip kirixi bilǝn, sǝrdar Titus muⱪǝddǝs ibadǝthaniƣa (qirayliⱪliⱪi üqün) ⱨǝm baxⱪa bǝzi qirayliⱪ imarǝtlǝrgǝ tǝgmǝnglar degǝn ⱪattiⱪ buyruⱪni ǝskǝrlirigǝ qüxürgǝnidi. Biraⱪ ǝskǝrlǝrning ⱪǝⱨri xunqǝ ⱪaynap kǝtkǝnki, u ularni tizginliyǝlmidi. Ular yalⱪunluⱪ mǝx’ǝllǝrni ibadǝthaniƣa atti, nǝtijidǝ ibadǝthana yǝrgǝ tǝng dǝrijidǝ kɵyüp kǝtti. Tamliriƣa ⱪapliƣan altun erip tamning tax araqliriƣa eⱪip kirip kǝtti. Ot ɵqkǝndin keyin ǝskǝrlǝr harabⱪa kirip altunƣa ⱪol selix üqün ibadǝthanidiki «bir tal taxmu tax üstidǝ ⱪaldurulmay» ⱨǝrbir taxni ɵrüwǝtti. Mǝsiⱨ Əysaning sɵzliri, Jǝbra’ilning Daniyalƣa degǝnlirimu sɵzmusɵz ǝmǝlgǝ axuruldi.
«69 yǝttǝ» waⱪit ⱨǝm ahirⱪi «bir yǝttǝ» waⱪitta eniⱪ bir ariliⱪ bar. Qünki awwal «Yerusalem yengibaxtin ⱪurulidu» andin gumran ⱪilinidu. Andin yǝnǝ bir ⱪetim ⱪurulidu, qünki ahirⱪi «yǝttǝ»dǝ Yerusalem, xundaⱪla ibadǝthana yǝnila mǝwjut bolidu.
«Kǝlgüsidǝ bolidiƣan ǝmir» — Mǝsiⱨ ǝmǝs, bǝlki bir rimliⱪ yaki 2- wǝ 7-babta deyilgǝn «tɵtinqi padixaⱨliⱪ»ⱪa tǝwǝ bolƣan bir kixidur. U bolsa 7-bab 8-, 25-ayǝttǝ deyilgǝn kixi ⱨǝm 8-bab, 23-25-ayǝttiki kixidur.
«Bu aⱪiwǝt kǝlkündǝk besip kelidu».
Muⱪǝddǝs Kitabta, «kǝlkün» izqil ⱨalda ⱪoxunlarning besip kirixigǝ simwol ⱪilip ixlitilidu. Yerusalemning miladiyǝdin keyinki 70-yildiki gumran ⱪilinixidin keyin yǝnǝ bir gumran ⱪilinixi bolidu. Yerusalem ⱪaytidin ⱪurulup, bügüngǝ ⱪǝdǝr bu aⱪiwǝtkǝ tǝyyar turidu.
«Ahiriƣiqǝ jǝnglǝr dawamlixidu»
Hudaning bu dunyaƣa jazalarni tɵküx künigiqǝ Pǝlǝstindǝ urux-jǝnglǝr dawamlixip kelidu. Yerusalem dunyadiki barliⱪ xǝⱨǝr arisida «ǝng kɵp ⱪetim muⱨasirǝ ⱪilinƣan» xǝⱨǝrdur. Miladiyǝdin keyinki 70-yildin baxlap ⱨazirƣiqǝ 30 ⱪetimdin kɵprǝk muⱨasirigǝ elinƣan!
«U yǝrdǝ bolidiƣan wǝyranqiliⱪlar bekitilgǝndur» — bu jǝnglǝr tüpǝylidin Pǝlǝstin uzun waⱪitlar iqidǝ «wǝyranqiliⱪ»ta, yǝni harabliⱪta, mewisiz ⱨalǝttǝ turup kǝlgǝn. Yǝⱨudiylar Isra’ilƣa 1948-yili ⱪaytip kǝlgǝndin keyin ǝⱨwali burunⱪidin yahxiraⱪ boldi. Biraⱪ az degǝndimu uningƣa yǝnǝ bir ǝng ahirⱪi «wǝyranqiliⱪ» ⱪalidu.
Əng ahirⱪi «bir yǝttǝ» (27-ayǝt)
«U ǝmir Hudaning hǝlⱪining kɵp ⱪismi bilǝn ahirⱪi bir «yǝttǝ waⱪit»ta bir dostluⱪ ǝⱨdinamini tǝstiⱪlaydu»
«Kǝlgüsidǝ kelidiƣan ǝmir», yǝni dǝjjal Yǝⱨudiy hǝlⱪi bilǝn bir ǝⱨdinamǝ tüzidu yaki alliⱪaqan tüzülgǝn tǝstiⱪlaydu. Xübⱨisizki, u Yǝⱨudiylarƣa ɵzigǝ boysunux xǝrti bilǝn tinq-amanliⱪni wǝdǝ ⱪilidu. Hǝlⱪning «kɵp ⱪismi» uning bilǝn ǝⱨdinamǝ tüzidu. Demǝk, «az bir ⱪismi» uning ⱨiylǝ-mikirlirini kɵrüp qiⱪip, rǝt ⱪilidu. Bu ǝⱨdinamining mɵⱨliti «yǝttǝ waⱪit», yǝni yǝttǝ yil (2520 kün) bolidu. Bǝlkim dǝjjal Yǝⱨudiylarƣa yengi ibadǝthana bina ⱪilixⱪa ruhsǝt ⱪilidu. Miladiyǝdin keyinki 70-yildin beri, Yǝⱨudiylarning ⱨeqⱪandaⱪ ibadǝthanisi yoⱪ idi. Bu 27-ayǝtning keyinki ⱪismini ǝmǝlgǝ axurux üqün bir ibadǝthana boluxi kerǝk.
«Lekin bu «yǝttǝ waⱪit»ning yerimiƣa kǝlgǝndǝ, u ibadǝthanidiki ⱪurbanliⱪ wǝ axliⱪ ⱨǝdiyǝlǝrni sunuxni ǝmǝldin ⱪalduridu».
Üq yerim yildin keyin, dǝjjalning ǝptibǝxirisi axkarlinidu. U ɵzini Hudaning orniƣa ⱪoyuxni kɵzlǝydu. Yǝⱨudiylar tɵtinqi ⱪetim ularning «ⱪurbanliⱪ tüzümi»din mǝⱨrum ⱪilinidu. Bu «Antioⱪus Epifanis» miladiyǝdin ilgiri 168-yili ⱪilƣandǝk bolidu. Bu pakit bizgǝ uⱪturiduki, Yǝⱨudiylarning ⱪurbanliⱪ tüzümi wǝ bir ibadǝthanisi boluxi kerǝk (Injil «Wǝⱨ.» 11:2ni kɵrüng).
«U qaƣda wǝyran ⱪilƣuqi «yirginqlik nomussizliⱪ» muⱪǝddǝs ibadǝthanining ǝng egiz jayiƣa ⱪoyulidu».
Dǝjjal bir nǝrsini (u nǝrsining dǝl nemǝ ikǝnliki bizgǝ uⱪturulmiƣan) ibadǝthanining üstigǝ ⱪoyidu. Mǝyli ⱪandaⱪ nǝrsǝ bolsun, Hudaning ⱨǝm Hudaning Ɵz bǝndilirining nǝziridǝ u «yirginqlik nomussizliⱪ» bolidu. Dǝjjalning mǝⱪsiti xübⱨisizki, pütün dunyani bu muⱪǝddǝs jayƣa ⱪoyƣan «yirginqlik nomussizliⱪ»ⱪa qoⱪunduruxtin ibarǝt. Ibraniy tilida «ǝng egiz jay» degǝn ikki bisliⱪ sɵz bolup, yǝnǝ «tǝsir tarⱪatⱪuqi» degǝn mǝninimu bildüridu, bǝlkim bu yǝrdin «yirginqlik nomussizliⱪ»ning tǝsiri pütün jaⱨanƣa tarⱪilixi mumkin. Bu «yirginqlik nomussizliⱪ» «wǝyran ⱪilƣuqi» dǝp süpǝtlinidu. 8-bab 25-ayǝttǝ ayan ⱪilinƣandǝk, dǝjjal zor aldamqiliⱪlar bilǝn nurƣun kixini wǝyran ⱪilidu. Əng yaman wǝyranqiliⱪ bolsa Hudadin ayrilix wǝ etiⱪadni yoⱪitix bolidu. Dǝjjal Xǝytanning süritidǝ bolup uning wǝkili süpitidǝ kixilǝrni aldap ɵzigǝ qoⱪundurux yoli bilǝn ularni Hudadin ayriwetip, bu ǝng dǝⱨxǝtlik wǝyranqiliⱪni elip baridu.
Bǝlkim muxu yǝrdǝ deyiximizgǝ toƣra keliduki, pǝyƣǝmbǝrlǝr kǝlgüsidǝ yengi bir ibadǝthana ⱪurulup, ⱪurbanliⱪlar tüzümi ⱪaytidin ornitilidu, dǝp aldin eytⱪan bolsimu, bu ibadǝthanini Yǝⱨudiylar Mǝsiⱨ Əysaƣa ixǝnmǝy, uning pütün insanning gunaⱨliri üqün ⱪilƣan uluƣ ⱪurbanliⱪidin hǝwǝrsiz ⱨalǝttǝ ⱪuridu. Injilda ayan ⱪiliniduki, Mǝsiⱨ Əysa gunaⱨlar üqün qong ⱪurbanliⱪ bolƣandin keyin, ⱨǝrⱪandaⱪ ⱨaywan ⱪurbanliⱪi ⱨazir pütünlǝy ⱨajǝtsiz. Ibadǝthanining ɵzimu ⱨajǝtsiz, qünki Injilƣa asasǝn, Hudaning Mǝsiⱨini ⱪobul ⱪilƣan Ɵz bǝndiliri Uning uluƣ muⱪǝddǝs ibadǝthanisi boldi. Xundaⱪ bolƣini bilǝn, kǝlgüsidǝ Yǝⱨudiylar ⱪurƣan axu ibadǝthana nurƣun (toluⱪ qüxǝnmigǝn) kixilǝrning nǝziridǝ «muⱪǝddǝs bir jay» dǝp ⱪarilixi mumkin. Xunga dǝjjalning uni bulƣixi, baxⱪiqǝ ixlitixi Hudaning nǝziridǝ naⱨayiti eƣir bir gunaⱨ ⱨesablinidu. Biraⱪ bu «yirginqlik nomussizliⱪ» pǝⱪǝt Huda alliburun bekitkǝn waⱪitⱪiqila dawamlixalaydu: —
«Taki balayi’apǝt, yǝni Huda bekitkǝn külpǝt wǝyran ⱪilƣuqining bexiƣa yaƣdurulƣuqǝ («yirginqlik nomussizliⱪ») xu yǝrdǝ turidu».
Bu ixlarni Huda alliburun bekitkǝn. Huda ularƣa yol ⱪoyƣan ahirⱪi «yǝttǝ waⱪit»ning ikkinqi yerimi (1260 kün)diki azabliⱪ mǝzgildin ⱨalⱪip kǝtmǝydu. Dǝjjal aƣdurulup gumran ⱪilinidu.
24-ayǝttǝ deyilginidǝk, «yǝttǝ waⱪit»ning ayaƣlixixi bilǝn, pǝyƣǝmbǝrlǝrning ⱨǝmmǝ bexarǝtliri ǝmǝlgǝ axurulidu. Əysa Mǝsiⱨ alǝmning tǝhtigǝ olturidu, uningƣa ⱨǝrbir mǝhluⱪ tiz püküp Uni Rǝb dǝp etirap ⱪilidu. Gunaⱨlirining kǝqürüm ⱪilinixi pǝⱪǝt Uningdin tepilidu. Ⱪǝdirlik kitabhanim, siz Uni ɵzingizning Ⱪutⱪuzƣuqingiz dǝp tonamsiz? Hudaƣa beⱪinip towa ⱪilip Uning Əysa Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ bolƣan kǝqürümni ⱪobul ⱪiling. Muⱪǝddǝs Roⱨning ⱪǝlbingizdǝ turuxi bilǝnla bolalaydiƣan «mǝnggülük ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ» bolƣan sowƣatni Uningdin dua ⱪilip sorang.
(8) 11-12-bab
Ahirⱪi ƣayibanǝ kɵrünüx wǝ bexarǝtlǝr
Jǝbra’il Daniyalƣa yǝtküzgǝn bexarǝtning uningƣa bolƣan tǝsiri ⱪanqǝ qongⱪur ikǝnlikini bizning tǝsǝwwur ⱪilaliximiz tǝs. Daniyal tǝxna bolƣan Hudaning padixaⱨliⱪini dǝrⱨal kelidu deyixning ornida, Jǝbra’il uningƣa padixaⱨliⱪning kelixi naⱨayiti yiraⱪ dǝp uⱪturdi. Uning kelixi az degǝndǝ 490 yil, bǝlkim uningdinmu uzundur. Uning: «Nemixⱪa waⱪit xunqǝ uzun?» degǝn jiddiy soali bar bolux mumkin idi. U yǝnila dua ⱪilip Hudani izdinixkǝ baxlidi. Pars padixaⱨi Ⱪorǝxning birinqi yilida, Ⱪorǝx Yǝⱨudiylarni halisa ɵz yurtiƣa ⱪaytip, ibadǝthanisini yengibaxtin ⱪuruxiƣa alliⱪaqan ruhsǝt beridiƣan pǝrman qüxürgǝnidi.
Ɵz ⱪerindaxlirining bu ruhsǝtnamigǝ bolƣan inkasi qoⱪum Daniyalni ümidsizlǝndürdi. Qünki pǝⱪǝt az bir ⱪisim ⱪerindaxliri Pǝlǝstingǝ ⱪaytti. Kɵp sandikiliri Babildiki turmuxini nisbǝtǝn raⱨǝtlik dǝp ⱨesablidi. Ular soda ⱪilixⱪa kirixti. Ular ⱨǝzriti Ibraⱨimƣa Huda wǝdǝ ⱪilƣan ɵz yurtiƣa ⱪaytip deⱨⱪanqiliⱪ ⱪilixni halimidi. Buningdin Daniyal ümidsizlǝnmǝy ⱪalmaydu. Uning yexi 90din artuⱪ bolƣaqⱪa, u ⱪaytalmaytti. U ⱪaytⱪan ⱪerindaxliri ⱨǝm kɵprǝk kixilǝrning ularƣa ⱪoxuluxi üqün dua ⱪiliwatⱪan bolsa kerǝk. Ularning kǝlgüsi ⱪandaⱪ bolar? Ularning kǝlgüsining Jǝbra’il uningƣa bǝrgǝn ƣayibanǝ alamǝt bilǝn ⱪandaⱪ munasiwiti bar? Ularning ibadǝthanini ⱨǝm Yerusalem xǝⱨirini yengibaxtin ⱪurux mǝⱪsitini u bilǝtti, lekin bu wǝzipǝ bǝk eƣir bolatti. Yǝⱨudiylarni yaman kɵridiƣanlar yaki ularƣa ala kɵngüllük ⱪilidiƣanlar (bügünki kündimu ohxax) az ǝmǝs idi. Ətraptiki millǝtlǝrdin bu ixⱪa ⱪarxi qiⱪidiƣanlar qoⱪum kɵp bolidu.
Daniyalƣa wǝⱨiy ⱪilinƣan ǝng ahirⱪi ƣayibanǝ alamǝt, xübⱨisizki, uning bu oyliri wǝ dualiriƣa jawab süpitidǝ boldi. Bu alamǝt yǝnǝ bir ⱪetim uning pütün wujudini zilziligǝ kǝltürdi. U alamǝttǝ keyinki nǝqqǝ yüz yillarning azab-oⱪubǝtlirini, andin bu ixlardin keyin Jǝbra’il alliⱪaqan uningƣa kɵrsǝtkǝn ǝng ahirⱪi, xundaⱪla bǝk wǝⱨimilik «yǝttǝ yil»diki rǝⱨimsiz ziyankǝxliklǝr ⱨǝm yirginqlik kupurluⱪlarni eniⱪraⱪ, tǝpsiliyraⱪ ⱨalda kɵrǝlǝydiƣan boldi.
Biz ⱨazir bu bexarǝtlǝrni tǝpsiliy ⱨalda kɵrimiz wǝ ularning ǝmǝlgǝ axuruluxliri toƣruluⱪ sɵz ⱪilmaⱪqimiz. Xübⱨisizki, bu bexarǝtlǝrning mǝnisi asta-asta axkarilinip, tǝpsiliy ⱨalda ǝmǝlgǝ axuruluxi axu qaƣdiki ɵz ⱪerindaxliriƣa qongⱪur riƣbǝtlǝndürüx bolƣan bolsa kerǝk. Ular baxⱪilar tǝripidin ⱪattiⱪ ezilgǝn wǝ harlanƣan bolsimu, ular bu bexarǝtlǝrgǝ ⱪarap ɵzlirining Hudaning pütün dunyaƣa ⱪaratⱪan xu uluƣ pilanining bir ⱪismi ikǝnlikini bilgǝn bolsa kerǝk. Jǝm’iy bolup bu yǝrdǝ 135 bexarǝt bar. Ularning kɵpinqisi Daniyal wǝ Mǝsiⱨ dunyaƣa kelixning ariliⱪidiki nǝqqǝ yüz yilliⱪ mǝzgildǝ ǝmǝlgǝ axⱪan.
Biz 11-bab, 2-ayǝt bilǝn baxlaymiz.
Pǝrixtǝ (muxu ayǝttǝ pǝrixtǝ Jǝbra’il ǝmǝs) uningƣa uⱪturdiki: — «Parsⱪa yǝnǝ üq padixaⱨ ⱨɵkümranliⱪⱪa qiⱪidu».
Bu üq padixaⱨ: —
1. «Büyük Ⱪorǝx» (miladiyǝdin ilgiriki 539-530 yillarda tǝhtkǝ olturƣan)
2. Kambisis — Ⱪorǝxning oƣli (miladiyǝdin ilgiriki 530-522). (Kambisistin keyin bir mǝzgil tǝhtni tallixix kɵrixi boldi) («Əzra» 4:6)
3. Darius Histaspis (I) (miladiyǝdin ilgiriki 522-486)(«Əzra» 4:24)
4. «Keyin tɵtinqi padixaⱨ qiⱪip, baxⱪa padixaⱨlardinmu kɵptin kɵp mal-dunyani toplaydu; u mal-dunyaliridin ⱪudrǝt tepip, ⱨǝmmǝ yurtlarni Gretsiyǝgǝ jǝng ⱪilixⱪa ⱪozƣaydu»
Bu padixaⱨ bolsa Kserksis (bǝzidǝ «Ahasu’erus» dǝpmu atilidu — miladiyǝdin ilgiriki 486-464/465). U eƣir baj tüzümi arⱪiliⱪ ƣayǝt zor bayliⱪlarni toplidi. Əstǝrni ɵz ǝmrigǝ alƣan padixah bǝlkim muxu padixaⱨ idi.
Keyin u tɵt yil iqidǝ naⱨayiti qong, yǝni ikki yerim milyon kixilik bir ⱪoxunni toplap mǝxⱪ ⱪildurdi. Miladiyǝdin ilgiri 480-yili u «Termopilay» degǝn yǝrdǝ Gretsiyǝgǝ ⱪattiⱪ zǝrbǝ bǝrdi. Lekin uning ⱨujumi mǝƣlubiyǝt bilǝn ayaƣlaxti. Andin u ɵz ⱪol astidikilǝr tǝripiridin ɵltürüldi.
Xu qaƣdin baxlap Pars imperiyǝsi zawalliⱪⱪa yüzlǝndi. Muxuning bilǝn pǝrixtǝ Daniyalƣa kɵrsǝtkǝn Pars padixaⱨliri tügǝydu.
(3-ayǝt) «Uningdin keyin yǝnǝ bir küqlük padixaⱨ mǝydanƣa qiⱪidu. U zor padixaⱨliⱪni idarǝ ⱪilip, nemini halisa xuni ⱪilidu».
Bu Gretsiyǝ imperiyǝsining birinqi padixaⱨi «Büyük Iskǝndǝr» (yǝnǝ Aleksander dǝpmu atilidu) (miladiyǝdin ilgiriki 331-323-yili).
«U mǝydanƣa qiⱪidu» — demǝk, ⱨoⱪuⱪ ⱨǝm ⱨǝrbiy küqi bilǝn üstünlükkǝ qiⱪidu. «U zor padixaⱨliⱪni idarǝ ⱪilip, nemini halisa xuni ⱪilidu» — Iskǝndǝr ƣǝrbtǝ Misirƣiqǝ, xǝrⱪtǝ Ⱨindistanƣiqǝ yürüx ⱪilidu, ⱨeqnemǝ uni tosiyalmaydu, biraⱪ: —
(4-ayǝt) «Lekin u ⱨoⱪuⱪ yürgüzüwatⱪinida, padixaⱨliⱪi parqilinip asmanning tɵt xamal tǝripigǝ bɵlünüp ketidu. Uning tǝhtigǝ ǝwladliri warisliⱪ ⱪilalmaydu, keyinki padixaⱨliⱪ u ⱨɵküm sürgǝn waⱪtidikidǝk küqlük bolmaydu; qünki uning padixaⱨliⱪi aƣdurulup, baxⱪilarƣa bɵlünidu».
Miladiyǝdin ilgiriki 323-yili Iskǝndǝr ⱪattiⱪ mǝst bolup ɵldi. Uning padixaⱨliⱪi ikki oƣliƣa ⱪaldurulmay, tɵt sǝrdari arisida bɵlündi. Uning ikki oƣli ⱨǝm ɵgǝy inisi ɵltürüldi. Əmma uning tɵt sǝrdarining ⱨeqbirining alƣan yǝr-zemini uning alƣiniƣa yǝtmidi. Tɵt sǝrdari Trasiyǝ, Makedoniyǝ-Gretsiyǝ, Misir wǝ Suriyǝdin ibarǝt tɵt rayonni baxⱪurdi. Daniyalƣa berilgǝn bexarǝtlǝr pǝⱪǝt Misir ⱨǝm Suriyǝ ikki rayonning padixaⱨliⱪi toƣruluⱪtur. Sǝwǝbi bu ikki padixaⱨliⱪ baxⱪa ikkisidin qong bolupla ⱪalmastin, bǝlki bu ikki padixaⱨliⱪning ariliⱪida bolƣan «muⱪǝddǝs zemin», yǝni Hudaning Ɵz bǝndiliri turƣan yurt Pǝlǝstin ularning keyinki 150 yilliⱪ ɵz’ara jǝngliridin ⱪattiⱪ azab qǝkkǝn ⱨǝm nurƣun tǝsirlǝrni ⱪobul ⱪilƣan.
(5-ayǝt) «Uningdiki sǝrdarlarning iqidin biri «jǝnubiy padixaⱨ» bolup küqiyidu».
Tɵwǝndǝ, bexarǝtlǝrdiki «jǝnubiy padixaⱨ» bolsa, Iskǝndǝr imperiyǝsining tɵt bɵlikining «jǝnubiy ⱪismi»ning padixaⱨi, yǝni Misirning padixaⱨini kɵrsitidu. «Ximaliy padixaⱨ» bolsa tɵt bɵlikining ximaliy ⱪismining, yǝni Suriyǝ-Türkiyǝ ⱪismining padixaⱨini kɵrsitidu. Pǝlǝstindin ⱪariƣandimu bu ikki bɵlǝkni «jǝnubiy» ⱨǝm «ximaliy» degili bolidu.
Tunji «jǝnubiy padixaⱨ» «Pitolimi soter» boldi, u Iskǝndǝrning sǝrdaridin Lagus isimlik birining oƣli idi. Lagus andin uning oƣli Pitolimi miladiyǝdin ilgiriki 323-285-yillarda Misirƣa ⱨɵküm sürgǝn.
«Lekin yǝnǝ bir sǝrdar uningdinmu küqlük bolidu wǝ ɵzining tehimu qong padixaⱨliⱪini soraydu».
Bu kixi «Selyuⱪus I» (Selyuⱪus Nikanor) idi. U ǝslidǝ Pitolimining sǝrdari idi, Pitolimi Selyuⱪus bilǝn birliktǝ Suriyǝgǝ (miladiyǝdin ilgiriki 312-yili) jǝng ⱪildi. Ular ƣǝlibǝ ⱪildi. Miladiyǝdin ilgiriki 306-yili Silyuⱪus ɵzini «Suriyǝning padixaⱨi» dǝp jakarlap, Pitolimigǝ ⱪarxi qiⱪti. U miladiyǝdin ilgiriki 312-280-yillarda ⱨɵküm sürdi. Keyinki yillarda u Pitolimidin küqlük boldi. Uning padixaⱨliⱪi Türkiyǝdin Ⱨindistanƣiqǝ sozuldi.
(6-ayǝt) «Birnǝqqǝ yil ɵtkǝndin keyin, jǝnubiy padixaⱨ ximaliy padixaⱨ bilǝn ittipaⱪ tüzidu».
5-ayǝt wǝ 6-ayǝt ariliⱪida 50-60 yil bar. Bu mǝzgildǝ ximal wǝ jǝnub arisida intayin ⱪattiⱪ jǝng boldi. Bu bexarǝttǝ kɵrsitilgǝn ittipaⱪ miladiyǝdin ilgiriki 252-yili tüzülgǝn. Jǝnubiy padixaⱨ bolsa «Pitolimi II» (Pitolimi Filadǝlfus), ximaliy padixaⱨ «Antioⱪus II» (Antioⱪus Teos) idi.
«Jǝnubiy padixaⱨning ⱪizi xu ittipaⱪni mustǝⱨkǝmlǝx üqün ximaliy padixaⱨning yeniƣa baridu».
Pitolomining ⱪizi Bǝrǝnisning Antioⱪusⱪa yatliⱪ boluxi ittipaⱪning asasi idi. Pitolimi Antioⱪusni ǝslidiki ayali Laodistin ajrixixⱪa mǝjbur ⱪilip Bǝrǝnisni uningƣa yatliⱪ ⱪildi. Uning mǝⱪsiti, Bǝrǝnis arⱪiliⱪ (bolupmu oƣulluⱪ bolsa) ximaliy padixaⱨliⱪni idarǝ ⱪilmaⱪqi idi, ǝlwǝttǝ; u: «Nǝwrǝ oƣlum ximaliy tǝhtkǝ oltursa manga bǝk paydiliⱪ» dǝp oylatti.
Əslidǝ Laodis Antioⱪusⱪa ikki oƣul tuƣup bǝrgǝnidi. Pitolimi Antioⱪusⱪa bu ikki oƣlini warisliⱪtin ⱪaldurƣuzup, Bǝrǝnis oƣul tuƣsa uni tǝhtkǝ olturƣuzux kerǝk degǝn xǝrt astida uning bilǝn ǝⱨdǝ tüzgǝn. Xundaⱪ ⱪilip Pitolimi: «Mǝn «jǝnub-ximal» otturisidiki ɵq-adaǝwǝtni tügǝttim» dǝp oyliƣan boluxi mumkin. Biraⱪ: —
«Lekin keyin bu ⱪiz erixkǝn ⱨoⱪuⱪidin mǝⱨrum bolidu». Toydin 4 yil keyin Pitolimi ɵldi, Antioⱪus Bǝrǝnisni talaⱪ ⱪildi.
«Ximaliy padixaⱨ ɵzimu ⱨoⱪuⱪini ⱪolida tutalmay, mǝzmut turalmaydu» — Antioⱪus ⱪaytidin Laodis bilǝn toy ⱪildi. Biraⱪ Laodis uningdin gumanlinidu ⱨǝm nǝprǝtlinidu. Ɵzining ikki oƣli ⱪaytidin «xaⱨzadǝ» dǝp jakarlanƣandin keyin u Antioⱪusni zǝⱨǝrlǝp ɵltürdi. U ɵz oƣli «Silyuⱪus Kalliniⱪus» (Silyuⱪus II)ni padixaⱨ dǝp elan ⱪildi.
«Bu ⱪiz wǝ uni elip kǝlgǝnlǝr, uning balisi ⱨǝm xu waⱪitlarda uni ⱪolliƣuqilarning ⱨǝmmisigǝ satⱪunluⱪ ⱪilinidu» — Bǝrǝnisning ǝⱨwali naⱨayiti eqinixlik boldi. Laodis uni wǝ uning yengidin tuƣulƣan oƣlini ⱨǝm uningƣa ⱨǝmraⱨ bolux üqün Suriyǝgǝ kǝlgǝn Misir ordisidiki hizmǝtkarlirining ⱨǝmmisini ɵltürgüziwǝtti. «Ɵz atisi» Pitolimi bolsa, baldur ɵlüp kǝtkǝn. Xundaⱪ ⱪilip tüzgǝn ittipaⱪ tezla yoⱪⱪa qiⱪti
(7-ayǝt) «Ⱨalbuki, uning ata jǝmǝt tuƣⱪinidin biri ⱪoxunning ⱨoⱪuⱪini ⱪoliƣa elip padixaⱨ bolup, ximaliy padixaⱨning ⱪorƣaniƣa besip kirip, ularƣa ⱪarxi ⱨujum ⱪilip qong ƣǝlibǝ ⱪilidu».
Bu «ata jǝmǝt tuƣⱪinidin biri» Bǝrǝnisning inisi «Pitolimi III» (Pitolimi iyugirtis) idi. U Misirning ⱪoxunini ɵzigǝ ⱪayil ⱪilƣandin keyin Misirning padixaⱨi boldi. U aqisi Bǝrǝnisni ⱪutⱪuzux üqün Suriyǝgǝ besip kirdi. Əmma keqikkǝnidi. Uning aqisi alliburun ɵltürülgǝn. U Suriyǝdiki Tijlǝ dǝryasiƣiqǝ bolƣan nurƣun ⱪorƣanlarƣa besip kirip wǝyranqiliⱪ ⱪilip Laodisnimu ǝsirgǝ elip ɵltürdi.
(8-ayǝt) «U ularning ilaⱨ-butliri, ⱪuyma mǝbudliri wǝ buthaniliridiki altun-kümüxtin yasalƣan jam-ⱪaqilarni Misirƣa elip ketidu. U birnǝqqǝ yil ximaliy padixaⱨdin ɵzini neri ⱪilidu» — u naⱨayiti kɵp oljini, jümlidin Suriyǝning butlirini ⱪolƣa qüxürüp Misirƣa elip kǝtti. U alƣan olja xunqǝ kɵp idiki, Misirliⱪlar uni «Iyugirtis» (tɵⱨpikar) dǝp atidi. U Suriyǝgǝ ⱪayta ⱨujum ⱪilmidi. Biraⱪ: —
(9-ayǝt) «Ximaliy padixaⱨ jǝnubiy padixaⱨning zeminiƣa besip kiridu, lekin ahiri ɵz yurtiƣa qekinidu» — Silyuⱪus II ⱪisas elip oljini ⱪayturuwalmaⱪqi bolup Misirƣa besip kirdi. Lekin u mǝƣlup bolup ⱪaytti.
(10-ayǝt) «Ximaliy padixaⱨning xaⱨzadiliri ⱪozƣilip, zor ⱪoxun tǝxkillǝydu. Xaⱨzadilǝrdin biri kǝlkündǝk kelip jǝnubⱪa besip kiridu. Keyin u yǝnǝ jǝng ⱪilip, düxmǝn ⱪorƣaniƣiqimu besip kiridu» — uning ikki oƣli zor ⱪoxunni toplidi. Birinqi oƣli Silyuⱪus III (Silyuⱪus Kiryunus) baldurla «kiqik Asiya» (ⱨazirⱪi Türkiyǝ)da jǝngdǝ ɵldi. Ikkinqi oƣli «Büyük Antioⱪus» (18 yaxta) bir zor ⱪoxunni elip Misirƣa birnǝqqǝ ⱪetim ⱨujum ⱪildi. Xundaⱪ ⱪilip u Suriyǝning zeminini Gaza xǝⱨirigiqǝ kengǝytti. Yǝnǝ ikki ⱪetimliⱪ nǝtijisiz jǝngdin keyin, miladiyǝdin ilgiriki 217-yili yǝnǝ ⱨujum ⱪilip, Misirning Rafiya xǝⱨiridiki ǝng qong ⱪorƣanni ixƣal ⱪildi. Xuning bilǝn u Pǝlǝstinni asasǝn idarǝ ⱪilƣan boldi.
(11-ayǝt) «Jǝnubiy padixaⱨ ⱪattiⱪ ƣǝzǝptǝ ⱪoxun tartip jǝnggǝ atlinip, ximaliy padixaⱨⱪa ⱨujum ⱪilidu. Ximaliy padixaⱨ zor bir ⱪoxunni jǝnggǝ salidu, lekin uning xu zor ⱪoxuni mǝƣlup bolup ǝsirgǝ elinidu» — xu qaƣdiki «jǝnubiy padixaⱨ» «Pitolimi IV» (Pitolimi Filopater) idi. U ǝslidǝ kǝyp-sapaƣa berilip kǝtkǝnidi, lekin Antioⱪusning ⱨujumliriƣa ƣǝzǝplinip, u ⱪayturma ⱨujum ⱪildi. Antioⱪusning armiyisi ⱪudrǝtlik idi (62000 piyadǝ ǝskǝr, 6000 atliⱪ ǝskǝr, 100 pili bar idi). Lekin ular mǝƣlup bolup kɵpinqisi ǝsirgǝ elindi.
(12-ayǝt) «Xu zor ⱪoxunning ǝsirgǝ elinixi bilǝn jǝnubiy padixaⱨ intayin mǝƣrurlinidu. U tümǝnligǝn adǝmlǝrni yoⱪitidu, biraⱪ uning ƣǝlibisi uzun dawamlaxmaydu» — bu qong ƣalibiyǝt tüpǝylidin «Filopater» bǝk tǝkǝbburlixip kǝtti. U bir tümǝndin kɵp ǝskǝrni ɵltürdi, tɵt tümǝn ǝskǝrni ǝsirgǝ aldi. Biraⱪ u ⱪalƣan ximaliy ⱪoxunni ⱪoƣlaxⱪa erinip, ⱪaytip kǝldi. U ayali bilǝn sirliⱪ ⱨalda ɵldi, bǝlkim zǝⱨǝrlǝngǝn boluxi mumkin.
(13-ayǝt) «Qünki ximaliy padixaⱨ yurtiƣa ⱪaytip, burunⱪidinmu kɵp wǝ küqlük ⱪoxun tǝxkillǝydu. Bekitilgǝn yillar toxⱪandin keyin u zor ⱪudrǝtlik ⱪoxunni kɵp tǝminatlar bilǝn ⱪoxup baxlap kelidu» — «Büyük Antioⱪus» (Antioⱪus III) baxⱪidin ⱪoxunni toplidi. Miladiyǝdin ilgiriki 212- wǝ 204-yili mǝzgilidǝ u jǝngni Ⱨindistanƣiqǝ ⱨǝm Kaspiy dengizƣiqǝ kengǝytip zor küqkǝ igǝ boldi. 201-yili u Misirƣa ikkinqi ⱪetim ⱨujum ⱪilixⱪa baxlidi. 14 yildin keyinki üqinqi ⱨujumida ǝslidiki armiyisidin zor bolƣan, yahxi ⱪorallanƣan, mol tǝjribilik armiyisi bilǝn Misirƣa besip kirdi.
(14-ayǝt) «U qaƣda nurƣun kixilǝr jǝnubiy padixaⱨⱪa ⱪarxi turup uningƣa ⱪarxi ⱪozƣilang kɵtüridu. I Daniyal —- sening hǝlⱪing iqidiki zorawanlar muxu ƣayibanǝ alamǝttiki bexarǝtni ǝmǝlgǝ axurmaⱪqi bolup, yoƣanqiliⱪ ⱪilidu, lekin ular mǝƣlup bolidu» — bexarǝttǝ deyilginidǝk, Misir padixaⱨi (ⱨazir «Pitolimi V» (Pitolimi Epifanis»)ni ⱪǝstlǝydiƣanlar kɵp idi. U tǝhtkǝ qiⱪⱪanda naⱨayiti bir tɵt yaxliⱪ bala idi. Makedon padixaⱨi bilǝn Antioⱪus yoxurun pilan tüzüp Pitolimiƣa ⱨujum ⱪildi. Pǝlǝstindiki Yǝⱨudiylarmu «Mustǝⱪil bolux pursitimiz kǝldi, Hudaning padixaⱨliⱪini biz ⱨazir ɵzimiz ⱪurimiz» dǝp, Tobias isimlik bir kixining baxqiliⱪida Antioⱪus bilǝn yoxurun pilan tüzüp Misirƣa isyan kɵtürdi. Ular Yerusalemda turuxluⱪ Misirdiki ⱪoxunlarƣa ⱨujum ⱪilip ƣǝlibǝ ⱪildi. Lekin ular «mustǝⱪil Pǝlǝstin» muddiasiƣa yetǝlmǝy, pǝⱪǝtla Antioⱪusning ⱨɵkümdarliⱪiƣa ɵtti, halas. Miladiyǝdin ilgiriki 199-yili Pǝlǝstin pütünlǝy Antioⱪusning asariti astida boldi.
(15-ayǝt) «Ximaliy padixaⱨ potǝy selip mustǝⱨkǝm xǝⱨǝrni muⱨasirǝ ⱨujumi ⱪilip besiwalidu. Jǝnubdiki küqlǝr, ⱨǝtta ǝng hil ⱪoxunlarmu bǝrdaxliⱪ berǝlmǝydu, ularning ⱪarxiliⱪ ⱪilƣudǝk küqi ⱪalmaydu» — 198-yili Antioⱪusning ⱪoxunliri Misirning «Skopus» isimlik bir sǝrdari tǝripidin qekindürüldi (Pitolimi (V) ⱪoxuniƣa baxqiliⱪ ⱪilixⱪa tehi bǝk kiqiklik ⱪilatti). Skopus Suriyǝgǝ ⱨujum ⱪildi, lekin mǝƣlup bolup «Zidon» degǝn intayin mustǝⱨkǝm bir xǝⱨǝrgǝ baxpanaⱨ izdǝp kǝldi. Antioⱪus Zidonni muⱨasirǝ ⱪildi, Skopus tǝn bǝrdi, Zidon ixƣal ⱪilindi. Misir Skopusⱪa yardǝm berix üqün hil ⱪoxunlirini ǝwǝtti, lekin ularning ⱨǝmmisi mǝƣlup boldi. Misir ⱨalsizlinip, pütünlǝy yengildi.
(16-ayǝt) «Ximaldiki tajawuzqi bolsa ɵzi haliƣanqǝ ix ⱪilidu, uningƣa ⱨeqkim ⱪarxiliⱪ ⱪilalmaydu. U «güzǝl zemin»ni ixƣal ⱪilidu; uning ⱪolida uni wǝyran ⱪilƣuqi küq bolidu» — Antioⱪus Misirda haliƣanqǝ ix ⱪildi, Misirni pütünlǝy boysundurdi. Xu qaƣdin baxlap Rim imperiyǝsi tiklǝngiqǝ, Pǝlǝstin «ximaliy padixaⱨliⱪ»ning ayaƣ astida ⱪaldi. Antioⱪusⱪa yardǝm ⱪilƣan Yǝⱨudiylar ⱪattiⱪ puxayman-ⱨǝsrǝttǝ ⱪaldi. Antioⱪus Isra’ilni idarǝ ⱪilip, üq yildin keyin ulardin baj elixⱪa baxlidi.
(17-ayǝt) «Ximaliy padixaⱨ bǝl baƣlap padixaⱨliⱪidiki barliⱪ küqlǝrni sǝpǝrwǝr ⱪilip Misirƣa yol alidu; u Misir bilǝn ǝⱨdǝ tüzidu, ɵzi ǝⱨdidǝ turƣandǝk ⱪilidu. Biraⱪ Misirning ⱨakimiyitini aƣdrurux üqün ayallirining bir ⱪizini Misir padixaⱨiƣa beridu. Lekin ⱪizi atisi tǝrǝptǝ turmaydu, uni ⱪollimaydu» — Antioⱪus barƣanqǝ küqiyiwatⱪan Rim imperiyǝsining tǝⱨditini sezip, «Misir bilǝn ittipaⱪ tüzsǝm mustǝⱨkǝmrǝk bolimǝn» dǝp, Misirƣa bardi, u ɵzigǝ beⱪinƣan Misirning padixaⱨi (yǝnila Pitolimi V, yǝni Pitolimi Filopater idi) bilǝn kelixim tüzmǝkqi boldi. Filopaterni ⱪorⱪitix üqün u pütün ⱪoxunini elip kǝlgǝnidi. Keliximning xǝrtlirini adil kɵrsitix ⱨǝm Filopaterni ɵzigǝ ⱪayil ⱪilix üqün, Antioⱪus ɵzining bu xǝrtlirigǝ riayǝ ⱪilixⱪa tǝyyar ikǝnlikini bildürdi. Biraⱪ Misirning ǝⱨwalini toluⱪ igilǝx üqün ⱨǝm biwasitǝ idarǝ ⱪilix üqün ɵzining Kleopatra isimlik ⱪizini Pitolimiƣa yatliⱪ ⱪildi. Oylimiƣan yǝrdin Kleopatra uning tǝripidǝ turmidi, bǝlki erigǝ sadiⱪ bolup qiⱪti. Suriyǝ Rimƣa ⱪarxi jǝng baxliƣinida, Rim Misirdin yardǝmgǝ erixti.
(18-ayǝt) «Keyin u dengiz boyidiki yurtlarƣa ⱨujum ⱪilip, nurƣun adǝmlǝrni ǝsirgǝ alidu. Lekin yat bir sǝrdar uning kixilǝrni har ⱪilixlirini qǝklǝydu wǝ ǝksiqǝ, uning bu harlaxlirini ɵzigǝ yanduridu» — Antioⱪus 197-yili Misirni boysundurƣandin keyin, u Rim imperiyǝsi idarǝ ⱪilƣan «kiqik Asiya» (ⱨazirⱪi Türkiyǝ)ning zeminliriƣa ⱨujumƣa kirixti. Miladiyǝdin ilgiriki 197-yili u kiqik Asiyani, miladiyǝdin ilgiriki 196-yili Tratsiyǝni ⱨǝm Gretsiyǝning bir ⱪismini («dengiz boyidiki yurtlar»)ni ixƣal ⱪilip, Rim ⱪoxunlirini qekinixkǝ mǝjbur ⱪildi. Biraⱪ Rimning Skipio isimlik bir sǝrdari Termopilay (Antioⱪusning ɵz bazisi)da miladiyǝdin ilgiriki 191-yili uning üstidin ƣǝlibǝ ⱪildi. Miladiyǝdin ilgiriki 190-yili Skipio uni yǝnǝ mǝƣlup ⱪildi.
Ilgiri Antioⱪus Rim ǝwǝtkǝn ǝlqilǝrni bǝk harliƣan idi, ularni «kiqik Asiya bilǝn karinglar bolmisun» dǝp mazaⱪ ⱪilƣanidi. Əmdi ǝⱨwal uning ǝksiqǝ bolup qiⱪip, miladiyǝdin ilgiriki 188-yili Rim ǝlqiliri uni harlidi. U ularning ⱪoyƣan sülⱨ xǝrtlirini ⱪobul ⱪilixⱪa, kiqik Asiyani ularƣa tapxuruxⱪa mǝjbur boldi.
(19-ayǝt) «U ɵz yurtidiki ⱪorƣanlarƣa qekinip kelidu. Lekin ahirida u putlinip yoⱪilip ketidu» — Rimƣa beⱪinix bir mǝƣlubiyǝt bolup, u Suriyǝgǝ ⱪaytti. Bu ix Rimning Pǝlǝstinni ixƣal ⱪilixiƣa tǝyyarliⱪ rol oynidi. Antioⱪus Rimƣa tapxurux kerǝk bolƣan bajlarni yiƣix üqün bǝzi dangliⱪ buthanilarni bulaxⱪa kirixti. Xundaⱪ ⱪilƣanliⱪidin u bǝlkim ƣǝzǝplǝngǝn bir raⱨib tǝripidin miladiyǝdin ilgiriki 187-yili ɵltürülgǝn boluxi mumkin.
(20-ayǝt) «Keyin uning orniƣa yǝnǝ bir padixaⱨ tǝhtkǝ olturidu; u padixaⱨliⱪning ǝng xan-xǝrǝplik jayiƣa bir zalim alwangbegini ǝwǝtidu. Lekin u uzun ɵtmǝyla, malimanqiliⱪmu bolmay, jǝngmu bolmay ɵltürülidu» — Bu ayǝttiki «ǝng xan-xǝrǝplik jay» bǝlkim muⱪǝddǝs ibadǝthanini kɵrsitixi mumkin. Antioⱪusning orniƣa olturƣini «Silyuⱪus IV» (Silyuⱪus Filopater) idi. U «Heliodorus» isimlik naⱨayiti zalim kixini Rimƣa tegixlik bolƣan bajlarni yiƣixⱪa ǝwǝtti. Heliodorus muⱪǝddǝs ibadǝthaniƣa alwan elix üqün kǝldi. U Yǝⱨudiylardin ⱨǝr yil 1000 talant (45 tonna) kümüx tǝlǝp ⱪildi. Bu naⱨayiti eƣir seliⱪ idi. Bu bajni tapxurux wǝzipisi ibadǝthanidikilǝrgǝ ⱪalduruldi.
Biraⱪ Silyuⱪusning yilliri atisiningkigǝ yǝtmidi. U pǝⱪǝt 11 yil tǝhttǝ olturdi. U ɵzining zalim alwanqisi Heliodorus tǝripidin zǝⱨǝrlǝp ɵltürüldi.
«Antioⱪus IV » (Antioⱪus Epifanis), yǝni Silyuⱪus IVning inisi, ximaliy padixaⱨ boldi. U naⱨayiti zalim ⱨǝm mǝƣrur padixaⱨ idi. Keyinki ayǝtlǝrdǝ, yǝni 21-34-ayǝtlǝrdǝ bu padixaⱨning ixliri aldin eytilidu. 8-bab, 9-14 ayǝtlǝrmu bu kixi toƣruluⱪ bexarǝt beridu.
(21-ayǝt) «Xuningdin keyin pǝs bir adǝm uning orniƣa qiⱪip ximaliy padixaⱨliⱪni alidu; ǝmma padixaⱨliⱪning ⱨɵrmǝt-xɵⱨriti uningƣa ⱨeq tǝwǝ bolmaydu, dǝp ⱪarilidu; bǝlki u hǝlⱪning asayixliⱪ pǝytidin paydilinip, yalaⱪqiliⱪ wasitiliri bilǝn ⱨakimiyǝtni tartiwalidu».
«Pǝs bir adǝm» — «Antioⱪus IV » (Antioⱪus Epifanis)ning tǝhtigǝ warisliⱪ arⱪiliⱪ ǝmǝs, bǝlki pǝs yol bilǝn erixkǝnlikini tǝkitlǝydu. Tǝhtkǝ warisliⱪ ⱪilixⱪa tegixlik bolƣan kixi ǝslidǝ «Antioⱪus» yaki «Demetrius Soter» idi. Ular ikkisila Silyuⱪus IVning oƣli idi. Miladiyǝdin ilgiri 175-yili, Antioⱪus akisi Silyuⱪusning ɵltürülgǝnlikini anglap ximaliy padixaⱨliⱪning paytǝhti antioⱪⱪa kǝldi. Silyuⱪusning ikki oƣlidin birining tǝhtkǝ warisliⱪ ⱪilixiƣa toƣra kelǝtti. Lekin Antioⱪus ɵzini akamning balisining ⱨimayiqisimǝn, dǝwaldi. U Pǝrgamumning padixaⱨiƣa huxamǝt ⱪilip, uni ɵzigǝ ⱪayil ⱪilip uning bilǝn tǝhtkǝ erixix suyiⱪǝstini tüzüp qiⱪti. U kiqik Antioⱪusni Androniⱪus isimlik adǝm arⱪiliⱪ ɵltürguzdi. Andin u «izini yoⱪitix üqün» Androniⱪusni ɵltürguzdi
(22-ayǝt) «Zeminiƣa kǝlkündǝk besip kirgǝn küqlǝrni u ⱨǝm kǝlkündǝk ⱨujum ⱪilip yoⱪitidu, xuningdǝk u ⱨǝttaki «Hudaning ǝⱨdisidǝ bekitilgǝn ǝmir»nimu yoⱪitidu» — Antioⱪus IV Heliodorus yiƣⱪan ⱪoxunni mǝƣlup ⱪildi ⱨǝm xuning bilǝn bir waⱪitta bu ⱪalaymiⱪanqiliⱪtin paydilinip Pǝlǝstingǝ besip kirgǝn Misirning ⱪoxunining ⱨujumiƣa ⱪattiⱪ ⱪayturma zǝrbǝ berip ularnimu mǝƣlup ⱪildi.
Bu ayǝttiki «Hudaning ǝⱨdisidǝ bekitilgǝn ǝmir» xübⱨisizki, muⱪǝddǝs ibadǝthanidiki «bax kaⱨin»ni (kaⱨin degǝn ⱪurbanliⱪ ⱪilƣuqi hadim) kɵrsitidu. Oniyas isimlik kixi bax kaⱨin, xundaⱪla bǝk ⱨǝⱪⱪaniy kixi idi. Antioⱪus ɵzining adimini bax kayin ⱪilix üqün uni ɵltürguzdi.
(23-ayǝt) «Xǝrtnamǝ tüzüx arⱪiliⱪ u baxⱪa yurtlarni aldaydu; adǝmliri kiqik bir ⱪoxun bolsimu, lekin uning küqi awup-awup, ⱪudrǝt tapidu» — Misirda Pitolimining ikki oƣli Pitolimi VI (yǝni Pitolimi Filomater) ⱨǝm Pitolimi Iyurgetis arisida jedǝl pǝyda boldi. Antioⱪus Filomaterni ɵz mǝnpǝǝtini kɵzlǝp ⱪollidi. Uning aqisi Kleopatra «Misir padixaⱨining anisi» idi, lekin u uni ⱪollimidi.
Atisi Antioⱪus III ɵlüxi bilǝn ximaliy padixaⱨliⱪning baxⱪurƣan zemini ⱨǝm ⱪoxuni aziyip kǝtti. Xunga bexarǝttǝ «kiqik bir ⱪoxun» deyilidu.
(24-ayǝt) «U halayiⱪning asayixliⱪ pǝytidin paydilinip, ǝng bay ɵlkilǝrgǝ tajawuz ⱪilip kirip, atiliri yaki atilirining atiliri zadi ⱪilip baⱪmiƣan ixlarni ⱪilidu, yǝni u oljini, ƣǝnimǝtlǝrni wǝ nurƣun bayliⱪlarni ⱪol astidikilirigǝ ülǝxtürüp beridu; mǝlum bir mǝzgilgiqǝ ⱪorƣanlarƣimu ⱨujum ⱪilix ⱪǝstidǝ bolidu» — U Suriyǝning bay ɵlkiliridin ⱨiylǝ-mikir yolliri bilǝn eƣir baj-alwanni aldi. Biraⱪ alƣan pulni ɵzining ǝyx-ixrǝtlik turmuxi üqün ixlǝtmidi, bǝlki ɵzigǝ ittipaⱪdaxlarni, ⱪolliƣuqilarni toplax üqün ularƣa ülǝxtürüp bǝrdi. Xundaⱪ ⱪilip u Misirning ⱪorƣanliriƣa ⱨujum ⱪilixni pilanlidi. «Mǝlum bir mǝzgil» — Hudaning uning ⱨɵküm sürüxigǝ yol ⱪoyƣan 12 yil waⱪtini kɵrsitidu. Ⱨazir bexarǝtlǝr uning Misirƣa ⱪarxi bolƣan birinqi uruxiƣa kǝldi.
(25-ayǝt) «U ɵz küqini ixⱪa selip qong ƣǝyrǝt bilǝn ⱪozƣilip, zor ⱪoxunni baxlap, jǝnubiy padixaⱨⱪa ⱨujum ⱪilidu. Jǝnubiy padixaⱨmu naⱨayiti zor ⱪudrǝtlik bir ⱪoxun bilǝn jǝnggǝ atlinidu. Lekin jǝnubiy padixaⱨi ha’inlarning yoxurun suyiⱪǝstigǝ uqrap, muwǝppǝⱪiyǝt ⱪazinalmaydu» — Antioⱪus Misirƣa ⱪarxi jǝnggǝ mangdi. Misir padixaⱨi Pitolimi VI (yǝni Pitolimi Filomater, Antioⱪusning nǝwrǝ inisi) uningƣa ⱪayturma ⱨujum ⱪildi. Uning awwalⱪi mǝⱪsiti, Pǝlǝstinning zeminini Misirning ⱪoliƣa ⱪayturuwelix idi. Biraⱪ Filomater ɵz ⱪoxunining iqidiki ha’inlarning yüz ɵrüxi bilǝn mǝƣlup bolup ǝsirgǝ elindi (miladiyǝdin ilgiriki 170-yil).
(26-ayǝt) «Qünki uning nazu-nemǝtlirini yegǝnlǝr uni yiⱪitidu. Uning ⱪoxuni ⱨǝmmǝ yǝrgǝ tarⱪilidu; nurƣunliri ɵltürülidu» — ɵzining mǝsliⱨǝtqiliri ɵzigǝ yüz ɵridi. Uning ⱪoxuni intayin küqlük bolƣini bilǝn, üzül-kesil tarmar ⱪilindi.
(27-ayǝt) «Keyin, bu ikki padixaⱨ bir-birini ⱪǝstlixip, yaman niyǝt bilǝn bir dastihanda tamaⱪ yeyixip, bir-birigǝ yalƣan gǝp ⱪilixidu; lekin bu ixlar ⱨeqkimgǝ payda yǝtküzmǝydu, qünki bu ixlarning ahiri pǝⱪǝt bǝlgilǝngǝn waⱪittila bolidu»
Pitolimi VI (Pitolimi Filomater) ǝsirgǝ qüxkǝndin keyin, uning inisi «Iyurgetis» Misir puⱪraliri tǝripidin padixaⱨ ⱪilinip «Pitolimi VII» boldi. Antioⱪus Epifanis bolsa ǝsirgǝ alƣan akisi Filopatergǝ yalƣandin dostluⱪ bildürüp, seni ⱪaytidin Misir tǝhtigǝ olturƣuzimǝn dǝp uning bilǝn ⱨǝmdastihan bolup bir kelixim tüzdi. Əmǝliyǝttǝ Filopater uning yalƣan wǝdilirigǝ ixǝnmisimu, ixǝngǝngǝ saldi. Ularning atalmix «ittipaⱪi» muwǝppǝⱪiyǝtlik bolmidi. Antioⱪus uni Misirdiki qong xǝⱨǝr «Mǝmfis»ning padixaⱨi ⱪilƣini bilǝn, keyinki jǝnglǝrdǝ Antioⱪusning ⱪoxuni qekinixkǝ mǝjbur boldi. Antioⱪus Misirdin qiⱪⱪandin keyin, aka-uka ittipaⱪ bolup bir «jüp ⱨɵkümran» padixaⱨliⱪta boldi.
Bexarǝttǝ deyilgǝndǝk, «bu ixlarning ahiri pǝⱪǝt bǝlgilǝngǝn waⱪittila bolidu» — demǝk, «ximaliy padixaⱨ»ning «jǝnubiy padixaⱨliⱪ» üstidin pütünlǝy ƣǝlibǝ ⱪilip idarǝ ⱪilixi pǝⱪǝt ahirⱪi zamanda bolidu.
(28-ayǝt) «Ximaliy padixaⱨ nurƣun mal-mülüklǝrni elip ɵz yurtiƣa ⱪaytidu. U kɵnglidǝ (Hudaning hǝlⱪi bilǝn tüzgǝn) muⱪǝddǝs ǝⱨdigǝ ⱪarxi turidu; xuning bilǝn u ǝⱨdigǝ ⱪarxi ⱨǝrikǝtlǝrni ⱪilip, andin ɵz yurtiƣa ⱪaytidu»
Antioⱪus Misirni pütünlǝy ixƣal ⱪilmiƣini bilǝn, u kɵp oljini ⱪoliƣa qüxürdi. U Suriyǝgǝ ⱪaytti. Misirƣa ⱪaratⱪan pilani ünümsiz bolƣandin keyin, u diⱪⱪitini Pǝlǝstingǝ wǝ Yǝⱨudiylarƣa ⱪaratti. U Isra’ilning ɵzigǝ, xundaⱪla ularning Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ ⱪobul ⱪilƣan muⱪǝddǝs ⱪanunliriƣa ⱨǝm ǝⱨdisigǝ intayin ɵq bolup qiⱪti. Antioⱪus barƣanseri ɵzini Huda dǝp ixǝndi, xunglaxⱪa u ⱨǝrbir kixidin ɵzigǝ qoⱪunuxni ⱪattiⱪ tǝlǝp ⱪildi. Jason isimlik bir Yǝⱨudiy (Antioⱪus ⱪǝstlǝp ɵltürgǝn bax kaⱨinning inisi) Antioⱪusⱪa ⱨǝm u bekitkǝn bax kaⱨinƣa ⱪarxi ⱪozƣilang kɵtürdi. Biraⱪ Antioⱪus bu isyanni rǝⱨimsizlik bilǝn basturup, muⱪǝddǝs ibadǝthanidin nurƣun ⱪimmǝtlik buyumlarni bulap Suriyǝgǝ ⱪaytti.
(29-ayǝt) «Bǝlgilǝngǝn waⱪitta ximaliy padixaⱨ yǝnila jǝnubⱪa tajawuz ⱪilidu» — Miladiyǝdin ilgiriki 168-yili Antioⱪus Misirdiki Pitolimi aka-ukilarning ittipaⱪ tüzgǝnlikini anglap Filomaterning ɵzigǝ yüz ɵrügǝnlikini bildi. U üqinqi ⱪetim tǝyyarliⱪ ⱪilip Misirƣa jǝng ⱪilix üqün yolƣa qiⱪti.
«Lekin bu ⱪetimⱪi ǝⱨwal ilgirikigǝ wǝ yǝnǝ kelip ǝng ahirⱪi ⱪetimⱪisidiki bilǝnmu ohximaydu» — pǝrixtǝ bu ⱪetimⱪi ⱨujum ɵtkǝnki (yǝni «yerim muwǝppǝⱪǝtlik» oljiƣila erixkǝn, ahirida qekindürülgǝn ⱨujum)ƣa ohximaydu wǝ ahirⱪi ⱪetimⱪi (dǝjjalning ahirⱪi zamandiki ⱨujumi, pütünlǝy ƣǝlibǝ ⱪilidiƣan bir ⱨujum)ƣimu ohximaydu dǝp Daniyalƣa uⱪturdi.
(30-ayǝt) «Qünki «Kittim» arilidin qiⱪⱪan kemilǝr ⱨujum ⱪilip kelidu. Xunga u dǝrd-ǝlǝm bilǝn qekinidu wǝ (Hudaning Ɵz hǝlⱪi bilǝn tüzgǝn) muⱪǝddǝs ǝⱨdisigǝ ⱪarap intayin ƣǝzǝplinidu, uningƣa ⱪarxi haliƣinini ⱪilidu; xundaⱪla qekinip yanƣanda muⱪǝddǝs ǝⱨdigǝ asiyliⱪ ⱪilƣuqilarni ǝtiwarlaydu».
«Kittim» ⱨazirⱪi «Seprus», ottura dengizdiki aral, lekin bǝzidǝ bu isim Isra’ilning ƣǝrbidiki dɵlǝtlǝrning omumiy namini kɵrsitidu. Rim imperiyǝsining kemiliri Kittim arilidin qiⱪip Antioⱪusⱪa (Misirƣa tajawuz ⱪilƣan waⱪtida) ⱨujum ⱪildi. Rim ǝlqisi Antioⱪusning yolini tosup, uni dǝrⱨal Misirdin qekin, bolmisa Rim sanga ⱪattiⱪ ⱨujum ⱪilidu dǝp buyrudi. Antioⱪus ƣǝzipini aranla besip qekindi. U aqqiⱪini Yǝⱨudiylardin qiⱪarmaⱪqi bolup, Pǝlǝstindǝ u yǝr-bu yǝrni haliƣanqǝ bulap-talap buzƣunqiliⱪ ⱪildi. U ɵzi ornatⱪan «bax kaⱨin» Mǝnǝlaus isimlik kixi ⱨǝm uni ⱪolliƣan bir mǝzⱨǝp bilǝn ittipaⱪlaxti. Bu mǝzⱨǝp «Gretsiyǝlǝxtürgüqilǝr» dǝp atalƣan — qünki u (Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ berilgǝn) muⱪǝddǝs ⱪanun wǝ ǝⱨdini taxlap, Gretsiyǝning ɵrp-adǝtliri, jümlidin butpǝrǝslikni Yǝⱨudiy ⱪerindaxlarƣa ɵzünglarningki ⱪilinglar dǝp dǝwǝt ⱪilmaⱪta idi.
(31-ayǝt) «Uning tǝripidǝ turƣan birnǝqqǝ küqlǝr ⱪorƣan bolƣan muⱪǝddǝs ibadǝthanini bulƣaydu, «ⱨǝr kündilik ⱪurbanliⱪ»ni ǝmǝldin ⱪalduridu wǝ «wǝyran ⱪilƣuqi yirginqlik nomussizliⱪ»ni uning orniƣa ⱪoyidu» — Antioⱪus «Gretsiyǝlǝxtürgüqilǝr» bilǝn ⱨǝmkarlixip ibadǝthanidiki «xabat künidǝ» (xǝnbǝ küni, yǝni Yǝⱨudiylarning muⱪǝddǝs küni)dǝ ⱪurbangaⱨ üstigǝ bir qoxⱪini ⱪurbanliⱪ süpitidǝ sundi. U Muⱪǝddǝs Kitabni (Tǝwrat, Zǝbur) oⱪuxni yaki uningƣa igǝ boluxni mǝn’i ⱪildi (kim xundaⱪ ⱪilsa ɵltürülǝtti). U ibadǝthanining «muⱪǝddǝs jayi»ƣa yoƣan bir mǝbudni ⱪoyup, Yǝⱨudiylarni uningƣa qoⱪunuxⱪa buyrudi. U ularning xǝnbǝ künidǝ dǝm elixini mǝn’i ⱪildi. Grek ǝskǝrliri muⱪǝddǝs ibadǝthanida paⱨixǝ ayallar bilǝn billǝ boldi. Bexarǝttiki bu ixlarni bayan ⱪilidiƣan ibarǝ «wǝyran ⱪilƣuqi yirginqlik nomussizliⱪ», dǝjjalning muⱪǝddǝs ibadǝthanida ⱪilidiƣan ixini bayan ⱪilƣan 9-bab 27-ayǝttiki ibarigǝ ohxaxtur. Xundaⱪ bolƣanda, bizgǝ dǝjjal kǝlgüsidǝ muⱪǝddǝs ibadǝthaniƣa ⱪoyidiƣan «yirginqlik nomussizliⱪ» degǝn ixning ⱪandaⱪ ikǝnlikini bir yip uqi bilǝn tǝminlǝydu. 8-babtiki wǝ 9-babtiki dǝjjal toƣruluⱪ bexarǝtlǝrgǝ asasǝn ahir zamanda dǝjjal ⱪilidiƣan ixlar «Antioⱪus Epifanis» ⱪilƣan ixlarƣa bǝk ohxap ketixi mumkin.
(32-ayǝt) «U muⱪǝddǝs ǝⱨdigǝ ha’inliⱪ ⱪilƣuqilarni huxamǝt-ⱨiyligǝrlik bilǝn qiriklǝxtüridu; lekin ɵz Hudasini dost tutⱪuqi hǝlⱪ bolsa ⱪǝysǝrlik bilǝn ⱨǝrikǝt ⱪilidu» — Antioⱪus butpǝrǝslik yolini tutⱪan Yǝⱨudiylarni ⱪollap ɵstürdi ⱨǝm xundaⱪ ⱪilip Yǝⱨudiylar arisiƣa ⱨǝrhil arazlarni tuƣdurdi.
Xundaⱪtimu «Makkabiylar» degǝn bir jǝmǝt baturluⱪ bilǝn «tuhumni taxⱪa urƣan»dǝk isyan kɵtürdi. Oylimiƣan yǝrdin ular Antioⱪusning ularni basturmaⱪqi bolƣan ⱨǝrbir ⱪoxunini üzül-kesil mǝƣlup ⱪildi.
(33-ayǝt) «Hǝlⱪ iqidiki aⱪillar nurƣun ⱪerindaxliriƣa tǝlim yǝtküzidu; lekin birnǝqqǝ künlǝr ularning bǝziliri ⱪiliqta yiⱪilidu, otta kɵydürülüp ɵltürülidu, zindanƣa qüxidu yaki bulang-talangƣa uqraydu» — hǝlⱪ arisidiki bir türküm Hudadin ǝymǝngǝn kixilǝr (ular «Hasidimlar» dǝp atalƣan) Antioⱪusning tǝⱨditlirigǝ ⱪarimay yoxurun «Muⱪǝddǝs Kitablarni oⱪux kursliri»ni aqti. Bu «Hasidim»lar etiⱪadi tüpǝylidin zor ⱪistangda ⱪaldi. Bǝziliri ɵltürüldi. Mǝsilǝn, Eliyezar isimlik birsi qoxⱪa gɵxini yeyixni rǝt ⱪilƣanliⱪi üqün ɵltürüldi; yǝnǝ, bir ihlasmǝn tul hotunning yǝttǝ oƣli ⱨǝrhil ⱪiyin-ⱪistaⱪⱪa elindi, jümlidin otⱪa taxlap ɵltürüldi, andin u hotunmu ɵltürüldi.
(34-ayǝt) «Yiⱪilƣan waⱪitlirida, Hudaning hǝlⱪi azƣinǝ yardǝmgǝ igǝ bolidu. Əmma nurƣun kixlǝr ularning ⱪatiriƣa huxamǝt-ⱨiyligǝrlik bilǝn soⱪunup kiridu» — bǝzi Hasidimlar bu ⱪattiⱪ besim astida «yiⱪildi». Demǝk, etiⱪadidin ayrildi. Biraⱪ «Makkabiylar» ahirida ularƣa yardǝm ⱪolini sundi. Yardǝm gǝrqǝ «azƣinǝ» bolsimu, xübⱨisizki, ularƣa naⱨayiti zor ilⱨam boldi. Bǝzi «Gretsiyǝlǝxtürgüqilǝr» yalƣandin «Makkabiylar»ning iqigǝ soⱪunup kiriwaldi. Ularning mǝⱪsiti bu ⱨǝrikǝtni roⱨiy jǝⱨǝttin ajizlaxturux idi. Nǝtijidǝ, Makkabiylar jǝmǝtidiki oƣullar ⱨǝm nǝwrǝ oƣullarning ⱨeqⱪaysisi ata-bowilirining izini basmidi. Ularning ⱨǝmmisi «Gretsiyǝlǝxtürgüqilǝr» bolup qiⱪti.
(35-ayǝt) «Bǝzi aⱪillar yiⱪilidu. Lekin ularning yiⱪilixi ɵzlirining sinilixi, tawlinix-tazilinixi, ⱪiyamǝt künigiqǝ paklinixi üqündur. Qünki ahirǝt Huda bǝlgiligǝn waⱪittila kelidu» — muxu yǝrdǝ, biz Hudaning ziyankǝxlikkǝ bǝzidǝ yol ⱪoyuxtiki mǝlum mǝⱪsitini kɵrǝlǝymiz. Sinaⱪlar, xundaⱪla azduruxⱪa uqraydiƣan ǝⱨwallar bizgǝ ɵzimizning ajizliⱪimizni, gunaⱨlirimizni eniⱪ kɵrsitip beridu. Xundaⱪ ⱪilip ular bizgǝ towa ⱪilip, Hudadin kǝqürüm izdǝx pursiti bilǝn tǝminlǝp, bizni Hudaning aldida sap dilliⱪ turmux ɵtküzüxkǝ yetǝklǝydu.
«Antioⱪus Epifanis» bu bexarǝtlǝrni 35-ayǝtkiqǝ ǝmǝlgǝ axurdi. Biraⱪ «ahirǝt Huda bǝlgiligǝn waⱪittila kelidu» degǝn bexarǝt ahir zamandiki «ximaliy padixaⱨ», yǝni dǝjjalni kɵrsitidu. Xunga, bexarǝtlǝr muxu yǝrdǝ miladiyǝdin ilgiriki 2-ǝsirdin biwasitǝ ahir zamanƣa atlap ɵtidu. Əmisǝ dǝjjal qoⱪum Suriyǝ yaki xu ǝtraptiki yurtlarning birini ɵz bazisi ⱪilixi kerǝk.
Dǝjjal Antioⱪusning kupurluⱪ izini besip, xuningdǝk ɵzini «Huda» dǝp atap, ibadǝthanida bir «yirginqlik nomussizliⱪ» bǝrpa ⱪilip, hǝⱪlǝrni ɵzigǝ qoⱪunuxni ⱪattiⱪ tǝlǝp ⱪilidu.
(36-ayǝt) «Ximaliy padixaⱨ ɵz mǝyliqǝ ⱪiliweridu; u tǝkǝbburlixip, ɵzini ⱨǝrⱪandaⱪ ilaⱨlardinmu uluƣlap üstün ⱪoyup, ⱨǝtta ⱨǝmmǝ Ilaⱨlarning ilaⱨi bolƣuqiƣa ajayib kupurluⱪ sɵz ⱪilidu; taki Hudaning ƣǝzipi toluⱪ tɵkülgǝn künigiqǝ u dawamliⱪ zor ronaⱪ tapidu. Qünki Hudaning bekitkini ǝmǝlgǝ axmay ⱪalmaydu» — bu padixaⱨ (dǝjjal) ɵzini Huda dǝp jakarlaydu (Injil, «Tesalonikiliⱪlarƣa (2)» 2-bab, «Wǝⱨiy» 13-babni kɵrüng). U Hudaƣa ⱪarxi kupurluⱪ sɵz ⱪilidu («Dan.» 7:25ni kɵrüng). Uning ronaⱪ tepixi pǝⱪǝtla Huda uningƣa bekitkǝn waⱪitⱪiqǝ, yǝni ahirⱪi «yǝttǝ waⱪit»ning ahirⱪi yerimidiki 1260-künigiqǝ bolidu. Axu 1260 kün «Hudaning ƣǝzipi toluⱪ tɵkülgǝn» künlǝr bolidu (Hudaning ƣǝzipi 1260-künigǝ yeⱪinlaxⱪanseri ɵrlǝydu).
(37-ayǝt) «Bu padixaⱨ ata-bowiliri qoⱪunƣan ilaⱨlarƣimu pisǝnt ⱪilmaydu, ayallarƣimu ⱨeqⱪandaⱪ ⱨǝwǝs ⱪilmaydu. Əmǝliyǝttǝ u ⱨǝrⱪandaⱪ ilaⱨni ⱨɵrmǝtlimǝydu, qünki u ɵzini ⱨǝrⱪandaⱪ ilaⱨtin uluƣ dǝp ⱪaraydu» — Dǝjjal yengi bir butpǝrǝs tüzümni ornitidu. «Ayallarƣimu ⱨeqⱪandaⱪ ⱨǝwǝs ⱪilmaydu» — u «insandǝk» wǝ lekin «insan ǝmǝstǝk» turidu. U ɵzini ⱨǝmmidin üstün ⱪoyidu.
Bǝzi alimlar bu sɵzgǝ ⱪarap dǝjjal bǝqqiwaz bolidu, dǝp ⱪaraydu.
(38-ayǝt) «Bularning ornida u «küqlǝr ilaⱨi»ni ⱨɵrmǝtlǝydu; uning ata-bowilirimu ǝzǝldin qoⱪunmiƣan bu ilaⱨni bolsa u altun, kümüx, yaⱪut wǝ baxⱪa ⱪimmǝtlik sowƣatlarni tǝⱪdim ⱪilip ⱨɵrmǝtlǝydu» — u «küqkǝ qoⱪunidu». Qoⱪunidiƣan «küqlǝr ilaⱨi» qoⱪum Xǝytanning ɵzidur. Uning tutidiƣan prinsipi xübⱨisizki, «ⱨoⱪuⱪ ⱨǝⱪtur» bolidu.
(39-ayǝt) «U ǝng mustǝⱨkǝm ⱪorƣanlarni xundaⱪ bir ƣǝyriy ilaⱨⱪa tayinip igilǝydu. Kimki uning ⱨɵkümranliⱪiƣa beⱪinsa, u xularƣa xǝrǝplik mǝnsǝp beridu, ularni kɵpqilikni baxⱪuridiƣan ⱪilidu wǝ in’am süpitidǝ yǝr-zeminni tǝⱪsim ⱪilip beridu» — Dǝjjal Xǝytanning küqigǝ tayinip «tǝbiǝttin taxⱪiri» mɵjizilǝrni yaritip nurƣun adǝmlǝrni aldap zor küqkǝ igǝ bolidu. Uningdin sirt u ⱨoⱪuⱪ-mǝnpǝǝtlǝrni ülǝxtürüp kixilǝrning kɵzini torlaxturup ⱪoyidu.
Ⱨazir dǝjjalning uruxliriƣa kǝlduⱪ. Muⱪǝddǝs Kitab bizgǝ uⱪturiduki, ahir zamandiki «yǝttǝ waⱪit» iqidǝ az degǝndimu üq qong urux bolidu, xu jǝnglǝrdin ikkisi dunya boyiqǝ bolidu.
(40-ayǝt) «Ahir zaman kǝlgǝndǝ, jǝnubiy padixaⱨ ǝskǝr qiⱪirip uningƣa ⱨujum ⱪilidu. Ximaliy padixaⱨ jǝng ⱨarwiliri, atliⱪ ǝskǝrlǝr wǝ nurƣun kemilǝr bilǝn ⱪuyundǝk uningƣa ⱪayturma zǝrbǝ beridu. U barliⱪ yurtlarƣa tajawuz ⱪilip, kǝlkündǝk texip kǝng yǝr-zeminlarni basidu»
«Ahir zaman kǝlgǝndǝ» degǝn sɵzlǝr yǝnila bizgǝ ǝskǝrtiduki, 36-ayǝttin baxlap bexarǝtlǝr ahir zamanni kɵrsitidu. Bu 29-ayǝttiki sɵzlǝr bilǝn baƣliⱪ. 29-ayǝt Antioⱪusning Misirƣa ǝng ahirⱪi ⱨujumi toƣruluⱪtur. Bu 40-ayǝt bolsa dǝjjalning Misirƣa ⱨujum ⱪilixi, yǝni 29-ayǝttiki «ǝng ahirⱪi» ⱨujum toƣruluⱪtur. 40-ayǝt bǝlkim dǝjjalning dunyawiy ⱨoⱪuⱪⱪa qiⱪixning baxlinixini qüxǝndürüp beridu. Uning asasiy ⱪarargaⱨi (bazisi) Suriyǝ yaki Suriyǝ ǝtrapida bolidu, xunga uni «ximaliy padixaⱨ» deyixkǝ bolidu. Xu qaƣda Misirdimu bir küqlük ⱨɵkümranliⱪ bǝrpa ⱪilinixi mumkin, bolmisa «jǝnubiy padixaⱨ» mǝwjut bolmay ⱪalidu. Dǝjjalning Misir üstidin ⱪilidiƣan ƣǝlibisi u yǝrdin pütün dunyaƣa kengiydu. U ⱨǝrbir yurtni degüdǝk besip, «dunyaning ⱨakimmutlǝⱪ padixaⱨi» bolidu.
Ayǝttiki «jǝng ⱨarwiliri, atliⱪ jǝngqilǝr» ⱨazirⱪi zamandiki ayrupilanlar, tankilarni kɵrsitixi mumkin, biraⱪ bu ayǝttiki ibarilǝr yǝnǝ ahir zamanƣa kǝlgǝndǝ, kona urux usulliri ⱪaytidin ixlitilidiƣanliⱪini kɵrsitiximu mumkin. Bir ⱪetimliⱪ «üqinqi dunya uruxi» yaki tǝbiiy balayi’apǝt asanla dunyaning barliⱪ nefit zawutliri ⱨǝm radio-telefon sistemilirini biraⱪla yoⱪitalaydu. Yǝr xarining atmosferisida ɵzgirix yüz bǝrsǝ radio alaⱪisi ünümsiz bolup ⱪalidu.
(41-ayǝt) «U ⱨǝtta «güzǝl zemin»ƣa besip kiridu; nurƣun ǝllǝr azdurulup yiⱪitilidu. Lekin bular, yǝni Edomlar, Moablar wǝ Ammonlarning qongliri uning ⱪolidin ⱪutulup ⱪalidu». U Isra’il (Pǝlǝstin)ƣa tajawuz ⱪilip uni ixƣal ⱪilidu. Bu «yǝttǝ yil»ning otturisi boluxi kerǝk. U Yǝⱨudiylar bilǝn ⱨeliⱪi «yǝttǝ yilliⱪ bir ǝⱨdǝ» tüzgǝndin keyin, ular aldam haltiƣa qüxkǝn bolidu. U bu waⱪitta ularni axu «yirginqlik nomusizliⱪ»ni ⱪobul ⱪilixⱪa mǝjbur ⱪilidu (Injil, «Wǝⱨ.» 11:1-2-ayǝttǝ bu waⱪit «yǝttǝ yilning otturisi» deyilgǝn. Xuni kɵrüng).
Pütün dunya uning asariti astiƣa qüxidu. Bu ayǝt boyiqǝ, pǝⱪǝt «Edomlar, Moablar wǝ Ammonning qongliri» bihǝtǝr ⱪalidu. Bu üq millǝt ⱨazirⱪi ǝⱨwal boyiqǝ bolƣanda I’ordaniyǝ degǝn dɵlǝtning tǝwǝsidǝ bolidu. I’ordaniyǝgǝ ⱪaqidiƣan kixilǝr bǝlkim bihǝtǝr ⱪalidu.
(42-ayǝt) «Ximaliy padixaⱨ barliⱪ dɵlǝtlǝrgǝ ⱪolini sozidu, Misir zeminimu ⱪeqip ⱪutulalmaydu» «Daniyal» 7-babta, Dǝjjal «on padixaⱨliⱪ»ni ɵz ⱪoliƣa alidu, deyilidu. Bu jǝryan uning ulardin üq padixaⱨliⱪni basturuxi bilǝn baxlinidu, dǝpmu uⱪturulidu. Tɵwǝndiki 42- ⱨǝm 43-ayǝtlǝrdǝ, üq padixaⱨliⱪ — yǝni Misir, Liwiyǝ wǝ Efiopiyǝ tilƣa elinidu. Bular «awwalⱪi üq padixaⱨliⱪ»mu?
(43-ayǝt) «U Misirning altun-kümüx bayliⱪliri wǝ baxⱪa ⱪimmǝt baⱨaliⱪ buyumlirini talan-taraj ⱪilidu. Liwiyǝliklǝr wǝ Efiopiyiliⱪlar uningƣa boysunup ǝgixidu» — ⱪariƣanda Afriⱪa dǝjjalƣa awwal ǝgixidu.
(44-ayǝt) «Keyin xǝrⱪ wǝ ximaldin kǝlgǝn xǝpilǝr uni alaⱪzadǝ ⱪilidu. U tehimu dǝrƣǝzǝp bolup nurƣun kixini ⱪirƣinqiliⱪ ⱪilip ɵltürimǝn dǝp jǝng ⱪozƣaydu» — bu «xǝrⱪ wǝ ximaldin» kelidiƣan tǝⱨditlǝr Jonggu wǝ Rusiyǝdin kelǝmdu? Ixⱪilip nǝdin kelixidin ⱪǝt’iynǝzǝr, u dǝⱨxǝtlik ⱪirƣinqiliⱪ bilǝn ularni yoⱪitip ƣǝlibǝ ⱪilidu.
(45-ayǝt) «Wǝ dengizlarning otturisida, kɵrkǝm muⱪǝddǝs taƣ tǝripigǝ orda qedirlirini tikidu. Lekin uning ǝjili xu yǝrdǝ toxidu wǝ ⱨeqkim uni ⱪutⱪuzmaydu» — ⱪariƣanda u Yerusalemni uning qong ⱪarargaⱨi (bazisi) ⱪilidu. «Kɵrkǝm muⱪǝddǝs taƣ» Yerusalem ⱪurulƣan «Zion teƣi»ni kɵrsitidu. «Dengizlarning otturisida» bǝlkim «Ɵlük Dengiz» wǝ «Ottura Dengiz» otturisini kɵrsitidu. Injil, «Wǝⱨ.» 11:1-2-ayǝtkǝ asasǝn, dǝjjal ibadǝthanining sirtⱪi ⱨoylisini ixƣal ⱪilidu. Biz yuⱪirida degǝndǝk, bu uqur dǝjjal otturiƣa qiⱪixtin ilgiri Yerusalemda qoⱪum yengi bir ibadǝthanining ⱪurulidiƣanliⱪini bildüridu. Isra’ilning bügün mundaⱪ pilani barliⱪi nurƣun kixilǝrgǝ ayan.
«Lekin uning ǝjili xu yǝrdǝ toxidu wǝ ⱨeqkim uni ⱪutⱪuzmaydu» — Dǝjjal wǝyran ⱪilinidu. Muⱪǝddǝs Kitabni tǝtⱪiⱪ ⱪilidiƣan nurƣun oⱪurmǝnlǝrning kɵzⱪarixiqǝ, bu ayǝt dǝjjalning «yǝttǝ yil»ning otturisida («yǝttǝ yil»ning ahirida ǝmǝs) ɵltürülidiƣanliⱪini kɵrsitidu. Xundaⱪ bolsimu, Injil «Wǝⱨ.» 11:3-, 12- ⱨǝm 14-ayǝtning deyixiqǝ, u Xǝytan tǝripidin ɵlümdin tirilidu. Ⱪandaⱪ boluxidin ⱪǝt’iynǝzǝr, u ahirida Mǝsiⱨ Əysa tǝripidin ɵltürülüp dozaⱪⱪa taxlinidu.
12-bab
(1-ayǝt) «U qaƣda, ⱪerindaxliringni «ⱪoƣdiƣuqi uluƣ ǝmir» Mika’il mǝydanƣa qiⱪidu».
«U qaƣda» degini, dǝjjalning Yerusalemni wǝ xundaⱪla ibadǝthanini ixƣal ⱪilidiƣan waⱪtni bildüridu, yǝni «yǝttǝ yil»ning otturisida. Muxu ayǝttiki Mika’il degǝn «ǝmir» Muⱪǝddǝs Kitabning Daniyal ⱪismidin baxⱪa jayliridiki qüxǝnqǝ boyiqǝ «bax pǝrixtǝ»ni kɵrsitidu. Undaⱪta Mika’il nemǝ üqün «mǝydanƣa qiⱪidu»? Ibraniy tilida bu sɵz yǝnǝ «ornidin turidu» degǝnnimu ipadilǝydu. Muxu yǝrdǝ bu ibarǝ qoⱪum uning Isra’ilni ⱪoƣdax mǝs’uliyitini ada ⱪilip hizmǝt kɵrsitixini kɵrsǝtsǝ kerǝk. Bu ⱪoƣdax hizmitining kɵpinqisi xübⱨisizki, Isra’ilni Xǝytanning ⱨiylǝ-nǝyrǝngliridin ⱪoƣdaxtiki kɵrünmǝs jǝngdur.
«Bir azabliⱪ mǝzgil bolidu; yurt-dɵlǝt barliⱪⱪa kǝlgǝndin buyan, xundaⱪ qong balayi’apǝtlik mǝzgil bolup baⱪmiƣan. Biraⱪ xu qaƣda hǝlⱪing ⱪutⱪuzulidu; ularning iqidiki nami ⱨayatliⱪ dǝptirigǝ pütülgǝnlǝrning ⱨǝmmisi nijatliⱪⱪa erixidu».
Tǝwrattiki nurƣun pǝyƣǝmbǝrlǝr ⱨǝm Injilning nurƣun yǝrliri bu «azabliⱪ mǝzgil» (Injilda «dǝⱨxǝtlik azab-oⱪubǝt» dǝpmu atilidu) toƣruluⱪ sɵz ⱪilidu. U yǝnila axu «üq yerim yil» («yǝttǝ yil»ning ikkinqi yerimi), yǝni 1260 kün bolidu. Tǝwrattiki pǝyƣǝmbǝr Zǝkǝriyaning sɵzigǝ asasǝn, xu azabliⱪ mǝzgildǝ nurƣun Yǝⱨudiylar Mǝsiⱨkǝ etiⱪad baƣlaydu («Zǝk.» 12-bab).
(2-ayǝt) «Tupraⱪta yatⱪan ɵlüklǝrdin nurƣunliri tirilidu. Ular mǝnggülük ⱨayattin bǝⱨrimǝn bolidu; ⱪalƣanliri nomusta ⱨǝm mǝnggülük rǝswaqiliⱪⱪa tirilidu» — bu ayǝt ahir zamanda ikki ⱪetimliⱪ tirildürülüxning bolidiƣanliⱪidin ibarǝt hǝwǝrni bizgǝ yǝtküzidu. Birinqi tirilix — ⱨǝⱪⱪaniylarning mǝnggülük ⱨayatⱪa erixixi üqündur; ikkinqi tirilix bolsa Hudaning meⱨri-xǝpⱪitigǝ ixǝnmǝy uni ⱪobul ⱪilmiƣanlarning sotⱪa yüzlinixi üqündur. Biz muxu yǝrdǝ yǝnǝ dǝymizki, ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ ⱨǝm xundaⱪla mǝnggülük ⱨayat pǝⱪǝt Huda ǝwǝtkǝn Ⱪutⱪuzƣuqi Mǝsiⱨ Əysa arⱪiliⱪla erixilidu.
(3-ayǝt) «Aⱪillar asmandiki gümbüzdǝk parlaⱪ julalinidu; nurƣun kixilǝrni ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ yoliƣa baxlap kirgǝnlǝr yultuzlarƣa ohxax ǝbǝdil’ǝbǝd parlap turidu» — bizning ⱨayatimiz ⱪandaⱪ ɵtküzülimǝktǝ? 9-babta deyilgǝndǝk, Mǝsiⱨ kǝltüridiƣan «mǝnggülük ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ» yolini bilǝmduⱪ? Əgǝr ɵzimiz bilmisǝk, ⱪandaⱪmu baxⱪilarni u yolni tepixⱪa yetǝkliyǝlǝymiz?
(4-ayǝt) «I Daniyal, sǝn ǝmdi bu sɵzlǝrni tohtat (yaki «yoxurup ⱪoy»); mǝzkur kitabning taki dunyaning ahirⱪi künlirigiqǝ xu peti turuxi üqün uni piqǝtlǝp mɵⱨürliwǝtkin. Nurƣun kixilǝr uyan-buyan yüridu wǝ bilim axidu» — bu bir «bǝtlik» kitab ǝmǝs, bǝlki bir «oram yazma» idi. Mundaⱪ bir «oram yazma»ni mɵⱨürlǝxning nǝtijisi, bu peqǝtlǝrni buzmay turup ⱨeqkim uni kɵrǝlmǝydu. Buning mǝnisi, (1) kitabtiki nurƣun nǝrslǝrni Huda axkarilimiƣuqǝ ⱨeqkim bexarǝtlǝrning mǝnisini qüxinǝlmǝydu. (2) bexarǝt ⱪilƣan ixlar yüz berixi bilǝnla bexarǝtlǝrning nemini kɵrsitidiƣanliⱪini qüxǝngili bolidu. Injil «Wǝⱨiy» ⱪismi, 4-, 5-babtin kɵrimizki, bu bexarǝtlǝrning wǝ ⱨǝmmǝ baxⱪa bexarǝtlǝrning peqǝtlirini aqidiƣan kixi ɵlümdin tirilip ǝrxkǝ ⱪaytⱪan Mǝsiⱨ Əysadur.
«Nurƣun kixilǝr uyan-buyan yüridu wǝ bilim axidu» — bu kixilǝr «uyan-buyan yüridu», bu bǝlkim «Daniyal»ni qüxinix üqündur, ular xundaⱪ ⱪilip «bilimini axuridu». Biraⱪ eⱨtimalƣa tehimu yeⱪinki, bu bexarǝt bu ⱨazirⱪi zamandiki ⱪatnax ⱪorallirining sür’itining exixi bilǝn nurƣun kixilǝrning «jaⱨan kezix»liri wǝ «bilim partlixi», yǝni bilimning ƣayǝt zor axuruluxi (ilim-pǝn, tibabǝtqilik, tarihiy bilim, ⱪatarliⱪ)ni kɵrsitiximu mumkin. Bu ixlar bizning ahir zamanƣa yeⱪinlaxⱪanliⱪimizni ispatlaydu.
Bu bexarǝt yǝnǝ «Amos» 9:11-12 bilǝn munasiwǝtlik boluxi mumkin.
5-wǝ 6-ayǝttǝ, Daniyal su üstidǝ turƣan pǝrixtidin bu ixlar (ⱪorⱪunqluⱪ ziyankǝxlik wǝ «yirginqliⱪ nomussizliⱪ»)ƣa ⱪanqilik waⱪit ketidu, dǝp soraydu. Pǝrixtǝ ikki ⱪolini asmanƣa kɵtürüp (ⱪǝsǝm bildürüx üqün) uningƣa: — «bir waⱪit, ikki waⱪit, ⱪoxumqǝ yerim waⱪit ketidu» (yǝni üq yerim yil, 1260 kün), dǝp jawab beridu wǝ: — «Hudaning muⱪǝddǝs hǝlⱪi uqrawatⱪan horluⱪ ahirlaxⱪanda, bu ixlar tügǝydu» — dǝydu. Bu mǝzgil bolsa Yǝⱨudiy hǝlⱪni tawlax üqün, ularni ɵzining ⱨǝm dunyaning Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨigǝ etiⱪadⱪa kǝltürüx üqündur. Daniyal tehi qüxǝnmǝydu. U sǝwr-taⱪǝt ⱨǝm izdinixtǝ boluxi kerǝk, qünki bu bexarǝtlǝr ahirƣiqǝ peqǝtlik turidu. Daniyalƣa mundaⱪ deyilidu: —
(9-ayǝt) «Əy Daniyal, yolungƣa mang, qünki bu sɵzlǝr ahir zamanƣiqǝ mǝhpiy tutulup yepiⱪliⱪ turidu».
(10-ayǝt) «Nurƣun kixilǝr tazilinidu, paklinidu wǝ tawlinidu. Rǝzillǝr bolsa, dawamliⱪ rǝzillik ⱪiliweridu; ulardin ⱨeqkim buni qüxinǝlmǝydu, biraⱪ aⱪillar qüxinidu» — barliⱪ insaniyǝt ikki yɵnilixtin biridǝ mangidu — yaki tawlinip paklinixⱪa ⱨǝm aⱪilanǝ boluxⱪa mangidu yaki yaman-rǝzillik yoliƣa mangidu. Ⱪǝdirlik kitabhan, siz ⱪaysi tǝrǝpkǝ mangisiz?
(11-ayǝt) «Kündilik ⱪurbanliⱪ sunuxni ǝmǝldin ⱪaldurƣan kündin tartip, yǝni «wǝyran ⱪilƣuqi yirginqlik nomussizliⱪ» ⱪoyulƣan waⱪittin baxlap, bir ming ikki yüz toⱪsan kün ɵtidu».
(12-ayǝt) «Ahirƣiqǝ sadiⱪ bolup, bir ming üq yüz ottuz bǝx künni kütüp ɵtküzgǝnlǝr nemidegǝn bǝhtlik-ⱨǝ!» — bu 1260 küngǝ ⱪoxulidiƣan ⱪoxumqǝ 30 kün, andin yǝnǝ ⱪoxumqǝ 45 kündǝ wǝ ularning iqidǝ nemǝ ixlar yüz beridu? Bu bügüngǝ ⱪǝdǝr qong bir sir bolup kǝldi. Sǝwr-taⱪǝt, ixǝnqtǝ bolƣanlar bir küni buni bilidu!
(13-ayǝt) «Əmma sǝn bolsang, ahirƣiqǝ yolungda mengiwǝrgin. Sǝn aram tapisǝn, wǝ künlǝrning ahirida nesiwǝnggǝ muyǝssǝr boluxⱪa ⱪayta tirilisǝn».
Daniyal nǝgǝ baridiƣanliⱪini, ⱨǝm ɵzini aram-tinqliⱪ wǝ in’amlarning kütiwatⱪanliⱪini obdan bilǝtti. Bular towa ⱪilip Huda ǝwǝtkǝn Mǝsiⱨkǝ tayanƣan barliⱪ kixinimu kütiwatidu! Ⱪǝdirlik kitabhan, Huda sizgǝ meⱨri-xǝpⱪǝt kɵrsǝtkǝy, ⱨayatliⱪ yoliƣa kɵzüngizni aqⱪay!
Amin!