Tǝwrat 7-ⱪisim


«Batur ⱨakimlar»


Kirix sɵz


«Batur ⱨakimlar» degǝn zatlar kimlǝr?

Roxǝnki, Yǝxua pǝyƣǝmbǝr Israil hǝlⱪigǝ ɵzining ɵlümidin keyin Hudaning ularƣa ⱪandaⱪ bir hil yetǝkqini beridiƣanliⱪi toƣruluⱪ ⱨeq sɵz ⱪilmidi. U bǝlki pǝⱪǝt ularƣa kɵngülliridǝ Pǝrwǝrdigarƣa ǝgixixkǝ ⱪǝt’iy niyǝt tiklǝxkǝ kɵp jekilǝxlǝr wǝ ⱪattiⱪ agaⱨlarni tapxurdi («Yǝxua» 24-bab, bolupmu 23-ayǝtni kɵrüng). Ⱨǝrbir ⱪǝbilining ɵz aⱪsaⱪalliri bar idi, ǝmma on ikki ⱪǝbilǝ birliktǝ ix kɵrüxi kerǝk bolsa, undaⱪta Hudaning ⱪandaⱪ kɵrsǝtmisi bardu? Huda ularƣa xu qaƣda eniⱪ birhil yetǝkqilik xǝklini bǝrmiginining ɵzi bizgǝ Hudaning «Batur ⱨakimlar» dǝwridiki muddia-mǝⱪsǝtliri toƣruluⱪ azraⱪ bir hǝwǝrni puritip beridu. U ularning Ɵzigǝ bolƣan ⱪǝt’iy ⱨajitini birinqi muⱨim ix dǝp tonuxini halaytti.


2:10-19dǝ biz tɵwǝndikilǝrni oⱪup kɵrǝyli: —


«(Yǝxua pǝyƣǝmbǝr wǝ aⱪsaⱪallarni tonuydiƣan) ...bu dǝwridikilǝrning ⱨǝmmisi ɵlüp ɵz ata-bowiliriƣa ⱪoxulup kǝtti; ulardin keyin Pǝrwǝrdigarnimu tonumaydiƣan, xundaⱪla Uning Israil üqün ⱪilƣan ǝmǝllirini bilmigǝn bir dǝwr pǝyda boldi. Xuningdin tartip Israil  Pǝrwǝrdigarning nǝziridǝ rǝzil bolƣanni ⱪilip Baal-butlarning ibaditigǝ kirixti. Ular ɵzlirini Misir zeminidin qiⱪirip taipilǝrning ilaⱨliridin bolƣan yat ilaⱨlarƣa ǝgixip, ularƣa bax urup, Pǝrwǝrdigarning ƣǝzipini ⱪozƣidi...

Buning bilǝn Pǝrwǝrdigarning ƣǝzipi Israilƣa tutixip, harab ⱪilinsun dǝp, U ularni talan-taraj ⱪilƣuqilarning ⱪoliƣa taxlap bǝrdi, yǝni ǝtrapidiki düxmǝnlirining ⱪoliƣa tapxurup bǝrdi; xuning bilǝn ular düxmǝnlirining aldida bax kɵtürǝlmidi. Ular ⱪǝyǝrgǝ barmisun, Pǝrwǝrdigarning ⱪoli ularni apǝt bilǝn urdi, huddi Pǝrwǝrdigarning deginidǝk, wǝ Pǝrwǝrdigarning ularƣa ⱪǝsǝm ⱪilƣinidǝk, ular tolimu azabliⱪ ⱨalǝtkǝ qüxüp ⱪaldi. Andin Pǝrwǝrdigar ularning arisidin batur ⱨakimlarni turƣuzdi, ular Israillarni talan-taraj ⱪilƣuqilarning ⱪolidin ⱪutⱪuzup qiⱪti.

Xundaⱪtimu, ular ɵz ⱨakimliriƣa ⱪulaⱪ salmidi; ǝksiqǝ ular yat ilaⱨlarƣa ǝgixip buzuⱪluⱪ ⱪilip, ularƣa bax urup qoⱪundi; ata-bowilirining mangƣan yolidin, yǝni Pǝrwǝrdigarning ǝmrlirigǝ itaǝt ⱪilix yolidin tezla qiⱪip kǝtti; ular ⱨeq itaǝt ⱪilmidi. Pǝrwǝrdigar ⱪaqaniki ular üqün batur ⱨakimlarni turƣuzsa, Pǝrwǝrdigar ⱨaman xu batur ⱨakim bilǝn billǝ bolatti, batur ⱨakimning ⱨayat künliridǝ ularni düxmǝnlirining ⱪutⱪuzup qiⱪatti; qünki ularni harlap ǝzgǝnlǝr tüpǝylidin kɵtürülgǝn aⱨ-zarlarni anglaƣan Pǝrwǝrdigar ularƣa iqini aƣritatti.

Lekin batur ⱨakim ɵlüp ketixi bilǝnla, ular arⱪisiƣa yenip, yat ilaⱨlarƣa ǝgixip, ularning ⱪulluⱪiƣa kirip, ularƣa bax uruxup, ɵzlirini ata-bowiliridinmy ziyadǝ bulƣaytti; ular nǝ xu ⱪilmixliridin tohrimaytti, nǝ ɵz jaⱨil yolidin ⱨeq yanmaytti».


Bu ayǝtlǝrdin kɵrüxkǝ boliduki, «ⱨakimlar» birinqidin «krizis koziri» idi, yǝni hǝlⱪ Hudaning yardimini tilǝp, nalǝ-pǝryad kɵtürginidǝ U ular üqün tuyuⱪsiz turƣuzidiƣan adǝmlǝr idi. Ibraniy tilida bu adǝmlǝr «xafat»lar dǝp atilidu. Bu sɵzning mǝnisi adǝttǝ «ⱨɵküm qiⱪarƣuqi» yaki «soraⱪqi» degǝn mǝninimu bildüridu. Ularning rolining bir ⱪismi, xübⱨisizki, ⱨǝrhil ⱪanuniy ixlar wǝ sot-dǝwalarni ⱨǝl ⱪilix wǝ xuningdǝk on ikki ⱪǝbiligǝ qetixliⱪ ⱪararlarni qiⱪirixtin ibarǝt idi («1Sam.» 7:16).


Ikkinqidin, «batur ⱨakimlar» padixaⱨlardǝk ǝmǝs idi, bǝlki hǝlⱪ arisidiki addiy puⱪra idi; ⱨakimliⱪ ixi bilǝn bir yǝrgǝ barsa, ixi tügigüqǝ pǝⱪǝt addiy ɵy wǝ yemǝk-iqmǝklikla kerǝk bolatti. Baxⱪa tǝrǝptin eytⱪanda «ⱨakim» «aⱪsaⱪallar arisidiki aⱪsaⱪal» idi. «Ⱨakimlar» ɵz ⱨakimliⱪini oƣulliriƣa ɵtküzüp, ⱨeqⱪandaⱪ «sulalǝ» bǝrpa ⱪilƣan ǝmǝs. Kerǝk bolƣanda Huda hǝlⱪ arisidin yengi bir ⱨakimni turƣuzƣan. Xuning üqün hǝlⱪ ⱨǝrdaim Hudaning iltipatiƣa ⱪarap, Uning ɵzlirigǝ muwapiⱪ yetǝkqi turƣuzuxi üqün Uningƣa tayinixi lazim idi. 


Yaⱪup pǝyƣǝmbǝrning ⱨayatining ahirida bǝrgǝn bexaritidin Israilning ahirda padixaⱨliⱪ bir hǝlⱪ bolidiƣanliⱪi, xundaⱪla xu padixaⱨliⱪning ahirida Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨgǝ tǝwǝ bolidiƣanliⱪi eniⱪ kɵrünidu demǝk, Mǝsiⱨ Ɵzi ahirⱪi padixaⱨ bolidu; «Yar.» 49:10ni kɵrüng: — 

«Xaⱨanǝ ⱨasa Yǝⱨudadin ketip ⱪalmaydu,

Yǝⱨudaning puxtidin ⱪanun qiⱪarƣuqi (yaki «idarǝ ⱪilƣuqining tutⱪan tayiⱪi») ɵksümǝydu,

Taki xu ⱨoⱪuⱪi Igisi kǝlgüqǝ kütidu,

Kǝlgǝndǝ jaⱨan hǝlⱪliri Uningƣa itaǝt ⱪilidu».


Huda Musa pǝyƣǝmbǝr tapxurƣan «Ⱪanun xǝrⱨi» degǝn kitabta Huda Israilƣa «Silǝrni padixaⱨliⱪ bolƣan hǝlⱪ ⱪilimǝn» degǝndǝk wǝdǝ ⱪilidu. Bu bexarǝt wǝ xundaⱪla «ⱨakimliⱪ dǝwri»ning zɵrüriyitining sǝwǝbi toƣruluⱪ «Samuil» 1- wǝ 2- kitabning «ⱪoxumqǝ sɵz»idǝ tohtilimiz.


Hudaning muxu kitabta ayan ⱪilinƣan mǝⱪsiti (1)

Tǝwrat wǝ Injilni oⱪuƣuqilar baxⱪa adǝmlǝrdin kɵp jǝⱨǝtlǝrdǝ zor artuⱪqiliⱪlarƣa muyǝssǝr bolidu — ulardin biri tarih toƣruluⱪ qüxǝnqilǝrni ɵzlǝxtürüxtin ibarǝttur.


Tarihxunaslarning arisida dawam ⱪiliniwatⱪan birhil talax-tartix bar. Birinqi kɵzⱪarax: — tarihning «yɵnilixi» bar («insaniy dunya mǝlum tüp prinsip boyiqǝ kǝynigǝ ⱪaytmay, dǝwrlǝnmǝy «ilgirilǝydu»»); ikkinqi kɵzⱪarax: — tarih «dǝwriylik» bolidu (yǝni, gǝrqǝ imperiyǝlǝr pǝyda bolup yoⱪap tursimu, ⱨeqⱪandaⱪ tüp ɵzgirixlǝr yaki «ilgirilǝx»lǝr bolmaydu). Tǝwrat ⱨǝm Injilda ayan ⱪilinƣanki, mǝlum jǝⱨǝttin xu ikki kɵzⱪaraxning ⱨǝr ikkisi toƣridur. Əmǝliyǝttǝ, tarihning ikki «tarihiy eⱪin»i bar. Ulardin biri «nijatliⱪ eⱪini» — yǝni, Hudaƣa etiⱪad ⱪilip, Uning mǝnggü muddia-mǝⱪsǝtlirigǝ baƣlanƣanlarning tarihiy eⱪini. Ikkinqisi, etiⱪadsiz insanlarning tarihiy eⱪini — ular gunaⱨning ⱪulluⱪi ⱨǝm ɵzlirining qirikliki tüpǝylidin tügimǝs bir dǝwriylikkǝ qüxüp, uningƣa ǝsir bolup ⱪalƣan bolidu. Kiyim-keqǝkliridǝ ɵzgirixlǝr bolsimu, pǝn-tehnikida «ilgirilǝxlǝr» bolsimu, ǝmma gunaⱨ wǝ qiriklik ⱪatarliⱪ tüp ⱨadislǝr huddi ɵrdǝkkǝ su yuⱪmiƣandǝk xu peti ⱪeliweridu. Insan raketani ay xariƣa yǝtküzǝlsimu, ɵz mijǝzini baxⱪuralmaydu.


«Nijatliⱪ tarihiy eⱪini»ning tüp prinsipi Hudaning Ibraⱨimƣa: «Mǝn sanga bǝht-bǝrikǝt ata ⱪilimǝn... sǝn arⱪiliⱪ yǝr yüzidiki barliⱪ ailǝ-ⱪǝbililǝr bǝht-bǝrikǝt tapidu!» degǝn wǝdisidǝ ayan ⱪilinidu («Yar.» 12:1-3). Hudaning bu mǝⱪsitining ⱨǝm uzun waⱪit dawamida ajayib ǝmǝlgǝ axuruluxi Ibraⱨimning Hudaning qaⱪiriⱪiƣa ⱪulaⱪ selip, iman-ixǝnqning birinqi ⱪǝdǝmlirini besixi bilǝn baxlinidu. Huda Ibraⱨimdin Isⱨaⱪni, Isⱨaⱪtin Yaⱪupni, Yaⱪuptin Israil hǝlⱪini qiⱪiridu; U Ɵzining pak-muⱪǝddǝs harakterini Israilƣa wǝⱨiy bilǝn ayan ⱪilidu; Israildin Mǝsiⱨ qiⱪidu wǝ Mǝsiⱨdin barliⱪ insanlar üqün nijat ⱨǝm mǝnggülük ⱨayat qiⱪidu.


Oⱪurmǝnning ⱪolidiki Tǝwratning «Batur ⱨakimlar» degǝn ⱪismida biz bu ikki «tarihiy eⱪin»ni kɵrimiz; ⱨalbuki, gunaⱨ wǝ qiriklikning dǝwriyliki ǝng kɵrünǝrlik bolidu. Israilning tarihida biz xu «dǝwriylik»ni pǝwⱪul’addǝ bir xǝkildǝ kɵrimiz: —


(a) 

Israil gunaⱨliri tüpǝylidin mǝlum birhil zulumƣa uqraydu.

(ǝ) 

Israil Pǝrwǝrdigar aldida gunaⱨidin yenip Uningƣa: «Bizni ⱪutⱪuzƣaysǝn» dǝp nida ⱪilip pǝryad kɵtüridu.

(p) 

Pǝrwǝrdigar ularni ⱪutⱪuzux üqün bir ⱪutⱪuzƣuqi «batur ⱨakim»ni turƣuzidu.

(b) 

Israil yǝnǝ bir ⱪetim gunaⱨⱪa, bolupmu butpǝrǝslik gunaⱨiƣa qüxüp ketidu.

(t) 

«Dǝwriylik» yǝnǝ baxlinidu. Israil yǝnǝ bir ⱪetim zulumƣa uqraydu.


Muxu ⱪetimliⱪ zulum birinqi ⱪetimⱪisidin eƣirraⱪ bolidu. U ularning zeminining baxⱪa millǝtlǝr tǝripidin ixƣal ⱪilinixini ɵz iqigǝ alƣan boluxi mumkin. Yuⱪirida nǝⱪil kǝltürgǝn ayǝtlirimizdǝ (2:11-23dǝ) bu «dǝwriylik» yǝkünlinidu.


Əmǝliyǝttǝ Israilning tarihida xu «gunaⱨliⱪ dǝwr» ⱪayta-ⱪayta tǝkrarlinidu. Oⱪurmǝn «batur ⱨakimlar» degǝn kitabda uning yǝttǝ ⱪetim ⱪaytilanƣinini bayⱪaydu. Hudaning bu ixlarda tüp mǝⱪsiti rosul Pawlusning «Rimliⱪlarƣa» yazƣan hetidiki: «Qünki yaritilƣan kainat Hudaning lǝniti astida ⱪelip, bimǝnilikkǝ qɵktürüldi. Bu, kainatning ɵz ihtiyari bilǝn ǝmǝs, bǝlki uni Qɵktürgüqining iradisi bilǝn boldi wǝ xundaⱪ ümidi bilǝn boldiki, kainatning ɵzimu qirkilixixi bolƣan ⱪulluⱪidin ⱪutⱪuzulup, Hudaning pǝrzǝntlirigǝ beƣixlinidiƣan xan-xǝrǝpkǝ tǝwǝ bolƣan ⱨɵrlükkǝ erixtürülüxtin ibarǝt idi. Qünki pütⱪül kainatning ⱨazirƣiqǝ nalǝ-pǝyad kɵtürüp, tuƣut tolƣiⱪining azabini birliktǝ tartiwalatⱪanliⱪini bilimiz» degǝn sirliⱪ bayanida tǝswirlinidu («Rim.» 8:20-22).


Pǝⱪǝt insanlar ɵz ⱪabiliyitidin, yǝni ɵz-ɵzini gunaⱨning ⱪulluⱪidin ⱪutⱪuzuxidin ümidini üzgǝn bolsa, andin Mǝsiⱨdǝ bolƣan nijatni ⱪobul ⱪilixⱪa tǝyyar bolidu. Xu qaƣⱪiqǝ bu «dǝⱨxǝtlik dǝwriylik» dawamlixiweridu. Mana bu «Batur ⱨakimlar» degǝnning tüp hǝwiridur; Huda insanning «Meni ⱪutⱪuzƣaysǝn» degǝn nalǝ-pǝryadini kütidu; Mǝsiⱨ kǝlgüqǝ gunaⱨtin tamamǝn ⱪutulux yolining bolmaydiƣanliⱪini uⱪimiz.


Hudaning xu künlǝrdǝ Israilƣa ⱪaratⱪan waⱪitliⱪ mǝⱪsiti «batur ⱨakimlar»da tɵt ⱪetim ⱪaytlanƣan bir bayanida puritilidu: —


«Xu künlǝrdǝ Israilda ⱨeq padixaⱨ bolmidi; ⱨǝrkim ɵz nǝziridǝ yahxi kɵrüngǝnni ⱪilatti» (17:5, 18:1, 19:1, 21:25). «Xu künlǝrdǝ» degǝn ibarǝ bizgǝ xuni uⱪturiduki, «Batur ⱨakimlar» degǝn kitab pütülgǝn waⱪitlarda Israilda padixaⱨliⱪ bar idi; Samuil pǝyƣǝmbǝrning xu mǝzkur hatirilǝrning muǝllipi bolux eⱨtimaliⱪi bar. Israilning ⱨaliti padixaⱨ bolƣanda yahxiraⱪ bolidu; ⱨalbuki, ular yǝnǝ bexidin kɵp aqqiⱪ ixlarni kǝqüridu; xuning bilǝn ular padixaⱨ mukǝmmǝl bolmisa, iximiz yǝnila qataⱪ bolidikǝn, dǝp bilip yetidu! Bu jǝryanlar arⱪiliⱪ ularning arzu-ümidliri yǝnila pǝⱪǝt «mukǝmmǝl padixaⱨ» süpitidǝ bolƣan Mǝsiⱨgila baƣlinidu; Mǝsiⱨning padixaⱨ bolidiƣanliⱪi toƣrisida «Yar.» 49:10dǝ bexarǝt berilidu. Bu ixlar toƣruluⱪ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ ⱨǝmdǝ «Samuil» wǝ «Padixaⱨlar» degǝn kitablardiki «kirix sɵz» wǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»lǝrdǝ yǝnǝ tohtilimiz.

Oⱪurmǝnning ⱨayatidiki «gunaⱨ dǝwriyliki» «ⱨakimlar»da hatirilǝngǝndǝk bolmisun, uning Hudaƣa nida ⱪilixi bilǝn ɵzining «nijatliⱪ tarihi» baxlansun!


Kitabning ⱪurulmisi wǝ mǝzmuni: — 


(1)  

Israilning daim gunaⱨⱪa murǝssǝ ⱪilixi; Hudaning ularƣa bolƣan sadaⱪǝtliki (1-2-bablar)

(2)  

«Gunaⱨning dǝwriyliki» dawamlixidu; Hudaning «ⱪutⱪuzƣuqi ⱨakimlar»i — Otniǝl, Əhud, Xamgar, Dǝboraⱨ bilǝn Baraⱪ, Gideon, Tola, Yair, Elon, Ibzan, Abdon wǝ Ximxon (3-16-bablar)

(3) 

Israil tehimu buzuⱪqilliⱪⱪa patidu: —


(a) Ximaliy tǝrǝptiki butpǝrǝslik («Dan»da)


(ǝ) Jǝnubiy tǝrǝptiki buzuⱪqiliⱪ («Binyamin»da) (17-21-bablar)


••••••••



Ⱪoxumqǝ sɵz 


Kitabning mǝⱪsiti (2)


Hudaning Israil bilǝn baƣliƣan ǝⱨdisigǝ bolƣan sadaⱪǝtlikining namayǝndisi

Kirix sɵzimizdǝ biz mǝzkur kitabning tüp mǝⱪsitini, yǝni Israilning gunaⱨning ⱪulluⱪida bolƣanliⱪini, xundaⱪla ularning Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨgǝ bolƣan mutlǝⱪ moⱨtajliⱪini (ⱨǝm bizningkini, ǝlwǝttǝ) ayan ⱪilixtin ibarǝt bolidu, dǝp bayan ⱪilƣaniduⱪ.

Muxu sǝⱨipilǝrdǝ Hudaning Ɵz hǝlⱪi bilǝn baƣliƣan ǝⱨdisigǝ mutlǝⱪ sadaⱪǝtliki birinqidin, ular Ɵzigǝ itaǝtmǝn bolsa bǝht-bǝrikǝt ata ⱪilixi bilǝn, ikkinqidin, itaǝt ⱪilmisa ularni ⱪǝdǝmmu-ⱪǝdǝm jazalixi bilǝn, üqinqidin, ularda ⱨǝⱪiⱪiy towa bolsa ularni kǝqürüm ⱪilip ǝsligǝ kǝltürüxi bilǝn eniⱪ kɵrünidu. Baxⱪa «ⱪoxumqǝ sɵzlǝr»dǝ biz Hudaning Israil bilǝn bolƣan ǝⱨdisidǝ uning «jaza-tǝrbiyisining bǝx basⱪuqi» barliⱪini kɵrsǝtkǝniduⱪ. Biz tɵwǝndǝ oⱪurmǝnlǝr üqün bularni yǝnǝ bayan ⱪilimiz: —


Hudaning Israil bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisi — «Hudaning jaza-tǝrbiyisining bǝx basⱪuqi»

(Huda Israil bilǝn tüzgǝn ǝⱨdidiki «jaza-tǝrbiyining bǝx basⱪuqi»ning tǝpsilatliri Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ berilgǝn, «Law.» 26:14-26 wǝ «Ⱪan.» 28-babta tepilidu).


Ⱪisⱪiqǝ ⱪilip eytⱪanda, Huda Israilƣa, Ɵzümgǝ itaǝtmǝn bolsanglar, silǝrgǝ meⱨir-xǝpⱪǝt kɵrsǝtküqi wǝ ⱪoƣdiƣuqi bolimǝn, dǝp kɵp yǝrlǝrdǝ eniⱪ wǝdǝ ⱪilƣan. Biraⱪ ular ǝksiqǝ itaǝtmǝn bolmiƣan bolsa, uning jaza-tǝrbiyisi tǝdrijiy bexiƣa qüxidu. Bu jaza-tǝrbiyining bǝx basⱪuqini tɵwǝndikidǝk yiƣinqaⱪlaxⱪa bolidu. Itaǝtsizliki eƣirlaxⱪanseri jaza-tǝrbiyimu eƣirlixip baridu: —


(1) Waba-ⱪizitmining qüxüxi, düxmǝnlǝrning «ixik aldida» turuxi, düxmǝnlǝr aldida asanla mǝƣlup boluxi («Law.» 26:14-17).


(2) Yamƣur az, ⱨosulning naqar boluxi («Law.» 26:18-20).


(3) Yawayi yirtⱪuq ⱨaywanlarning kɵpiyixi, ularning insanlarƣa wǝ mallarƣa ⱨujum ⱪilixi (buning kɵqmǝ mǝnisi bǝlkim dɵlǝt iqidiki muⱪimsizliⱪ, tǝrtipsizlik wǝ ⱪanunsizliⱪnimu kɵrsitidu) («Law.» 26:21-24).


(4) Xǝⱨǝrlǝrning muⱨasirigǝ elinixi, ⱪǝⱨǝtqilik, ularning düxmǝnlǝr wǝ yaⱪa yurtluⱪlarning aldida boysunduruluxi wǝ xularning ⱪattiⱪ baxⱪurux tüzümi astida yaxixi («Law.» 26:25-27).


(5) Düxmǝnlǝrning ɵq elixi, ⱪaytidin xǝⱨǝrlǝrni ⱪorxiwelixi, xǝⱨǝrlǝr wǝ yǝr-zeminning wǝyran boluxi, sürgün boluxi, sürgün bolƣinida wǝⱨimǝ astida yaxixi («Law.» 26:27-39).

«Batur ⱨakimlar»diki hatirilǝrdin oⱪurmǝnlǝrning ɵzi bu tǝdrijiy jazalar arⱪiliⱪ Israilƣa wǝ Yǝⱨudaƣa kɵrsitilgǝn agaⱨ-bexarǝtlǝrni bayⱪiyalaydu. Ⱨalbuki, bǝxinqi basⱪuq, yǝni «sürgün ⱪilinix» bolsa pǝⱪǝt Israilning tehimu kɵp itaǝtsizlik wǝ asiyliⱪidin keyin kelidu. Israil ⱪǝt’iy towa ⱪilmiƣaqⱪa, sürgün boluxiƣiqǝ xunqǝ uzun muddǝtning berilixi bizgǝ Pǝrwǝrdigarning sǝwr-taⱪitining uluƣluⱪiƣa qong bir ispat boluxi kerǝktur.


Gideonning tarihidin elinƣan bǝzi sawaⱪ-ibrǝtlǝr

Gideon batur ⱨakimlar iqidǝ rosul Pawlus Injilda bayan ⱪilƣan ikki zɵrür roⱨiy prinsipni namayan ⱪilƣan ajayib ülgǝ idi.


Birinqi prinsip: — «Bǝlki Huda danalarni hijalǝtkǝ ⱪaldurux üqün bu dunyadiki ǝhmǝⱪ sanalƣanlarni talliwaldi; küqlüklǝrni hijalǝtkǝ ⱪaldurux üqün bu dunyadiki ajiz sanalƣanlarni talliwaldi; U yǝnǝ bu dunyadiki ⱪǝdirsilǝrni, pǝs kɵrülidiƣanlarni talliwaldi, «yoⱪ bolƣan nǝrsilǝr»ni mǝwjut xǝy’ilǝrni yoⱪⱪa qiⱪiriqetix üqün talliwaldi. Uning mǝⱪsiti Huda aldida ⱨeq ǝt igisi mahtanmasliⱪ üqündur... xuningdǝk Tǝwratta pütülgǝndǝk: «Pǝhirlinip mahtanƣuqi bolsa Rǝbdin pǝhirlinip mahtisun!»» («1Kor.» 1:27-29, 31).


Huda Israilni Midiyanlardin ⱪutⱪuzux üqün talliƣan kixi ixǝnqi kamil, ɵzi batur, ǝzimǝt kixi ǝmǝs idi; u bǝlki «Midiyaniylarning bulangqilikidin saⱪlini üqün xarab kɵlqiki iqidǝ buƣday tepiwatⱪan», «ajiz sanalƣan», «pǝs kɵrülidiƣan» bir adǝm idi. U yǝnǝ ɵzi toƣruluⱪ «I Rǝb, mǝn Israilni ⱪandaⱪ ⱪutⱪuzalaymǝn? Mening ailǝm bolsa Manassǝⱨ ⱪǝbilisi iqidǝ ǝng namriti, ɵzüm atamning jǝmǝtidǝ ǝng kiqikdurmǝn» — dǝydu. Huda uningƣa ailisidiki «Baal» degǝn butⱪa atalƣan ⱪurbangaⱨni ɵrüp, yengi bir ⱪurbangaⱨ yasap, uningda ailisidǝ mǝhsus ⱪurbanliⱪⱪa saⱪlanƣan bir torpaⱪni ⱪurbanliⱪ ⱪilixni ǝmr ⱪilƣandin keyin, u bu ixni yoxurunqǝ ⱪilidu. Ⱨalbuki, Huda uning xundaⱪ ⱪilƣinini Ɵzigǝ itaǝt ⱪilix dǝp ⱪobul ⱪilip, uning atisining wasitisi bilǝn Gideonning etiⱪadini küqlǝndüridu (6:11-32).


Gideon dadilliⱪ bilǝn Israilni ⱪoxun boluxⱪa qaⱪirƣandin keyin Huda «ⱪoy terisi wǝ xǝbnǝm» alamǝtliri arⱪiliⱪ yǝnǝ uning iman-ixǝnqini riƣbǝtlǝndüridu (6:36-40). Andin U ⱪoxunning sanini 32000din 300gǝ azaytixi bilǝn uning iman-ixǝnqini sinaydu. Awwal Huda Gideonƣa: «Barliⱪ ⱪorⱪup kǝtkǝnlǝr ɵygǝ ⱪaytsun» degǝn ǝmrni tapxuruxi bilǝn 22000 adǝm ɵygǝ ⱪaytip ketidu; 10000i ⱪalidu. Andin u ularƣa «Su boyiƣa qüxüp su iqsun» degǝn pǝrman qiⱪiridu. Pǝⱪǝt «It su iqkǝndǝk tili bilǝn yalap su iqkǝnlǝr» Huda tǝripidin Midiyaniylarning sanaⱪsiz ⱪoxuni bilǝn soⱪuxuxⱪa bekitilidu! 


Dǝrwǝⱪǝ, nusrǝt ⱪazanƣandin keyin Israil bu nusrǝttin «pǝhirlinip mahtiƣanda» ɵzini ǝmǝs, bǝlki «Rǝbdin pǝhirlinip danglaydiƣan» bolidu! Bǝrⱨǝⱪ, xan-xǝrǝp Gideonningki ǝmǝs, Hudaningki idi!


Ikkinqi prinsip: (tɵwǝndiki sɵzlǝrdǝ tepilidu) — (Huda Ibraⱨim pǝyƣǝmbǝrgǝ eytilƣan) ««Seni nurƣun ⱪowmning atisi ⱪildim» dǝp yezilƣandǝk, Ibraⱨim ⱨǝmmimizning atisidur. Dǝrⱨǝⱪiⱪǝt, u ɵlüklǝrni tirilduridiƣan, mǝwjut bolmiƣan nǝrsilǝrni bar dǝp mǝwjut ⱪilidiƣan, ɵzi etiⱪad baƣliƣan Huda aldida ⱨǝmmimizning atisi boldi» («Yar.» 17:4, «Rim.» 4:17). Bǝrⱨǝⱪ, Huda bolsa «ɵlüklǝrni tirilduridiƣan, mǝwjut bolmiƣan nǝrsilǝrni bar dǝp mǝwjut ⱪilidiƣan» Hudadur. Mana bu ikkinqi prinsiptin ibarǝttur.

Muxu yǝrdǝ Huda Ibraⱨimƣa sɵzligǝn waⱪtida, gǝrqǝ Ibraⱨim warisliⱪ nuⱪtisidin balisiz bolsimu, Huda yǝnila uningƣa «Seni nurƣun ⱪowmning atisi ⱪildim» dǝydu. Kimdǝ ⱨǝⱪiⱪiy iman-ixǝnq bolsa, mǝyli barliⱪ kɵrünüxlǝr wǝ ǝⱨwallar Hudaning deginining ǝksi bolsimu, u yǝnila Uning deginini ⱨǝⱪiⱪǝt dǝp ⱨesablaydu. Gideon ɵzini ajiz ⱨǝm kerǝksiz dǝp kɵrǝtti (dǝrwǝⱪǝ ɵzimu xundaⱪ idi); ⱨalbuki, Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi uningƣa sɵz ⱪilƣanda, U uni «Əy jasarǝtlik palwan, Pǝrwǝrdigar sǝn bilǝn billidur!» dǝp qaⱪirdi (6:12). Ibraⱨim Hudaning: «Seni ata ⱪildim» degǝn sɵzini qin kɵnglidin (alliⱪaqan ǝmǝlgǝ axurulƣandǝk) ⱪobul ⱪilixi bilǝn Hudaning bu sɵzi ǝmǝlgǝ axuruldi; ahirida Yǝⱨudiy wǝ ǝrǝbiy hǝlⱪlǝr uningdin qiⱪti. Ohxax yolda, Hudaning sɵzini ⱪobul ⱪilƣaqⱪa, Gideonmu ⱪorⱪunqaⱪ bir yigittin ǝzimǝt wǝ batur yetǝkqigǝ aylanduruldi.


Gideonning tarihidin yǝnǝ kɵp ⱪimmǝtlik sawat-ibrǝtlǝrni ɵgǝngili bolidu; muxu yǝrdǝ biz pǝⱪǝt uning padixaⱨliⱪ ornini ⱪobul ⱪilixni rǝt ⱪilƣanliⱪi üstidila tohtilimiz (8:23). Bu ixta u ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Hudaning «ⱨakimlar» dǝwrigǝ bolƣan iradisini bilip yǝtkǝnidi. Hudaning haliƣini xuki, hǝlⱪⱪǝ padixaⱨ bekitilixtin ilgiri, ularning ɵzlirining ⱨǝⱪiⱪiy ⱨɵküm sürgüqisining Uning Ɵzi ikǝnlikini obdan bilip yetixidin ibarǝt idi («1Sam.» 8:1-9, 11:16-25nimu kɵrüng). (Etiⱪadqilar jamaǝtlirimu muxundaⱪ «Ɵzi üqün padixaⱨ izdǝx» degǝn azduruxlardin saⱪlinixi kerǝk; demǝk, jamaǝtlǝr iqidǝ ⱨǝmmǝ adǝmgǝ ⱨǝmmǝ ixta nemini ⱪilix kerǝk, dǝp ǝmr ⱪilidiƣan mǝlum bir kixini tiklimǝsliki yaki yolƣa ⱪoymasliⱪi kerǝk; qünki Hudaning «yengi ǝⱨdisi»dǝ, Uning iradisi xuki, ⱨǝrbir ailǝ ⱨǝm ayrim xǝhs ɵz mǝs’uliyǝtqanliⱪi bilǝn wijdaniƣa ⱪarap ɵzigǝ kerǝklik ⱪararlirini ɵzliri qiⱪarsun, degǝnliktur).


Əmdi Gideon padixaⱨliⱪ ornini rǝt ⱪilƣandin keyin, ɵzini kaⱨin ⱪilip tiklǝp ɵzigǝ «bir ǝfod yasax»ⱪa ezip kǝtkini nemidegǝn pajiǝlik ix-ⱨǝ! (bu «ǝfod»ning tǝpsilatliri toƣruluⱪ «Mis.» 25:14-26 wǝ izaⱨatlarni kɵrüng). Keyin, xu «tor-tuzaⱪ»tin, yǝni kaⱨinliⱪ ornini izdǝxtin (8:27) ɵz ailisidǝ qiⱪⱪan ɵz’ara ⱨǝsǝthorluⱪlar pütkül ɵyidikilǝrni degüdǝk ⱨalakǝtkǝ elip bardi («Ⱨak.» 9-bab).


«Batur ⱨakimlar»diki tarih toƣruluⱪ:

11:26 «Yǝnǝ kelip, Israil Ⱨǝxbon wǝ uningƣa ⱪaraxliⱪ yeza-kixlaⱪlarda, Aroǝr wǝ uningƣa ⱪaraxliⱪ yeza-kixlaⱪlarda ⱨǝmdǝ Arnon dǝryasining boyidiki barliⱪ xǝⱨǝrlǝrdǝ üq yüz yil makan tutup olturƣan waⱪitlarda, nemixⱪa silǝr xu yǝrlǝrni ⱪayturuwalmidinglar?» (Yǝftaⱨning sɵzi).


Yǝftaⱨning Israil Ⱪanaan zeminini ixƣal ⱪilip turƣan waⱪitni «üq yüz yil» dǝp eytixi (bǝlkim tǝhminiy bir san boluxi mumkin) «batur ⱨakimlar»ning ⱨɵküm sürgǝn dǝwrining tǝhminǝn 350 yil ikǝnlikini ispatlaydu (Yǝftaⱨ ⱨɵküm sürgǝn waⱪtidin Samuil pǝyƣǝmbǝrning waⱪtiƣiqǝ bǝlkim tǝhminǝn 50 yil boluxi mumkin). Yǝftaⱨ ⱨɵküm sürüp, ikkinqi yilidin Sulayman sǝltǝnitining tɵtinqi yiliƣiqǝ bolƣan 144 yilni, wǝ «Misirdin qiⱪix»tin Ⱨǝxbonni ixƣal ⱪilƣuqǝ bolƣan 38 yilni bu 300 yilƣa ⱪoxⱪanda, undaⱪta omumiy waⱪit 482 (38+300+144) yil bolidu. «1Pad.» 6:1dǝ Sulayman sǝltǝnitining tɵtinqi yili, yǝni padixaⱨ muⱪǝddǝs ibadǝthanini Hudaƣa atap beƣixliƣan yili dǝl «Israillar Misirdin qiⱪⱪandin keyinki 480-yili idi» deyilidu; bu ikki san bir-birigǝ bǝk yeⱪin.


Israillar Ⱪanaan zeminiƣa kirgǝndin tartip «Ⱨak.» 11:26diki waⱪitⱪiqǝ jǝmiy 319 yil bolidu; biraⱪ Ammoniylar Israilning zeminini ixƣal ⱪilip ularƣa zulum salƣan 18 yilni xu sandin qiⱪiriwǝtkǝndǝ 301 yil bolidu. Xundaⱪ ⱨesablanƣanda, Yǝftaⱨ eytⱪan tǝhminiy san «300 yil» toƣra qiⱪidu; xuning bilǝn Ammoniy padixaⱨning hataliⱪi pax ⱪilinidu.

Huda buyrusa biz kǝlgüsidǝ Muⱪǝddǝs Kitabtiki yilnamilǝrni tǝpsiliy jǝdwǝllǝxtürüp qiⱪarmaⱪqimiz.

Ⱨazirqǝ «batur ⱨakimlar» tarihining yilnamilirini tɵwǝndiki jǝdwǝldikidǝk dǝp oylaymiz: —


Isra'il dǝwri wǝ ⱨɵküm sürgüqi

Yil sani

«Misirdin qiⱪix» wǝ qɵl-bayawanda yürüxlǝr — 

Musa pǝyƣǝmbǝrning yetǝkqilikidǝ

40

Ⱪanaan zeminini ixƣal ⱪilix jǝryani — Yǝxua pǝyƣǝmbǝrning yetǝkqilikidǝ

7

Zeminning tǝⱪsim ⱪilinixidin Kuxanning zulum selixiƣiqǝ (Yǝxua pǝyƣǝmbǝr)

10

Kuxanning zulum selixi (2-bab, 8-ayǝt)

8

Otniyǝlning ⱨɵküm sürüxi; aman-tinqliⱪ künlǝr

40

Moabning zulum selixi

18

Əⱨudning ⱨɵküm sürüxi; aman-tinqliⱪ künlǝr

80

Yabinning zulum selixi

20

Baraⱪning ⱨɵküm sürüxi; aman-tinqliⱪ künlǝr

40

Midiyanning zulum selixi

7

Gide'onning ⱨɵküm sürüxi; aman-tinqliⱪ künlǝr

40

Abimǝlǝk «padixaⱨ»ning ⱨɵküm sürüxi

3

Tolaning ⱨɵküm sürüxi

23

Ya'irning ⱨɵküm sürüxi

22

-

jǝmiy 358

I'ordan dǝryasining ikki tǝripi

-

Ƣǝrbiy — Filistiylǝr

Xǝrⱪiy

-

(1) Əⱨdǝ sanduⱪidin mǝⱨrum boluxi

(1) Ammoniylarning 

zulum selixi

-

(2) Ximxonning ǝmǝlliri, 

Samuil pǝyƣǝmbǝrning qiⱪixi

(2) Yǝftaⱨning 

ⱨakim boluxi

-

(3) Filistiylǝrning mǝƣlup ⱪilinixi;

 Samuilning ⱨɵküm sürüxi

(3) Ibzanning 

ⱨakim boluxi

-

(4) Əⱨdǝ sanduⱪidin ⱪayturuluxi

(4) Elonning ⱨakim boluxi

-

-

(5) Abdonning ⱨakim boluxi

jǝmiy  59

Saulning ⱨɵküm sürüxi 

(Samuil pǝyƣǝmbǝrning ⱨakim bolƣandin keyinki 20 yil)

20

Dawutning Ⱨǝbronda ⱨɵküm sürüxi

7

Dawutning Yerusalemda ⱨɵküm sürüxi

33

Sulaymanning muⱪǝddǝs ibadǝthanini 

beƣixlixiƣiqǝ ⱨɵküm sürüxi

3

Yillarning omumiy sani («Padixaⱨlar (1)» 6:1 bilǝn selixturung)

480


Oⱪurmǝn kɵrǝlǝyduki, 10:4dǝ puritilƣandǝk, «batur ⱨakimlar»din bǝziliri zamandax bolup ohxax waⱪitta Israilning baxⱪa-baxⱪa ⱪismi üqün mǝs’ul bolƣan.


Yǝftaⱨning iqkǝn ⱪǝsimi — U ⱨǝⱪiⱪǝtǝn ɵz ⱪizini ⱪurban ⱪildimu? (11:29-40)

(11:29-40) Yǝftaⱨ «uning üstigǝ ⱪilƣan ⱪǝsimini bǝja kǝltürdi». Yǝftaⱨ ɵz ⱪizini ⱪurbanliⱪ ⱪilƣanmu-yoⱪ? Yaki bu sɵzlǝrning baxⱪa mǝnisi barmu?  


Yǝftaⱨ ⱨǝⱪiⱪǝtǝn ɵz ⱪizini Hudaƣa kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ süpitidǝ sunƣan, dǝp ⱪaraydiƣan wǝ xundaⱪ ⱪarimaydiƣan alimlar bar. «Ⱪurbanliⱪ ⱪilmiƣan» dǝp ⱪaraydiƣanlar Yǝftaⱨ ǝmǝliyǝttǝ ⱪizini muⱪǝddǝs qedirƣa munasiwǝtlik Hudaning hizmitigǝ atap beƣixliƣan, dǝp ⱪaraydu. Ularning muxu kɵzⱪaraxta boluxi tɵwǝndikidǝk munasiwǝtlik sǝwǝbliri bar: — 


(1) Muⱪǝddǝs qedirda ixlǝydiƣan, ɵzlirini Hudaƣa atap beƣixliƣan bir türküm ⱪiz-ayallar bolƣan boluxi mumkin («Mis.» 38:8, «1Sam.» 2:22)


(2) «Insan ⱪurbanliⱪi» Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ tapxurulƣan ⱪanun boyiqǝ oquⱪ mǝn’i ⱪilinƣan, xundaⱪla Hudaƣa «yirginqlik ix» dǝp ⱪaralƣan («Law.» 18:21, 20:2-5, «Ⱪan.» 12:31, 18:10)


(3) Yǝftaⱨning bu ⱪǝsǝmni ⱪilƣan waⱪti dǝl «Pǝrwǝrdigarning Roⱨi uning üstigǝ qüxkǝn» waⱪittin keyin idi (11:30-31). Ⱪǝsǝm dǝrwǝⱪǝ Muⱪǝddǝs Roⱨning tǝsiri bilǝn ⱪilinƣan bolsa, undaⱪta uning ⱨeqⱪandaⱪ insan ⱪurbanliⱪini sunuxⱪa ⱪǝsǝm ⱪilixi ⱪǝt’iy mumkin ǝmǝs bolatti. Bu kɵzⱪaraxning ǝksiqǝ ⱪaraxta bolƣanlar 30-ayǝt wǝ 31-ayǝtning arisida mǝlum bir waⱪit bar, dǝp ⱪaraydu; lekin ǝyni tekisttǝ bundaⱪ waⱪitning ⱨeqⱪandaⱪ sayisi kɵrünmǝydu.


(4) Bu tekistlǝrdǝ pǝⱪǝt Yǝftaⱨning ⱪizining «ⱪizliⱪi üqün matǝm tutuwelix»i tǝkitlinidu. Əgǝr muⱪǝddǝs qedirƣa xu yol bilǝn beƣixlanƣan bolsa, undaⱪta ɵy-oqaⱪliⱪ, baliliⱪ boluxⱪa muyǝssǝr bolalmaytti.


(5) Mǝzkur kitabning muǝllipi Yǝftaⱨning ɵz ⱪizini kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ ⱪilƣanliⱪi toƣruluⱪ biwasitǝ ⱨeqyǝrdǝ hatiriligǝn ǝmǝs.

(6) Yǝftaⱨning Ammoniylarning padixaⱨiƣa eytⱪan mǝntiⱪilik sɵzliri uning eƣir-besiⱪ, salmaⱪ bir xǝhs ikǝnlikini ispatlaydu. U ⱪaram, tǝntǝk adǝm ǝmǝs idi.


Ⱨalbuki, baxⱪa alimlar, tekist bizgǝ Yǝftang toƣruluⱪ pǝⱪǝt: «Uning (demǝk, ⱪizining) üstigǝ ⱪilƣan ⱪǝsimini bǝja kǝltürdi» degǝn intayin addiy, biwasitǝ hǝwǝr yǝtküzidu, dǝp oylaydu. Xu ⱪaraxiqǝ, gǝrqǝ Musaƣa qüxürülgǝn muⱪǝddǝs ⱪanun boyiqǝ insan ⱪurbanliⱪi ⱪǝt’iy bolmaydu (yuⱪiriⱪi (3)-sǝwǝbini kɵrüng) degǝn bolsimu, «batur ⱨakimlar»ning künliridǝ kaⱨinlar wǝ Lawiylar hǝlⱪⱪǝ muⱪǝddǝs ⱪanunni ɵgitix wǝzipisidǝ («Mal.» 2:7) heli mǝs’uliylǝtsizlik ⱪilip hǝlⱪni tolimy ƣǝplǝttǝ ⱪaldurdi. Xunga «Xu künlǝrdǝ Israilda ⱨeq padixaⱨ bolmidi; ⱨǝrkim ɵz nǝziridǝ yahxi kɵrüngǝnni ⱪilatti» (17:5, 18:1, 19:1, 21:25). Injilda Yǝftaⱨ iman-etiⱪadi tüpǝylidin tǝriplinidu («Ibr.» 11:31). Xuning bilǝn bu alimlarning pikri mundaⱪ: U ⱨǝⱪiⱪǝtǝn «uning (demǝk, ⱪizining) üstigǝ ⱪilƣan ⱪǝsimini bǝja kǝltürdi», ⱪizni ⱪurbanliⱪ ⱪildi. Xundaⱪ kilizi sǝmimiylik bilǝn qin kɵnglidin bolƣan bolsimu, uning undaⱪ ⱪilƣini Huda aldida toƣra bolmidi. Xunga (bu alimlarning pikriqǝ) «batur ⱨakimlar»ni yazƣan tarihqining bu ixlarni hatirilǝxtiki mǝⱪsiti: «Xu künlǝrdǝ Israilda ⱨeq padixaⱨ bolmidi; ⱨǝrkim ɵz nǝziridǝ yahxi kɵrüngǝnni ⱪilatti» degǝn pakitni tǝkitlǝx üqün idi.


«Batur ⱨakimlar» degǝn kitabning «Rut» degǝn kitab bilǝn bolƣan munasiwiti

«Batur ⱨakimlar»da hatirilǝngǝn qüxkünlük ⱨǝm pajiǝlǝrdin Israil hǝlⱪining ⱨǝmmisini ⱪarangƣuluⱪ wǝ zulmǝt-ƣǝplǝt iqidǝ yaxawatⱪan, dǝp hulasigǝ keliximiz mumkin. Xuning üqün biz «Batur ⱨakimlar» degǝn tarih bilǝn zamandax bolƣan «Rut» degǝn hatiridiki güzǝl tarihni oⱪuƣinimizda, kɵnglimiz kɵtürülidu. Qünki «Rut» degǝn tarihta bir ailǝ iqidǝ bolƣan ɵz’ara meⱨir-muⱨǝbbǝt, sadaⱪǝtlik wǝ ⱨɵrmǝt-izzǝtni kɵrǝlǝymiz. Muxu tarih bizgǝ Hudaning kǝlgüsidǝ Israilƣa nisbǝtǝn nemǝ pilanliri barliⱪini kɵrsitidu. «Rut»tiki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ mǝzkur ikki kitabning munasiwiti üstidǝ tohtilimiz.