Tǝwrat 38-ⱪisim


«Zǝkǝriya»

(Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning kitabi)

Xǝrⱨlǝr


Kirix sɵz


Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr ɵz kitabida ɵzi toƣruluⱪ anqǝ kɵp tohtalmaydu. Uning nǝsǝbnamisidin bowisining «Iddo» ikǝnlikini bilimiz; «Nǝⱨ.» 12:16diki kaⱨinlar tizimlikidǝ kɵrsitilgǝn Zǝkǝriya «Iddoning oƣli Zǝkǝriya» boluxi mumkin idi.

Pars imperatori Ⱪorǝx Babil imperiyǝsini aƣdurƣanda, u Yǝⱨudiylardin Pǝlǝstingǝ ⱪaytimiz degüqilǝrning ⱨǝmmisigǝ ruhsǝt bǝrdi; ⱨalbuki, Yǝⱨudiylarning kɵpinqisi alliⱪaqan ɵzlirini Babilliⱪlarning ⱪulluⱪidin ⱨɵr ⱪilip, Babilda raⱨǝt turmux kǝqüriwatⱪan bolup, ⱪaytⱪusi yoⱪ idi; pǝⱪǝtla Hudaning jür’ǝtlik wǝ ihlasmǝn bir «ⱪaldi»si ⱪaytip, Pǝlǝstindǝ japaliⱪ ⱨayatni kǝqürüp, turmuxini ⱪaytidin baxlidi («Yǝx.» 10:20-22ni kɵrüng).


Ular ⱪaytⱪanda ǝtrapidiki hǝlⱪlǝrning ⱪarxiliⱪiƣa ⱪarimay baturluⱪ bilǝn muⱪǝddǝs ibadǝthanini ⱪaytidin ⱪuruxni baxlidi; ǝmma ular bu ⱪuruluxni püttürüp bolmastinla, tezla bǝl ⱪoyuwetip ɵzlirining ɵylirini yasaxni birinqi orunƣa ⱪoydi; ⱨǝtta ibadǝthaniƣa beƣixlanƣan ǝxyalarning bǝzilirini ɵz ɵylirigǝ ixlitixkǝ baxlidi. Ⱨagay pǝyƣǝmbǝr ularƣa ibadǝthanini birinqi orunƣa ⱪoyuxunglar kerǝk, xundaⱪ ⱪilsanglar yolunglar onguxluⱪ bolidu, dǝp bexarǝt bǝrdi. Bu bexarǝtlǝr «Ⱨagay» degǝn kitabta hatirilǝngǝn. Zǝkǝriyamu xu waⱪitta ularƣa ohxax mǝzmunda bexarǝt bǝrdi («Əzra» 5:1). Xuning bilǝn bir waⱪitta, Huda uningƣa yǝnǝ kǝng dairidǝ bexarǝtlǝrni berip, «ⱪaldi»larning kɵngligǝ: — birinqidin, Hudaning xu zamandiki dunyadiki ix-wǝⱪǝlǝrni ⱪandaⱪ idarǝ ⱪilidiƣanliⱪi; ikkinqidin, Hudaning yeⱪin kǝlgüsidǝ wǝ yiraⱪ kǝlgüsidǝ, ⱨǝtta ahirⱪi zamanlarƣiqǝ Israil üqün nemǝ ⱪilmaⱪqi bolƣanliⱪini ayan ⱪilidu. «Ⱪaldi»larƣa nisbǝtǝn raⱨǝt turmuxni taxlap, Hudaning ibadǝthanisini ⱪurux hizmitigǝ kirixix ular üqün intayin yahxi baxlinix idi. Hudaƣa tayanmasliⱪtin ibarǝt bu ixning hǝtiri astida turuwatⱪan ularƣa nisbǝtǝn (1:3ni kɵrüng), Zǝkǝriyaning bexarǝtliri ularni Hudaƣa tayinixⱪa, xundaⱪla ularni ɵz-ɵzigǝ tayinixtin qongⱪur wǝ toluⱪ towa ⱪilixⱪa riƣbǝtlǝndüridu. Ahirⱪi zamandiki ixlar toƣruluⱪ bexarǝtlǝr Hudaning Mǝsiⱨni padixaⱨ ⱨǝm «padiqi» süpitidǝ ǝwǝtidiƣanliⱪi bilǝn baxlinidu (Tǝwrat-Injil boyiqǝ, «ahirⱪi zamanlar» Mǝsiⱨning birinqi ⱪetimⱪi dunyaƣa kelixi bilǝn baxlinidu). Əmma bexarǝtlǝr boyiqǝ, Israillar Mǝsiⱨni rǝt ⱪilidu. Zamanning ǝng ahirida Israillar bu ixtin towa ⱪilip, Mǝsiⱨni etirap ⱪilidu; xundaⱪla, Mǝsiⱨ Israilni düxmǝnliridin ⱪutⱪuzup, Ɵz padixaⱨliⱪini yǝr yüzidǝ bǝrpa ⱪilidu.


Mana bu Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning ɵz kitabida hatiriligǝn uluƣ temilardur. Ahirida yǝnǝ bir ixni tǝkitlǝymizki, Zǝkǝriya Tǝwrat dǝwridiki ǝng kɵzgǝ kɵrüngǝn pǝyƣǝmbǝrlǝrdin biri idi; uningƣa tapxurulƣan bexarǝtlǝrdǝ «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning sɵzliri uningƣa tapxurulƣan bexarǝtlǝr bilǝn ajayib birlǝxtürülüp yǝkünlinidu (1:4-6). Uning bexarǝtliridǝ Tǝwrattiki baxⱪa tekistlǝrdin nǝⱪil kǝltürülgǝn birnǝqqǝ yüz yǝrlǝr bardur.


«Zǝkǝriya» degǝn sɵzning mǝnisi «Pǝrwǝrdigar ǝslǝydu» yaki «Pǝrwǝrdigar esigǝ kǝltüridu» degǝnlik bolup, bu isim uning «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝrning sɵzlirini ǝslitix hizmiti»gǝ tolimu mas kǝlgǝn. Oⱪurmǝnlǝr Tǝwratni ɵgǝngǝnseri «Zǝkǝriya»ning muxu ajayib alaⱨidilikini bayⱪaydu. Bundaⱪ pǝwⱪul’addiylik nemixⱪa bolidu? Buning sǝwǝbi Zǝkǝriyaning yax waⱪtidin tartipla ɵz oy-pikrini Israillarƣa tapxurulƣan barliⱪ muⱪǝddǝs yazmilar bilǝn suƣarƣanliⱪida dǝp ixinimiz. Xundaⱪ bolƣaqⱪa, Zǝkǝriya Muⱪǝddǝs Roⱨning ixlitixigǝ ⱨazir bolup, Tǝwrat dǝwrining ahirlirida Tǝwrat pǝyƣǝmbǝrlirining bexarǝtliri wǝ ularning tüp temilirining ajayib «birlǝxtürülüxi»ni ada ⱪilixⱪa toluⱪ tǝyyarlanƣan ⱪoral bolƣanidi. Bu «birlǝxtürülüx» nuⱪtisidin ⱪariƣanda, «Zǝkǝriya» degǝn kitab pütkül Muⱪǝddǝs Kitabning (Tǝwrat-Injilning) ahirⱪi ⱪismi bolƣan, yǝni barliⱪ kitablarning ⱨǝmmisini bir-birigǝ baƣliƣan «Wǝⱨiy» degǝn kitabⱪa ohxax rolda bolalaydu (Tǝwratⱪa nisbǝtǝn).


Mǝzkur kitabta «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning bexarǝtlirigǝ baƣlanƣan jaylar helila kɵp salmaⱪni igiligǝqkǝ, xundaⱪla bundaⱪ baƣlinix yǝrlirini bayⱪax Tǝwratni tunji oⱪuƣanlarƣa nisbǝtǝn birⱪǝdǝr ⱪiyin bolƣaqⱪa, muxu baƣlinixlarni eniⱪ kɵrsitix üqün «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ oⱪurmǝnlǝrgǝ uzunraⱪ qüxǝndürüxni sunduⱪ. Tǝrjimǝ jǝryanida ⱨǝm «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni yazƣinimizda Yǝⱨudiy Mǝsiⱨiy uluƣ alim Dawut Baronning «Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr kɵrgǝn kɵrünüxlǝr wǝ uningƣa berilgǝn bexarǝtlǝr» (1918) degǝn ǝsiridin kɵp paydilanduⱪ. Muxu munasiwǝt bilǝn uningƣa kɵp tǝxǝkkürlirimizni bildürimiz.


Mǝzmun: —


Birinqi ⱪisim: —

(1) 

Towa ⱪilixⱪa qaⱪiriⱪ (1:1-6)

(2) 

Sǝkkiz kɵrünüx (1:7-6:8) 


(a)

Atlar — hadas dǝrǝhliri arisidiki pǝrixtǝ (1:7-17)


(ǝ) 

Münggüzlǝr wǝ ⱨünǝrwǝnlǝr (1:18-21)


(b) 

Ɵlqǝx tanisini tutⱪan yigit (2:1-13)


(p) 

Bax kaⱨin Yǝxuaning Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi aldida turuxi (3:1-10)


(t) 

Altun qiraƣdan (4:1-14)


(j)  

Uqar oram yazma (5:1-4)


(q)  

Sewǝttǝ olturƣan ayal — «rǝzillik» (5:5-11)


(h)  

Jǝng ⱨarwiliri (6:1-8)

(3)

Bexarǝtlik ⱨǝrikǝt — bax kaⱨin Yǝxuaƣa taj kiydürüx (6:9-15)

(4)  

Roza toƣrisidiki mǝsililǝr — inkar jawab wǝ ümidlik jawab (7-8-bab)


Ikkinqi ⱪisim:

(5) 

Pǝrwǝrdigarning yükligǝn birinqi sɵz-kalami — 


(«büyük Iskǝndǝr» toƣruluⱪ bexarǝt, ⱨǝⱪiⱪiy wǝ sahta padiqilar) (9-11-bab)

(6) 

Pǝrwǝrdigarning yükligǝn ikkinqi sɵz-kalami — ahirⱪi zamanlar (12-14-bab)


••••••••



Ⱪoxumqǝ sɵz


«Zǝkǝriyǝ pǝyƣǝmbǝr» degǝn kitapⱪa berilgǝn «ⱪoxumqǝ sɵz» bir ⱪǝdǝr uzunraⱪ boldi. Bundaⱪ boluxidiki sǝwǝb xuki, birinqidin,O oⱪurmǝnlǝrgǝ «muⱪǝddǝs yazmilarni ⱨǝⱪiⱪiy qüxǝndürgüqi muⱪǝddǝs yazmilardur» degǝn muⱨim prinsipⱪa konkret misal tǝminlǝx üqün; ikkinqidin, Tǝwrattiki 39 kitabning aryilmas bir pütün gǝwdǝ ikǝnlikini wǝ xundaⱪla Injildiki 27 kitabning Tǝwrat bilǝn ayrilmas bir gǝwdǝ ikǝnlikini kɵrsitix üqün. Muⱪǝddǝs Kitabning ǝng yahxi qüxǝndürgüqisi Muⱪǝddǝs Kitabning ɵzidur. Xuning üqün muxu «ⱪoxumqǝ sɵz»ning üqtin bir ⱪismi «Zǝkǝriya»din baxⱪa muⱪǝddǝs yazmilardin nǝⱪil kǝltürgǝn ayǝtlǝrdur.


Zǝkǝriya kitabining «kirix sɵz»i (1:1-6)

Biz «kirix sɵz»imizdǝ eytⱪinimizdǝk, Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning Israilƣa bolƣan tüp qaⱪiriⱪi ularni towa ⱪilixⱪa ündǝydiƣan bir hitab idi. Uning aldinⱪi sɵzidin biz mundaⱪ üq agaⱨlanduruxni bayⱪaymiz: —


«Darius padixaⱨning ikkinqi yili sǝkkizinqi ayda, Pǝrwǝrdigarning sɵzi Iddoning nǝwrisi, Bǝrǝkiyaning oƣli Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrgǝ kelip mundaⱪ deyildi: —

Pǝrwǝrdigar ata-bowiliringlardin intayin ⱪattiⱪ ƣǝzǝplǝndi» (1:1-2).


Mana bu birinqi agaⱨlanduruxtur. Israil hǝlⱪi yǝr yüzidiki barliⱪ baxⱪa hǝlⱪ-millǝtlǝrgǝ ohxax bolmasliⱪi, ɵz «uluƣ ata-bowilirining uluƣ ǝmǝlliri»din mahtinip, ɵz-ɵzini aldap yürmǝsliki ⱨǝm ɵzini bihodlaxturmasliⱪi, ǝksiqǝ realliⱪⱪa yüzlinip, ularning sürgün boluxiƣa sǝwǝbqi bolƣan ata-bowilirining gunaⱨlirini etirap ⱪilixi lazim idi.


«Xunga sǝn ularƣa: «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — «Mening yenimƣa ⱪaytip kelinglar, Mǝn silǝrning yeninglarƣa ⱪaytip kelimǝn» — dǝydu» — degin.

«—Ata-bowiliringlardǝk bolmanglar; qünki ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr ularƣa: «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar: — Rǝzil yolliringlardin, rǝzil ⱪilmixliringlardin yenip towa ⱪilinglar, degǝn», — dǝp jakarliƣan. Biraⱪ ular Manga ⱪulaⱪ salmiƣan, boysunmiƣan, — dǝydu Pǝrwǝrdigar» (1:3-4).


Mana bu ikkinqi agaⱨlanduruxtur; «Ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning bu temida bolƣan nurƣun sɵzliridin, oⱪurmǝnlǝr «Yǝx.» 55:6-7, «Əz.» 18:31, «Yoel» 2:12-13, «Amos» 5:4-6, «Zǝf.» 2:2-3din birnǝqqǝ misallarni kɵrǝlǝydu. Israilning ǝmǝliyǝttǝ bu nurƣun hitablarƣa ⱪuliⱪini gas ⱪiliwalƣanliⱪi muxu yǝrdǝ: «biraⱪ ular manga ⱪulaⱪ salmiƣan, boysunmiƣan, dǝydu Pǝrwǝrdigar» dǝp yǝkünlinidu. Israilƣa towa ⱪilixⱪa bolƣan qaⱪiriⱪ «Tǝwrat dǝwridiki ǝng ahirⱪi pǝyƣǝmbǝr, xundaⱪla Tǝwrat dǝwridiki pǝyƣǝmbǝrlǝr arisidiki ǝng ahirⱪisi wǝ uluƣi» dǝp ⱨesanlanƣan qümüldürgüqi Yǝⱨya («Mat.» 11:11-13) tǝripidin («Mat.» 3:2-12) wǝ Rǝbbimizning Ɵzi tǝripidin dawam ⱪilindi («Mat.» 4:17). Keyin, Rǝbbimiz ǝwǝtkǝn rosullar jakarliƣan hǝwǝrdǝ towa ⱪilix tüp asas ⱪilinƣan («Luⱪa» 24:46-49, «Ros.» 3:19, 17:30ni kɵrüng).


Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr Hudaning xan-xǝripining Israilning gunaⱨliri tüpǝylidin ulardin ayrilƣiniƣa ⱪayƣurƣan bir guwaⱨqi bolƣanidi — «Əz.» 11:23ni kɵrüng. Huda Zǝkǝriyaning dǝwridǝ Israilƣa: «Mening yenimƣa ⱪaytip kelinglar, Mǝn silǝrning yeninglarƣa ⱪaytip kelimǝn» dǝp jakarlaydu. Ilgiri muⱪǝddǝs ibadǝthanida ayan ⱪilinƣan xan-xǝrǝp («1Pad.» 8:11) ⱨazir kɵrünmǝydu; xundaⱪ bolsimu, Pǝrwǝrdigar Ɵz ⱨuzurini sürgünlüktin ⱪaytip kǝlgǝn, Yerusalem wǝ Yǝⱨudada turuwatⱪanlar arisida turƣuzuxⱪa wǝdǝ ⱪilidu. Ular bularni kɵzliri arⱪiliⱪ ǝmǝs, bǝlki iman-etiⱪad arⱪiliⱪ ⱪobul ⱪilixi kerǝk idi.


Bu qaⱪiriⱪ bizlǝr üqünmu ohxaxla muⱨimdur. Bizmu qoⱪum «Pǝrwǝrdigarning yeniƣa» ⱪaytip keliximiz kerǝk; andin U «yeninglarƣa ⱪaytip kelimǝn» dǝp wǝdǝ ⱪilƣinidǝk qoⱪum bizning yenimizƣa kelidu — biz ɵz gunaⱨlirimizni kɵtürüp Uning yeniƣa kǝlginimizdǝ, Umu Ɵz xapaiti wǝ mǝƣpiriti bilǝn yenimizƣa kelidu; biz namratliⱪ ⱨǝm ⱨajitimizni kɵtürüp Uning yeniƣa kelimiz, U mol meⱨir-xǝpⱪiti wǝ qǝksiz dǝsmayisi bilǝn yenimizƣa kelidu! Nemǝdegǝn ajayib almaxturux-ⱨǝ! Ⱨǝtta ǝgǝr ɵzlükimizdin Uning yeniƣa berixⱪa iqki dǝrmanimiz bolmisimu, biz kǝlgüsi bir dǝwrdiki Israilning ahirⱪi zamanda ⱪilidiƣan duasidǝk: «Bizni yeningƣa ⱪayturƣaysǝn, i Pǝrwǝrdigar; xundaⱪ bolƣanda biz ⱪaytalaymiz» wǝ «I Huda, bizni Ɵz yeningƣa ⱪayturƣaysǝn! Jamalingning nurini qaqⱪaysǝn, xunda biz ⱪutⱪuzulimiz!» dǝp ɵtünǝyli! («Yiƣ.» 5:21, «Zǝb.» 80:3).


««Silǝrning ata-bowiliringlar ⱨazir ⱪeni? Pǝyƣǝmbǝrlǝr bolsa, mǝnggü yaxamdu? Lekin Mening pǝyƣǝmbǝrlǝrgǝ buyruƣan sɵzlirim wǝ bǝlgilimilirim, ata-bowiliringlarning bexiƣimu qüxkǝn ǝmǝsmidi?».

 Xuning bilǝn ular yolidin yenip: — samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar yollirimiz wǝ ⱪilmixlirimiz boyiqǝ bizni ⱪandaⱪ ⱪilimǝn desǝ, xundaⱪ ⱪildi, — degǝn». (1:5-6).


Mana bu üqinqi agaⱨlanduruxtur. Huda ularƣa addiy ⱨalda: Ata-bowiliringlarƣa agaⱨlandurƣinimdǝk ɵldi, dǝp ularƣa ǝslitipla ⱪalmay, bǝlki ularning esigǝ pǝyƣǝmbǝrlǝrning ɵlgǝnlikinimu salidu.

(Bǝzi alimlar «Pǝyƣǝmbǝrlǝr mǝnggü yaxamdu?» degǝn soalni hǝlⱪning Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning sɵzigǝ rǝddiyǝ bǝrmǝkqi bolup eytⱪan imansiz yaki mǝshirilik jawabi, dǝp ⱪaraydu. Əmma biz ǝyni tekisttin bundaⱪ ⱪaraxning ⱨeqⱪandaⱪ asasini kɵrǝlmǝymiz).


 «Pǝyƣǝmbǝrlǝr mǝnggü yaxamdu?» degǝn bu sɵzni yǝnila Zǝkǝriya eytⱪan, dǝp ⱪaraymiz; u muxu yǝrdǝ birinqidin, hǝlⱪning ɵzlirining Hudaning hǝlⱪi bolƣanliⱪi üqün baxⱪa ǝl-millǝtlǝrning aldida mǝƣrurlanmasliⱪi kerǝklikini agaⱨlanduridu (halayiⱪ ǝyni qaƣda «bizdǝ Huda ǝwǝtkǝn pǝyƣǝmbǝrlǝr bar (wǝ silǝrdǝ yoⱪ!)» degǝndǝk sɵzlǝrni ⱪilƣan boluxi mumkin); ikkinqidin, ⱨǝtta ular arisida pǝyƣǝmbǝrlǝr bolmiƣan ǝⱨwaldimu (xu qaƣda ularda Ⱨagay wǝ Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrlǝr bar idi, ǝlwǝttǝ) ular: «Ⱨazir bizning pǝyƣǝmbǝrlirimiz yoⱪ, xunga Hudaning bizgǝ nemǝ demǝkqi bolƣinini bilmǝymiz» degǝndǝk baⱨanilǝr bilǝn itaǝtsizlik ⱪilmasliⱪi kerǝk; qünki pǝyƣǝmbǝrlǝrning sɵzliri mǝnggü inawǝtlik bolup, ǝmǝlgǝ axurulmay ⱪalmaydu. Ularning mǝnggülük sɵzliri Israil hǝlⱪidǝ muⱪǝddǝs yazmilarda saⱪlanƣanidi.

Muxu ayǝtlǝrning ahirⱪi sɵzliridin sürgünlüktin ⱪaytⱪan hǝlⱪning omumǝn (Ⱨagay pǝyƣǝmbǝr ispatliƣandǝk) Hudaning sɵzigǝ dili yumxaⱪ, itaǝtmǝn bolƣanliⱪi ayan ⱪilinidu.


Zǝkǝriya kɵrgǝn «sǝkkiz ƣayibanǝ kɵrünüxlǝr»

Zǝkǝriyaning hǝlⱪⱪǝ ⱪilƣan birinqi sɵzidin tǝhminǝn üq aydin keyin, pǝyƣǝmbǝr bir keqisi sǝkkiz ƣayibanǝ kɵrünüxni kɵridu. Tɵwǝndǝ biz ular toƣrisida tǝpsiliyraⱪ tohtilimiz.


Oⱪurmǝnlǝr bularning qüx ǝmǝs, bǝlki pǝyƣǝmbǝrgǝ keqidǝ tapxurulƣan ƣayibanǝ kɵrünüx ikǝnlikini esidǝ tutsun. Muzu ƣayibanǝ kɵrünüxlǝrning omumiy alaⱨidiliki xuki, awwal simwol harakterliⱪ birhil kɵrünüx ayan ⱪilinidu, andin pǝyƣǝmbǝr ɵzi bir soal ⱪoyidu yaki uningƣa bir soal ⱪoyulux bilǝn jawab berilip, simwollar qüxǝndürülidu.


Birinqi ƣayibanǝ kɵrünüx — Hadas dǝrǝhliri arisida atliⱪlar aldida turƣan Pǝrixtǝ (1:7-17)

«Darius padixaⱨning ikkinqi yili, on birinqi ay, yǝni «xebat eyi»ning yigirmǝ tɵtinqi küni, Pǝrwǝrdigarning kalami Iddoning nǝwrisi, Bǝrǝkiyaning oƣli Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrgǝ kǝldi. U mundaⱪ bexarǝtni kɵrdi: —

Mǝn keqidǝ alamǝt kɵrünüxni kɵrdüm; mana, toruⱪ atⱪa mingǝn bir adǝmni kɵrdüm; u qongⱪur oymanliⱪtiki hadas dǝrǝhliri arisida turatti; uning kǝynidǝ toruⱪ, ala-taƣil wǝ aⱪ atlar bar idi» (7-8).


Biz xu soallarni ⱪoyimiz: — 

Birinqi soal: Zǝkǝriya kɵrgǝn «toruⱪ atⱪa mingǝn adǝm» kim?

Ikkinqi soal: «hadas dǝrǝhliri» wǝ «qongⱪur oymanliⱪ» nemini bildüridu?

Üqinqi soal: Atlarning rǝnggining ǝⱨmiyiti nemǝ?


Birinqi soalƣa berilidiƣan jawab xuki, 11-ayǝttǝ bizgǝ uⱪturulƣandǝk «toruⱪ atⱪa mingǝn adǝm» «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»dur («Ɵz ǝⱨdisining pǝrixtisi» dǝpmu atilidu). Tǝwrattiki baxⱪa ⱪisimlardin bilimizki, «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixitisi» Hudaning wǝkili bolupla ⱪalmay, yǝnǝ Hudaning tǝbiitidǝ bolƣan bir xǝhstur; baxⱪa yǝrlǝrdǝ eytⱪinimizdǝk, «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ni Mǝsiⱨning tuƣuluxtin ilgiri Ɵzini insanlarƣa ayan ⱪilƣan xǝkli, dǝp ixinimiz. 10-ayǝttǝ u zat tǝkitlinip, «xu adǝm» deyilidu.


Xǝrⱨqilǝrning bǝziliri «toruⱪ atⱪa mingǝn adǝm» bilǝn «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ni baxⱪa-baxⱪa xǝhslǝr, dǝp ⱪaraydu; ǝmma ularning adǝmni ixǝndürgüdǝk yetǝrlik pakitliri yoⱪ.

(Ularning pikri boyiqǝ, ⱨǝrbiy ⱪaidǝ boyiqǝ doklat ⱪilidiƣanlar Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisining aldi udul tǝripigǝ kelip doklat ⱪilix kerǝk idi; ǝyni tekisttǝ atliⱪlarning ⱪaysi orunda turup doklat ⱪilƣanliⱪi eniⱪ kɵrsitilmigǝn. Ular: Atliⱪlarning kǝynidǝ turup uningƣa «doklat ⱪilix» orun jǝⱨǝttin muwapiⱪ ǝmǝs, dǝydu. Bu pikirgǝ jawabǝn addiy xu soalni ⱪoyimizki, atliⱪlarning hǝwirini tapxuruwelix üqün Sǝrdari wǝ Yetǝkqisi bolƣan «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» kǝynigǝ burulsa bolmamdu? 


Uning üstigǝ, ǝgǝr ikki kɵrünǝrlik zat «dǝrǝhlǝr arisida» turuwatⱪan bolsa, Zǝkǝriyaning diⱪⱪiti dǝrⱨal ǝng uluƣiƣa, yǝni «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»gǝ tartilmamti? Demǝk, «toruⱪ atⱪa mingǝn adǝm» qoⱪum «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» boluxi kerǝk).


Ikkinqi soalda, kɵp xǝrⱨqilǝr «hadas dǝrǝhliri» Israilni kɵrsitidu, dǝp ⱪaraydu. Bizmu xundaⱪ pikirdimiz. Israilƣa wǝkil boluxⱪa bu hil dǝrǝhlǝrning tallinixini intayin ǝⱨmiyǝtlik, dǝp ⱪaraymiz. Hudaning ǝⱨdisigǝ baƣlanƣan hǝlⱪigǝ uluƣ kedr yaki kǝng yeyilidiƣan dub dǝrihi ǝmǝs, bǝlki egiz ɵsmǝydiƣan, tǝskǝy jaylarda insanning nǝziridin yoxurun ɵsidiƣan huxpuraⱪliⱪ hadas dǝrihi muwapiⱪ simwol bolalaydu. Qünki «Nami «muⱪǝddǝs», Yuⱪiri ⱨǝm Aliy Bolƣuqi, yǝni ǝbǝdil’ǝbǝdgiqǝ ⱨayat Bolƣuqi ... roⱨi sunuⱪ ⱨǝm kiqik peil adǝm bilǝn billǝ turidu» («Yǝx.» 57:15, 66:2).

Sürgünlüktin ⱪaytip kǝlgǝndin keyin «Ⱨadassaⱨ» yaki «Hadassaⱨ» («hadas dǝrihi») Israillar arisida ⱪiz-ayallar yahxi kɵridiƣan bir isim bolup ⱪaldi. «Əstǝr» degǝn uluƣ ayalning ibraniy tilidiki ismi «Ⱨadassaⱨ» idi.


Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisining ǝtrapidiki «hadas dǝrhliri» «qongⱪur oymanliⱪ»ta ɵsidu. Ibraniy tilida «qongⱪur oymanliⱪ» degǝn sɵz «mǝtsulaⱨ» bolup, «tsul» degǝn peil yiltizidin yasalƣan. «Tsul» degǝnning mǝnisi «suƣa ƣǝrⱪ bolux»tur (mǝsilǝn, «Mis.» 15:10). Xunga «mǝtsulaⱨ» degǝnni «qongⱪur dengiz» dǝp tǝrjimǝ ⱪilixⱪimu bolidu. «Zǝb.» 88:7-8dǝ «Sǝn meni ⱨangning ǝng tegigǝ, zulmǝtlik jaylarƣa, dengizning qongⱪur yǝrlirigǝ qümdürdung; sǝn barliⱪ dolⱪunliring bilǝn meni ⱪiyniding» deyilidu.


«Zǝb.» 107:23-24dǝ «Kemilǝrdǝ dengizƣa qüxüp ⱪatniƣuqilar,

Büyük sularda tirikqilik ⱪilƣuqilarbular Pǝrwǝrdigarning ixliriƣa guwaⱨqidur,

Qongⱪur okyanda kɵrsǝtkǝn karamǝtlǝrni kɵrgüqidur» deyilidu.


Tǝwrat wǝ Injilda «dengiz» daim ⱪalaymiⱪanqiliⱪⱪa wǝ zulumƣa tolƣan dunyadiki ǝllǝrgǝ simwol ⱪilinidu (mǝsilǝn, «Yǝx.» 57:10; «Dan.» 7:1-3-ayǝttǝ dunyadiki birnǝqqǝ imperiyǝlǝrgǝ wǝkil ⱪilinidiƣan yawayi mǝhluⱪlar «dengizdin qiⱪidu»; Babil imperiyǝsi Yǝxaya tǝripidin «dengizning qɵl-bayawini» dǝp tǝswirlinidu (21:1). Yǝnǝ «Wǝⱨ.» 13:1nimu kɵrüng).


«Qongⱪur oymanliⱪ» yaki «qongⱪur dengiz»ni «yat ǝllǝr arisida» turup «zulum wǝ ⱪiynqiliⱪ dolⱪunliri» basidiƣan Israilning biqarǝ ⱨalitini kɵrsǝtkǝn muwapiⱪ simwol deyixkǝ bolidu. Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning dǝwridǝ Israil alliⱪaqan mustǝⱪilliⱪ wǝ ɵz-ɵzini baxⱪurux ⱨoⱪuⱪidin mǝⱨrum bolƣan bolup, Əysa Mǝsiⱨ eytⱪan «yat ǝllǝrning waⱪti»da turatti. Mǝsiⱨ eytⱪan xu «yat ǝllǝrning waⱪti» Babilliⱪ Neboⱪadnǝsarning padixaⱨliⱪining Israilƣa bolƣan yǝtmix yilliⱪ zulumi bilǝn baxlanƣanidi («Luⱪa» 21:24 wǝ «Luⱪa»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imiznimu kɵrüng). Lekin bu, Huda ulardin waz keqip taxliwǝtkǝn degǝnlik ǝmǝs. Əksiqǝ ⱪǝdimdin tartip ularning ǝⱨwaliƣa iqini aƣritⱪan, ⱪayta-ⱪayta ⱪutⱪuzƣan, ularni kɵtürüp kǝlgǝn «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» ularning otturisida turatti. U daim ular üqün Ɵzining uluƣ sɵzini ǝmǝlgǝ axuruxⱪa tǝyyar turup kǝlgǝnidi: — 


«Sǝn sulardin ɵtkiningdǝ, Mǝn sǝn bilǝn billǝ bolimǝn;

Dǝryalardin ɵtkiningdǝ, ular seni ƣǝrⱪ ⱪilmaydu» («Yǝx.» 43:2)


Bu kɵzgǝ ilinmaydiƣan kiqik hǝlⱪ ɵzining gunaⱨliri tüpǝylidin Hudaning tǝrbiyǝlik jazasi astida turƣaqⱪa, düxmǝnlirining ⱪoliƣa tapxurulƣanidi; lekin U yǝnila ularning arisididur.


Bu kɵrünüx Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrgǝ yǝtküzülgǝn nemidegǝn qong tǝsǝlli-ⱨǝ! Zǝburda eytilƣandǝk: «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi uningdin ǝyminidiƣanlarni ⱪoƣdap ǝtrapiƣa qedirini tikidu (mǝzkur ayǝttǝ eytilƣandǝk, ⱨǝtta sanaⱪsiz bir ⱪoxunni baxlap), ularni ⱪutⱪuzidu» (34:7).


Bǝzi xǝrⱨqilǝr: «Huda Israilni ⱨazir mutlǝⱪ taxliwǝtkǝn» dǝp ⱪariƣan bolsimu, xundaⱪla wǝ ⱨǝtta Yǝⱨudiylar ɵzliri toƣruluⱪ: ««Pǝrwǝrdigar mǝndin waz kǝqti, Rǝb meni untup kǝtti!» degini bilǝn Pǝrwǝrdigarning ularƣa nisbǝtǝn yǝnila ɵz pilani bardur: «Qünki Mǝn seni ⱪutⱪuzux üqün sǝn bilǝn billidurmǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar; — Mǝn seni tarⱪitiwǝtkǝn ǝllǝrning ⱨǝmmisini tügǝxtürsǝmmu, lekin seni pütünlǝy tügǝxtürmǝymǝn; pǝⱪǝt üstüngdin ⱨɵküm qiⱪirip tǝrbiyǝ-sawaⱪ berimǝn; seni jazalimay ⱪoymaymǝn», «Ⱨalbuki, xundaⱪ bolsimu, ular ɵz düxmǝnlirining zeminida turƣinida Mǝn ularni taxlimaymǝn yaki ularƣa ɵqlük ⱪilmaymǝn, xuningdǝk ular bilǝn baƣliƣan ǝⱨdǝmni buzmaymǝn, ularni yoⱪatmaymǝn; qünki Mǝn Ɵzüm ularning Hudasi Pǝrwǝrdigardurmǝn» («Yǝr.» 30:11, «Law.» 26:44) Pǝrwǝrdigarning bu mǝⱪsiti ahirⱪi zamanda qoⱪum ǝmǝlgǝ axurulidu!


Üqinqi soalƣa nisbǝtǝn, yǝni atlarning rǝngliri toƣruluⱪ birnǝqqǝ eƣiz sɵzliximizgǝ toƣra kelidu. Rǝnglǝr xübⱨisizki, atlarning ⱨǝrⱪaysisining wǝzipisigǝ wǝkillik ⱪilidu.


Ⱪizil yaki turuⱪ rǝnglǝr bolsa jaza, urux, ⱪan, intiⱪamƣa wǝkil bolidu. «Wǝⱨ.» 6:4dǝ yǝr yüzidikilǝrdin aman-tinqliⱪni mǝⱨrum ⱪilix üqün, Huda wǝ uning Mǝsiⱨigǝ düxmǝn bolƣan insanlarni bir-birigǝ soⱪuxturux üqün ⱪizil atⱪa mingǝn bir pǝrixtigǝ qong bir xǝmxǝr tapxurulidu; «Yǝxaya» 63-babta, Mǝsiⱨning ⱪizil boyalƣan kiyim-keqǝkni kiyip Hudaning intiⱪamini yǝtküzüx üqün qiⱪidiƣanliⱪi kɵrünidu. Muxu yǝrdimu, xübⱨisizki, «ⱪizil»ning ohxax simwolluⱪ mǝnisi bar — demǝk, «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ning pǝrixtǝ ⱪoxunlirini baxlap, Israilni ǝzgüqilǝrning üstigǝ Hudaning jazalirini yǝtküzüxkǝ tǝyyarlanƣanliⱪi kɵrsitilidu.


«Ala-taƣil» (ibraniy tilida «sǝrukkim»): — buning zadi ⱪaysi rǝng ikǝnlikigǝ birnemǝ deyix tǝs. Bu rǝng wǝ uning ǝⱨmiyiti üstidǝ ⱪoyulƣan pǝrǝzlǝr kɵptur. Dawut Baronning pikriqǝ, «sǝrukkim» ǝbjǝx ⱪilinƣan birhil rǝngni kɵrsitidu; wǝzipisi bǝlkim jazalax ⱨǝm rǝⱨim ⱪilixni ɵz iqigǝ alƣan boluxi mumkim.


«Aⱪ rǝng» muⱪǝddǝs yazmilarda «nusrǝt ⱪazinix»ⱪa simwol ⱪilinidu (mǝsilǝn, «Wǝⱨ.» 19:11dǝ, Mǝsiⱨ dǝjjalning pütkül ⱪoxunliri bilǝn jǝng ⱪilƣanda ap’aⱪ kiyim kiyidu).


Ɵz sǝrdarining ǝmrini bǝjanidilliⱪ bilǝn bejirixkǝ tǝyyar turuwatⱪan bu pǝrixtilǝr ⱪoxunining Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrgǝ kɵrsitilixining mǝⱪsiti, xübⱨisizki, Zǝkǝriyaning keyin hǝlⱪni riƣbǝtlǝndürüxi üqün idi. «Zǝbur»da eytilƣandǝk «Hudaning jǝng ⱨarwiliri tümǝn-tümǝn, milyon-milyondur; Rǝb ular arisididur» — Hudaning Ɵz hǝlⱪini ⱪutⱪuzux wǝ ⱪoƣdax üqün ziyadǝ kɵp tǝdbirliri wǝ küqliri bardur; biraⱪ ular Ɵzigǝ yeⱪin alaⱪidǝ yaximisa Uning muxundaⱪ yardimi kɵrünmǝydu.


9-ayǝtni kɵrǝyli: —«Mǝn uningdin: «Tǝⱪsir, bular nemǝ?» — dǝp soridim. Mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ manga: «Mǝn sanga bularning nemǝ ikǝnlikini kɵrsitimǝn» — dedi».

Birnǝqqǝ sǝwǝblǝr tüpǝylidin bu pǝrixtini (ibraniy tilida «malak ⱨadobⱨǝr bi» — «Mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ» yaki sɵzmusɵz «iqimdǝ sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ») «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» ǝmǝs, dǝp ⱪaraymiz. U pǝⱪǝt kɵrünüxlǝrgǝ xǝrⱨ beridiƣan addiy bir pǝrixtidur.


Gǝrqǝ Zǝkǝriya uni «tǝⱪsir» dǝp qaⱪirƣan bolisimu (ibraniy tilida «Adoni»), bu «Rǝbbim» degǝn sɵz ǝmǝs. «Rǝbbim» bolsa, ibraniy tilida «Adonay» deyilidu. Mǝsilǝn, «Adonay» degǝn bu sɵz «Yar.» 18:3dǝ kɵrülidu, xu yǝrdǝ «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ni kɵrsitidu. «Adoni» degǝn sɵzni bolsa ⱨǝrⱪandaⱪ adǝm yaki yaritilƣan mǝhluⱪⱪa ⱪarita ixlitixkǝ bolidu. 8-ayǝttiki «pǝrixtǝ» pǝyƣǝmbǝrgǝ alamǝt kɵrünüxning mǝnisini qüxǝndürmǝkqi bolidu; 9-ayǝttǝ bolsa, «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» qüxǝndürüx beridu. Muxuningƣa ⱪarap bǝzi alimlar bu ikki pǝrixtini bir xǝhs, dǝp ⱪaraydu. Lekin «Mǝn sanga .... kɵrsitimǝn» degǝn sɵzlǝrni sɵmusüz tǝrjimǝ ⱪilsaⱪ, «seni kɵrgüqi ⱪilimǝn», — demǝk «kɵrünüxlǝrni wǝ ularƣa has qüxǝndürüxlǝrni qüxinixixkǝ sanga bir ⱪǝlbni berimǝn» degǝnlik bolidu. 4:1dimu bu pǝrixtining xundaⱪ hizmiti ayan bolidu.

Qong ispat 2:1-4dǝ kɵrünidu. Xu yǝrdǝ dǝl mǝzkur pǝrixtigǝ «Yügür, bu yax yigitkǝ sɵz ⱪil» dǝp buyrulidu. Xu yǝrdǝ «mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ» Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi bolƣan bolsa, uningƣa undaⱪ buyruⱪ berix uning salaⱨiyitigǝ ⱪǝt’iy muwapiⱪ bolmaytti.

Uningdin baxⱪa yǝnǝ ispatlar bar, ⱨazirqǝ muxunqilik tohtilimiz.


Xunga «Mǝn (Zǝkǝriya) bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ»ni Hudaliⱪ tǝbiitidǝ bolƣan «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» ǝmǝs, bǝlki pǝyƣǝmbǝrgǝ yardǝmqi bir pǝrixtidur, dǝp bilimiz.

«Tǝⱪsir, bular nemǝ?» degǝn soalƣa 10-ayǝttǝ «hadas dǝrǝhliri arisida turƣan zat» ɵzi jawab beridu: «Bular Pǝrwǝrdigarning yǝr yüzini uyan-buyan kezixkǝ ǝwǝtkǝnliri».


Bu sɵzlǝr bizgǝ Ayup pǝyƣǝmbǝrni ǝyiblǝxkǝ Hudaning aldiƣa kǝlgǝn Xǝytanning sɵzlirini ǝslitidu; xu yǝrdǝ u: «Yǝr yüzini kezip paylap, uyaⱪ-buyaⱪlarni aylinip yürüp kǝldim» dǝydu. Xǝytanning bu tohtawsiz ⱨǝrikitining mǝⱪsitini rosul Petrus bizgǝ ǝstayidil agaⱨlandurup kɵrsitidu: «Ɵzünglarni ⱨoxyar wǝ sǝgǝk tutunglar. Qünki düxmininglar bolƣan Iblis huddi ⱨɵrkirǝwatⱪan xirdǝk, yutⱪudǝk birsini izdǝp ⱪatrap yürmǝktǝ» («1Pet.» 5:8).


Əgǝr bir künla Iblisning türlük -tümǝn ⱪiltaⱪliri wǝ tǝdbirlirigǝ taⱪabil turuxⱪa yalƣuz ⱪoyulsaⱪ, undaⱪta biz ⱪandaⱪ bolup ketǝrmiz-ⱨǝ?! Lekin Hudaƣa ming xükri, «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi uningdin ǝyminidiƣanlarni ⱪoƣdap ǝtrapiƣa qedirini tikidu, ularni ⱪutⱪuzidu» («Zǝbur» 34-küy). Kɵrginimizdǝk, Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisining yǝr üstidǝ sanaⱪsiz ⱪoxunliri ⱨǝrhil pǝrixtiliri bardur. Gǝrqǝ Xǝytan wǝ uning jinliri ⱨǝr türlük yaman niyǝtliri bilǝn «yǝr yüzini kezip paylap, uyaⱪ-buyaⱪlarni aylinip yürgǝn» bolsimu, Hudaningmu Ɵzining Ɵz ümmǝtlirini ⱪoƣdap muxu yaman niyǝtlǝrgǝ taⱪabil turuwatⱪan nurƣunliƣan ǝlqiliri bardur. «Ibraniylarƣa»da eytilƣandǝk: «Pǝrixtilǝrning ⱨǝmmisi pǝⱪǝt nijatliⱪⱪa mirasliⱪ ⱪilidiƣanlar üqün hizmǝt ⱪilixⱪa Huda tǝripidin ǝwǝtilgǝn hizmǝtqi roⱨlar ǝmǝsmu?».


Ⱨalbuki, Zǝkǝriya kɵrgǝn kɵrünüxtǝ xu qaⱪⱪan ǝlqilǝr awwal pǝⱪǝt yǝr yüzidiki ǝllǝrning ǝⱨwalini (bolupmu, Israil üqün) paylaxⱪila ǝwǝtilgǝnidi. Qünki Hudaning insanlarƣa bolƣan barliⱪ mǝⱪsǝt-pilanliri Israilƣa baƣlanƣandur.


Bu pǝrixtilǝr Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisigǝ hǝwǝr yǝtküzüp: «Biz yǝr yüzidǝ uyan-buyan kezip kǝlduⱪ; mana, pütkül yǝr yüzi tiptinq, aramliⱪta turuwatidu» dǝydu (11-ayǝt). Ibraniy tilida «tiptinq, aramliⱪta turuwatidu» daim mǝlum bir jay wǝ uning aⱨalisining tinq-amanliⱪ ⱨaliti, ⱨeqⱪandaⱪ yawlarning malimanqiliⱪi bolmiƣanliⱪini kɵrsitidu. Misallar «Ⱨak.» 3:11, 30, 5:31, 8:28, 18:7, 27dǝ kɵrünidu; bu sɵz «Yexua» 11:23dǝ («zemin jǝngdin aram tapti») wǝ xuningdǝk birnǝqqǝ baxⱪa yǝrlǝrdimu tepilidu, ⱨǝmmisi qongⱪur tinq-amanliⱪni kɵrsitidu.


Birinqidin, bu ǝⱨwal «Hudaning ⱪaldiliri»ƣa ibadǝthanini ⱪayta ⱪurux hizmitidǝ riƣbǝt berix üqün kɵrsitilidu; yeⱪin kǝlgüsidǝ ⱨeqⱪandaⱪ jǝng-urux ibadǝthanining yaki zemindiki xǝⱨǝrlǝrning ⱪuruluxini tosiyalmaydu. Ⱨalbuki, ikkinqidin, bu bayan «yat ǝllǝr»ning tinq-amanliⱪ ǝⱨwalining Israilning ⱨaliti bilǝn qong pǝrⱪlinidiƣanliⱪini kɵrsitix üqün berilidu. Ⱪariƣanda, baxⱪa ǝl-millǝtlǝr heli raⱨǝt-bayaxatta yaxaytti; ⱪisⱪisi, Yǝⱨudiy hǝlⱪidin baxⱪa ⱨǝmmisi tinq-aman idi. Gǝrqǝ Israillardin bir top «ⱪaldilar» ɵz zeminiƣa ⱪaytⱪan bolsimu, ular tehiqǝ ǝllǝrning boyunturuⱪi astida turup sepilsiz, harablaxⱪan xǝⱨǝrlǝrdǝ olturup, düxmǝnlirining horluⱪ-ⱨaⱪarǝtlirigǝ oquⱪ turatti. Ⱨǝtta Zǝkǝriyadin keyinki dǝwrdikilǝr buningdin azablinip: — «Mana, biz bügün ⱪullarmiz! Sǝn mewisi bilǝn nazu-nemǝtliridin yeyixkǝ ata-bowilirimizƣa tǝⱪdim ⱪilip bǝrgǝn zeminda tursaⱪmu, biz mana uningda ⱪul bolup ⱪalduⱪ!» dǝp aⱨ-zar kɵtürgǝn («Nǝⱨ.» 9:36).


Əllǝr Hudaning hǝlⱪini tarⱪitiwǝtkǝndin keyin, zeminini igiligǝnidi, wǝ ⱨǝtta xu qaƣⱪiqǝ uningdin tohtawsiz paydilinip kǝlgǝnidi. Ⱪarimaⱪⱪa, ⱨeqkim Zion tartⱪan azab-oⱪubǝtlǝrgǝ kɵngül bɵlgǝndǝk ⱪilmaytti. Ⱨalbuki: —«Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi jawabǝn: «I samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar, ⱪaqanƣiqǝ sǝn bu yǝtmix yildin beri aqqiⱪlinip keliwatⱪan Yerusalem wǝ Yǝⱨudaning xǝⱨǝrliri üstigǝ rǝⱨim ⱪilmaysǝn?» — dedi» (12-ayǝt).


Hǝlⱪⱪǝ nisbǝtǝn, ilgiri ɵzlirini nurƣun ⱪetim ⱪutⱪuzƣan wǝ yetǝkligǝn Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisining ɵz arisida boluxi ularƣa tǝsǝlli bolƣan yǝrdǝ, Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisining ular üqün dua-tilawǝt ⱪilixi ularƣa ⱪandaⱪmu tǝsǝlli bolmisun?


Dǝrwǝⱪǝ, Israil uning dua-tilawǝtlirining obyekti ǝmǝsmu? Qünki Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi Mǝsiⱨdin baxⱪa ⱨeqkim ǝmǝs. Tɵwǝndikilǝr Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr tǝripidin hatirilǝngǝn Mǝsiⱨning duasidur: — 


«Taki uning ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi julalinip qaⱪnap qiⱪⱪuqǝ,

Uning nijati lawuldawatⱪan mǝx’ǝldǝk qiⱪⱪuqǝ,

Zion üqün Mǝn ⱨeq aram almaymǝn,

Yerusalem üqün ⱨǝrgiz süküt ⱪilmaymǝn» («Yǝx.» 62:1).


Biz baxⱪa yǝrlǝrdǝ yuⱪiriⱪi «70 yil» toƣrisida tohtilip ɵtkǝn (mǝsilǝn, «Yǝrǝmiya»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ), muxu yǝrdǝ uni ⱪaytilimaymiz. Muxu yǝrdǝ adǝmni ⱨǝyranuⱨǝs ⱪilidiƣan ix Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisining dua-tilawitidur. Israil tehi toluⱪ ǝsligǝ kǝltürülmigǝnidi. «Yerusalem wǝ Yǝⱨudaning xǝⱨǝrliri» tehi harab ⱨalǝttǝ turatti. Israilning bu biqarǝ ǝⱨwali Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisining ular üqün dua ⱪilixtiki sǝwǝbidur.


Hudaning Uning dua-tilawitigǝ ⱪarita jawabi «Zǝkǝriya bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ»ning bu sɵzlǝrni Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning kɵngligǝ qongⱪur singdürüxi üqün berilidu (13-14-ayǝt): — «Pǝrwǝrdigar mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtigǝ yeⱪimliⱪ sɵzlǝr, tǝsǝlli bǝrgüqi sɵzlǝr bilǝn jawab bǝrdi. Xuning bilǝn mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ manga mundaⱪ dedi: «Sǝn mundaⱪ jakarliƣin: — Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar: «Yerusalem wǝ Zionƣa otluⱪ muⱨǝbbitimdin yürikim lawildap kɵyidu!» dǝydu».

Bu «yeⱪimliⱪ sɵzlǝr, tǝsǝlli bǝrgüqi sɵzlǝr»ning nemǝ ikǝnlikini biz ahirⱪi 14-17-ayǝtlǝrdǝ kɵrimiz: —


(1) Pǝrwǝrdigar: «Yerusalem wǝ Zionƣa bolƣan otluⱪ muⱨǝbbitimdin yürikim lawildap kɵyidu» dǝydu, andin «Xuning bilǝn Mǝn ǝrkin-azadiliktǝ yaxawtⱪan ǝllǝrgǝ ⱪattiⱪ ƣǝzǝplinimǝn; qünki Mǝn hǝlⱪimgǝ sǝlla ƣǝzǝplinip ⱪoyiwidim, ular ⱨǝddidin exip hǝlⱪimgǝ zor azar ⱪildi» (ibraniy tilida «ular xu yamanliⱪⱪa yardǝm bǝrdi») dǝydu (15-ayǝt). 


Huda Israilƣa (butpǝrǝsliki tüpǝylidin) ƣǝzǝplinip ularni «yat ǝllǝr» arⱪiliⱪ jazalap azablaxⱪa, Babil imperiyǝsigǝ 70 yil sürgün ⱪildurƣan. Biraⱪ «ǝrkin-azadiliktǝ yaxawtⱪan ǝllǝr», yǝni Babildikilǝr, keyin Parsliⱪlar bu ixta Hudaning ƣǝzipining jazasini qǝktin axurup, «ⱨǝddidin exip» tolimu rǝⱨimsizlik ⱪilƣan. Bu ix goya bir ata ɵzining itaǝtsiz ǝmma sɵyümlük balisini tayaⱪ bilǝn jazaliƣanda, yat bir kixi otturiƣa qiⱪip balini tɵmür kaltǝk bilǝn urƣanƣa ohxax ix bolidu. Bundaⱪ ǝⱨwalda ⱪaysi bir ata ƣǝzǝplǝnmǝy turalaydu dǝysiz? U qoⱪum ⱪol salƣuqi yat adǝmgǝ ⱪarxi qiⱪidu. Hudaning Israilƣa (xundaⱪla barliⱪ etiⱪadqilarƣa) zulum salƣuqilarƣa bolƣan pozitsiyǝsi daim xundaⱪ bolidu.


Bu ǝⱨwalni tehimu qüxinix üqün: «Yǝr.» 30:11, 31:10, «Yǝx.» 52:2, «Yǝr.» 5:10, 12:7, «Yǝx.» 47:6 ⱪatarliⱪ ayǝtlǝrni kɵrüng.


Ⱨazirⱪi zamanlarda Yǝⱨudiylar muxundaⱪ ǝⱨwallarni bexidin ɵtküzüp, tehimu azab-oⱪubǝtlik ixlarƣa uqrap, ⱪiynilip kǝldi. Ularƣa atalmix ɵzini «Hristianlar» dǝp atiwalƣuqilar (ⱨǝⱪiⱪiy Mǝsiⱨ etiⱪadqiliri ǝmǝs) kɵp azab-oⱪubǝtlǝrni salƣan. Əmma kɵp ǝllǝrning tarihi xuni eniⱪ ispatlayduki, Hudaning Ibraⱨimƣa: «Kimlǝr (mǝlum xǝhx yaki mǝlum bir ǝl bolsun) seni bǝrikǝtlisǝ mǝn ularni bǝrikǝtlǝymǝn, kimki (mǝlum xǝhx yaki mǝlum ǝl bolsun) seni horlisa, mǝn qoⱪum uni lǝnǝtkǝ ⱪaldurimǝn» degǝn wǝdisi tehiqǝ inawǝtliktur.


(2) Ikkinqi tǝsǝlli Hudaning xapaǝtlik mǝⱪsitidur: «Mǝn Yerusalemƣa rǝⱨim-xǝpⱪǝtlǝr bilǝn ⱪaytip kǝldim» dǝydu (16-ayǝt).

 Tɵwǝndǝ bu «rǝⱨim-xǝpⱪǝtlǝr»din ikki-üq alamǝt-bǝlgini kɵrsitimiz: —


(a) «Mening ɵyüm uning iqidǝ (Yerusalem iqidǝ) ⱪurulidu» — Ibadǝthana Huda Ɵzining wǝ hǝlⱪining arisidiki yeⱪin alaⱪisining bǝlgisi bolidu.

(ǝ) «wǝ Yerusalem üstigǝ «ɵlqǝm tanisi» yǝnǝ tartilidu» — demǝk, Yerusalem ⱪaytidin toluⱪ ⱪurulidu (16-ayǝt).

(b) Pǝyƣǝmbǝrgǝ yǝnǝ mundaⱪ deyilidu: «Yǝnǝ mundaⱪ jakarliƣin: «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: Mening xǝⱨǝrlirim yǝnǝ awatlixidu» — Pǝrwǝrdigar yǝnila Israilning xǝⱨǝrlirini «Mening xǝⱨǝrlirim» dǝydu (17-ayǝt).

(p) «wǝ Pǝrwǝrdigar yǝnǝ Zionƣa tǝsǝlli beridu wǝ Yerusalemni yǝnǝ talliwalidu» — Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr «Yǝx.» 14:1din elinƣan munu sɵzlǝrni üq ⱪetim ⱪaytilaydu: — 

«Qünki Pǝrwǝrdigar Yaⱪupⱪa rǝⱨimdilliⱪ kɵrsitidu, yǝnǝ Israilni tallaydu,

U ularni ɵz yurt-zeminida makanlaxturidu.

Xuning bilǝn yat adǝmlǝr ular bilǝn birlixip,

Yaⱪup jǝmǝtigǝ ⱪoxulidu».


Zǝkǝriya dǝwrining aldinⱪi mǝzgildǝ yuⱪiriⱪi wǝdilǝr ⱪismǝn ǝmǝlgǝ axurulƣan birnǝqqǝ ixlar barliⱪⱪa kǝldi. «Hudaning ɵyi» tɵt yildin keyin pütti («Əzra» 6:15). Yǝnǝ bir mǝzgildin keyin Nǝⱨǝmiya Yerusalemning sepilini ⱪaytidin ⱪurup qiⱪti.

Keyin Mǝsiⱨning Israilda tuƣuluxi bexarǝtlǝrning qong bir ǝmǝlgǝ axuruluxi boldi; ahirⱪi zamanda Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ nisbǝtǝn ularning towa ⱪilip Əysa ɵzimizning Mǝsiⱨimiz dǝp tonup etirap ⱪilixi bilǝn tehimu qong ǝmǝlgǝ axuruluxi wujudⱪa qiⱪidu: —


Rosul Yaⱪup Rǝbbimiz Əysa Mǝsiⱨning ⱪaytip kelixi toƣruluⱪ sɵzliginidǝ: — «Muxu ixlardin keyin, mǝn ⱪaytip kelip, Dawutning yiⱪilƣan qedirini yengibaxtin ⱪurup tiklǝymǝn, uning harabiliklirini ⱪayta bina ⱪilip, ǝsligǝ kǝltürimǝn. Xundaⱪ ⱪilip, insaniyǝttiki baxⱪa insanlarmu, yǝni Mening namim bilǝn atalƣan barliⱪ ǝllǝr Meni izdǝp tapidu, dǝydu bu ixlarning ⱨǝmmisini ǝmǝlgǝ axuridiƣan wǝ xundaⱪla ularni ǝzǝldin ayan ⱪilip kǝlgǝn Pǝrwǝrdigar!» («Ros.» 15:16-18, «Amos» 9:11-12).


«Qünki Pǝrwǝrdigar Zionƣa tǝsǝlli bǝrmǝy ⱪoymaydu;

Uning barliⱪ harabǝ yǝrlirigǝ qoⱪum tǝsǝlli beridu;

U qoⱪum uning janggallirini Erǝm baƣqisidǝk,

Uning qɵl-bayawanlirini Pǝrwǝrdigarning beƣidǝk ⱪilidu;

Uningdin huxalliⱪ ⱨǝm xad-huramliⱪ,

Rǝⱨmǝtlǝr ⱨǝm nahxa awazliri tepilidu» («Yǝx.» 51:3)


Ikkinqi ƣayibanǝ kɵrünüx — münggüzlǝr wǝ ⱨünǝrwǝnlǝr (1:18-21)

«Andin mǝn beximni kɵtürdüm, mana tɵt münggüzni kɵrdüm. Mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtidin: «bular nemǝ?» dǝp soridim. U manga: «Bu Yǝⱨuda, Israil wǝ Yerusalemni tarⱪitiwǝtkǝn münggüzlǝrdur» — dedi.

Wǝ Pǝrwǝrdigar manga tɵt ⱨünǝrwǝnni kɵrsǝtti. Mǝn: «Bu ⱨünǝrwǝnlǝr nemǝ ix ⱪilƣili kǝldi?» dǝp soridim. U: «Mana bular bolsa Yǝⱨudadikilǝrni ⱨeqkim ⱪǝddini rusliyalmiƣudǝk dǝrijidǝ tarⱪitiwǝtkǝn münggüzlǝr; biraⱪ bu ⱨünǝrwǝnlǝr münggüzlǝrni dǝkkǝ-dükkigǝ qüxürgili, yǝni ǝllǝrning Yǝⱨudaning zeminini tarⱪitiwetix üqün kɵtürgǝn münggüzlirini taxliwǝtkili kǝldi!» — dedi».


Münggüzlǝr» muⱪǝddǝs yazmilarda kɵp waⱪitlarda xan-xǝrǝp, ƣurur-izzǝt yaki mǝlum xǝhsning yaki dɵlǝtning küq-ⱪudritining simwoli ⱪilinidu (mǝsilǝn, «1Sam.» 2:1, «2Sam.» 22:3, «Zǝb.» 75:4, 5, 92:10ni kɵrüng). Bǝzidǝ münggüzlǝr dunyadiki ǝng küqlük imperiyǝlǝrni kɵrsitidu («Dan.» 8-bab, «Wǝⱨ.» 17:3, 12).


«Tɵt» degǝn san Muⱪǝddǝs Kitabta «tɵt xamal» yaki «dunyaning tɵt bulungi»ni kɵrsǝtkǝqkǝ, xǝrⱨqilǝrning bǝziliri «tɵt münggüz» pǝⱪǝt Israilning «tɵt ǝtrapidin» zulumƣa uqrap, tarⱪilip kǝtkǝnlikini bildüridu, dǝp ⱪaraydu. Ⱨalbuki, yuⱪirida bayⱪiƣinimizdǝk, Zǝkǝriyaƣa tapxurulƣan bexarǝtlǝr tüp jǝⱨǝttin «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning sɵzlirini tǝstiⱪlax wǝ hulasilǝx süpitidǝ berilgǝn, dǝp ⱪaraymiz. Xu sǝwǝbtin bizdǝ xǝk yoⱪki, Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr kɵrgǝn xu «tɵt münggüz» Daniyal pǝyƣǝmbǝrgǝ alliⱪaqan tapxurulƣan wǝⱨiyning 2-babtiki «qong ⱨǝykǝl»ning «tɵt metal»i wǝ 7-babtiki «tɵt mǝhluⱪ» kɵrsǝtkǝn tɵt imperiyǝnimu kɵrsitidu. Muxu tɵt imperiyǝ ɵz nɵwiti boyiqǝ Israilni zalimliⱪ bilǝn «tarⱪatⱪuqilar» idi.


Daniyal pǝyƣǝmbǝrning bu bexarǝtliri toƣruluⱪ «Daniyal»diki ⱪoxumqǝ sɵzimizdǝ alliⱪaqan tohtalduⱪ. Axu yǝrdǝ eytⱪinimizni hulasilǝp, biz xu tɵt münggüzni tɵwǝndiki tɵt imperiyǝgǝ simwol ⱪilinidu, dǝp ixinimiz: — 


(a) birinqi münggüz — Babil imperiyǝsi

(ǝ) ikkinqi münggüz — Pars imperiyǝsi (Zǝkǝriyaning künliridǝ tehi ⱨɵküm sürüwatⱪanidi)

(b) üqinqi münggüz — Grek imperiyǝsi (Zǝkǝriyaning künliridǝ tehi barliⱪⱪa kǝlmigǝn)

(p) tɵtinqi münggüz — Rim imperiyǝsi wǝ ahirⱪi zamanlarda xuning harabiliridin kɵklǝp qiⱪidiƣan dǝjjalning imperiyǝsi


Israil ǝmdi muxu kɵrünüxtin ⱪandaⱪ tǝsǝlli taparkin? Berilgǝn tǝsǝlli dǝl xu idiki, gǝrqǝ muxu imperiyǝlǝr waⱪtinqǝ hojiliⱪ ⱪilsimu, Huda bǝribir ⱨǝmmidin üstün turup, ularni ⱨalak ⱪilixⱪa tɵt «ⱨünǝrwǝn»ni alliⱪaqan tǝyyarliƣandur. Ibraniy tilida «dǝkkǝ-dükkigǝ qüxürüx» degǝn sɵz yǝnǝ «xilip yoⱪitix» yaki «yonup yoⱪitix» degǝn mǝnini ɵz iqigǝ alidu. Undaⱪta, tɵt münggüzni yoⱪitidiƣan tɵt ⱨünǝrwǝn kimlǝr?

Daniyal pǝyƣǝmbǝrning bexarǝtlirigǝ asasǝn ⱨünǝrwǝnlǝrning salaⱨiyiti tɵwǝndikidǝk boluxi kerǝk, dǝp ixinimiz: — 


(a) birinqi ⱨünǝrwǝn — Pars imperiyǝsi (Babil imperiyǝsini aƣdurƣan)

(ǝ) ikkinqi ⱨünǝrwǝn — Grek imperiyǝsi (Pars imperiyǝsini aƣdurƣan. Zǝkǝriyaning dǝwridǝ bu ix tehi yüz bǝrmigǝnidi).

(b) üqinqi ⱨünǝrwǝn — Rim imperiyǝsi (grek imperiyǝsini aƣdurƣan)

(p) tɵtinqi ⱨünǝrwǝn — bu toƣruluⱪ ikki hil pikir bar: — 

(1) tɵtinqi ⱨünǝrwǝn Rim imperiyǝsini aƣdurƣan «Gotlar» wǝ «Wizigotlar»ƣa wǝkillik ⱪilidu;

(2) tɵtinqi ⱨünǝrwǝn Mǝsiⱨning ɵzigǝ wǝkillik ⱪilidu; qünki Rim imperiyǝsining harabiliridin qiⱪidiƣan dǝjjalning imperiyǝsini ahirida aƣdurƣuqi Mǝsiⱨning Ɵzidur. Biz ikkinqi pikirgǝ mayilmiz: —

«Keqidiki ƣayibanǝ kɵrünüxlǝrdǝ mǝn goya Insan oƣliƣa ohxax bir zatning ǝrxtiki bulutlar bilǝn kǝlginini kɵrdüm. U «Əzǝldin bar Bolƣuqi»ning yeniƣa berip, Uning aldiƣa ⱨazir ⱪilindi (bu ixni Mǝsiⱨning dunyani soraⱪⱪa tartixⱪa ⱪaytip qüxüxi aldida yüz beridu, dǝp ⱪaraymiz). Ⱨǝr ǝl-yurt, ⱨǝr taipǝ, ⱨǝr hil tilda sɵzlixidiƣanlar Uning hizmitidǝ bolsun dǝp, sǝltǝnǝt, xɵⱨrǝt wǝ padixaⱨliⱪ ⱨoⱪuⱪi Uningƣa berildi. Uning sǝltǝniti mǝnggü solaxmas sǝltǝnǝttur, Uning padixaⱨliⱪi mǝnggü ⱨalak ⱪilinmas» wǝ «tǝhttǝ olturƣan mǝzgildǝ, ǝrxtiki Huda yimirilmǝs bir padixaⱨliⱪ bǝrpa ⱪilidu. Bu padixaⱨliⱪ ⱨǝrgiz baxⱪa bir hǝlⱪlǝrgǝ ɵtmǝydu; ǝksiqǝ u bu baxⱪa padixaⱨliⱪlarni üzül-kesil gumran ⱪilip, ɵzi mǝnggü mǝzmut turidu» («Dan.» 7:13, 14, 2:44-45nimu kɵrüng).


Üqinqi ƣayibanǝ kɵrünüx — ɵlqǝx tanisini tutⱪan yigit (2:1-13)

«Andin mǝn beximni kɵtürüp, mana ⱪolida ɵlqǝm tanisini tutⱪan bir adǝmni kɵrdüm wǝ uningdin: «Nǝgǝ barisǝn?» dǝp soridim. U manga: «Mǝn Yerusalemni ɵlqigili, uning kǝngliki wǝ uzunluⱪini ɵlqǝp kɵrgili barimǝn» — dedi.

Mana, mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ qiⱪti; yǝnǝ bir pǝrixtǝ uning bilǝn kɵrüxüxkǝ qiⱪti wǝ uningƣa mundaⱪ dedi: — Yügür, bu yax yigitkǝ sɵz ⱪil, uningƣa mundaⱪ degin: — «Yerusalem ɵzidǝ turuwatⱪan adǝmlǝrning wǝ mallarning kɵplükidin sepilsiz xǝⱨǝrlǝrdǝk bolidu. — Wǝ Mǝn Pǝrwǝrdigar uning ǝtrapiƣa ot-yalⱪun sepili, uning iqidiki xan-xǝripi bolimǝn.

 — Ⱨoy! Ⱨoy! Ximaliy zemindin ⱪeqinglar, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — Qünki Mǝn silǝrni asmandiki tɵt tǝrǝptin qiⱪⱪan xamaldǝk tarⱪitiwǝtkǝn, dǝydu Pǝrwǝrdigar».

— «— Ⱨǝy! I Babil ⱪizi bilǝn turƣuqi Zion, ⱪaqⱪin! Qünki samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: —

Ɵz xan-xǝripini dǝp U Meni silǝrni bulang-talang ⱪilƣan ǝllǝrgǝ ǝwǝtti; qünki kim silǝrgǝ qeⱪilsa, xu Ɵzining kɵz ⱪariqoⱪiƣa qeⱪilƣan bolidu. Qünki mana, Mǝn Ɵz ⱪolumni ularning üstigǝ silkiymǝn, ular ɵzlirigǝ ⱪul ⱪilinƣuqilarƣa olja bolidu; xuning bilǝn silǝr samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning Meni ǝwǝtkǝnlikini bilisilǝr.

Nahxilarni yangritip xadlan, i Zion ⱪizi; qünki mana, keliwatimǝn, arangda makanliximǝn, dǝydu Pǝrwǝrdigar, — wǝ xu künidǝ kɵp ǝllǝr Pǝrwǝrdigarƣa baƣlinidu, Manga bir hǝlⱪ bolidu; arangda makanliximǝn wǝ silǝr samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning Meni ǝwǝtkǝnlikini bilisilǝr; xuningdǝk Pǝrwǝrdigar Yǝⱨudani ɵzining «muⱪǝddǝs zemini»da nesiwisi boluxⱪa miras ⱪilidu wǝ yǝnǝ Yerusalemni talliwalidu.


Barliⱪ ǝt igiliri Pǝrwǝrdigar aldida süküt ⱪilsun! Qünki U Ɵzining muⱪǝddǝs makanidin ⱪozƣaldi!»

Ikkinqi wǝ üqinqi kɵrünüxlǝr birinqi kɵrünüx bilǝn ziq munasiwǝttǝ turidu. Üqinqi kɵrünüxtǝ kɵrsitilgǝn ǝng muⱨim ix bolsa, Yerusalem (yǝni «Hudaning xǝⱨiri», «Zion»)ning kǝlgüsidiki awat-bayaxatliⱪi wǝ xan-xǝripidin ibarǝt bolidu.


Bu kɵrünüxtiki nurƣun jǝⱨǝtlǝr oⱪurmǝngǝ oⱪuƣan ⱨaman eniⱪ boluxi kerǝk. Tǝwrat wǝ Injilni oⱪuƣanseri kɵrünüxning tǝpsilatliri tehimu xundaⱪ bolidu. Biz muxu yǝrdǝ tǝpsiliy tohtalmaymiz, pǝⱪǝt birnǝqqǝ bayⱪiƣanlirimizni bayan ⱪilimiz: —

 

(a) «Ɵlqǝm tanisini tutⱪan bir adǝm»gǝ: «Yügür, bu yax yigitkǝ sɵz ⱪil, uningƣa: «Yerusalem ɵzidǝ turuwatⱪan adǝmlǝrning wǝ mallarning kɵplükidin sepilsiz xǝⱨǝrlǝrdǝk bolidu» dǝp eytilƣan sɵzlǝr bizningqǝ uningƣa «ɵlqǝx ixining kǝlgüsidǝ ⱨajiti yoⱪ, qünki Yerusalemning kǝlgüsi «sepilsiz», qǝksiz qong bir xǝⱨǝr bolidu» degǝnni bildüridu. Gǝrqǝ yeⱪin kǝlgüsidǝ Hudaning xapaiti bilǝn Yerusalemning bir sepili bolidiƣan bolsimu («Nǝⱨǝmiya» degǝn kitabni kɵrüng), xundaⱪ bir kün keliduki (uni tehi kütmǝktimiz), aⱨalisi xunqǝ kɵpiyiduki, xǝⱨǝr ⱨǝrⱪandaⱪ sepildin ⱨalⱪip kengiyidu. Dǝrwǝⱪǝ 5-ayǝttǝ: «Wǝ mǝn Pǝrwǝrdigar uning ǝtrapiƣa ot-yalⱪun sepili, uning iqidiki xan-xǝripi bolimǝn» deyilidu. Huda pütünlǝy baxpanaⱨ bolsila ⱨǝrⱪandaⱪ sepilning ⱨeq ⱨajiti ⱪalmaydu. Yerusalem ǝgǝr Əysani ɵz Mǝsiⱨimiz dǝp ⱪobul ⱪilƣan bolsa bu ayǝttǝ tǝswirlǝngǝn ⱨalǝt Yerusalemning xu qaƣdiki ⱨaliti bolƣan bolatti; kǝlgüsidǝ Yerusalemdikilǝr ahirida Uni ⱪobul ⱪilsa ⱨaliti jǝzmǝn muxu ayǝttǝ deyilgǝndǝk bolidu («Yǝx.» 4:5-6, 26:1, 60:19 wǝ «Wǝⱨ.» 21:23nimu kɵrüng).

Bügünki künlüktimu ⱨǝrbir etiⱪadqi yaman roⱨlar uning roⱨiƣa ⱨujum ⱪilƣan qaƣlarda, Hudaning ɵzigǝ baxpanaⱨ boluwatⱪinini («Zǝb.» 27:2-3, 34:7), xundaⱪla Hudaning xǝrǝplik yoruⱪluⱪining uning roⱨ-ⱪǝlbidǝ nur qeqiwatⱪinini bilidu («Yuⱨ.» 8:12, «2Kor.» 4:6). 


(ǝ) Uning Zionƣa baxpanaⱨ boluxⱪa bolƣan wǝdisigǝ asasǝn, Huda sürgün bolƣan jay Babildin tehi ⱪaytmiƣanlarni Zionƣa ⱪeqip kelixkǝ qaⱪiridu («ximaliy zemin» Pǝlǝstingǝ nisbǝtǝn Babil ⱨesablinidu). Xu qaƣdiki Babil alliⱪaqan Pars imperiyǝsi tǝripidin aƣdurulƣan bolsimu, uning bexiƣa qüxidiƣan yǝnǝ birnǝqqǝ balayi'apǝtlǝr bar idi. Ottura xǝrⱪning ⱪǝdimki tarihi buningƣa ispat beridu. Xübⱨisizki, Hudaning bu qaⱪiriⱪida yǝnǝ kǝlgüsidiki bir zaman, yǝni ibraniy palandiliri pütkül dunyaƣa tarⱪitilƣandin keyin, Huda ularni sürgün bolƣan yǝrlǝrdin ⱪaytixⱪa qaⱪiridiƣan bir kün kɵzdǝ tutulidu («Yǝx.» 48:20, 52:11, «Yǝr.» 2:6, 45ni kɵrüng).

Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning künliridǝ sürgün bolƣanlarning kɵpinqisi Babilda azraⱪ raⱨǝtlik turmuxni kɵrüpla, Pǝlǝstingǝ ⱪaytsam xübⱨisizki japa tartimǝn dǝp ⱪaytixni halimiƣanidi. Ⱨalbuki, kǝlgüsi bir kündǝ Huda Ɵzi ⱪoy baⱪⱪuqidǝk ularni dunyadiki ⱨǝrbir jaydin degüdǝk ɵz zeminiƣa yetǝklǝp baxlaydu («Yǝr.» 16:14-15, 23:7-8). Xuning bilǝn bir waⱪitta U ularni tarⱪitiwǝtkǝn ǝl-dɵlǝtlǝrni jazalaydu («Ɵz xan-xǝripini dǝp U Meni silǝrni bulang-talang ⱪilƣan ǝllǝrgǝ ǝwǝtti» 8-ayǝt). «Xan-xǝrǝpkǝ erixtürüx» degǝn ibarǝ xübⱨisizki, Mǝsiⱨning Hudaning gunaⱨ üstigǝ qiⱪarƣan ⱨɵkümlirini yürgüzüxi wǝ xuning bilǝn bir waⱪitta towa ⱪilip uning nijatini ⱪobul ⱪilƣanlarƣa meⱨir-xǝpⱪitini kɵrsitixi arⱪiliⱪ Hudaƣa xan-xǝrǝp kǝltürüxtin ibarǝt bolidu. «Yǝx.» 14:1-3ni kɵrüng. Xu qaƣda Huda «Ɵz ⱪolumni ularning üstigǝ silkiymǝn» dǝydu — demǝk, ularning üstigǝ ⱨalakǝt kǝltüridu (muxu ibarǝ kɵrüngǝn «Yǝx.» 11:15 wǝ 19:16ni kɵrüng).


(b) Ⱪiziⱪ yeri xuki, 8-ayǝttǝ sɵz ⱪilƣuqi «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Yaⱨwǝⱨ (Pǝrwǝrdigar)ning Ɵzi; lekin U «Pǝrwǝrdigar tǝripidin» ǝwǝtilgǝn. Sɵzligüqi yǝnǝ 9-ayǝttǝ: «Silǝr samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning Meni ǝwǝtkǝnlikini bilisilǝr» dǝydu. Bu tolimu sirliⱪ gǝptur! Əmma Injilni oⱪuƣanlar xuni biliduki, muxu yǝrdǝ sɵzligüqi (muxu sɵzlǝrni baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ qüxǝndürüx yoli yoⱪtur) Ɵz Atisi tǝrǝptin ǝwitilgǝn Rǝb Əysa Mǝsiⱨdin baxⱪa birsi ǝmǝs. Mǝsilǝn «Luⱪa» 4:14, 43, 9:48, «Yuⱨ.» 3:34, 6:38, 7:28-29, 17:21, 20:21ni, xundaⱪla «Yǝx.», 48:16ni kɵrüng.


(p) 10-14-ayǝtlǝrning mǝzmuni jǝzmǝn Rǝb Əysa Mǝsiⱨning pütkül Israil hǝlⱪi towa ⱪilƣandin keyin dunyaƣa ⱪayta kelixi bilǝn munasiwǝtlik: «Qünki mana, keliwatimǝn, arangda makanliximǝn». Muxu yǝrdimu sɵzligüqining «Yaⱨwǝⱨ» (Pǝrwǝrdigar) ikǝnlikini, «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar» tǝripidin ǝwǝtilgǝnlikini bayⱪaymiz (11-ayǝtni kɵrüng).

Muxu ayǝtlǝrning iqidǝ muⱪǝddǝs yazmilardin yiƣinqaⱪlanƣan kɵp ayǝtlǝr kɵrülidu. Ularning bǝziliri tɵwǝndiki ayǝtlǝrdǝ tepilidu: «Yǝx.» 12:6, «Zǝf.» 3:14-15, «Zǝb.» 102:15-22, «Yǝx.» 56:1-6, «Yǝr.» 50:5, wǝ yǝnǝ «Zǝk.» 14-bab, «Ros.» 15:13-18, «Yǝx.» 19:25.


(t) «Muⱪǝddǝs zemin» degǝn ibarǝ diⱪⱪitimizni Hudaning Kanaan (Pǝlǝstin) zeminini «Meningki» degǝnlikigǝ tartidu; qünki «muⱪǝddǝs» degǝn sɵzning tüp mǝnisi: «Hudaƣila tǝwǝ» degǝnlik bolidu.


(j) 13-ayǝttǝ «ⱪozƣaldi» yaki «turdi», «ⱪopti» degǝn sɵz «Zǝb.» 44:23dǝ tepilidu: «Oyƣan, i Pǝrwǝrdigar! Nemixⱪa uhlap yatisǝn?

Ornungdin tur, bizni mǝnggügǝ taxlawǝtmigǝysǝn!». Yǝnǝ «Ⱨab.» 2:20, «Zǝf.» 1:7nimu kɵrüng.


Tɵtinqi ƣayibanǝ kɵrünüx — bax kaⱨin Yǝxuaning Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi aldida turuxi (3-bab)

«Andin u manga Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi aldida turuwatⱪan bax kaⱨin Yǝxuani, xuningdǝk Yǝxuaning ong tǝripidǝ uning bilǝn düxmǝnlixixkǝ turƣan Xǝytanni kɵrsǝtti.

Pǝrwǝrdigar Xǝytanƣa: «Pǝrwǝrdigar seni ǝyiblisun, i Xaytan! Bǝrⱨǝⱪ, Yerusalemni talliwalƣan Pǝrwǝrdigar seni ǝyiblisun! Bu kixi ottin tartiwelinƣan bir ququla otun ǝmǝsmu?» — dedi. Yǝxua bolsa paskina kiyimlǝrni kiygǝn ⱨalda Pǝrixtining aldida turatti. U uning aldida turuwatⱪanlarƣa: «Bu paskina kiyimni uningdin salduriwetinglar» — dedi wǝ uningƣa: «Ⱪara, Mǝn ⱪǝbiⱨlikingni sǝndin elip kǝttim, sanga ⱨeytliⱪ kiyim kiygüzdüm» — dedi. Mǝn: «Ular bexiƣa pakiz bir sǝllini orisun!» — dedim. Xuning bilǝn ular pakiz bir sǝllini uning bexiƣa oridi; Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi bir yanda turatti wǝ Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi Yǝxuaƣa mundaⱪ jekilidi: — 

«Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Əgǝr yollirimda mangsang, tapiliƣinimni qing tutsang, Mening ɵyümni baxⱪurisǝn, ⱨoylilirimƣa ⱪaraydiƣan bolisǝn; sanga yenimda turuwatⱪanlarning arisida turux ⱨoⱪuⱪini berimǝn.

I bax kaⱨin Yǝxua, sǝn wǝ sening aldingda olturƣan ⱨǝmraⱨliring anglanglar (qünki ular bexarǝtlik adǝmlǝr): — Mana, Mǝn «Xah» degǝn ⱪulumni mǝydanƣa qiⱪirimǝn. Mana, Mǝn Yǝxuaning aldiƣa ⱪoyƣan taxⱪa ⱪara! — Bu bir taxning üstidǝ yǝttǝ kɵz bar; mana, Mǝn uning nǝⱪixlirini ɵzüm oyimǝn, — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar, — wǝ Mǝn bu zeminning ⱪǝbiⱨlikini bir kün iqidila elip taxlaymǝn.

Xu küni, — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar, ⱨǝrbiringlar ɵz yeⱪininglarni üzüm teli wǝ ǝnjür dǝrihi astiƣa olturuxⱪa tǝklip ⱪilisilǝr».


Awwalⱪi üq kɵrünüx toƣruluⱪ qongⱪur bir soal pǝyƣǝmbǝrning kɵnglidǝ pǝyda boluxi mumkin: «Huda ⱪandaⱪmu Israilni ǝsligǝ kǝltürsun? Israilning eƣir gunaⱨliri wǝ ǝhlaⱪta bolƣan buzuⱪqiliⱪi üqün uni Pǝrwǝrdigarning ɵyi selinidiƣan jay boluxⱪa, xundaⱪla barliⱪ ǝllǝrgǝ Hudaning bǝht-bǝrikitini yǝtküzgüqi hizmǝtkar boluxⱪa mǝnggü nalayiⱪ ⱪiliwǝtkǝn ǝmǝsmu?».

Tɵtinqi kɵrünüx yuⱪiriⱪi soalƣa jawab tǝriⱪisidǝ ⱨǝmdǝ pǝyƣǝmbǝrning ɵzining tɵwǝndiki hǝwǝrni ɵginixi üqün, xundaⱪla uni hǝlⱪⱪǝ yütküzüxi üqün berilgǝn, dǝp ixinimiz: —


(1) Israilning bǝht-bǝrikiti (xundaⱪla, barliⱪ ixǝngüqilǝrning bǝht-bǝrikiti) Israilning uningƣa layiⱪ bolƣinidin yaki ⱪandaⱪtur birnǝqqǝ atalmix «sawapliⱪ ixliri»din bolƣan ǝmǝs, bǝlki Pǝrwǝrdigarning mutlǝⱪ meⱨri-xǝpⱪitidin, «Yerusalemni talliƣan» Ⱪadir-Mutlǝⱪning ɵzgǝrmǝs muddia-mǝⱪsǝtliri asasida bolƣandur; 


(2) Napak, gunaⱨkar wǝ ǝhlaⱪta bulƣanƣan bir hǝlⱪ ⱪandaⱪ paklinip «Hudaning hizmǝtkarliri»ƣa ɵzgǝrtilidu? Hudaning Israilƣa: «Silǝr Manga kaⱨinlardin tǝrkib tapⱪan has bir padixaⱨliⱪ wǝ muⱪǝddǝs bir ⱪowm bolisilǝr» degǝn qaⱪiriⱪi wǝ ularni tallewlixining sǝwǝbi bar idi. Israilni «Pǝrwǝrdigarning ɵyi»gǝ mǝs’ul boluxⱪila ǝmǝs, bǝlki barliⱪ baxⱪa ǝllǝrgǝ «Pǝrwǝrdigarning kaⱨinliri» wǝ «Hudayimizning hizmǝtkarliri» boluxⱪimu ⱪandaⱪ layiⱪ ⱪilinix yoli bizgǝ bu kɵrünüxtǝ ayan ⱪilinidu (Hudaning xu qaⱪiriⱪi «Mis.» 19:6dǝ, «Yǝx.» 61:6dimu hatirilinidu). 

Ohxax soal «Yǝr.» 3:19dǝ ⱪoyulidu.


Ⱪisⱪiqǝ ⱪilip eytⱪanda, birinqi, ikkinqi wǝ üqinqi kɵrünüxtǝ Israilning sürgünlüktin wǝ ɵzlirni zulum ⱪilƣuqilardin azad ⱪilinip ronaⱪ tapidiƣanliⱪi kɵrsitilidu; tɵtinqi kɵrünüxtǝ xu jismaniy jǝⱨǝttiki azadliⱪⱪa mas ⱨalda, Israilning roⱨiy jǝⱨǝttin gunaⱨⱪa ǝsir bolƣanliⱪidin azad ⱪilinidiƣanliⱪi kɵrsitilidu. «Iqki, roⱨiy ⱨɵr ⱪilinix» bolmisa «sirtⱪi, jismaniy ⱨɵr ⱪilinix»ning nemǝ paydisi? Əmdi kɵrünüxning bǝzi tǝpsilatlirini kɵrǝyli: —


«Andin u manga Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi aldida turuwatⱪan bax kaⱨin Yǝxuani, xuningdǝk Yǝxuaning ong tǝripidǝ uning bilǝn düxmǝnlixixkǝ turƣan Xǝytanni kɵrsǝtti» (1-ayǝt).

Muxu «Yǝxua» bolsa ǝslidǝ on altǝ yil ilgiri Babilning sürgünlükidin tunji ⱪaytⱪan 49697 kixigǝ Zǝrubbabǝl bilǝn birgǝ yetǝkqi bolƣan «bax kaⱨin» idi, ǝlwǝttǝ. «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ning salaⱨiyiti toƣruluⱪ yuⱪirida azraⱪ tohtalduⱪ.


«Aldida turuwatⱪan» degǝn sɵz Hudaning yaki insanning «hizmitidǝ bolux»ni ipadilǝydu. Mǝsilǝn, «Yar.» 41:46dǝ (Yüsüp Pirǝwnning aldida), «Ⱪan.» 1:38dǝ (Yǝxua Musaning aldida), «1Sam.» 16:21dǝ (Dawut Saulning aldida), «1Pad.» 1:2-4dǝ (Abixag Dawutning aldida turidu). Bundaⱪ misallar baxⱪa kɵp jaylarda uqraydu. Hudaning aldida turux (Uning hizmitidǝ bolux)tiki birnǝqqǝ misalni «Ⱪan.» 10:8din, «Ⱨak.» 20:28din, «1Pad.» 17:1din, «2Pad.» 3:14-16din kɵrüng. Bu sɵzlǝr yǝnǝ Hudaning aldida dua ⱪilix üqün ⱨazir boluxnimu bildüridu (mǝsilǝn, «Yar.» 18:22, «Yǝr.» 7:10).


Əmma tɵtinqi kɵrünüxtǝ Yǝxuaning Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisining aldida turuxi pǝⱪǝt ɵzigǝ wakalitǝn ǝmǝs, bǝlki bax kaⱨinliⱪ salaⱨiyitidǝ pütkül Israil hǝlⱪigǝ wakalitǝn bolidu.

Yǝxuaning bu wǝkillik roli tɵwǝndikilǝrdin kɵrünidu: —


(1) Yǝxuaning «bax kaⱨin» degǝn unwanining tǝkitlǝnginidin kɵrünidu;

(2) Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisining ɵtünüxi wǝ Xǝytanning Yǝxuaning üstidin qiⱪarƣan xikayǝtlirigǝ ⱪayturƣan jawabi Yǝxua üqün ǝmǝs, bǝlki Yerusalem üqün ⱪilinidu. Bu yǝrdǝ Yerusalem baxⱪa kɵp yǝrlǝrdikidǝk xǝⱨǝrni ǝmǝs, bǝlki pütkül hǝlⱪni bildüridu. 

(3) 4-ayǝt bilǝn 9-ayǝtni selixturƣanda, roxǝnki, Yǝxuaƣa «Ⱪara, Mǝn ⱪǝbiⱨlikingni sǝndin elip kǝttim» dǝp eytilƣan sɵzlǝrning kɵrsǝtkini Hudaning (9-ayǝttǝ) «Mǝn bu zeminning ⱪǝbiⱨlikini bir kün iqidila elip taxlaymǝn» degǝn sɵzliridǝ kɵrsitilgǝn ix bilǝn ohxax ixtur.


Yǝxua hǝlⱪⱪǝ wǝkil ⱨǝm ular üqün dua ⱪilƣuqi bax kaⱨin süpitidǝ Hudaning aldida mundaⱪ turuxi ǝmǝliyǝttǝ Israil hǝlⱪining ɵzining Huda aldida soraⱪⱪa tartilidiƣanliⱪiƣa ohxax ixtur.

Mǝzkur ayǝt ibraniy tilida: «Yǝxuaning ong tǝripidǝ uningƣa Xǝytan boluxⱪa turƣan Xǝytanni kɵrsǝtti» degǝn tǝrtiptǝ kelidu — qünki «Xǝytan» degǝnning ǝsli mǝnisi: «düxmǝn, küxǝndǝ».

Xǝytanning xikayǝt sɵzliri bizgǝ eytilmiƣan, biraⱪ ularning temisi 3-ayǝttin eniⱪ kɵrünidu: «Yǝxua bolsa paskina kiyimlǝrni kiygǝn ⱨalda pǝrixtining aldida turatti».

Muxu yǝrdǝ «paskina» degǝn sɵz ibraniy tilida «ǝng yirginqlik, ǝng nijis» degǝn mǝnini bildüridu. Demǝk, Yǝxuaning bu kiyimliri hǝlⱪning Huda aldidiki gunaⱨlirining ⱪandaⱪ ikǝnlikini kɵrsitidu. Dǝrwǝⱪǝ, uning Xǝytan xikayǝt ⱪilƣudǝk dǝrijidǝ gunaⱨi bar idi!

Əmma Xǝytan xikayǝt ⱪilƣini bilǝn uning gunaⱨ bekitix ⱨoⱪuⱪi yoⱪtur. Əmǝliyǝttǝ adǝm ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ix xuki, Yǝxuaning, xundaⱪla Israilning gunaⱨini bekitixkǝ birdinbir ⱨoⱪuⱪi bar Bolƣuqi, yǝni Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi Ɵzi Yǝxuani pakizlaxⱪa tǝxǝbbusqi bolidu (biz 2-ayǝttǝ «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ning yǝnǝ bir ⱪetim «Pǝrwǝrdigar» dǝp atalƣinini bayⱪaymiz).


Hudaning Israilni bundaⱪ aⱪlixi Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning Israilƣa wǝkil bolup eytⱪan munu sɵzidǝk bolƣan: — 

«Meni aⱪliƣuqi yenimdidur; kim manga ǝrz-xikayǝt ⱪilalisun? Bar bolsa birliktǝ dǝwalixayli; kim mening üstümdin ǝyiblimǝkqi bolsa, aldimƣa kǝlsun! Manga yardǝmdǝ bolƣuqi Pǝrwǝrdigardur; ǝmdi meni ǝrz ⱪilalaydiƣan kimkǝn? Ularning ⱨǝmmisi bir tal kiyimdǝk ǝskirǝp ketidu; pǝrwanilǝr ularni yutuwetidu» («Yǝx.» 50:8, 9). Injilda Hudaning nijatidin nesip bolƣanlarning bǝhtlik ǝⱨwali toƣruluⱪmu xundaⱪ deyilidu: «Kimmu Hudaning talliƣanliri üstidin xikayǝt ⱪilalisun?! Huda ⱨǝⱪⱪaniy ⱪilƣan yǝrdǝ, kimmu bizni gunaⱨⱪa mǝⱨkum ⱪilalisun? Ɵlgǝn, ⱨǝm tirilgǝn wǝ Hudaning ong yenida turuwatⱪan, biz üqün Hudaning aldida turup dua-tilawǝt ⱪiliwatⱪan Mǝsiⱨ xundaⱪ ⱪilarmu?!» («Rim.» 8:33-34; «1Yuⱨ.» 2:1-2nimu kɵrüng, xu ayǝtlǝrdǝ Rǝbbimiz «Yardǝmqi Wǝkilimiz» dǝp atilidu).


Uluƣ «Yardǝmqi Wǝkil» Israil üqün bolƣan aⱪlax sɵzliridǝ birinqidin Pǝrwǝrdigarning ɵzgǝrmǝs talliwalƣinini asas ⱪilidu: «Pǝrwǝrdigar seni ǝyiblisun!». «Əyiblisun» degǝn peil ibraniy tilda «gaar» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. «Gaar» «tǝnbiⱨ berix» wǝ (Huda tǝripidin ixlitilgǝn bolsa) «besiⱪtürüx, basturux» degǝn mǝnilǝrni ɵz iqigǝ alidu; xuning üqün muxu yǝrdǝ «Iblisni basturup, xikayǝtlirini qǝtkǝ ⱪeⱪiwetix» degǝn mǝninimu kɵrsitidu. Sǝwǝbi — «Bǝrⱨǝⱪ, Yerusalemni talliwalƣan Pǝrwǝrdigar seni ǝyiblisun!». Injilda deyilgǝndǝk «Huda aldin bilgǝn Ɵz hǝlⱪidin waz kǝqkini yoⱪ!» («Rim.» 11:2).


Hudaning Israilni Ɵzigǝ has hǝlⱪ ⱪilip tallixida ularning sadiⱪliⱪiƣa asaslanƣan bolsa, undaⱪta ular heli burunla taxliwetilgǝn bolatti. Huda nemixⱪa Israilni talliƣandu? Ularning ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi üqünmu? Baxⱪa ǝllǝrdin yeⱪimliⱪ bolƣanliⱪi tüpǝylidinmu? Yaⱪ! — U Musa arⱪiliⱪ ularƣa: «Pǝrwǝrdigarning silǝrgǝ meⱨri qüxüp silǝrni talliwalƣini silǝrning baxⱪa hǝlⱪlǝrdin kɵp bolƣanliⱪinglar üqün ǝmǝs — ǝmǝliyǝttǝ, silǝr barliⱪ hǝlⱪlǝr arisida ǝng az idinglar — bǝlki Pǝrwǝrdigarning silǝrni sɵygini tüpǝylidin wǝ ata-bowiliringlarƣa iqkǝn ⱪǝsǝmgǝ sadiⱪ bolƣanliⱪi üqün Pǝrwǝrdigar silǝrni küqlük ⱪol bilǝn ⱪutⱪuzup, ⱨɵrlük bǝdili tɵlǝp «Ⱪulluⱪ makani»din, yǝni Misir padixaⱨi Pirǝwnning ⱪolidin qiⱪarƣan» dǝydu («Ⱪan.» 7:7-8).


Huda Ɵzining Ibraⱨim bilǝn «Sǝn arⱪiliⱪ yǝr yüzidiki barliⱪ ailǝ-ⱪǝbililǝr bǝht-bǝrikǝt tapidu!» degǝn ǝⱨdisigǝ asasǝn Israil arⱪiliⱪ Ɵz muⱪǝddǝs harakterining barliⱪ tǝrǝpliri, jümlidin mutlǝⱪ adilliⱪi ⱨǝm qǝksiz meⱨir-xǝpⱪitini bayan ⱪilixⱪa xundaⱪ bekitkǝndin keyin, gǝrqǝ ularning kɵp gunaⱨliri wǝ asiyliⱪliri bolƣan bolsimu, U ⱨǝrgiz ulardin waz kǝqmǝydu.

Bu nuⱪtini kɵrsǝtkǝn ayǝtlǝr heli kɵptur — mǝsilǝn, «Yǝr.» 31:37, «Law.» 26:44.


Ikkinqidin, Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisining Xǝytanning xikayǝtlirigǝ bolƣan jawabi Israilning alliⱪaqan tartⱪan azab-oⱪubǝtlirini ɵz iqigǝ alidu: «Bu kixi ottin tartiwelinƣan bir ququla otun ǝmǝsmu?». Bu sɵzlǝr «Amos» 4:11dimu ixlitilgǝn bolup, xu yǝrdǝ Hudaning rǝⱨim-xǝpⱪiti bilǝn insanning naⱨayiti qong bir apǝttin ⱪutuluxini kɵrsitidu. Yuⱪirida eytⱪinimizdǝk bu sɵzlǝr pǝⱪǝt Yǝxuaning ɵzinila ǝmǝs, bǝlki u wǝkil bolƣan pütkül Israilning ǝⱨwalini kɵrsitidu.


Muxu yǝrdiki «ot» birinqidin Babil imperiyǝsidiki sürgünlükni kɵrsitidu. Muxu «ot»tin ⱪaytⱪan ⱪaldurulƣan ⱪisim «tartiwelinƣan ququla»ƣa ohxaydu. Uning üstigǝ, bu sɵzlǝr bizgǝ Yǝⱨudiylarning tarihi toƣrisida tehimu qongⱪur bir omumiy ⱨǝⱪiⱪǝtni ǝslitidu. Israil daim degüdǝk «ot iqidǝ» bolidu, lekin Huda ularning pütünlǝy yoⱪitilixiƣa ⱨǝrgiz yol ⱪoymaydu. Bu jǝⱨǝttin Israil Musa pǝyƣǝmbǝr kɵrgǝn xu «kɵyüwatⱪan azƣanliⱪ»ⱪa ohxaydu. Huda ular otturisida ottǝk turƣaqⱪa ularning iqidiki daxⱪili kɵydürülmǝktǝ; lekin ular uningda kɵydürüp yǝwetilmǝydu.


Israilning «ot iqidǝ» bolƣanliⱪi toƣruluⱪ yǝnǝ «Yar.» 15:17, «Ⱪan.» 4:20, «Zeb.» 66:12, «Yǝx.» 43:2ni kɵrüng. Misir Israilƣa «humdan» bolƣan, Babilmu ⱨǝm xundaⱪ; gǝrqǝ bügünki kündǝ Yǝⱨudiylar ⱪaytidin Ⱪanaan zeminini igiligǝn bolsimu, ularni sinaydiƣan «azab-oⱪubǝt otliri» tehi tügimidi; «yat ǝllǝrning waⱪti» toxⱪuqǝ, Israil zeminida turuwatⱪan ⱨǝm pütkül dunyaƣa tarⱪitilƣan barliⱪ Yǝⱨudiylarning tartⱪan azab-oⱪubǝtliri ahirⱪi «dǝⱨxǝtlik azab-oⱪubǝt» waⱪtida ǝwjigǝ qiⱪidu. Xu qaƣda «Rǝb adalǝt yürgüzgüqi Roⱨ ⱨǝm kɵydürgüqi Roⱨ bilǝn bilǝn,

Zion ⱪizlirining pasiⱪliⱪini yuyup,

Yerusalemning ⱪan daƣlirini tazilaydu» («Yǝx.» 4:4); U xu qaƣda ularni ⱪaytidin «ottin tartiwalƣan ququla»dǝk ⱪutⱪuzidu, ularni kɵpǝytip pütkül dunyaƣa bǝht-bǝrikǝt ata ⱪilidu.


Barliⱪ etiⱪadqilarmu «ququlidǝk ottin tartiwelinƣan» ǝmǝsmu? «Ot» adǝttǝ gunaⱨning ɵzini ǝmǝs, bǝlki Hudaning jazalirini kɵrsitidu; biraⱪ gunaⱨ paniy dunyadimu daim degüdǝk gunaⱨ ɵtküzgüqining bexiƣa ot qüxüridu; «rǝzillik ottǝk kɵyidu» («Yǝx.» 9:18). Bu nuⱪtini ⱨes ⱪilƣan yaki ⱨes ⱪilmiƣan bolayli, dǝrⱨǝⱪiⱪǝt ⱨǝmmimizning ǝⱨwalimiz xundaⱪ bolidu. Ⱨǝmmimiz ɵzimizdiki gunaⱨliⱪ tǝbiyitimizning gunaⱨiy oti iqidǝ yaxap kǝlduⱪ (mǝsilǝn, tilimiz toƣruluⱪ «Yaⱪ.» 3:6ni kɵrüng). Hudaning rǝⱨim-xǝpⱪiti bolmisa, alliburun gunaⱨliⱪ oti bilǝn kɵyüp ketǝttuⱪ.

Ikkinqidin, «ottin tartiwelinƣan ququlidǝk» degǝn sɵzlǝr bizgǝ Ⱪutⱪuzƣuqimizning meⱨir-muⱨǝbbiti wǝ rǝⱨimdilliⱪini ǝslitidu; qünki ⱨeqkim bizgǝ iq aƣritmiƣan waⱪtida, U qǝksiz azab-oⱪubǝtlǝrni tartixliri bilǝn «ottin tartiwelinƣan ququlilardǝk» bizni gunaⱨning kǝlgüsi jazaliridinla ǝmǝs, bǝlki gunaⱨning ⱨazirⱪi küqlük ǝsirlikidinmu ⱪutⱪuzƣan.


Yǝxua kiygǝn «paskina kiyimlǝr» toƣruluⱪ yǝnǝ tohtilayli. Bular deginimizdǝk Israilning xu qaƣdiki gunaⱨini kɵrsǝtkǝn; Huda ularni tehi yat ǝllǝrning ⱨɵkümranliⱪidin azad ⱪilmiƣanliⱪining Ɵzi ularning xu eƣir gunaⱨining mǝwjutliⱪiƣa toluⱪ ispat bǝrmǝktǝ idi.


«Paskina kiyimlǝr» ǝhlaⱪiy buzuⱪluⱪⱪa simwol bolidiƣanliⱪi yǝnǝ «Yǝx.» 64:6dimu tilƣa elinidu: —

«Əmdi biz napak birnǝrsigǝ ohxax bolduⱪ,

Ⱪiliwatⱪan barliⱪ «ⱨǝⱪⱪaniyǝtlirimiz» bolsa bir ǝwrǝt latisiƣila ohxaydu, halas;

Ⱨǝmmimiz yopurmaⱪtǝk hazan bolup kǝttuⱪ,

Ⱪǝbiⱨliklirimiz xamaldǝk bizni uqurup taxliwǝtti».

Bu sɵzlǝr Israilning ⱨǝⱪiⱪiy ǝhlaⱪiy ⱨalitini kɵrsǝtti.


Hudaning «Zion ⱪizlirining pasiⱪliⱪini yuyux», xundaⱪla barliⱪ bulƣinixliridin paklax toƣrisidiki wǝdisi kɵp pǝyƣǝmbǝrlǝr tǝripidin hatirilǝngǝn — mǝsilǝn, «Yǝx.» 4:3-4, «Əz.» 36:16-32. Israil kiyidiƣan yengi kiyim, yǝni Mǝsiⱨning Ɵzining mukǝmmǝl ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi bolƣan kiyimlǝr «Yǝx.» 61:6, 10dǝ kɵrünidu: — «Mǝn Pǝrwǝrdigarni zor xad-huramliⱪ dǝp bilip xadlinimǝn,

Jenim Hudayim tüpǝylidin huxallinidu;

Qünki toy ⱪilidiƣan yigit ɵzigǝ «kaⱨinliⱪ sǝllǝ» kiyiwalƣandǝk,

Toy ⱪilidiƣan ⱪiz lǝǝl-yaⱪutlar bilǝn ɵzini pǝrdazliƣandǝk,

U nijatliⱪning kiyim-keqikini manga kiydürdi,

Ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ toni bilǝn Meni pürkǝndürdi».

Bu roⱨiy kiyimlǝr bilǝn ⱨǝmmǝ ixǝngüqilǝr bügün kiyindi; pütkül Israilmu kǝlgüsidǝ ular bilǝn kiyinidu.


4-ayǝtkǝ ɵtǝyli: — ««Bu paskina kiyimlǝrni uningdin salduriwetinglar» — dedi wǝ uningƣa: «Ⱪara, Mǝn ⱪǝbiⱨlikingni sǝndin elip kǝttim, sanga ⱨeytliⱪ kiyim kiygüzdüm». Bu nemidegǝn ajayib ɵzgirix-ⱨǝ! Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi muxu buyruⱪni aldidiki hizmǝtkar pǝrixtigǝ qüxürgǝndin keyin dǝrⱨal bu simwolƣa tǝbir berip: «Ⱪara, mǝn ⱪǝbiⱨlikingni sǝndin elip kǝttim» dǝydu (9-ayǝttiki «Mǝn bu zeminning ⱪǝbiⱨlikini bir kün iqidila elip taxlaymǝn» degǝn xǝrǝplik wǝdǝ xuningƣa ohxax mǝnidǝ bolƣan); andin «Mǝn sanga ⱨeytliⱪ kiyim kiygüzdüm» dǝydu. «Ⱨeytliⱪ kiyim» yuⱪirida deginimizdǝk, Mǝsiⱨning mukǝmmǝl ⱨǝⱪⱪaniyliⱪini kɵrsǝtkǝqkǝ, bu sɵzlǝr biwasitǝ bexarǝt bolmisimu, pütkül Israil hǝlⱪining kaⱨin boluxⱪa ⱪaytidin qaⱪiritilip kelinidiƣanliⱪini puritidu («Mis.» 19:6). Bu ix pǝyƣǝmbǝrgǝ 5-ayǝttimu kɵrünidu. Pǝyƣǝmbǝr stihiyilik ⱨalda tuyuⱪsiz: «Ular bexiƣa pakiz bir sǝllini orisun!» — dǝp salidu. Uning duasi dǝrⱨal ijabǝt ⱪilinidu: «ular pakiz bir sǝllini uning bexiƣa oridi». Bu «pakiz sǝllǝ» degǝn sɵz bax kaⱨinning mǝhsus kiyimining «taj»i bolƣan «sǝllǝ» degǝn sɵz bilǝn mǝnidaxtur («Mis.» 28:36-38). Xu sǝllǝ bilǝn Yǝxua (Israilƣa wakalitǝn) kaⱨinliⱪ hizmitidǝ boluxⱪa toluⱪ tǝyyarlanƣan bolidu.


Xuning bilǝn Israil ahirida ««Pǝrwǝrdigarning kaⱨinliri» dǝp atilidu;

... ular «Hudayimizning hizmǝtkarliri» deyilidu».

Ⱨǝrbir etiⱪadqining kǝqürmixi Israilning bu kǝqürmixini ǝks ǝttüridu. Adǝm’atimiz wǝ Ⱨawa'animiz gunaⱨini yepix üqün ɵzlirigǝ ǝnjür yopurpmaⱪliridin kiyimlǝrni yasiƣan. Lekin Huda ularning xu ɵzliri tikkǝn kiyimlǝrni salduruwetip, Ɵzi «ⱨaywanning terisi»din ⱪilƣan kiyimni ularƣa kiygüzdi (bu kiyimni ⱪilix üqün gunaⱨsiz bir ⱨaywan ɵlüxi kerǝk idi, xuning bilǝn u namsiz ⱨaywanni «birinqi ⱪurbanliⱪ» desǝk, hata bolmaydu — «Yar.» 3:6-7, 21). Bizmu ohsax yolda Hudaning ɵzimizning barliⱪ baⱨanilirimizni wǝ «ǝwrǝt latisiƣila ohxaydiƣan» atalmix «ⱨǝⱪⱪaniyǝtlirimiz»ni («Yǝx.» 64:6) üstimizdin salduruxini ⱪobul ⱪiliximiz kerǝk. Pǝⱪǝt xundaⱪ ⱪilƣanda andin etiⱪad arⱪiliⱪla ⱪobul ⱪilinidiƣan Mǝsiⱨning xǝrǝplik ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi bilǝn kiydürülüxkǝ salaⱨiyitimiz bar bolidu («Əf.» 4:22-24). Bu ix bizning atalmix «sawabliⱪ ixlirimiz» arⱪiliⱪ ǝmǝs, bǝlki pǝⱪǝt Uning meⱨir-xǝpⱪiti arⱪiliⱪ bolidu («Əf.» 2:5)!

«Mat.» 22:1-14, «Wǝⱨ.» 19:6-18nimu kɵrüng.


6-7-ayǝtlǝrdǝ salmaⱪ bir agaⱨ wǝ xǝrǝplik wǝdǝ toƣruluⱪ oⱪuymiz: — 

«Wǝ Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi Yǝxuaƣa mundaⱪ jekilidi: — «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Əgǝr yollirimda mangsang, tapiliƣinimni qing tutsang, sǝn Mening ɵyümni baxⱪurisǝn, ⱨoylilirimƣa ⱪaraydiƣan bolisǝn; sanga yenimda turuwatⱪanlarning arisida turux ⱨoⱪuⱪini berimǝn».

Muxu yǝrdǝ «jekilidi» degǝn sɵz ibraniy tilida «guwaⱨliⱪ berix», «agaⱨlandurux» yaki Huda bilǝn munasiwǝtlik ixlitilgǝndǝ «Huda guwaⱨqi bolsun» degǝn mǝnilǝrni ɵz iqigǝ alidu. Bu sɵzni Sulayman Ximǝyni agaⱨlandurup: «Seni mǝn Pǝrwǝrdigar bilǝn ⱪǝsǝm ⱪildurup: Xuni sanga.. dǝp agaⱨlandurup eytmiƣanmidim?» degǝndimu ixlitilgǝn («1Pad.» 2:41). Xu ibarǝ keyinki sɵzlǝrning muⱨimliⱪini tǝkitlǝydu.

Hudaning ɵyidiki ixlarda durus ⱨɵküm qiⱪirixta sǝzgür boluxning addiy xǝrti Yǝxua, Israil, xundaⱪla bizlǝr üqünmu itaǝtmǝn boluxtin ibarǝttur.

«Yenimda turuwatⱪanlar» bizningqǝ pǝrixtilǝrni kɵrsitidu.


8-10-ayǝtlǝrdǝ tehimu uluƣ wǝdilǝr tepilidu. Yǝxua bax kaⱨin süpitidǝ xularni anglaxⱪa alaⱨidǝ oyƣitilidu: —

«Əmdi angla, bax kaⱨin Yǝxua, sǝn wǝ sening aldingda olturƣan ⱨǝmraⱨliring anglanglar (qünki ular bexarǝtlik adǝmlǝr)»

Ⱨǝmraⱨliring» muxu yǝrdǝ Yǝxuaƣa yardǝmqi bolƣan baxⱪa kaⱨinlarni kɵrsitidu. «Mǝlum birsining «aldida olturux»» degǝn sɵzlǝr xu kixidin ɵginix, bilim elixni bildüridu. Bǝzi misallarni «2Pad.» 4:38, 6:1, «Əz.» 8:1, 14:1, 20:1din kɵrüng. Israilning keyinki dǝwrliridǝ «rabbi» (ustaz)larning muhlisliri ularning «aldida olturƣan» yaki «ayiƣi aldida olturƣan» deyilidu («Luⱪa» 10:39, «Ros.» 22:3).

Xunga «sǝn wǝ sening aldingda olturƣan ⱨǝmraⱨliring» Yǝxua wǝ uning xagirtliri «bexarǝtlik adǝmlǝr» deyilidu. Ohxaxla Yǝxaya wǝ uning oƣullirimu «bexarǝtlik adǝmlǝr» idi («Yǝx.» 8:18; «Yǝx.» 20:3, «Əz.» 12:6-11nimu kɵrüng). Əmdi Yǝxua wǝ ⱨǝmraⱨliri» nemigǝ bexarǝt beridu? Jawab keyinki jümlidǝ tepilidu: —

«Qünki, mana, Mǝn «Xah» dǝp atalƣan ⱪulumni mǝydanƣa qiⱪirimǝn».


Muxu yǝrdǝ Huda ǝwǝtmǝkqi bolƣan Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨning ikki unwani: — «Mening ⱪulum» wǝ «Xah» degǝnlǝr birlǝxtürülgǝn. Mǝsiⱨ «Mening ⱪulum» degǝn unwani bilǝn, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning wasitisi bilǝn nurƣun bexarǝtlǝr arⱪiliⱪ kǝlgüsidǝ Hudaning iradisigǝ mukǝmmǝl ǝmǝl ⱪilƣuqi, Uning nijatini pütkül insayǝtkǝ elip barƣuqi Ⱪutⱪuzƣuqi süpitidǝ bizgǝ tonuxturulidu. Xuning bilǝn «Yǝxua wǝ uning adǝmliri» Mǝsiⱨning Ɵzi wǝ Uningƣa ǝgixidiƣanlarƣa bexarǝt bolidu. Ular dǝrwǝⱪǝ Hudaning Israilƣa bolƣan qaⱪiriⱪiƣa ǝmǝl ⱪilidu: «Silǝr manga kaⱨinlardin tǝrkib tapⱪan has bir padixaⱨliⱪ wǝ muⱪǝddǝs bir ⱪowm bolisilǝr!».


Mǝsiⱨning «Xah» degǝn unwanini biz «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning kitabliridin tapimiz.

Birinqidin, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning kitabidiki 4-babta «Xah»ning wasitisi bilǝn «Zion ⱪizlirining pasiⱪliⱪi yuyulidu»: —

— «Rǝb adalǝt yürgüzgüqi Roⱨ ⱨǝm kɵydürgüqi Roⱨ bilǝn,

Zion ⱪizlirining pasiⱪliⱪini yuyup,

Yerusalemning ⱪan daƣlirini tazilaydu».

Xuning bilǝn: —«Zionda ⱪalƣanlar wǝ Yerusalemda tohtitilƣanlar,

Yǝni Yerusalemda ⱪaldurulƣan,

Ⱨayat dǝp tizimlanƣanlarning ⱨǝmmisi pak-muⱪǝddǝs dǝp atilidu».


Ikkinqidin, «Pǝrwǝrdigarning Xehi» bolƣan Mǝsiⱨ «Yǝrǝmiya» kitabida, 23-bab wǝ 33-babta kɵrsitilidu. Xu yǝrlǝrdǝ u Huda «Dawut üqün ɵstürüp tikligǝn Ⱨǝⱪⱪaniy Xah», andin «Dawut nǝslidin ɵstürüp qiⱪiridiƣan Ⱨǝⱪⱪaniy Xah» degǝn süpǝttǝ bizgǝ tonuxturulup, andin: «Uning... xu künliridǝ Yǝⱨuda ⱪutⱪuzulidu, Yerusalem arambǝhxtǝ turidu; xu qaƣda Yerusalem: «Pǝrwǝrdigar Ⱨǝⱪⱪaniyliⱪimizdur» degǝn nam bilǝn atilidu» dǝp bexarǝt berilidu.

Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr «Xah» toƣruluⱪ bǝrgǝn ikki bexarǝtni yuⱪiriⱪilarƣa ⱪoxsaⱪ, Tǝwratta «Xah» degǝn zatning harakteri tɵwǝndiki tɵt jǝⱨǝttǝ bizgǝ tonuxturlidu: —


(1) ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ bilǝn ⱨɵküm sürgüqi mukǝmmǝl padixaⱨ — «Dawutning nǝslidin bolƣan Xah», Hudaning Dawut padixaⱨⱪa bǝrgǝn barliⱪ wǝdilirini ǝmǝlgǝ axurƣuqi («Yǝr.» 23:5, 6, 33:15, 16)

(2) «Xah» dǝp atalƣan «mening ⱪulum» («Zǝk.» 3:8)

(3) «Xah» dǝp atalƣan insan («Zǝk.» 6:12).

(4) «Pǝrwǝrdigarning Xehi» — «...güzǝl ⱨǝm xǝrǝplik bolup,...

Ⱪeqip ⱪutulƣan Israildikilǝrgǝ xɵⱨrǝt wǝ güzǝllik kǝltüridu» («Yǝx.» 4:2)

 «Xah»ning bu tɵt tǝripi Mǝsiⱨning ǝmǝllirini bizgǝ tǝswirligǝn Injildiki «tɵt bayan»dimu, Mǝsiⱨning dǝl muxu tɵt tǝripi eniⱪ kɵrünidu.

Bu tɵt tǝripi toƣrisida «Injildiki kirix sɵz»imizdǝ wǝ «Əzakiyal»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ tohtalduⱪ. Muxu yǝrdǝ xu xǝrⱨlirimizni addiy ihqamlaymiz: —


(1) Rosul Mattaning tǝkitligini — «Dawutning nǝslidin bolƣan Xah»tur. «Mana, sening Padixaⱨing!» («Zǝk.» 9:9) — buni «Matta»diki qong tema deyixkǝ bolidu. 

(2) Markusning tǝkitligini — «Mana Mening ⱪulum»dur.

(3) Luⱪaning tǝkitligini ««Xah» dǝp atalƣan insan» (Zǝk.» 6:12). Luⱪa bizgǝ Əysa Mǝsiⱨning «Insan’oƣli» degǝn süpitini, yǝni uning toluⱪ insan, xundaⱪla mukǝmmǝl insan bolƣanliⱪi, barliⱪ insanlarni ⱪutⱪuzuxⱪa kǝlgǝnlikini kɵrsitidu.

(4) Rosul Yuⱨannaning tǝkitligini «Pǝrwǝrdigarning Xehi»dur. Rosul Yuⱨanna ɵz bayanida «Əslidila ǝrxtǝ turƣuqi, yǝni ǝrxtin qüxküqi»ni bizgǝ ayan ⱪilidu. U eytⱪan xu zat Hudaning toluⱪ tǝbiitigǝ igǝ bolƣan, xuningdǝk toluⱪ insaniy tǝbiǝtkǝ igǝ bolƣan Mǝsiⱨtur («Yuⱨ.» 3:13).

Oⱪurmǝnlǝr Injildiki «tɵt bayan»ni oⱪuƣanseri «Xah»ning bu tɵt tǝripini bayⱪiyalaydu.


Mǝsiⱨ toƣruluⱪ bu babtiki uluƣ bexarǝt 9-ayǝttǝ yuⱪiri pǝlligǝ kɵtürülidu: —

«Mana, Mǝn Yǝxuaning aldiƣa ⱪoyƣan taxⱪa ⱪara! — bu bir taxning üstidǝ yǝttǝ kɵz bar; mana, Mǝn uning nǝⱪixlirini ɵzüm oyimǝn — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar — wǝ Mǝn bu zeminning ⱪǝbiⱨlikini bir kün iqidila elip taxlaymǝn».


Zǝkǝriyaning baxⱪa kɵp bexarǝtlirigǝ ohxax, «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning bexarǝtlirini esimizgǝ kǝltürüximiz kerǝk, andin xularning yoruⱪluⱪi bilǝn bularni qüxinǝlǝymiz.

«Mana Mǝn Yǝxuaning aldiƣa ⱪoyƣan tax!» degǝnlik adǝmning esigǝ awwal xu qaƣda yengidin ⱪuruluwatⱪan ibadǝthanining ulidiki qong uyultax kelixi mumkin. Lekin xu taxning ɵzi ⱪǝdimki ikki bexarǝtni kɵrsǝtsǝ kerǝk: —

«Mana, Zionda ul bolux üqün bir tax,

Sinaⱪtin ɵtküzülgǝn bir tax,

Ⱪimmǝtlik bir bulung texi,

Ixǝnqlik muⱪim ul texini salƣuqi mǝn bolimǝn.

Uningƣa ixinip tayanƣan kixi ⱨeq ⱨoduⱪmaydu, aldirimaydu» («Yǝx.» 28:16); wǝ: «Tamqilar taxliwǝtkǝn tax bolsa,

Burjǝk texi bolup tiklǝndi!» («Zǝb.» 118:22). Xǝk yoⱪki, bu tax Mǝsiⱨning Ɵzidur («1Pet.» 2:4-8, «Mat.» 21:42).


Əgǝr Mǝsiⱨ Əysa adǝmning ⱨayatining uli bolmaydiƣan bolsa, adǝmning ⱨayatining ⱨeqⱪandaⱪ uli bolmaydu. U Hudaning ⱨǝⱪiⱪiy wǝ mǝnggülük roⱨiy ibadǝthanisining tǝwrǝnmǝs ulidur; barliⱪ etiⱪadqilar xu ibadǝthanining bir ⱪismi ⱪilinip ⱪuruluxi bilǝn ibadǝthana «Hudaning bir mǝnggü turalƣusi boluxⱪa Muⱪǝddǝs Roⱨta birlǝxtürülüp ⱪurulmaⱪta» («Əf.» 2:19-22, «1Pet.» 2:4-8).

«Bu bir taxning üstidǝ yǝttǝ kɵz bar»


Bǝzi xǝrⱨqilǝr bu sɵzlǝrni («Mat.» 3:16-17 ⱪatarliⱪ yazmilarni kɵzdǝ tutup) «Hudaning kɵzliri ⱨǝrdaim Ɵz ⱪuli bolƣan Mǝsiⱨning üstidǝ turidu» dǝp qüxǝndüridu. Ⱨalbuki, bizningqǝ xu kɵrünüxtiki taxning ɵzidǝ «yǝttǝ kɵz» oyulƣan yaki nǝⱪixlǝngǝn. Xundaⱪ bolƣanda, Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning xu waⱪitta kɵrginining mǝnisi keyinki «Wǝⱨiy» degǝn kitabta hatirilǝngǝn, rosul Yuⱨannaƣa wǝⱨiy ⱪilinƣan kɵrünüxtiki mǝzmunƣa op’ohxax bolidu. Qünki rosul Yuⱨanna «Wǝⱨiy» degǝn kitabni ⱪobul ⱪilƣanda Mǝsiⱨni mundaⱪ ⱨalǝttǝ kɵridu: «Andin ⱪarisam, ... bir Ⱪoza ɵrǝ turatti. U yengila boƣuzlanƣandǝk ⱪilatti; Uning yǝttǝ münggüzi (barliⱪ ⱨoⱪuⱪⱪa igǝ bolƣanliⱪini bildüridu) wǝ yǝttǝ kɵzi bolup (ⱨǝmmǝ ixni mukǝmmǝl bilginini bildüridu), bu kɵzlǝr Hudaning pütkül yǝr yüzigǝ ǝwǝtkǝn yǝttǝ Roⱨi idi» («Wǝⱨ.» 5:6).


Demǝk, Mǝsiⱨ Hudaning Roⱨining yǝttǝ tǝrǝplik iltipatining ⱨǝmmisigǝ igǝ bolidu: —

«Wǝ bir tal nota Yǝssǝning dǝrihining kɵtikidin ünüp qiⱪidu;

Uning yiltizidin ünüp qiⱪⱪan bir xah kɵp mewǝ beridu.

Pǝrwǝrdigarning Roⱨi,

Yǝni danaliⱪning wǝ yorutuxning Roⱨi,

Nǝsiⱨǝt wǝ küq-ⱪudrǝtning Roⱨi,

Bilim wǝ Pǝrwǝrdigardin ǝyminixning Roⱨi Uning üstigǝ qüxüp turidu;

Uning hursǝnliki bolsa Pǝrwǝrdigardin ⱪorⱪuxtin ibarǝt bolidu» («Yǝx.» 11:1-3ni wǝ keyinki ayǝtlǝrnimu kɵrüng).


9-ayǝtning dawamida Hudaning: «Mana, Mǝn uning nǝⱪixlirini Ɵzüm oyimǝn» degǝn sɵzlirini qoⱪum aldinⱪi sɵzlǝr bilǝn baxlinixliⱪi bar dǝp ⱪaraymiz. Bu yǝrdǝ «taxⱪa oyulƣan» nǝrsining zadi nemǝ ikǝnliki bayan ⱪilinmaydu. Bu ixta kɵp ⱪiyaslarni ⱪilixⱪa bolidu, ǝlwǝttǝ. Əmma tax Mǝsiⱨning Ɵzi bolidikǝn, undaⱪta «Uning üstigǝ mǝnggülük oyulƣini»ning nemǝ ikǝnlikidǝ xǝk yoⱪ. Qünki U bizning gunaⱨlirimiz üqün bǝdǝl tɵligǝndǝ, Uning tenining bǝx yeri yarilanƣanidi. Yuⱪirida tilƣa alƣinimizdǝk rosul Yuⱨanna Mǝsiⱨ Əysani ǝrxtǝ kɵrginidǝ uni «yengila boƣuzlanƣandǝk» kɵrdi. Rǝbbimiz ɵlümdin yengila tirilip, ǝrxtǝ ayan bolƣanda Ɵz tenidǝ xu bǝx yarisining tatuⱪliri tehiqǝ bar idi wǝ ⱨazirmu xu tatuⱪliri bardur! («Yuⱨ.» 20:20, 25, 27, «Wǝⱨ.» 5:6, 12). Bu xǝrǝplik yarilar bizning mǝnggülükimiz üqün oyulƣan idi, biz dǝl ular arⱪiliⱪ xipa taptuⱪ! («Yǝx.» 53:5, «Mat.» 8:17).


9-ayǝtning: «Mǝn bu zeminning ⱪǝbiⱨlikini bir kün iqidila elip taxlaymǝn» degǝn ahirⱪi jümlisi qoⱪum yuⱪirida tilƣa elinƣan Mǝsiⱨning tenidiki «nǝⱪixliri»gǝ, xundaⱪla Uning gunaⱨlirimiz üqün azab-oⱪubǝt tartⱪanliriƣa ziq baƣlinidu, ǝlwǝttǝ. Qünki U pǝⱪǝt «zeminning ⱪǝbiⱨlikini elip taxlapla» ⱪalmay, bǝlki krestkǝ mihlinip pütkül dunyaning gunaⱨlirining bǝdilini tɵlǝp, gunaⱨlardin azad bolux yolini «bir kün iqidila» aqti («1Pet.» 2:24)!


Əmma bexarǝttǝ kɵzdǝ tutulƣan «kün» ǝmǝliyǝttǝ Mǝsiⱨning azablanƣan xu küni ǝmǝs, bǝlki kǝlgüsidǝ Israilning (Mǝsiⱨ krestlǝngǝn axu kündǝ) alliⱪaqan eqilƣan nijatni ⱪobul ⱪilidiƣan künidin ibarǝt. «Lawiylar»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ tohtalƣinimizdǝk, Israilning «kafarǝt küni» ⱨeyti ularning kǝlgüsidǝ towa ⱪilip Mǝsiⱨini ⱪobul ⱪilidiƣan künigǝ bexarǝtlik rǝsim bolidu («Rim.» 11:26). Demǝk, Rǝbbimizning alliⱪaqan pütkül insaniyǝtning gunaⱨlirini «bir kün iqidila» Ɵz üstigǝ alƣan hizmiti kǝlgüsidǝ pütkül Israil hǝlⱪidǝ kɵzligǝn nixanƣa yetip, «ularning ⱪǝbiⱨliki bir kün iqidila elip taxlinidu». «Yǝx.» 66:8, «Zǝk.» 12:10-14, 13:1ni wǝ bu ayǝtlǝr toƣrisidiki bayanlirimiznimu kɵrüng.


Bu ixni qüxiniximizgǝ yardǝm bolsun üqün Ⱨǝjǝrning kǝqürmixini, uning Bǝǝr-Xebadiki qɵl-bayawanda yoldin adixip yürginidǝ bolƣan wǝⱪǝni addiy bir misal ⱪilayli. Uning tulumidiki süyi tügǝp kǝtkǝndǝ, oƣli Ismailni bir qatⱪalning tüwigǝ taxlap ⱪoyup, ɵlümgǝ yüzlinip sǝl yiraⱪⱪa berip, dǝrd-ǝlǝm iqidǝ pǝryad kɵtürüp yiƣlaydu. Huda uning wǝ oƣlining yiƣa awazini anglap ularƣa iq aƣritidu. «Xuan Huda Ⱨǝjǝrning kɵzlirini aqti, u bir ⱪuduⱪni kɵrdi» («Yar.» 21:9). Ⱪuduⱪ dǝrwǝⱪǝ ǝslidila xu yǝrdǝ bolsa kerǝk, lekin uning kɵzliri azab wǝ yax bilǝn torlixip kǝtkǝqkǝ, Ⱨǝjǝr uni kɵrmigǝn; Ⱨǝjǝr tulumni suƣa toxⱪuzƣanda, uningƣa nisbǝtǝn ⱪuduⱪtiki bulaⱪ pǝⱪǝt ⱨazirla eqilƣandǝk bolƣan. Israilƣa nisbǝtǝn kǝlgüsidǝ xu künidǝ xuningƣa ohxax bolidu. Gunaⱨ wǝ napakliⱪni yuyidiƣan bulaⱪ dǝrwǝⱪǝ ikki ming yil ilgiri Mǝsiⱨning yariliri arⱪiliⱪ eqilƣanidi; kǝlgüsidǝ «xu küni» (13:1) Muⱪǝddǝs Roⱨ ularning pütkül hǝlⱪining üstigǝ tɵkülginidǝ «korning kɵzliri eqilidu» («Yǝxaya» 35-bab) andin Roⱨ ularƣa Mǝsiⱨning ǝslidǝ ular üqün ǝmǝlgǝ axurƣinini ayan ⱪilidu: «Yu künidǝ silǝrni paklaxⱪa silǝr üqün kafarǝt kǝltürülidu; Pǝrwǝrdigarning aldida silǝr ⱨǝmmǝ gunaⱨliringlardin pak bolisilǝr» («Law.» 16:30, «Ibr.» 9:13, 14).


Ularning Huda bilǝn yaraxturuluxining bǝht-bǝrikǝtlik nǝtijisi 10-ayǝttǝ kɵrülidu: —

«Xu küni, — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar,

Ⱨǝrbiringlar ɵz yeⱪininglarni üzüm teli wǝ ǝnjür dǝrihi astiƣa olturuxⱪa tǝklip ⱪilisilǝr».

Israil Hudaning rǝⱨim-xǝpⱪiti wǝ xapaitidin ⱨuzurlinip, pütkül dunyani ɵzliri bilǝn billǝ tǝbriklǝydiƣan ziyapǝtkǝ qaⱪiridu. Bu ziyapǝt Mǝsiⱨning yǝr yüzidǝ sürgǝn ming yilliⱪ sǝltǝniti bolidu («Wǝⱨ.» 20:1-10).


Bǝxinqi ƣayibanǝ kɵrünüx — altun qiraƣdan (4:1-14)

«Andin mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ ⱪaytip kelip meni oyƣitiwǝtti. Mǝn huddi uyⱪusidin oyƣitiwetilgǝn adǝmdǝk bolup ⱪaldim; u mǝndin: «Nemini kɵrdüng?» dǝp soridi. Mǝn: «Mana, mǝn pütünlǝy altundin yasalƣan bir qiraƣdanni kɵrdüm; uning üsti tǝripidǝ bir ⱪaqa, yǝttǝ qiriƣi wǝ yǝttǝ qiraƣⱪa tutixidiƣan yǝttǝ nǝyqǝ bar ikǝn; uning yenida ikki zǝytun dǝrihi bar, birsi ong tǝrǝptǝ, birsi sol tǝrǝptǝ», dedim. Andin jawabǝn mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtidin: «I tǝⱪsir, bular nemǝ?» — dǝp soridim.

Mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ manga jawabǝn: «Bularning nemǝ ikǝnlikini bilmǝmsǝn?» — dedi. Mǝn: «Yaⱪ, tǝⱪsir» — dedim.

Andin u manga jawabǝn mundaⱪ dedi: «Mana samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning Zǝrubbabǝlgǝ ⱪilƣan sɵzi: «Ix küq-ⱪudrǝt bilǝn ǝmǝs, iⱪtidar bilǝn ǝmǝs, bǝlki Mening Roⱨim arⱪiliⱪ pütidu! — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar.  

— I büyük taƣ, sǝn zadi kim? Zǝrubbabǝl aldida sǝn tüzlǝnglik bolisǝn; u ibadǝthanining ǝng üstigǝ jipsima taxni ⱪoyidu, xuning bilǝn buningƣa: «Iltipatliⱪ bolsun! Iltipat uningƣa!» degǝn towlaxlar yangrap anglinidu».

Andin Pǝrwǝrdigarning sɵzi manga kelip mundaⱪ deyildi: —«Zǝrubbabǝlning ⱪoli muxu ɵyning ulini saldi wǝ uning ⱪolliri uni püttüridu; xuning bilǝn silǝr samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning Meni ǝwǝtkǝnlikini bilisilǝr. Kim ǝmdi muxu «kiqik ixlar bolƣan kün»ni kɵzgǝ ilmisun? Qünki bular xadlinidu, — Bǝrⱨǝⱪ, bu «yǝttǝ» xadlinidu, — Zǝrubbabǝlning ⱪoli tutⱪan tik ɵlqǝm texini kɵrgǝndǝ xadlinidu; bu «yǝttǝ» bolsa Pǝrwǝrdigarning pütkül yǝr yüzigǝ sǝpselip ⱪarawatⱪan kɵzliridur».

Mǝn jawabǝn pǝrixtidin: «Qiraƣdanning ong wǝ sol tǝripidǝ turƣan ikki zǝytun dǝrihi nemǝ?» dǝp soridim; wǝ ikkinqi ⱪetim soalni ⱪoyup uningdin: «Ularning yenidiki ikki altun nǝyqǝ arⱪiliⱪ ɵzlikidin «altun» ⱪuyuwatⱪan xu ikki zǝytun xehi nemǝ?» dǝp soridim.

U mǝndin: «Bularning nemǝ ikǝnlikini bilmǝmsǝn?» dǝp soridi. Mǝn: «Yaⱪ, tǝⱪsir» —dedim.

U manga: «Bular pütkül yǝr-zeminning Igisi aldida turuwatⱪan «zǝytun meyida mǝsiⱨ ⱪilinƣan» ikki oƣul balidur» — dedi».


Bu kɵrünüx wǝ uning mǝⱪsiti toƣruluⱪ biz bir-birlǝp ayǝtmu-ayǝt kɵrüp qiⱪimiz. Bu toƣruluⱪ kɵp tǝⱨlillǝrni ⱪilixⱪa bolidu, biz muxu yǝrdǝ pǝⱪǝt asasiy mǝnisini, xundaⱪla uningƣa baƣlanƣan baxⱪa bexarǝtlǝrni ⱪisⱪa xǝrⱨlǝp ɵtimiz.


Kɵrünüxtǝ bolƣan simwollar — (1-5-ayǝt)

1-ayǝt: «Andin mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ ⱪaytip kelip meni oyƣitiwǝtti. Mǝn huddi uyⱪusidin oyƣitiwetilgǝn adǝmdǝk bolup ⱪaldim»

 «Mǝn huddi uyⱪusidin oyƣitiwetilgǝn adǝmdǝk bolup ⱪaldim» degǝn sɵzlǝr bizgǝ xuni uⱪturiduki, muxu qaƣda Zǝkǝriya uhlap ⱪalƣan bolmastin, bǝlki uning roⱨta oyƣitilƣan yüksǝk sǝzgürlüki uning adǝttiki sǝzgüsini uhlawatⱪandǝk tuyuldurƣan boluxi mumkin. Bizmu xundaⱪ boluxini halaymizki, Huda ⱨǝmmimizni ǝtrapimizdiki roⱨiy ǝmǝliyǝtlǝrgǝ kɵprǝk sǝzgür ⱪilsun!


Əmdi «qiraƣdan»ƣa ɵtǝyli: —

«U mǝndin: «Nemini kɵrdüng?» dǝp soridi. Mǝn: «Mana, mǝn pütünlǝy altundin yasalƣan bir qiraƣdanni kɵrdüm; uning üsti tǝripidǝ bir ⱪaqa, yǝttǝ qiriƣi wǝ yǝttǝ qiraƣⱪa tutixidiƣan yǝttǝ nǝyqǝ bar ikǝn; uning yenida ikki zǝytun dǝrihi bar, birsi ong tǝrǝptǝ, birsi sol tǝrǝptǝ», dedim».

Bu qiraƣdan xǝkli jǝⱨǝttin Huda ǝslidǝ muⱪǝddǝs qedir üqün bekitkǝn «yǝttǝ xahliⱪ» qiraƣdanƣa, xundaⱪla u Sulayman padixaⱨ ⱪurƣan muⱪǝddǝs ibadǝthana üqün bekitkǝn qiraƣdanlarƣa ohxixidu, ǝlwǝttǝ («Mis.» 25:31-40, «1Pad.» 7:49). Xu qiraƣdanlar toƣrisida, ularning yoruⱪi ⱨǝrgiz ɵqürülmǝsliki kerǝk, dǝp ǝmr ⱪilinƣanidi. Mǝzkur kɵrünüxtiki qiraƣdanning ulardin maⱨiyǝtlik bir pǝrⱪi bardur; muⱪǝddǝs qedirdiki wǝ ibadǝthanidiki qiraƣdanlarƣa lazimliⱪ zǝytun meyi ⱨǝrküni kaⱨinlar tǝripidin toluⱪlinip ⱪaqilinixi kerǝk idi; lekin mǝzkur qiraƣdanning uni tohtawsiz zǝytun meyi bilǝn tǝminlǝydiƣan mǝnbǝsi bar idi. Qünki «Uning yenida, birsi ong tǝrǝptǝ, birsi sol tǝrǝptǝ» ikki zǝytun dǝrihi bar idi: — «yenidiki ikki altun nǝyqǝ arⱪiliⱪ ɵzlikidin «altun» (zǝytun meyi) ⱪuyuwatⱪan ikki zǝytun xehi» bar idi; xuning bilǝn qiraƣlar tohtawsiz kɵyüp nur qaqatti (3-ayǝt wǝ 11-12-ayǝt).

Undaⱪta, qiraƣdan nemigǝ wǝkillik ⱪilidu? Biz xundaⱪ jǝzmlǝxtürüp eytalaymizki, qiraƣdan Israilning dunyadiki ⱪalƣan ǝllǝrgǝ qeqixi kerǝk bolƣan nurƣa wǝkillik ⱪilidu («Mis.» 19:6, «Yǝx.» 43:10-12, 21, 44:8).


Sürgünlüktin ⱪaytⱪan Israilning «ⱪaldilar»i arⱪiliⱪ, yǝni Zǝrubbabǝl, Yǝxua wǝ ular bilǝn birgǝ ⱪaytⱪanlarning etiⱪadi arⱪiliⱪ ibadǝthana ⱪattiⱪ ⱪarxiliⱪⱪa wǝ eƣir ⱪiynqiliⱪⱪa ⱪarimay, ⱪaytidin ⱪurulmaⱪta idi; xübⱨisizki, xu kɵrünüx ularƣa ɵz etiⱪadi arⱪiliⱪ nur qeqiwatⱪinini ayan ⱪilix üqün, xundaⱪla ularning xu ⱪurulux ixida etiⱪadini riƣbǝtlǝndürüx üqün berildi. Əpsuski, Israil ɵz tarihida kɵp waⱪitlarda Hudaning muddia-mǝⱪsǝtlirini izdimǝytti wǝ Uningƣa ⱪulaⱪ salmaytti; ular nur boluxning orniƣa, ǝllǝrning birdinbir ⱨǝⱪiⱪiy Hudaƣa ixinixkǝ putlikaxang boldi; Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr eytⱪandǝk: «Mana, bu Yerusalem; Mǝn uni ǝllǝrning dǝl otturisiƣa orunlaxturdum; baxⱪa mǝmlikǝtlǝr uning ɵpqɵrisidǝ turidu (Israil xu ǝllǝrni nur bolup yorutsun, ular uning güzǝl ǝmǝllirini kɵrüp Hudani uluƣlisun dǝp) — Biraⱪ u Mening ⱨɵkümlirimgǝ ⱪarxilixip, rǝzilliktǝ yat ǝllǝrdinmu axuruwǝtti, bǝlgilimilirimgǝ ⱪarxilixixta ɵpqɵrisidiki mǝmlikǝtlǝrdinmu axuriwǝtti; qünki Mening ⱨɵkümlirimni ular rǝt ⱪildi, Mening bǝlgilimilirim bolsa, ularda aⱪmaydu» («Əzakiyal» 5-babtin).


Tǝwrattiki ahirⱪi ⱪisim bolƣan «Malaki» degǝn kitabta bayan ⱪilinƣandǝk, Zǝrubbabǝl wǝ sürgünlüktin ⱪaytⱪanlarning etiⱪadi ǝllǝrgǝ xunqǝ yarⱪin yoruⱪluⱪ bǝrgǝn bolsimu, uzun ɵtmǝy yuⱪiriⱪi osal ǝⱨwal Israilda ⱪaytidin bax kɵtürdi.


Tǝwrat dǝwridǝ Huda xunqǝ kɵp ⱪetim pǝyƣǝmbǝrliri arⱪiliⱪ «qiraƣdenim bolux imtiyazini silǝrdin mǝⱨrum ⱪilimǝn» dǝp tǝⱨdit salƣan bolsimu, ǝmma U ularƣa bolƣan sǝwr-taⱪiti bilǝn ularning Ɵzigǝ bolƣan guwaⱨqi salaⱨiyitini ⱨǝtta ular yat ǝllǝrning ⱨɵkümi astida turƣandimu saⱪlap turƣanidi.


Ⱨalbuki, Ɵzi toƣruluⱪ «Dunyaning nuri Ɵzümdurmǝn» dǝp jakarliƣuqi kǝlgǝndǝ («Yuⱨ.» 8:12, 9:5) Israilning Uni qǝtkǝ ⱪeⱪixi bilǝn Huda ulardin qiraƣdanni ⱨǝm padixaⱨliⱪni mǝⱨrum ⱪildi, qiraƣdanni ⱨǝm padixaⱨliⱪ «uningƣa muwapiⱪ mewilǝrni beridiƣan baxⱪa bir ǝlgǝ ata ⱪilindi» («Mat.» 21:43).


Qiraƣdan Israildin elip ketilgǝndǝ, uning ornida «yǝttǝ altun qiraƣdan»ni kɵrimiz («Wǝⱨ.» 1:12-13, 20, 2:1). Israilning Rǝb aldida muⱪǝddǝs jayda nur bolup, xundaⱪla nuri bilǝn dunyaning ⱪarangƣuluⱪini yorutuxtin ibarǝt ǝslidiki muⱪǝddǝs wǝzipisini ǝmǝlgǝ axuruxⱪa bekitilgǝn yengi bir hǝlⱪ mǝydanƣa kelidu. U bolsimu etiⱪadqilar jamaitidur. «Wǝⱨiy»diki bu yǝttǝ qiraƣdan jamaǝtni kɵrsitidu («Mat.» 5:14nimu kɵrüng). «Wǝⱨiy»dǝ kɵrsitilgǝn «yǝttǝ jamaǝt» toƣruluⱪ «Wǝⱨiy»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»nimu kɵrüng; «Wǝⱨiy»din xu ix eniⱪki, jamaǝtlǝrning Israilƣa ohximaydiƣan yeri, ⱨazirⱪi etiⱪadqi jamaǝtlǝrning (mǝyli Rim yaki Yerusalem bolsun) yǝr yüzidǝ ⱨeqⱪandaⱪ «mǝrkizi» yoⱪtur; ularning Huda üqün «guwaⱨqi qiraƣdan» salaⱨiyitidǝ turuxi pütünlǝy ularning «otturisida turƣan» Rǝb Əysa Mǝsiⱨning Ɵzi bilǝn bolƣan alaⱪisigǝ baƣliⱪtur.


Qiraƣdanlarning nur berixi toƣrisidiki yarⱪin bir misalni Tesalonikadiki jamaǝttin kɵrǝlǝymiz: «Qünki Rǝbning sɵz-hǝwiri silǝrdin pǝⱪǝt Makedoniyǝ wǝ Ahayaƣila yangrap ⱪalmastin, bǝlki ⱨǝmmǝ yǝrgǝ Hudaƣa baƣlanƣan etiⱪadinglar toƣruluⱪ hǝwǝr tarⱪaldi; nǝtijidǝ, bizning xu yǝrlǝrdǝ hux hǝwǝr toƣruluⱪ ⱨeqnemǝ deyiximizning ⱨajiti ⱪalmidi» (demǝk, Pawlus wǝ hizmǝtdaxliri ⱪaysi yǝrlǝrgǝ barmisun, xu yǝrdiki kixilǝr alliⱪaqan Tesalonikaliⱪlarning Hudaƣa bolƣan etiⱪadidin hǝwǝr tapⱪan, xundaⱪla ɵzlirimu hux hǝwǝrdin hǝwǝrdar bolƣan — «1Tes.» 1:8).


Mǝsiⱨning jamaǝtliri bügüngǝ ⱪǝdǝr Hudaning guwaⱨqisi bolup kǝlmǝktǝ; ahirⱪi zamanlarda Israildiki qiraƣdan ⱪaytidin orniƣa ⱪoyulup jamaǝtlǝrning qiraƣdanliriƣa ⱪoxulidiƣan bir kün kelidu. Xu qaƣda Israilning qiraƣdenining yoruⱪi ilgiriki yoruⱪidin tehimu parlaⱪ wǝ xǝrǝplik bolidu. Zǝkǝriya kɵrgǝn muxu bǝxinqi kɵrünüx tüptin xu ahirⱪi xǝrǝplik ⱨalǝtni kɵrsitidu. Huddi Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrmu kɵrgǝndǝk: —

«Ornungdin tur, nur qaq! Qünki nurung yetip kǝldi,

Pǝrwǝrdigarning xan-xǝripi üstüngdǝ kɵtürüldi!

Qünki ⱪarangƣuluⱪ yǝr-zeminni, ⱪapⱪara zulmǝt ǝl-yurtlarni basidu;

Biraⱪ Pǝrwǝrdigar üstüngdǝ kɵtürülidu,

Uning xan-xǝripi seningdǝ kɵrünidu;

Ⱨǝm ǝllǝr nurung bilǝn,

Padixaⱨlar sening kɵtürülgǝn yoruⱪluⱪung bilǝn mangidu» («Yǝx.» 60:1-3)

Wǝ: «Taki Zionning ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi julalinip qaⱪnap qiⱪⱪuqǝ,

Uning nijati bolsa lawuldawatⱪan mǝx’ǝldǝk qiⱪⱪuqǝ,

Zion üqün mǝn ⱨeq aram almaymǝn,

Yerusalem üqün ⱨǝrgiz süküt ⱪilmaymǝn;

Ⱨǝm ǝllǝr sening ⱨǝⱪⱪaniyliⱪingni,

Barliⱪ padixaⱨlar xan-xǝripingni kɵridu;

Ⱨǝm sǝn Pǝrwǝrdigar Ɵz aƣzi bilǝn sanga ⱪoyidiƣan yengi bir isim bilǝn atilisǝn» 

(«Yǝx.» 62:1-2).

Mǝsiⱨning yǝr yüzidǝ sürgǝn ming yilliⱪ padixaⱨliⱪida Israilning ⱪaytidin ⱪoyulƣan qiraƣdeni xundaⱪ parlaⱪ bǝrⱪ uridu.


Kɵrünüxtiki «ikki zǝytun dǝrhi» toƣrisidiki ahirⱪi ayǝtlǝrgǝ ɵtsǝk, pǝyƣǝmbǝr dǝrǝhlǝr toƣruluⱪ ikkinqi wǝ üqinqi ⱪetim soriƣanda, uningƣa: «Bularning nemǝ ikǝnlikini bilmǝmsǝn?» dǝp jawab berilidu (4, 11-12-ayǝtni kɵrüng). Ⱪiziⱪ yeri xuki, «tǝbir bǝrgüqi pǝrixtǝ» wǝ Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi Ɵzi Zǝkǝriyaƣa ⱨeqⱪandaⱪ biwasitǝ jawab bǝrmǝydu. Xǝwǝbi, jawab intayin roxǝn bolsa kerǝk!

Biz xu ayǝtlǝrgǝ bǝrgǝn izaⱨatta eytⱪinimizdǝk, sǝwǝbi dǝl xuki, Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr xu ikki dǝrǝhⱪǝ ⱪariƣanda, ǝmǝliyǝttǝ ɵzini ⱨǝm Ⱨagay pǝyƣǝmbǝrni kɵridu!

Bǝzilǝr ikki dǝrǝhni «Zǝrubbabǝl wǝ bax kaⱨin Yǝxua» dǝp ⱪaraydu. Bizningqǝ Zǝrubbabǝl wǝ Yǝxua ɵzlirining Zǝkǝriya wǝ Ⱨagay pǝyƣǝmbǝrlǝrning bexarǝtliri arⱪiliⱪ küqlük riƣbǝt wǝ roⱨiy tǝsǝlli tapⱪaqⱪa, ikki dǝrǝhni dǝl xu ikki pǝyƣǝmbǝr deyix tehimu orunluⱪ bolsa kerǝk. Uning üstigǝ, nemixⱪa Zǝkǝriyaning pǝⱪǝt yalƣuz bu soaliƣila biwasitǝ jawab berilmidi?!

Pǝrixtǝ ikki dǝrǝhni «Bular pütkül yǝr-zeminning igisi aldida turuwatⱪan «zǝytun meyida mǝsiⱨ ⱪilinƣan» ikki oƣul balidur» (ibraniy tilida: «zǝytun mayliⱪ ikki oƣul bala») dǝydu. 

«Yǝr-zeminning Igisi» degǝn ibarǝ pǝⱪǝt Hudaning Uning Ɵz «muⱪǝddǝs zemini»da turƣan bir guwaⱨqisi bar ǝⱨwalda ixlitilidu (oⱪurmǝnlǝr tǝtⱪiⱪ ⱪilsun!). Xuning üqün xu yǝrdǝ xu ibarining ixlitilixi kɵrünüxning mǝzmunini tǝkitlǝx üqün bolsa kerǝk. Israilning «roⱨiy tǝminatlar» bolƣan riƣbǝt-tǝsǝlli bilǝn tǝminlinixi dǝl xu ikki pǝyƣǝmbǝrning ular üqün dua ⱪilip «Yǝr-zeminning Igisi»ning aldida turuxi arⱪiliⱪ bolmaⱪta (yǝnǝ bir misalni «Mis.» 17:12din kɵrüng). Baxⱪa adǝmlǝr üqün Hudaning aldidin kǝtmǝy dua-tilawǝt ⱪilƣuqilarmu muxuningdin riƣbǝt alsun!

Xuning üqün bǝxinqi kɵrünüx ikki pǝyƣǝmbǝrni wǝzipisidǝ (ular ɵz hizmitining roⱨiy ǝmǝliyitini kɵrgǝqkǝ) riƣbǝtlǝx üqün wǝ xundaⱪla Zǝrubbabǝlni ibadǝthanini ⱪurux wǝzipisidǝ riƣbǝtlǝx üqün berildi, dǝp ⱪaraymiz.


Ahirida biz xuni dǝp ɵtkimiz barki, «Wǝⱨ.» 11:3-13dǝ «dǝⱨxǝtlik azab-oⱪubǝt» waⱪtida pǝyda bolidiƣan, «zǝytun dǝrǝh» dǝp kɵrsitilgǝn ikki pǝyƣǝmbǝr toƣrisidiki kɵrünüxning muxu bǝxinqi kɵrünüx bilǝn nurƣun ortaⱪ yaki ohxax yǝrliri bar. 


Yǝtküzülgǝn hǝwǝr — (6-10-ayǝt)

Ⱨazir Zǝrubbabǝlning uluƣ wǝzipisigǝ ɵtǝyli. Kɵrünüxkǝ asasǝn, ikki «zǝytun dǝrihi» Zǝrubbabǝlning ibadǝthana ⱪurux japaliⱪ wǝzipisidǝ uni riƣbǝtlǝndürmǝktǝ: —


«Andin u manga jawabǝn mundaⱪ dedi: «Mana samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning Zǝrubbabǝlgǝ ⱪilƣan sɵzi: «Ix küq-ⱪudrǝt bilǝn ǝmǝs, iⱪtidar bilǝn ǝmǝs, bǝlki Mening Roⱨim arⱪiliⱪ pütidu! — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar».


«Küq-ⱪudrǝt» degǝn sɵz (ibraniy tilida «ⱪayil») adǝttǝ ⱪoxunning yaki kollektipning ⱪudritini, «iⱪtidar» degǝn sɵz (ibraniy tilida «koaⱪ») adǝttǝ yalƣuz bir xǝhsning küqni bildüridu. Bu jekilǝx sɵzi Zǝrubbabǝlning ibadǝthanini ⱪurux wǝzipisigila ǝmǝs, bǝlki Hudaning hizmitigǝ baƣliⱪ barliⱪ ixliriƣa mutlǝⱪ ⱨalⱪiliⱪ wǝ zɵrür ⱨǝⱪiⱪǝttur. Yalƣuz insaniy küq-ⱪudrǝt yaki ⱪabiliyǝt Hudaning ixlirida ⱨeqnemini ǝmǝlgǝ axuralmaydu; pǝⱪǝt Hudaning Ɵzigǝ «Mening Roⱨim arⱪiliⱪ» tayinixla ǝbǝdiy nǝtijilǝrni qiⱪiridu-dǝ, «ix pütidu» («Yuⱨ.» 15:5, «1Kor.» 2:1-5, «Fil.» 3:3). Kɵp adǝmlǝr ɵz ⱪabiliyiti wǝ mupǝppiⱪiyǝtliri toƣruluⱪ mahtinip po atidiƣan muxu künlǝrdǝ bu ⱨǝⱪiⱪǝtni tǝkitlisǝk axuruwǝtkǝnlik bolmaydu.

Ⱨagay pǝyƣǝmbǝrmu hǝlⱪni xundaⱪ riƣbǝtlǝndürgǝn: —


«I Zǝrubbabǝl, jasarǝtlik bol; wǝ zemindiki barliⱪ hǝlⱪ, jasarǝtlik bolunglar... ⱨǝm ixlǝnglar, qünki Mǝn silǝr bilǝn billidurmǝn» — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar, — Misirdin qiⱪⱪan waⱪtinglarda silǝrgǝ ǝⱨdǝ ⱪilƣan sɵzüm wǝ Mening Roⱨim aranglarda turup kǝldi; ⱨǝrgiz ⱪorⱪmanglar» («Ⱨag.» 2:4-5). 


Bu sɵzning ɵzi Pǝrwǝrdigar «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning biri, yǝni Yǝxaya arⱪiliⱪ yǝtküzgǝn uluƣ bir bexarǝtkǝ asas ⱪilinƣan: —

«Mana, Mening ular bilǝn bolƣan ǝⱨdǝm xuki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar —

«Sening üstünggǝ ⱪonup turƣan Mening Roⱨim, xundaⱪla Mǝn sening aƣzingƣa ⱪuyƣan sɵz-kalamim bolsa,

Buningdin baxlap ǝbǝdil’ǝbǝdgiqǝ ɵz aƣzingdin, nǝslingning aƣzidin yaki nǝslingning nǝslining aƣzidin ⱨǝrgiz qüxmǝydu — dǝydu Pǝrwǝrdigar» («Yǝx.» 59:21).

7-ayǝt: «— I büyük taƣ, sǝn zadi kim? Zǝrubbabǝl aldida sǝn tüzlǝnglik bolisǝn; u ibadǝthanining ǝng üstigǝ jipsima taxni ⱪoyidu, xuning bilǝn uningƣa: «iltipatliⱪ bolsun! Iltipat uningƣa!» degǝn towlaxlar yangrap anglinidu».

Pǝⱪǝt Hudaning Roⱨiƣila tayinip, «büyük taƣ», yǝni ⱪuruluxni tosidiƣan taƣdǝk kɵtürülgǝn zor ⱪiyinqiliⱪlar Zǝrubbabǝl aldida «tüzlǝnglik»kǝ aylinidu («Yǝx.» 40:4). Un bǝx yil ilgiri ⱨǝm tǝntǝnilik towlaxlar ⱨǝm yiƣa-zarlar iqidǝ ibadǝthanining ulini salƣan Zǝrubbabǝl («Əzra» 3:8, 13) ibadǝthanidiki ahirⱪi taxni, yǝni «jipsima tax»ni tǝntǝnilik wǝ xad-huramliⱪ bilǝn apirin eytⱪan towlaxliri iqidǝ: «Iltipatliⱪ bolsun! Iltipat uningƣa!» dǝp, ibadǝthanini pütküzüp qiⱪidu. Bexarǝt boyiqǝ, gǝrqǝ xu tax intayin eƣir bolsimu, u ⱨeq yardǝmsiz yalƣuz kɵtürǝlǝydu!

Bu ix tɵt yildin keyin ǝmǝlgǝ axuruldi («Əzra» 6:14, 15).


8-10-ayǝtlǝrdǝ sɵzligüqini Pǝrwǝrdigar (Yaⱨwǝⱨ)ning Ɵzi, dǝp bayⱪaymiz. Biraⱪ 9-ayǝttǝ sɵzligüqi «Xuning bilǝn silǝr samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning Meni ǝwǝtkǝnlikini bilisilǝr» dǝydu. Demǝk, 9-ayǝttǝ sɵzligüqi «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»dur; yuⱪirida 2-babni sɵzliginimizdǝ, uning Pǝrwǝrdigar bilǝn bir ikǝnliki toƣruluⱪ tohtalduⱪ.

Ahirida Sulayman ⱪurƣan ⱨǝywǝtlǝk ibadǝthanini kɵrgǝnlǝr riƣbǝtlǝndürülsun dǝp, xundaⱪla ularning oyliƣanlirini tüzütüx üqün tɵwǝndiki sɵzlǝrmu eytilidu: —


«Kim ǝmdi muxu «kiqik ixlar bolƣan kün»ni kɵzgǝ ilmisun? Qünki bular xadlinidu, — bǝrⱨǝⱪ, bu «yǝttǝ» xadlinidu, — Zǝrubbabǝlning ⱪoli tutⱪan tik ɵlqǝm texini kɵrgǝndǝ xadlinidu; bu «yǝttǝ» bolsa Pǝrwǝrdigarning pütkül yǝr yüzigǝ sǝpselip ⱪarawatⱪan kɵzliridur» (10-ayǝt).

(«Ⱨag.» 2:1-4 ⱨǝⱪⱪidǝ tohtalƣanlirimiznimu kɵrüng).


Bu adǝmni tolimu ⱨǝyran ⱪalduridiƣan, pütün zeⱨnimiz bilǝn ⱪariximizƣa intayin ǝrziydiƣan bir bayandur. Pütkül alǝmning barliⱪ ixlirini kɵzitip yüridiƣan «Pǝrwǝrdigarning kɵzliri» (yǝni «tax»ning üstigǝ oyulƣan «yǝttǝ kɵz») xu waⱪitta ibadǝthanining barliⱪ nǝrsiliri rus tiklǝnsun dǝp Zǝrubbabǝlning ⱪolidiki bir tal tana wǝ astidiki kiqikkinǝ bir «ɵlqǝm texi»gǝ ⱪaritilƣandur. Bu sɵzlǝr bizgǝ Hudaƣa nisbǝtǝn ibadǝthanining rus selinixining xu qaƣda dunya boyiqǝ ǝng muⱨim ix ikǝnlikini, xundaⱪla uning insaniyǝtkǝ ⱪaratⱪan uluƣ nijatliⱪ pilanining mǝrkizi ikǝnlikini uⱪturidu. Biz «Ⱨagay»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ xu toƣruluⱪ azraⱪ sɵzliduⱪ. Ibadǝthanidiki bu barliⱪ ixlar Hudaning Mǝsiⱨining dunyaƣa kelixigǝ ⱪaritilƣan pilanining bir ⱪismi idi, xunga u intayin muⱨimdur.


Zǝrubbabǝl bolsa ⱨǝm Mǝsiⱨning ǝjdadi ⱨǝm uni aldin’ala kɵrsitidiƣan «bexarǝtlik xǝhs» idi. Zǝrubbabǝl ibadǝthanini ⱪuruwatⱪinida, u Mǝsiⱨning Hudaning ⱨazirⱪi uluƣ roⱨiy ibadǝthanisini ⱪuruwatⱪinini aldinala kɵrsitidu. Xu ix ⱨazir Huda aldida pütkül dunya boyiqǝ ǝng muⱨim wǝ uluƣ ix, xundaⱪla Hudaning pütkül insaniyǝtkǝ ⱪaratⱪan uluƣ pilanining mǝrkizidur. Ərxtiki barliⱪ kɵzlǝr Mǝsiⱨning Ɵz jamaitidikilǝrgǝ yürgüzgǝn ixliriƣa tikilmǝktǝ. Zǝkǝriya «tik ɵlqǝm texi»ni ixlitip ibadǝthanining barliⱪ nǝrsilirini rus tikligǝndǝk, Mǝsiⱨmu ⱨazir Hudaning roⱨiy ɵyi iqidiki barliⱪ ixlarni durus ⱪilip tüzütüwatmaⱪta. «Ⱨagay» wǝ «Əfǝsusluⱪlarƣa»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»lǝrdǝ eytⱪinimizdǝk, Mǝsiⱨning jamaitining ⱪuruluxi wǝ ɵsüxi pütkül alǝmdǝ yüz beriwatⱪan ⱨǝrⱪandaⱪ ixlardinmu muⱨimidur. Mǝsiⱨning jamaiti Hudaning dunyani yaritixining mǝⱪsiti wǝ nixani bolup, Uning yaritixining yuⱪiri pǝllisidur («Əf.» 1:3-10, 22-23, 2:10, 19-22, 3:1-11, 21). Mǝsiⱨmu «tǝntǝnilik wǝ xad-huramliⱪ towlaxliri arisida», «iltipatliⱪ bolsun! Iltipat uningƣa!» dǝp, alǝmning barliⱪ bina-imarǝtlirining iqidin muxu ǝng uluƣini mukǝmmǝl bir pütünlükkǝ kǝltüridu.


Altinqi wǝ yǝttinqi ƣayibanǝ kɵrünüxlǝr

Arⱪa kɵzünüxi

Awwalⱪi bǝx kɵrünüx Hudaning Israilƣa ⱪaratⱪan xǝrǝplik wǝ ɵzgǝrmǝs muddia-mǝⱪsǝtlirini ayan ⱪilip, Ɵz hǝlⱪini toluⱪ riƣbǝt wǝ ümid bilǝn tolduruldi. Ⱨalbuki, xu mǝⱪsǝtlǝr ǝmǝlgǝ axurulƣuqǝ, Israil zemini wǝ hǝlⱪi «ⱨǝrⱪandaⱪ ⱨaram nǝrsǝ wǝ ⱨǝrⱪandaⱪ yirginqlik ixlarni ⱪilƣuqi yaki yalƣanqiliⱪ ⱪilƣuqi» amildin paklanduruluxi kerǝk («Wǝⱨ.» 21:27, 22:15). Ⱨazir biz kɵrmǝkqi bolƣan ikki agaⱨliⱪ kɵrünüxning ǝⱨmiyiti mana xudur.


Hudaning gunaⱨni bir tǝrǝp ⱪilixta ikki yoli bar; ularning ⱨǝr ikkisi Ɵzining mutlǝⱪ muⱪǝddǝs wǝ ⱨǝⱪⱪaniy harakterigǝ tolimu mas kelidu. Birinqisi Uning Ɵzi sɵyünidiƣan yoli — Meⱨir-xǝpⱪǝt yolidur. Bu yolni biz 3-babta kɵrduⱪ. Huda Bax kaⱨin Yǝxuaning paskina kiyimlirini salƣuzuwetip, uningƣa kaⱨinliⱪ xǝrǝplik kiyimini kiygüzidu. Hudaning bundaⱪ rǝⱨimdilliⱪi wǝ mǝƣpiriti pütünlǝy Ɵzining «Ⱨǝⱪⱪaniy Ⱪuli» bolƣan «Xah»ning mukǝmmǝl ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi, xundaⱪla Uning toluⱪ «gunaⱨ ⱪurbanliⱪi»ni asas ⱪilƣan; xu ⱪurbanliⱪⱪa asasǝn «bu zeminning ⱪǝbiⱨliki bir kün iqidila elip taxlinidu».


Əmma ɵz rǝzilliki iqidǝ jaⱨilliⱪ bilǝn turiweridiƣan, Hudaning xapaitigǝ ⱨeq ⱪarimay «yǝnila ⱨǝⱪⱪaniyliⱪni ɵgǝnmǝydiƣan», bǝlki ⱨǝtta «toƣriliⱪ turƣan zemindimu (Mǝsiⱨning zemini xu qaƣda xundaⱪ dǝp atilidu) yǝnila adilsizliⱪ ⱪiliweridiƣan, xundaⱪla Pǝrwǝrdigarning xanu-xǝwkitini kɵrmǝydiƣan»lar («Yǝx.» 26:10) ⱪandaⱪ bir tǝrǝp ⱪilinidu? Hudaning undaⱪ adǝmlǝrgǝ tutⱪan yoli bolsa, ⱨɵküm qiⱪirip tazilax jazasidur. Nemila bolmisun gunaⱨ Hudaning aldida ⱪǝt’iy tazilinixi kerǝk, xundaⱪla Hudaning hǝlⱪi arisidin yoⱪitilixi kerǝk. Gunaⱨkar adǝm ɵz gunaⱨiƣa ayrilalmaydiƣan dǝrijidǝ baƣlanƣan bolsa, Hudaning lǝnitining obyekti bolup «yǝr yüzidin tazilap taxlinixi» kerǝk. Ⱪisⱪisi, 5-babtiki ikki ƣayibanǝ kɵrünüx bizgǝ awwalⱪi kɵrünüxlǝrdǝ ayan ⱪilinƣan ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ toluⱪlima bolƣan bir ⱨǝⱪiⱪǝtni kɵrsitidu.


Bu ikki kɵrünüx bizgǝ nisbǝtǝn Hudadin kǝqürüm-mǝƣpirǝt bolsimu, insanlar gunaⱨⱪa yeniklik bilǝn ⱪarimasliⱪi, ǝksiqǝ Hudadin ⱪorⱪuxi lazim, dǝp ɵgitidu («Zǝb.» 130:4). Ular yǝnǝ xundaⱪ hǝwǝr yǝtküziduki, awwalⱪi bǝx kɵrünüxtiki xǝrǝplik ixlar ahirida pütünlǝy barliⱪⱪa kǝlgüqǝ, ariliⱪta ⱪarangƣuluⱪ, zulmǝtlik, buzuⱪluⱪ wǝ ⱨǝtta dunyawi asiyliⱪning bir mǝzgil ⱪisilip kirixi muⱪǝrrǝr, dǝp ayan ⱪilidu. 


Altinqi ƣayibanǝ kɵrünüx — uqar oram yazma (5:1-4)

«Andin mǝn yǝnǝ beximni kɵtürüp, mana bir uqar oram yazmini kɵrdüm. U mǝndin: «Nemini kɵrdüng?» dǝp soridi. Mǝn: «Bir uqar oram yazmini kɵrdüm; uzunluⱪi yigirmǝ gǝz, kǝngliki on gǝz ikǝn» — dedim.

U manga: «Bu bolsa pütün zemin üstigǝ qiⱪirilƣan lǝnǝttur; qünki ⱨǝrbir oƣriliⱪ ⱪilƣuqi bu tǝripigǝ yezilƣini boyiqǝ üzüp taxlinidu; wǝ ⱪǝsǝm iqküqilǝrning ⱨǝrbiri u tǝripigǝ yezilƣini boyiqǝ üzüp taxlinidu».

— «Mǝn bu yazmini qiⱪirimǝn» — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar, «wǝ u oƣrining ɵyigǝ ⱨǝmdǝ namim bilǝn yalƣandin ⱪǝsǝm iqküqining ɵyigǝ kiridu wǝ xu ɵydǝ ⱪonup uni yaƣaq-taxliri bilǝn ⱪoxupla yǝwetidu».

Pǝyƣǝmbǝr awwalⱪi bǝx ajayib kɵrünüx iqigǝ qɵküp kǝtkǝn bolsa kerǝk; u mǝlum sǝwǝbtin tuyuⱪisiz bexini kɵtürüp, «uzunluⱪi yigirmǝ gǝz, kǝngliki on gǝz bolƣan» ⱨawada uquwatⱪan oram yazmini kɵridu.

Bu ƣǝlitǝ kɵrünüx toƣruluⱪ kɵnglidǝ qoⱪum bir soal pǝyda bolƣan bolsa kerǝk. Bu soalƣa jawabǝn tǝbir bǝrgüqi pǝrixtǝ uningƣa: «Bu bolsa pütün zemin üstigǝ qiⱪirilƣan lǝnǝttur», dǝydu.

Muⱪǝddǝs yazmilarda «oram yazma» (ibraniy tilida «mǝgillaⱨ») simwol ⱪilinsa kɵp yǝrlǝrdǝ Hudaning insanƣa tapxurmaⱪqi bolƣan intayin muⱨim bir hǝwirigǝ wǝkillik ⱪilidu. Mǝsilǝn «Əz.» 2:9-10dǝ: — 

«Mǝn ⱪarisam, mana manga sozulƣan bir ⱪol turuptu; wǝ mana, uningda bir oram yazma turuptu. U kɵz aldimda uni eqip ⱪoydi; uning aldi-kǝynining ⱨǝmmǝ yerigǝ hǝt yezilƣanidi; uningƣa yezilƣanliri bolsa mǝrsiyǝ, matǝm sɵzliri wǝ dǝrd-ǝlǝmlǝrdin ibarǝt idi».

Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr kɵrgǝn muxu «oram yazma»ning mǝzmunining Zǝkǝriyaning kɵrgini bilǝn kɵp ortaⱪ yǝrliri bardur.


Zǝkǝriya kɵrgǝn «oram yazma»mu yeyilƣan bolsa kerǝk, bolmisa uning uzunluⱪi-kǝnglikini kɵrgili bolmaytti; uningdimu ohxaxla «bu tǝripigǝ wǝ u tǝripigǝ yezilƣan»; u xu tǝrǝptin muⱪǝddǝs ⱪanundiki «on pǝrman» hatirilǝngǝn tax tahtaylarƣa ohxax idi; qünki tahtaylarni tǝswirlǝxkimu ohxax sɵzlǝr ixlitilgǝn («Mis.» 32:15).


Oram yazmiƣa nemǝ pütülginini «Bu pütün zemin üstigǝ qiⱪirilƣan lǝnǝttur» degǝn sɵzlǝrdin pǝrǝz ⱪilƣili bolidu. Bu Musa pǝyƣǝmbǝr ǝslidǝ («Ⱪan.» 28:15-68dǝ) Israillarƣa, itaǝtsizlik ⱪilsanglar muxu pajiǝlik ixlar bexinglarƣa qüxidu, dǝp aldin’ala kɵrsǝtkǝn lǝnǝtlǝr boluxi mumkin; muxu ixlar «Ⱪan.» 30:1dǝ «birla lǝnǝt» dǝp ⱨesablinidu.


Əmma aldi-kǝyni sɵzlǝrgǝ ⱪariƣanda muxu yǝrdiki «lǝnǝt» degǝn sɵz omumǝn muⱪǝddǝs ⱪanunƣa hilapliⱪ ⱪilixtin qiⱪⱪan lǝnǝtni kɵrsitixi tehimu mumkin. Bu lǝnǝt birla jümlidǝ hulasilinidu: —


«Kimki bu ⱪanunning sɵzlirini tutmay, uningƣa ǝmǝl ⱪilixni rǝt ⱪilsa lǝnǝtkǝ ⱪalsun» yaki baxⱪa birhil xǝkildǝ: «Tǝwrat ⱪanunida yezilƣan ⱨǝmmǝ ǝmrlǝrgǝ üzlüksiz ǝmǝl ⱪilmiƣan ⱨǝrbir kixi lǝnǝtkǝ ⱪalidu» «Ⱪan.» 27:26, «Gal.» 3:10).


Muxu ayǝtlǝrdǝ nemixⱪa pǝⱪǝt ikki hil gunaⱨ, yǝni (1) yalƣandin ⱪǝsǝm ⱪilix, Hudaning namini orunsiz ixlitix; (2) oƣriliⱪ ⱪilix tilƣa elinidu? Xularni sadir ⱪilƣuqilar lǝnǝt tǝripidin ⱪoƣlap üzüp taxlinidu. Bu ikki hil gunaⱨ Hudaning «on pǝrmani»ƣa hilapliⱪ ixlarƣa wǝkil bolsa kerǝk. Bir gunaⱨ bolsa (Hudaning namini ixlitip yalƣan ⱪǝsǝm ⱪilix) insanning Hudaƣa bolƣan burqiƣa hilapliⱪ ⱪilix; ikkinqi gunaⱨ (oƣriliⱪ) insanning ⱪoxnisiƣa bolƣan burqiƣa hilapliⱪ ⱪilix. Birinqi gunaⱨ bolsa, «Pǝrwǝrdigar Hudayingni pütün ⱪǝlbing, pütün jening, pütün zeⱨning bilǝn sɵygin» degǝn «ǝng uluƣ, birinqi orunda turidiƣan ǝmr»gǝ hilapliⱪ ⱪilixtur; ikkinqi gunaⱨ bolsa «Ⱪoxnangni ɵzüngni sɵygǝndǝk sɵy» degǝn ikkinqi uluƣ ǝmrgǝ hilapliⱪ ⱪilixtur («Mat.» 22:35-40).


Huda ǝwǝtkǝn, Ɵz lǝnitini elip kelidiƣan xu «oram yazma» tez sür’ǝttǝ «uqidu». Nemixⱪa xunqǝ tez mangidu? Bu ⱨǝmmimizgǝ xuni ayan ⱪiliduki, Huda bekitkǝn waⱪit-saiti kelip, gunaⱨning üstigǝ jaza qüxürimǝn deginidila, xu qaƣda jazalar rǝzillǝrning bexiƣa intayin tez qüxidu.

Bǝzi alimlar muxu yǝrdǝ «zemin»ni «(pütkül) yǝr yüzi» dǝp tǝrjimǝ ⱪilidu; lekin altinqi kɵrɵnüxni toluⱪliƣuqi bolƣan yǝttinqi kɵrünüxtiki sɵzlǝrgǝ ⱪariƣanda, «muⱪǝddǝs zemin», Pǝlǝstinni kɵrsitixi kerǝk.

Oram yazmining kɵlimigǝ pǝyƣǝmbǝrning alaⱨidǝ nǝziri qüxidu. Ular xǝk-xübⱨisizki qong ǝⱨmiyǝtkǝ igǝ. Uqar yazmining uzunluⱪi yigirmǝ gǝz, kǝngliki on gǝz idi; bu (a) Sulayman ⱪurƣan muⱪǝddǝs ibadǝthanining aldinⱪi pexaywanining («1Pad.» 6:3) wǝ (ǝ) ⱪǝdimki muⱪǝddǝs qedirning «muⱪǝddǝs jayi»ning kɵlimi bilǝn tǝng.


Oram yazmining Hudaning ɵyi bilǝn bolƣan bu munasiwiti ikki baxⱪa bexarǝtni bizning esimizgǝ kǝltüridu: —

«Qünki soraⱪ waⱪtining baxlinidiƣan waⱪti-saiti kǝldi; soraⱪ aldi bilǝn Hudaning ɵyidikiliridin baxlinidu; wǝ ǝgǝr biz bilǝn baxlansa, u ⱨalda Hudaning hux hǝwirigǝ ⱪulaⱪ salmiƣanlarning aⱪiwiti nemǝ bolar?» («1Pet.» 4:17)

«Yǝr yüzidiki barliⱪ jǝmǝtlǝr arisidin pǝⱪǝt silǝrni (Israillarni) tonup kǝldim;

Xunga üstünglǝrgǝ barliⱪ ⱪǝbiⱨlikliringlarning jazasini qüxürimǝn» («Amos» 3:2).


Amos pǝyƣǝmbǝr wǝ rosul Petrus kɵrsǝtkǝn bu prinsipⱪa ⱪariƣanda, Huda ǝllǝrning üstigǝ ⱨɵküm qiⱪarƣanda, xu ixni Israil («ɵz ɵyi») bilǝn baxlaydu.

Omumǝn ⱪilip eytⱪanda, muⱪǝddǝs yazmilarda ixlitilgǝn kɵp simwollar Sulayman ⱪurƣan ibadǝthanidin ǝmǝs, bǝlki uningdin ilgiriki ǝslidiki «muⱪǝddǝs qedir»din elinidu. «Zǝkǝriya»diki bǝxinqi kɵrünüxtǝ bayan ⱪilinƣan qiraƣdanning kɵp jǝⱨǝtliri muⱪǝddǝs qedirningkigǝ ohxaydu. Xunga «uqar oram yazma»ning ɵlqǝmlirini dǝl muⱪǝddǝs qedirning «muⱪǝddǝs jay»idin elinƣan, dǝp ixinimiz (bu ɵlqǝmlǝrni «Misirdin qiⱪix» 26-babtin ⱨesablap qiⱪⱪili bolidu). Əmdi Hudaning lǝnitini elip kelidiƣan «uqar oram yazma»ning ɵlqǝm birlikliri nemixⱪa «muⱪǝddǝs jay»din elinƣan, dǝp sorisaⱪ, jawab dǝl xu bolux kerǝkki, Hudaning barliⱪ jazalirining asasiy prinsipliri iqidǝ ǝng muⱨimi «Huda jazalirini «muⱪǝddǝs jaydiki ɵlqǝm boyiqǝ» yürgüzidu» degǝnliktur.


Buni qüxinix üqün, oⱪurmǝnlǝrning esidǝ barki, Israilda ixlitilidiƣan barliⱪ taraza taxliri, eƣirliⱪ birliki, ⱨǝjim wǝ uzunluⱪ birlikini bekitix yaki tǝstiⱪlax üqün Hudaning ɵyidǝ, pǝⱪǝt kaⱨinlar kiridiƣan «muⱪǝddǝs jay»dila birnǝqqǝ ɵzgürmǝs ɵlqǝmlǝr saⱪlinatti. Barliⱪ soda-setiⱪta ixlitilidiƣan ɵlqǝmlǝr bularni asas ⱪilixi kerǝk; ɵlqǝx ixlirida birǝr jedǝl-majira qiⱪⱪan bolsa ⱨakimlar talax-tartix ⱪilinƣan ɵlqǝmni «muⱪǝddǝs jaydiki ɵlqǝm» bilǝn selixtursila talaxⱪudǝk ix ⱪalmaytti (misallar «Mis.» 30:13, 24, «Law.» 5:15, «Qɵl.» 3:47din kɵrülidu).


Əmdi Hudaning qiⱪiridiƣan ⱨɵkümlirigǝ ɵtǝyli. Adǝmlǝr ɵzigǝ yaki ixliriƣa baⱨa bǝrgǝndǝ ⱨǝrdaim ɵzlirini baxⱪilar bilǝn, ixlirini baxⱪilarningki bilǝn selixturidu: — «Mǝn uningdǝk ǝski ǝmǝs»; «Mǝn baxⱪilardin kɵp yahxidurmǝn»; «Mǝn u ⱪilƣandǝk rǝzil ix ⱪilmaymǝn», «Mǝn heli yahxi adǝm» wǝⱨakaza dǝydu. Əmma Hudaning jazaliri undaⱪ ɵlqǝmlǝr bilǝn yürgüzülmǝydu! Ⱨalⱪiliⱪ mǝsilǝ xuki, biz ɵzimizning bulƣanƣan ɵlqǝmlirimiz bilǝn ǝmǝs, Hudaning ɵzgǝrmǝs pak-muⱪǝddǝsliki wǝ mutlǝⱪ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi bilǝn ɵlqǝnsǝk aⱪiwitimiz ⱪandaⱪ bolar?! Yuⱪirida nǝⱪil kǝltürginimizdǝk, kɵzliri Hudaning mutlǝⱪ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪiƣa eqilƣan ⱨǝrbir adǝm qin wujudidin: «Ⱪiliwatⱪan barliⱪ «ⱨǝⱪⱪaniyǝtlirimiz» bolsa bir ǝwrǝt latisiƣila ohxaydu, halas!» dǝp pǝryad kɵtüridu («Yǝx.» 64:6, «1Sam.» 2:3, «Ayup» 42:5-6).


Uning üstigǝ, Hudaning Ɵz ⱪanunidiki ⱪaysi uluƣ ǝmr-nizamƣa hilapliⱪ ⱪilinƣan bolsa, Uning yürgüzidiƣan ⱨɵküm-jazalirimu dǝl hilapliⱪ ⱪilinƣan ǝmrgǝ asasǝn ɵlqinidu: — «Ⱨǝrbir oƣriliⱪ ⱪilƣuqi bu tǝripigǝ yezilƣini boyiqǝ üzüp taxlinidu» wǝ «ⱪǝsǝm iqküqilǝrning ⱨǝrbiri xu tǝripigǝ yezilƣini boyiqǝ üzüp taxlinidu» deyilgǝndǝk.


Ibraniy tilida «üzüp taxlinix» («nikkaⱨ» degǝn peil) adǝttǝ intayin yirginqlik, nijis bir nǝrsini tazilap taxlaxni kɵrsitidu; muⱪǝddǝs yazmilardiki kɵp yǝrlǝrdǝ u kɵqmǝ mǝnidǝ ixlitilip, mǝlum kixining yirginqlik ⱪilmixliri tüpǝylidin uning ɵltürülüxini bildüridu.


4-ayǝt bizgǝ Hudaning gunaⱨⱪa ⱪaratⱪan lǝnitining qüxürülüxining muⱪǝrrǝrliki ⱨǝm dǝⱨxǝtlikinimu kɵrsitidu: —

«Mǝn buni qiⱪirimǝn» — Bu sɵzgǝ ⱪariƣanda, Hudaning rǝzillikkǝ qüxüridiƣan ⱨɵküm-jazalirini elip kelidiƣan, ⱪiyamǝt künigǝ tǝyyarlanƣan xu lǝnǝt ⱨazir hǝzinisidǝ saⱪlaⱪliⱪ turidu.

— «wǝ u oƣrining ɵyigǝ wǝ Mening namim bilǝn yalƣandin ⱪǝsǝm iqküqining ɵyigǝ kiridu».

Nurƣun kixilǝr ɵz gunaⱨlirining pax ⱪilinip, ⱪoxniliri tǝripidin jazalinixidin ⱪeqip kǝlgǝn bolsimu bǝribir Hudadin ⱪeqip ⱪutulalmaydu. «Xuni obdan bilixinglar kerǝkki, gunaⱨinglar ɵzünglarni ⱪoƣlap bexinglarƣa qüxidu» («Qɵl.» 32:23).


Lǝnǝt «ɵyigǝ kiridu» — gǝrqǝ kɵp adǝmlǝr Hudaning jazaliridin ɵzümni ⱪaquralaymǝn dǝp yürgǝn bolsimu, ⱨǝtta egiz sepillar wǝ tɵmür dǝrwazilarmu uning adalitigǝ ⱨeq tosalƣu bolalmaydu.

«Xuning bilǝn u (lǝnǝt) ɵydǝ ⱪonup...».

«Ⱪonmaⱪ» («keqilimǝk») degǝn peil bizgǝ Huda ǝwǝtkǝn ⱨɵküm-jazaliri waⱪitliⱪ, tezla ɵtüp ketidiƣan bir ix ǝmǝs, bǝlki toluⱪ ǝmǝlgǝ axurulƣuqǝ bejirilidu, dǝp ǝskǝrtidu.

Huda tarihta kɵpligǝn wǝⱪǝlǝr arⱪiliⱪ insaniyǝtkǝ ɵz jazalirini eniⱪ kɵrsitidiƣan misallarni kɵrsǝtkǝn; mǝsilǝn, Nuⱨ pǝyƣǝmbǝr dǝwridiki topan («Yar.» 7-bab), Sodom wǝ Gomorraⱨ xǝⱨǝrlirigǝ qüxürülgǝn ot («Yar.» 19-bab), etiⱪadqilar jamaitidǝ Ananiya wǝ Safiraning ɵlüxi («Ros.» 5:1-11) — lekin bu jazalar Uning ahirda gunaⱨni sɵyidiƣanlarning bexiƣa yaƣduridiƣan dǝⱨxǝtlik buran-qapⱪunining aldinⱪi birnǝqqǝ tamqiliri, halas, degili bolidu.


Andin lǝnǝt «uni (ɵyni) yaƣaq-taxliri bilǝn ⱪoxupla yǝwetidu» — bu yǝrdǝ gunaⱨtin ɵz bexiƣa qüxidiƣan jazaning dǝⱨxǝtlikini kɵrimiz. Gunaⱨⱪa baƣlanƣan ⱨǝrbir kixi wǝ nǝrsǝ mutlǝⱪ «üzüp taxlinidu» yaki «tazilap taxlinidu». Hudaƣa tǝwǝ bolƣanlar arisida ⱨeqⱪandaⱪ napak yaki rǝzil ix ⱪalmaydu.

Ayǝtning ahirⱪi jümlisi «Law.» 14:45diki kɵrsǝtmini bizgǝ ǝslitidu. Xu yǝrdǝ «pesǝ-mahaw kesili basⱪan ɵy»ni ⱪandaⱪ bir tǝrǝp ⱪilix kerǝkliki kɵrsitilidu: — «Bu wǝjidin ular ɵyni, yǝni yaƣaq-tax wǝ barliⱪ suwiⱪi bilǝn billǝ qüxürüp, ⱨǝmmisini kɵtürüp xǝⱨǝrning sirtidiki napak bir jayƣa taxliwǝtsun». Əmdi «pesǝ-mahaw kesili» adǝmlǝrning teni wǝ ɵylirini ⱪandaⱪ buziwǝtkǝn bolsa, gunaⱨmu paniy wǝ baⱪiy dunyada adǝmlǝrning roⱨ-ⱪǝlbigǝ xundaⱪ ziyan-zǝhmǝtni yǝtküzidu. Muxu lǝnǝt aⱪiwitidin birdinbir ⱪeqip ⱪutulux yoli Hudaning ƣǝzipidin biz wǝ gunaⱨlirimiz bilǝn ⱪoxulup «tazilinip taxlinix»imizning ornida, uning bizni gunaⱨlirimizdin tazilixidur. Hudaƣa ming tǝxǝkkür! Xu tazilinix Mǝsiⱨning yariliri arⱪiliⱪ eqilƣan xǝpⱪǝt-mǝƣpirǝt buliⱪida bolup, bügün ⱨǝmmimizgǝ ⱪolimiz yǝtküdǝk yeⱪin turuptu.


«Ⱨalbuki, Mǝsiⱨ bizni Tǝwrat ⱪanunidiki lǝnǝttin ⱪutuldurux üqün ornimizda lǝnǝt bolup bǝdǝl tɵlidi. Bu ⱨǝⱪtǝ muⱪǝddǝs yazmilarda: «yaƣaqⱪa esilƣan ⱨǝrⱪandaⱪ kixi lǝnǝtkǝ ⱪalƣan ⱨesablansun» dǝp yezilƣan» deyǝlǝydiƣanlar nemidegǝn bǝhtliktur («Gal.» 3:13, «Ⱪan.» 21:24).


Bexarǝt toƣruluⱪ yǝnǝ bir sɵz ⱪaldi. Bexarǝtlik agaⱨlandurux birinqidin Zǝkǝriyaning dǝwridikilǝrgǝ berildi; agaⱨlandurux baxⱪa xǝkildǝ 8:15-17dǝ ⱪaytilinidu. Sürgünlüktin ⱪaytⱪan Hudaning «ⱪaldi»si ixǝnq-etiⱪad bilǝn Hudaning ibadǝthanisini ⱪaytidin ⱪuruwatatti, Huda wǝ Uning yollirini izdǝp yürüwatatti. Ular bu yahxi baxlinixtin waz kǝqmǝy, xu yolda dawamliⱪ mengiwerixi kerǝk idi. Biraⱪ ikkinqi dǝwrgǝ kǝlgǝndǝ, Malaki pǝyƣǝmbǝr yǝnǝ ularni dǝl birhil oƣriliⱪ bilǝn, yǝni Hudaƣa atax kerǝk bolƣan ɵxrilǝr wǝ ⱨǝdiyǝlǝrni ayap bǝrmǝydiƣini üqün ǝyiblǝydu («Mal.» 3:8-9). Xuning bilǝn ular yǝnǝ Hudaning ⱨɵküm-jazaliri astida ⱪalidu.


Mǝzkur bexarǝt Hudaning namiƣa nida ⱪilƣan barliⱪ adǝmlǝrgǝ baƣliⱪtur; ⱨalbuki, bexarǝtning toluⱪ ǝmǝlgǝ axuruluxi ahirⱪi zamanda, Mǝsiⱨiylǝr (Əysa Mǝsiⱨni Rǝb dǝp etirap ⱪilƣuqilar) ⱨǝm Yǝⱨudiylar arisida etiⱪadtin «qong yenix» (yǝni, intayin nomussiz ⱨalda etiⱪad yolidin qǝtlinip ketix) bilǝn («2Tes.» 2:3-12, «1Tim.» 4:1-3) wǝ xundaⱪla ⱪǝbiⱨlik-rǝzillikning ǝwjigǝ qiⱪixi bilǝn bolidu. Ɵzlirini «Hudaning hǝlⱪi» dǝp ⱨesabliƣanlarning kɵpinqisining ⱨaliti xu qaƣda mundaⱪ bolidu: —


«Pǝrwǝrdigarƣa itaǝtsizlik ⱪilmaⱪta, wapasizliⱪ ⱪilmaⱪta,

Uningdin yüz ɵrimǝktǝ,

Zulumni ⱨǝm asiyliⱪni tǝrƣip ⱪilmaⱪta,

Yalƣan sɵzlǝrni oydurup, iq-iqidin sɵzlimǝktǝ» degǝndǝk bolidu («Yǝx.» 59:13).


Xu qaƣda ahirⱪi ayrilix yaki tazilinix bolidu, «Rǝzillǝr soraⱪ künidǝ tik turalmaydu,

Gunaⱨkarlar ⱨǝⱪⱪaniylarning jamaitidǝ ⱨeq bexini kɵtürüp turalmaydu» («Zǝb.» 1:5), barliⱪ gunaⱨlar «muⱪǝddǝs zemin»din, xundaⱪla «pütkül yǝr yüzidin» tazilinidu («Zǝk.» 2:12).


Yǝttinqi ƣayibanǝ kɵrünüx — sewǝttǝ olturƣan ayal — «Rǝzillik» (5:5-11)

«Andin mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ qiⱪip manga: «ǝmdi bexingni kɵtürgin, nemining qiⱪiwatⱪinini kɵrüp baⱪ» — dedi.

Mǝn: «U nemǝ?» — dǝp soridim. U manga: «Bu qiⱪiwatⱪan «ǝfaⱨ» sewitidur», wǝ: «bu bolsa xu rǝzillǝrning pütün zemindiki ⱪiyapitidur» — dedi. Əfaⱨ sewitining aƣzidin dumilaⱪ bir ⱪoƣuxun kɵtürüldi, mana, ǝfaⱨ sewiti iqidǝ bir ayal olturatti.

U: «Bu bolsa, rǝzillik»tur» — dǝp, uni ǝfaⱨ sewiti iqigǝ ⱪayturup taxlap, ǝfaⱨning aƣziƣa eƣir ⱪoƣuxunni taxlap ⱪoydi.

Beximni kɵtürüp, mana ikki ayalning qiⱪⱪanliⱪini kɵrdüm; xamal ularning ⱪanatlirini yǝlpütüp turatti (ularning lǝylǝkningkidǝk ⱪanatliri bar idi); ular ǝfaⱨni asman bilǝn zeminning otturisiƣa kɵtürdi. Mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtidin: «Ular ǝfaⱨni nǝgǝ kɵtürüp mangidu?» — dǝp soridim. U manga: Ular ǝfaⱨ üqün «Xinar zemini»da bir ɵy selixⱪa kǝtti; ɵy bǝrpa ⱪilinƣandin keyin, ǝfaⱨ sewiti xu yǝrdǝ ɵz turalƣusiƣa ⱪoyulidu, — dǝp jawab bǝrdi».

Biz ⱨazir bǝxinqi babtiki ikki kɵrünüxning sirliⱪraⱪ bolƣan ikkinqisini kɵrǝyli.

Biz uning tǝbiri wǝ mǝnisini «toluⱪ qüxinimiz» deyǝlmǝymiz  (alimlarning u toƣruluⱪ pikirlirimu ⱨǝrhil bolup kǝldi), lekin uningƣa «uqur oram yazma» kɵrünüxi bilǝn tǝng ⱪarisaⱪ, u bizni Hudaning ⱨazirⱪi zamanda gunaⱨni ⱪandaⱪ bir tǝrǝp ⱪiliwatⱪini toƣruluⱪ kɵprǝk hǝwǝr bilǝn tǝminlǝydu, dǝp ixinimiz.


Birinqi kɵrünüx bolsa Hudaning ⱨǝrtürlük gunaⱨlarning üstidin ⱨɵküm qiⱪirip jazalaydiƣanliⱪini eniⱪ kɵrsitidu. Xu jazalirining bǝziliri ⱪiyamǝt künidin burun qüxürülidu, ǝmma ahir berip barliⱪ gunaⱨlar mutlǝⱪ wǝ toluⱪ jazalinidu. Əmdi ⱪiyamǝt künigiqǝ ariliⱪta ⱪandaⱪ bolidu? Bu tema bizqǝ yǝttinqi kɵrünüxning mǝzmunidur.


Ahir zamanƣiqǝ (xu qaƣda gunaⱨ toluⱪ jazalinidu) pütün insanyǝtkǝ yahxi bolsun dǝp Huda meⱨribanliⱪi bilǝn gunaⱨni qǝklǝx wǝ tizginlǝxkǝ birnǝqqǝ yollarni ixlitidu. Bu ⱨǝⱪiⱪǝtni rosul Pawlus bizgǝ: «Wǝ uning (yǝni dǝjjal, Mǝsiⱨning rǝⱪibining) bǝlgilǝngǝn waⱪti-saiti kǝlmigüqǝ axkarilanmasliⱪi üqün nemining uni tosup turuwatⱪanliⱪini bilisilǝr. Qünki «ⱪanunni yoⱪatⱪuqi sirliⱪ küq» alliⱪaqan yoxurun ⱨǝrikǝt ⱪilmaⱪta; lekin bu ixlarni ⱨazirqǝ tosup keliwatⱪan Birsi bardur; U otturidin (yǝni yolning otturisidin) qiⱪⱪuqǝ xundaⱪ tosuⱪluⱪ peti turidu; andin axu ⱪanunni yoⱪatⱪuqi axkarilinidu; biraⱪ Rǝb Əysa aƣzidiki nǝpisi bilǝnla uni yutuwetidu, kǝlgǝn qaƣdiki parlaⱪ nuri bilǝn uni yoⱪ ⱪiliwetidu» — dǝp yǝtküzidu («2Tes.» 2:6-8). Pawlus eytⱪan «gunaⱨning yolini tosiƣuqi»ni Muⱪǝddǝs Roⱨning Ɵzidin ibarǝt, dǝp ⱪaraymiz. Kɵzⱪariximizning sǝwǝblirini xu mǝktupkǝ ⱪoxⱪan izaⱨatlarda bayan ⱪilduⱪ. Hudaning Muⱪǝddǝs Roⱨining insanlarning wijdanini oyƣitip, ⱨǝrkimgǝ ɵz gunaⱨini ayan ⱪilip, tǝnbiⱨ berixliri bilǝn gunaⱨni qǝklǝydu. Lekin qǝkligüqi bolƣan Muⱪǝddǝs Roⱨ «yolning otturisidin qiⱪⱪan»da («Yar.» 6:5ni wǝ «Tesalonikaliⱪlarƣa (2)»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng) insanlarning ⱨǝrbiri ar-nomusini ⱨǝm wijdanini taxlaydu. Xuning bilǝn «dǝⱨxǝtlik azab-oⱪubǝt»tiki wǝⱨxiy ixlar baxlinip, dǝjjalning (Mǝsiⱨning rǝⱪibi)ning mǝydanƣa qiⱪixi üqün xaraitlar ⱨazirlinidu. Demǝk, gunaⱨni qǝklǝydiƣan ǝng qong amil Muⱪǝddǝs Roⱨning insanning wijdanini oyƣitixtur.


Ⱨazirⱪi zamanlarda adǝmlǝrning wajdani arⱪiliⱪ gunaⱨni tizginlǝydiƣan yǝnǝ bir qǝkligüqi bar — u bolsimu dunyadiki etiⱪadqi jamaǝtning dua-tilawǝtliri wǝ beriwatⱪan guwaⱨliⱪliridur («Mat.» 5:13, 14, «Əf.» 5:8-16). Ⱨǝtta Hudaƣa sadiⱪ birnǝqqǝ guwaⱨ bǝrgüqilǝrla pütkül bir ǝlning rǝzillikini tizginligǝnlikigǝ tarih ispat beridu. Mǝsilǝn, Rim imperiyǝsi boyiqǝ tamaxa dǝp ⱪaralƣan barliⱪ «gladiyatorluⱪ kɵrǝxlǝr» birla etiⱪadqining jür’ǝtlik guwaⱨqiliⱪi, xundaⱪla xeⱨit boluxi bilǝn tohtitilƣan. Mǝsiⱨiy Wiliyam Wilberforsning yalƣuz degüdǝk jiddiy wǝ tohtawsiz kɵrǝxliri arⱪiliⱪ «ⱪulluⱪ tüzümi» awwal Əngliyǝdǝ, andin Amerikada, ahirda Yawropada pütünlǝy yoⱪitilƣan. Əmdi jamaǝtning dualiri wǝ guwaⱨqiliⱪlirining tegidǝ tüp küq bǝrgüqi wǝ ixligüqi Muⱪǝddǝs Roⱨning Ɵzidur, ǝlwǝttǝ!

Ⱨalbuki, yǝnǝ bir qǝkligüqi amil bar, u bolsa bu yǝttinqi kɵrünüxtǝ bizgǝ kɵrsitilidu. Awwal tǝpsilatliriƣa ⱪarayli: —


 5-ayǝt: «Andin mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtǝ qiⱪip manga: «Əmdi bexingni kɵtürgin, nemining qiⱪiwatⱪinini kɵrüp baⱪ» — dedi».

Zǝkǝriya eⱨtimal kɵrginigǝ (altinqi kɵrünüxkǝ) mǝptun bolup ketip, yǝttinqisigǝ ⱪaraxⱪa qaⱪirilƣan bolsa kerǝk. Muxu yǝttinqi kɵrünüxtǝ, «oram yazma»ning pütkül Pǝlǝstin zeminiƣa tǝsir yǝtküzüxkǝ «qiⱪⱪini»dǝk, yǝnǝ birǝr tǝsirlik nǝrsǝ «qiⱪix» aldida turƣan bolsa kerǝk: — «Mǝn: «U nemǝ?» — dǝp soridim. U manga: «Bu qiⱪiwatⱪan «ǝfaⱨ» sewitidur», wǝ: «Bu bolsa xu rǝzillǝrning pütün zemindiki ⱪiyapitidur» — dedi».


«Əfaⱨ» bolsa ⱨǝjim ɵlqimi (un, buƣday ⱪatarliⱪ nǝsilǝrni ɵlqǝydiƣan) tǝhminǝn 40 litr kelidu. Muxu yǝrdǝ «ǝfaⱨ» ⱨǝm ɵlqǝm ⱨǝm ɵlqǝydiƣan sewǝtning ɵzini kɵrsitidu. Ayǝtning ahirⱪi ⱪismidiki: «bu ularning pütün zemindiki ⱪiyapitidur» degǝndǝ «ular» degǝn sɵz «ǝfaⱨ»ning kɵpiyidiƣanliⱪini kɵrsitixi mumkin; yaki bolmisa, «ular» degǝn sɵz yuⱪirida eytilƣan oƣri wǝ yalƣanqini kɵrsitixi mumkin. Ibraniy tilida «ⱪiyapǝt» degǝn sɵz «kɵz» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. Mǝnisi bǝlkim: Huda Ɵz hǝlⱪini Ɵz kɵzi bilǝn yetǝkligǝndǝk («Zǝb.» 32:8) Xǝytanmu ɵzigǝ tǝwǝ bolƣanlarni «ǝfaⱨ» (soda-setiⱪning simwoli) arⱪiliⱪ baxⱪuridu.


(7-8) «Əfaⱨ sewitining aƣzidin dumilaⱪ bir ⱪoƣuxun kɵtürüldi, mana, ǝfaⱨ sewiti iqidǝ bir ayal olturatti.

U: «Bu bolsa, rǝzillik»tur» — dǝp, uni ǝfaⱨ sewiti iqigǝ ⱪayturup taxlap, ǝfaⱨning aƣziƣa eƣir ⱪoƣuxunni taxlap ⱪoydi».

«Əfaⱨ»ning bir ayalni yoxurƣanliⱪi kɵrünidu. U sewǝttin qiⱪmaⱪqi bolƣan bolsa kerǝk, lekin tǝbir bǝrgüqi pǝrixtǝ uni ⱪaytidin iqigǝ taxlap, andin: «ⱪoƣuxun» yapⱪuni üstigǝ taxlaydu. «Ⱪoƣuxun bapⱪu» ibraniy tilida «kirkǝm» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu; adǝttǝ bu sɵz dügilǝk tǝnggǝ yaki eƣirliⱪni bildüridu. Tǝwratning ⱪǝdimki grekqǝ tǝrjimisidǝ (LXXdǝ) bu sɵz «talant» bilǝn ipadilinidu. Eniⱪki, yapⱪuning roli ayalning qiⱪixini tosuxtin ibarǝt idi. Xunga biz kɵrünüxni Hudaning «rǝzillik»ni tosaydiƣanliⱪini yaki qǝklǝydiƣanliⱪini süpǝtlǝydiƣan bir rǝsimdur, dǝp ⱪaraymiz.

«Əfaⱨ» wǝ «talant» soda-setiⱪta kɵp ixlitilgǝqkǝ, dǝl muxu ixlarƣa simwol bolidu, dǝp ixinimiz.


(5:9) «Beximni kɵtürüp, mana ikki ayalning qiⱪⱪanliⱪini kɵrdüm; xamal ularning ⱪanatlirini yǝlpütüp turatti (ularning lǝylǝkningkidǝk ⱪanatliri bar idi); ular ǝfaⱨni asman bilǝn zeminning otturisiƣa kɵtürdi».

Bu ayǝt toƣruluⱪ tɵwǝndiki oylirimiz bar: — 


(a) muⱪǝddǝs yazmilardiki simwollar arisida ayallar daim degüdǝk roⱨiy küqlǝr yaki prinsiplarƣa wǝkil ⱪilinidu (mǝsilǝn, «Gal.» 4:21-31)

(ǝ) muxu yǝrdǝ ularda «lǝylǝkning ⱪanatliri» bar, deyilidu. Lǝylǝklǝr Musaƣa qüxürülgǝn ⱪanun boyiqǝ «napak ⱪuxlar» dǝp ⱨesablanƣaqⱪa («Law.» 11:19), muxu ayallar rǝzil roⱨiy küqlǝrni bildüridu, dǝp ⱪaraymiz.

(b) lǝylǝklǝrmu yoldin azmay uqidu («Yǝr.» 8:7) wǝ bǝk küqlük uqidu, ǝlwǝttǝ.


(10-11) «Mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtidin: «Ular ǝfaⱨni nǝgǝ kɵtürüp mangidu?» — dǝp soridim.

U manga: Ular ǝfaⱨ üqün «Xinar zemini»da bir ɵy selixⱪa kǝtti; ɵy bǝrpa ⱪilinƣandin keyin, ǝfaⱨ sewiti xu yǝrdǝ ɵz turalƣusiƣa ⱪoyulidu, — dǝp jawab bǝrdi».


«Xinar» Babiliyǝning baxⱪa bir ismi. Uning «ɵy»ining yaki «turalƣu»sining xu yǝrdǝ ⱪoyuluxi ǝfaⱨning iqidiki ayal nemigǝ wǝkillik ⱪilsa, u ixning xu yǝrdǝ bolƣan roⱨiy tǝsiri intayin kengǝytilidu ⱨǝm küqǝytilidu, dǝp kɵrsitilsǝ kerǝk.

Xǝk-xübⱨisizki, Yǝⱨudiy hǝlⱪi Babilƣa sürgün ⱪilinƣandin keyin, xundaⱪla kɵp baxⱪa ǝllǝrgimu tarⱪitilƣinidin keyin, ularning milliy harakterida qong bir ɵzgirix pǝyda boldi. Deⱨⱪan wǝ padiqi hǝlⱪ tijarǝtqilǝrgǝ, sodigǝrlǝrgǝ wǝ zǝrgǝrlǝrgǝ aylinip kǝtti. Gǝrqǝ Babilda wǝ uning ǝtrapidiki yurtlirida sürgün bolƣanda butpǝrǝslik ularning arisidin yoⱪitilƣan bolsimu (qünki ular qoⱪunƣan barliⱪ butlar ɵzlirini Babilning zulumidin ⱪutⱪuzmiƣan), lekin tehimu küqlük birhil butpǝrǝslik, yǝni pulpǝrǝslik wǝ soda-setiⱪⱪa berilix uning ornini basti. Bu ixlar Hudaƣa nisbǝtǝn butpǝrǝslikkǝ ohxax yirginqliktur («Kol.» 3:5). Bu ixning ɵzi altinqi kɵrünüxtǝ alaⱨidǝ ǝyibligǝn gunaⱨlarni pǝyda ⱪildi. Buningda Amos pǝyƣǝmbǝr agaⱨlandurƣandǝk: ««Əfaⱨ» («kürǝ»)ni kiqik ⱪilip, misⱪalni qong elip, aldamqiliⱪ üqün tarazini yalƣan ⱪilix» degǝndǝk azduruluxning hǝtiri intayin qong boldi («Amos» 8:5). Bügün Yǝⱨudiy hǝlⱪi ihlasmǝnliki yaki Hudaƣa yeⱪin yaxawatⱪanliⱪi üqün ǝmǝs, bǝlki soda-setiⱪta bolƣan ⱪabiliyiti bilǝn dangⱪi qiⱪⱪandur.


Muxu yǝrdǝ xuni eniⱪ degümiz barki, Hudaning sɵz-kalami boyiqǝ soda-setiⱪning ɵzi rǝzil ix ǝmǝs, uni sǝmimiylik wǝ rastqilliⱪ bilǝn ⱪilƣili bolidu (mǝsilǝn, «Yaⱪ.» 4:3-16diki jekilǝxlǝrni kɵrüng). Mal-dunyaƣa igǝ boluxning ɵzimu rǝzil ix ǝmǝs; lekin Xǝytanning kɵp wǝswǝslirini tonup yetǝlǝydiƣan kixilǝrning ⱨǝmmisi soda-setiⱪning wǝ bay boluxning gunaⱨⱪa azduridiƣan naⱨayiti qong hǝtirini bilidu. Rosul Pawlus Timotiyƣa degǝndǝk: «Pulpǝrǝslik (pul ɵzi ǝmǝs) ⱨǝrhil rǝzilliklǝrning yiltizidur» («2Tim.» 6:10).


Əmdi kɵrünüxning tǝpsilatliriƣa yǝnǝ diⱪⱪǝt ⱪilsaⱪ, «ǝfaⱨ»ⱪa Babilda «turalƣu» berilidu — bu ix tarⱪitilƣan Israilning xuƣulliniwatⱪan sodisi ahiri bir sistema boluxⱪa tǝriⱪⱪiy ⱪilidu, dǝp puritidu. Tarihiy materiyallardin mǝlumki, ⱨazirⱪi zamandiki bankilarda pul amanǝt ⱪoyux wǝ ⱪǝrz berix tüzümliri Babil wǝ Pars imperiyǝliridǝ baxlanƣan; uningda Yǝⱨudiy sodigǝrlǝrning qong tǝsiri bar, dǝp ixinimiz.


Bu pakitlar tǝbiiy ⱨalda oylirimizni rosul Yuⱨannaƣa tapxurulƣan «Wǝⱨiy» degǝn kitabta «qong sir bolƣan paⱨixǝ Babil xǝⱨiri»gǝ elip kelidu («Wǝⱨiy» 17-18-bablar). «Wǝⱨiy»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ bu ixlar üstidǝ sǝl tohtalƣanmiz. Xu yǝrdǝ deginimizdǝk, kǝlgüsidǝ Iraⱪta yengi bir «Babil xǝⱨiri» bǝrpa ⱪilinidu. Bexarǝt ⱪilinƣan «Babil»: (1) yengi bir xǝⱨǝrni wǝ: (2) din ⱨǝm birhil iⱪtisadiy tüzüm birlǝxtürülgǝn sistemini kɵrsitidu. Bu xǝⱨǝr pütkül dunyaning iⱪtisadiy mǝrkizi bolidu, dǝp ixinimiz. Xǝⱨǝr dunya boyiqǝ: «altun-kümüx, ⱪimmǝtlik yaⱪutlar, ünqǝ-mǝrwayit, .... xarab, zǝytun meyi, aⱪ un, buƣday, kala, ⱪoy, at, ⱨarwa wǝ insanlarning tǝnliri wǝ janliri degǝn malliri»ni satⱪuqi ǝng qong xǝⱨǝr bolidu («Wǝⱨ.» 18:12-13). Ahirida u Hudaning dǝⱨxǝtlik bir ⱨɵküm-jazasi bilǝn pütünlǝy wǝ mǝnggügǝ yoⱪitilidu.


Yeⱪindiki iⱪtisadiy krizislǝr (2008) dunyaƣa bǝzi soda xirkǝtliri wǝ bankilarning ⱪanqilik ⱨoⱪuⱪ wǝ küqgǝ igǝ ikǝnlikini pax ⱪildi. Bǝzi waⱪitlarda ǝllǝrning tǝⱪdirini bekitküqilǝr ⱨɵkümǝtlǝr ǝmǝs, bǝlki bir-ikki qong xirkǝtlǝr, halas. Bizning bu dǝwrimizdǝ «hǝlⱪ’araliⱪ xirkǝtlǝr»din bǝzilirining ⱪanqilik küqlük ikǝnlikini tǝsǝwwur ⱪilalmaymiz. Bǝzi yǝrlǝrdǝ, mǝsilǝn Rusiyǝdǝ, yǝrlik ⱨɵkümǝtlǝr ularning jinayiy ⱪilmixlirini ⱨeq baxⱪuralmaydu. Kɵp ixlarda Amerika wǝ Yawropa ⱨɵkümǝtliri qiⱪarmaⱪqi bolƣan siyasǝtliridin qong xirkǝtlǝrning razi bolƣan-bolmiƣanliⱪiƣa ⱪarixi kerǝk. Yawropada bǝzi qong karhanilar (ɵzlirining sodisi tehimu ronaⱪ tepixi üqün, ǝlwǝttǝ) «dunyawi ⱨɵkümǝt» bǝrpa ⱪilinixi kerǝk dǝp «Katolik qerkaw» bilǝn birlixip tǝxwiⱪat ⱪilixmaⱪta. Dǝl xu mǝⱪsǝttǝ tǝxkillǝngǝn birnǝqqǝ mǝhpiy guruppilarmu bar; xularda Yǝⱨudiy qong tijarǝtqilǝrning bǝzilirining küqlük awazi bar. Bu wǝziyǝtlǝr Muⱪǝddǝs Kitabning ahirⱪi bǝtliridǝ deyilgǝn ahirⱪi zamandiki «Babil»ni ⱨasil ⱪilidu, dǝp ixinimiz. 


Ɵzlirini mǝlum bir gunaⱨⱪa setiwǝtkǝnlǝr, adǝmlǝr bolsun, ǝllǝr bolsun ahir berip dǝl xu gunaⱨⱪa ǝsir bolup uningƣa ⱪattiⱪ ⱪapsilip ⱪelixi ⱪorⱪunqluⱪ bir ⱨǝⱪiⱪǝttur. «Pǝnd.» 5:22dǝ deyilgǝndǝk: — «Yaman adǝmning ɵz yamanliⱪliri ɵzini tuzaⱪⱪa qüxüridu, u ɵz gunaⱨi bilǝn sirtmaⱪⱪa elinidu».


Əmma pǝrixtining ayalni «Əfaⱨ sewiti iqigǝ ⱪayturup taxlap, ǝfaⱨning aƣziƣa eƣir ⱪoƣuxunni taxlap ⱪoyux» degǝnlik bolsa bizgǝ tehimu qongⱪur bir sirni eqip berix üqün kɵrsitilidu, dǝp ixinimiz; demǝk, Hudaning adǝmlǝrning mǝlum gunaⱨlarƣa baƣlinixiƣa yol ⱪoyƣanliⱪi ularni baxⱪa gunaⱨlarƣa berilip ketixtin qǝklǝydu. Buning mǝⱪsiti, gunaⱨning omumiy yüzlük küqiyip ketixigǝ qǝk ⱪoyuxtin ibarǝttur. addiy bir misal, ⱨaraⱪkǝx bolup kǝtkǝn kixi «bügünki ⱨaraⱪni nǝdin taparmǝn?» degǝn niyǝttin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ rǝzil ixlarni kɵzlimǝydu. Bu ⱨǝⱪiⱪǝt yǝnǝ «ǝfaⱨ» degǝn kɵrünüxtǝ kɵrsitilidu; qünki pulpǝrǝslikkǝ wǝ nǝpsaniyǝtqilikkǝ baƣlanƣanlar (nixaniƣa yǝtmigüqǝ) ɵzlirini baxⱪa kɵp ixlardin tartixi kerǝk. Qünki ⱨazirⱪi dunyada kɵp pul tepix üqün baxⱪilar bilǝn ⱨǝmkarlixix kerǝk. Ⱪǝdimki dunyada Qinggiz Han ⱪatarliⱪlar biwasitǝ zorawanliⱪ yoli bilǝn haliƣan nǝrsilǝrni bulang-talang ⱪilip eliwerǝtti. Əmma ɵzgilǝr bilǝn billǝ ⱨǝmkarlixix üqün ularning ixǝnqigǝ erixix kerǝk; ularning ixǝnqigǝ erixix üqün ɵzining yürüx-turuxlirini (ⱨeqbolmiƣanda nixanƣa yǝtküqǝ) bir’az «mǝdǝniyǝtlik» kɵrsitixi kerǝk!


Yǝnǝ ⱪiziⱪ bir ix xuki, Yǝⱨudiylar bǝrpa ⱪilƣan wǝ baxⱪurƣan qong muwǝppǝⱪiyǝtlik karhanilar wǝ igiliklǝrgǝ kǝlsǝk, yǝttinqi kɵrünüxtǝ kɵrülgǝndǝk, ularning kɵpinqisi daim Israil qegrisining sirtida soda ⱪilmaⱪta.

Bularni «ǝfaⱨ»da kɵrsitilgǝn sirning bir ⱪismi bolsa kerǝk, dǝp ixinimiz.

Altinqi kɵrünüx wǝ «Wǝⱨiy»ning keyinki bablirida ayan ⱪilinƣandǝk, Hudaning ⱨɵküm-jazaliri ahirida yǝr yüzidiki «rǝzillik»ning mǝrkǝzlixixi bolidiƣan muxu pütkül iⱪtisadiy tüzümning üstigǝ qüxidu. Hudaning aƣzidin: «Ⱪǝbiⱨlik ⱪilƣuqi kixi ⱪǝbiⱨlikini ⱪiliwǝrsun; pǝskǝx kixi bolsa pǝskǝxlikidǝ turiwǝrsun; ⱨǝⱪⱪaniy kixi bolsa ⱨǝⱪⱪaniyliⱪini yürgüziwǝrsun; pak-muⱪǝddǝs kixi bolsa pak-muⱪǝddǝsliktǝ turiwǝrsun» degǝn ahirⱪi ⱨɵküm qiⱪip, ⱨǝrbir adǝm ɵzi ⱪandaⱪ gunaⱨⱪa baƣlinip ⱪalƣan bolsa, xu gunaⱨⱪa has bolƣan jazaning astiƣa qüxidu.


Sǝkkizinqi ƣayibanǝ kɵrünüx — jǝng ⱨarwiliri (6:1-8)

«Andin mana, mǝn yǝnǝ beximni kɵtürüp, ikki taƣ otturisidin tɵt jǝng ⱨarwisining qiⱪⱪanliⱪini kɵrdüm. Taƣlar bolsa mis taƣlar idi. Birinqi jǝng ⱨarwisidiki ⱪizil atlar idi; ikkinqi jǝng ⱨarwisidiki ⱪara atlar idi; üqinqi jǝng ⱨarwisidiki aⱪ atlar, tɵtinqi jǝng ⱨarwisidiki küqlük qipar atlar idi. Mǝn jawabǝn mǝn bilǝn sɵzlixiwatⱪan pǝrixtidin: «Tǝⱪsir, bular nemǝ?» — dǝp soridim.

Pǝrixtǝ manga jawabǝn: «Bular pütkül yǝr-zeminning igisining ⱨuzuridin qiⱪⱪan asmanlarning tɵt roⱨi. Ⱪara atlar ⱪetilƣan ⱨarwa ximaliy zeminlar tǝrǝpkǝ kiridu; aⱪlar ularning kǝynidin mangidu; qiparlar bolsa jǝnubiy zeminlar tǝrǝpkǝ mangidu. Andin muxu küqlük atlar qiⱪip yǝr yüzidǝ uyaⱪ-buyaⱪ kezixkǝ aldiraydu» — dedi. U ularƣa: «Menginglar, yǝr yüzidǝ uyaⱪ-buyaⱪ menginglar» — dedi; ular yǝr yüzidǝ uyaⱪ-buyaⱪ mangdi. Wǝ u manga ünlük awazda: «Ⱪara, ximaliy yǝr-zeminlar tǝrǝpkǝ mangƣanlar mening Roⱨimdiki aqqiⱪni ximaliy zemin tǝrǝptǝ besiⱪturdi» — dedi».


Bu sǝkkizinqi, xundaⱪla ahirⱪi kɵrünüxtǝ Hudaƣa ⱪarxi bolƣan yat ǝl küqlirini aƣduridiƣan, Huda Mǝsiⱨning yimirilmǝs padixaⱨliⱪiƣa yol tǝyyarlaxⱪa ǝwǝtkǝn kɵrünmǝs jǝng ⱨarwiliri bizgǝ ayan ⱪilinidu.

Pǝyƣǝmbǝr yǝnǝ bir ⱪetim ilgiriki kɵrünüx üstidǝ oylinip, uningƣa mǝptun bolup ketip, sǝkkizinqi kɵrünüxkǝ ⱪaraxⱪa qaⱪirilƣan bolsa kerǝk. U bexini kɵtürüp ikki taƣning arisidin tɵt jǝng ⱨarwisini kɵridu. Ⱨarwilar ⱨǝrhil rǝnglik atlar tǝripidin tartilidu; birinqisini tartⱪanlar ⱪizil, ikkinqisini tartⱪanlar ⱪara, üqinqisini tartⱪanlar aⱪ, tɵtinqisini tartⱪanlar qipar rǝnglik, «küqlük» atlar idi.


(1) Ikki taƣ

Bu taƣlar ibraniy tilida «ⱨeliⱪi taƣlar» dǝp atilidu. Xunga ular Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrgǝ nisbǝtǝn tonux taƣlar bolƣan bolsa kerǝk. Ular yǝnǝ 5-ayǝttǝ «Pǝrwǝrdigarning ⱨuzuri» yaki «pütkül yǝr-zeminning Igisining mǝhsus turalƣusi» bilǝn munasiwǝtlik bolƣaqⱪa, bizqǝ Yerusalemdiki «Zion teƣi» wǝ «Zǝytun teƣi»ni kɵrsǝtsǝ kerǝk. Qünki baxⱪa «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning bexarǝtliri boyiqǝ Pǝrwǝrdigar pütkül dunyadiki ǝllǝrning üstigǝ yürgüzidiƣan ⱨɵküm-jazalirining bu ikki taƣning arisidiki «Yǝⱨoxafatning jilƣisi» bilǝn ziq munasiwiti bardur («Yoel» 3:2 — «Yǝⱨoxafat» — «Pǝrwǝrdigar ⱨɵküm qiⱪiridu» degǝn mǝnidǝ). U Huda bǝht-bǝrikitini pütkül dunyaƣa ǝwǝtidiƣan jay boluxⱪa, xundaⱪla kǝlgüsidǝ pütkül yǝr-zeminni idarǝ ⱪilixⱪa talliƣan yǝr — Zion teƣi bolup, uning ⱨɵküm-jazalirimu xu yǝrdin qiⱪidu.

Taƣlar «mis» yaki «tuq»tin ⱨasil ⱪilinƣan bolup, «mis» bolƣanliⱪi Hudaning turalƣusining küqi ⱨǝm insanning ɵzlükidin Uningƣa yeⱪin kelǝlmǝydiƣanliⱪini kɵrsitidu; Huda Ɵz jǝng ⱨarwilirini «yulux, sɵküx, ⱨalak ⱪilix, ɵrüx, ⱪurux» hizmitigǝ ǝwǝtidiƣan bolsimu, lekin ⱨeqkim uning qaⱪiriⱪisiz Uning ⱨuzuriƣa kirǝlmǝydu. 

Uning üstigǝ Muⱪǝddǝs Kitabta «mis» Hudaning ⱨɵküm-jazalirinimu kɵrsitidu — mǝsilǝn, Hudaning insanlarni jazalap yamƣur bǝrmigǝndǝ «bexingning üstidiki asman mistǝk... bolidu» deyilidu («Ⱪan.» 28:23).

Taƣlarning ɵzi xübⱨisizki, Hudaning ⱨɵkümlirining uluƣluⱪi wǝ qongⱪur danaliⱪini kɵrsitidu: «Ⱨǝⱪⱪaniyliⱪing büyük taƣlardǝk, ⱨɵkümliring qongⱪur tilsimat dengizlardǝktur» («Zǝb.» 36:6), «Uning ⱨɵkümiliri izdinip qüxinixkǝ tegi yoⱪtur! Uning yolliri izdǝp tepixtin xunqǝ yiraⱪtur! Kimmu Pǝrwǝrdigarning oy-muddialirini qüxinip yǝtti?» («Rim.» 11:33-34).


(2) Jǝng ⱨarwiliri

Tǝbir bǝrgüqi pǝrixtǝ 3-ayǝttǝ tɵt jǝng ⱨarwisini qüxǝndürüp: «Bular pütkül yǝr-zeminning igisining ⱨuzuridin qiⱪⱪan asmanlarning tɵt roⱨi» dǝydu.

Buning addiy qüxǝnqisi xuki, atlar ǝrxtiki küqlǝr yaki pǝrixtilǝrgǝ wǝkil bolidu — ular «Uning sɵzigǝ ⱪulaⱪ salƣuqi, kalamini ijra ⱪilƣuqi, ⱪudriti zor», «iradisini ada ⱪilƣuqi hizmǝtkarliri»; muxu «xamaldǝk ittik» uqidiƣan ⱪoxunlar Hudaning kɵrünmǝs ǝlqiliridur («Zǝb.» 103:20, 21, 104:4). Xübⱨisizki, bu sɵzlǝrmu ular toƣrisida eytilƣandur: «Hudaning jǝng ⱨarwiliri tümǝn-tümǝn, milyon-milyondur» («Zǝb.» 68:17).

 Ahirⱪi kɵrünüxning birinqi kɵrünüx (1:7-17) bilǝn ziq munasiwǝti bar. Birinqi kɵrünüxtǝ pǝyƣǝmbǝr Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisining ⱪizil atⱪa minip, Pǝrwǝrdigarning aldida qarliƣuqi pǝrixtilǝrning bayanlirini ⱪobul ⱪilix üqün turuwatⱪinini kɵrgǝnidi. Pǝrixtilǝrning xu kɵrünüxtǝ bolƣan wǝzipisi «yǝr yüzidǝ uyan-buyan kezip» ǝllǝrning ⱨal-ǝⱨwalini, ularning Hudaning hǝlⱪigǝ wǝ zeminiƣa bolƣan pozitiyisini kɵzitip, igisigǝ doklat ⱪilixtin ibarǝt idi. Əmdi pǝyƣǝmbǝr ahirⱪi kɵrünüxtǝ xu ohxax pǝrixtilǝrning «Hudaning jǝng ⱨarwiliri»ƣa aylinip, Hudaning ⱨɵküm-jazalirini xu ǝllǝrgǝ yürgüzüxkǝ ǝwǝtilgǝnlikini kɵridu. Qünki birinqi kɵrünüxtǝ eytilƣandǝk, Huda xu ǝllǝrgǝ ⱪarap «ⱪattiⱪ ƣǝzǝplǝndi»; qünki U ular arⱪiliⱪ ɵz hǝlⱪini jazaliƣinida, «ular ⱨǝddidin exip hǝlⱪimgǝ zor azar ⱪildi». Huda Ɵz hǝlⱪini sürgüngǝ qiⱪirip tarⱪatⱪuzƣini bilǝn ularni ⱨǝrgiz taxliwǝtkini yoⱪ.

(3) Atlarning rǝngliri

Əmdi atlarning sani wǝ rǝnggi toƣrisidiki birⱪǝdǝr ⱪiyin nuⱪta ⱨǝⱪⱪidǝ tohtilimiz.

«Tɵt»tin ibarǝt bu san Israilni tarⱪaⱪlaxturƣan tɵt imperiyǝgǝ wǝkil bolƣan «tɵt münggüz» toƣrisidiki ikkinqi kɵrünüxni esimizgǝ kǝltüridu. Xu tɵt imperiyǝning ⱨɵküm sürüx waⱪti «yat ǝllǝrning waⱪti»din ibarǝt bolidu («Luⱪa» 21:24); Mǝsiⱨning padixaⱨliⱪi, xundaⱪla Israilning ǝsligǝ kǝltürülüxi wǝ bǝht-bǝrikǝtkǝ erixixi ularning aƣduruluxi arⱪiliⱪ wujudⱪa qiⱪidu.

«Tɵt jǝng ⱨarwisi» yǝnǝ asmanning «tɵt roⱨi»ni yaki «tɵt xamili»ni kɵrsitidu (ibraniy tilida «roⱨ» wǝ «xamal» bir sɵz bilǝn ipadilinidu). «Dan.» 7:1-3dǝ «Tɵt tǝrǝptin xamal qiⱪip, «Uluƣ Dengiz» (yǝni «Ottura Dengiz») yüzigǝ urulmaⱪta idi. Dengizdin xǝkilliri bir-birigǝ ohximaydiƣan tɵt zor mǝhluⱪ qiⱪti» dǝp oⱪuymiz. Bu «tɵt xamal»ning uruluxi bilǝn xu «tɵt mǝhluⱪ» (ⱨǝrbiri ayrim-ayrim bir imperiyǝni kɵrsǝtkǝn) qiⱪti. Əmdi Zǝkǝriya kɵrgǝn kɵrünüxtǝ Hudaning xu tɵt xamalni xu imperiyǝlǝrni aƣduruxⱪa ǝwǝtkinini kɵrimiz. Bu kɵrünüxtin dɵlǝt-imperiyǝlǝrning mǝyli ⱪuruluxi yaki ƣulixi bolsun, ǝmǝliyǝttǝ Hudaning iradisi wǝ küq-ⱪudriti bilǝn bolidu (axkarǝ bolsun yaki yoxurun wasitilǝr bilǝn, tǝbiiy ⱨalda yaki pǝrixtilǝrning wasitisi bilǝn bolsun), dǝp ɵginimiz.


Əmdi mǝzkur kɵrünüxning mǝnisi wǝ «tɵt münggüz wǝ tɵt ⱨünǝrwǝn» toƣrisidiki kɵrünüxning (1:18-21) mǝnisining otturisida nemǝ pǝrⱪ bar? Əgǝr ohxax ixni kɵrsǝtsǝ, sǝkkizinqi kɵrünüxning nemǝ ǝⱨmiyiti bar? Pǝrⱪi wǝ ǝⱨmiyiti dǝl xuki, «tɵt münggüz wǝ tɵt ⱨünǝrwǝn» toƣrisidiki kɵrünüxtǝ Hudaƣa wǝ Uning hǝlⱪigǝ ⱪarxi qiⱪⱪan xu tɵt imperiyǝni aƣduridiƣan tɵt baxⱪa ǝl kɵrsitilidu; lekin sǝkkizinqi kɵrünüxtǝ xu tɵt aƣdurƣqi ǝlning ⱪilƣanlirining kǝynidǝ Hudaning kɵrünmǝs ⱪudrǝtlik roⱨiy küqliri turidu, dǝp kɵrimiz. Əmǝliyǝttǝ barliⱪ tǝbiiy ⱨadislǝrning kǝynidǝ ⱨǝmdǝ insanlarning barliⱪ muddia-mǝⱪsǝtliri wǝ ⱨǝrikǝtlirining kǝynidǝ Hudaning mǝnggülük muddia-mǝⱪsǝtliri, küq-ⱪudriti wǝ ǝrxtiki sanaⱪsiz kɵrünmǝs ⱪoxunlirining ⱨǝrikǝtliri turidu.


Əmdi atlarning rǝnglirigǝ kelǝyli. Bularni qüxinix bir ⱪǝdǝr tǝsrǝk. Pǝyƣǝmbǝr tɵt jǝng ⱨarwisini kɵridu, birinqisigǝ ⱪoxulƣan atlar ⱪizil, ikkinqisidiki atlar ⱪara, üqinqisidiki aⱪ wǝ tɵtinqisidiki qipar rǝnglik idi; muxu tɵtinqisidiki atlar yǝnǝ «küqlük» atlar dǝp ⱪarilidu. Ⱪiziⱪ yeri xuki, tǝbir bǝrgüqi pǝrixtǝ birinqi jǝng ⱨarwisidiki ⱪizil atlar toƣruluⱪ ⱨeqⱪandaⱪ qüxǝndürmǝydu (5-7-ayǝtlǝr). Ⱪara wǝ aⱪlar «ximaliy zemin»ƣa ⱪarap mangidu, qipar rǝngliklǝr awwal jǝnubiy tǝrǝpkǝ mangidu, andin «muxu küqlüklǝr»ning (3-ayǝttǝ ular yǝnǝ «qipar rǝngliklǝr» dǝp atilidu) ayrim bir dunyawi wǝzipini ɵtimǝkqi bolƣanliⱪi kɵrünidu.

Xǝrⱨqilǝr bu sirliⱪ jǝng ⱨarwiliri toƣruluⱪ kɵp pikirlǝrdǝ bolup kǝlmǝktǝ. Ⱨalbuki, bu toƣruluⱪ Dawut Baron alimning qüxǝndürüxini addiy, qüxinixlik wǝ orunluⱪ dǝp ⱪaraymiz: —

Mǝzkur tɵt jǝng ⱨarw’isi asmanlarning «tɵt xamili» yaki «tɵt roⱨi»dur; xunga ular «Daniyal» 2- wǝ 7-babta kɵrsitilgǝn tɵt yat imperiyǝ, yǝni «tɵt münggüz wǝ tɵt ⱨünǝrwǝn» degǝn ikkinqi kɵrünüxtǝ kɵrsitilgǝn tɵt imperiyǝ ǝmǝs. Lekin bu «tɵt xamal»ning xu «tɵt «münggüz» dǝp atalƣan tɵt imperiyǝ bilǝn ziq munasiwiti bardur. «Yat ǝllǝrning waⱪti» dǝl xu tɵt imperiyǝning ⱨɵküm sürgǝn waⱪitliridin tǝrkib tapidu.


Bu tɵt imperiyǝ tǝrtip boyiqǝ Babil imperiyǝsi, Media-Pars imperiyǝsi, Grek imperiyǝsi (yaki Grek-Makedoniyǝ imperiyǝsi) wǝ Rim imperiyǝsidur. «Bu Yǝⱨuda, Israil wǝ Yerusalemni tarⱪitiwǝtkǝn münggüzlǝrdur» (1:19). Bularning ǝrxtiki kɵrünmǝs küqlǝr bilǝn aƣduruluxi ahirⱪi kɵrünüxning mǝzmunidur. Əmma bu imperiyǝlǝr kɵrünüxtǝ wǝ bexarǝttǝ birgǝ kɵrüngini bilǝn, ular ǝmǝliyǝttǝ waⱪit-dǝwrlǝr bilǝn bir-biridin ayrilƣan.

Mǝzkur kɵrünüxlǝr Zǝkǝriyaƣa ayan ⱪilinƣan waⱪitta, Babil imperiyǝsi alliⱪaqan Media-Parsliⱪlar tǝripidin aƣdurulƣanidi. Əmma pǝyƣǝmbǝr muxu yǝrdǝ xu qaƣda Media-Parsliⱪlarning kǝynidǝ Hudaning kɵrünmǝs jǝng ⱨarwisining turƣanliⱪini kɵridu; ⱨarwisining ⱪan ⱪǝrz wǝ intiⱪam alidiƣan «ⱪizil atliri» bar idi. Tɵt münggüz wǝ tɵt ⱨünǝrwǝn toƣrisidiki kɵrünüxtǝ kɵrüngǝngǝ ohxax, sǝkkizinqi kɵrünüxtǝ kɵrsitilgǝn küqlük imperiyǝlǝrdin biri (Zǝkǝriya kɵrünüxni kɵrgǝn waⱪitta) alliⱪaqan yoⱪitilƣanidi.

Dǝl xu sǝwǝbtin ⱪizil atliⱪ jǝng ⱨarwisining wǝzipisi tilƣa elinmaydu; uning Israilƣa zulum ⱪilƣan, zeminini wǝyran ⱪiliwǝtkǝn tunji imperiyǝ bolƣan Babilni ɵrüwetix wǝzipisi alliⱪaqan ǝmǝlgǝ axurulup bolƣanidi. Pǝyƣǝmbǝrning tɵt jǝng ⱨarwisini kɵrüxning sǝwǝbi (3-ayǝt) bu jǝng ⱨarwilarning dǝrwǝⱪǝ ayrilmas bir pütün bolƣanliⱪi üqün idi; ⱪaytilaymizki, ular wǝzipini yürgüzgǝn dǝwr bolsa, Babilda bolƣan sürgünülüktin baxlap Mǝsiⱨning bu dunyaƣa ⱪaytip kelixigiqǝ bolƣan waⱪit, yǝni «yat ǝllǝrning waⱪti» bolidu.


Ⱪara atlar bǝlkim aⱨ-zarlar, matǝm tutux, xundaⱪla aqarqiliⱪ wǝ ɵlümgǝ wǝkil bolsa kerǝk («Wǝⱨ.» 6:5-6ni kɵrüng); ular eƣir ⱨɵküm-jazalarni elip berix üqün «ximaliy tǝrǝpkǝ» mangidu; andin ««nusrǝt ⱪazinix»ⱪa wǝkil bolƣan «aⱪ atlar»mu («Wǝⱨ.» 6:2ni kɵrüng) yǝnǝ «ximaliy tǝrǝpkǝ» mangidu. Qünki Babildin keyin nɵwǝt boyiqǝ mǝydanƣa qiⱪⱪan imperiyǝlǝr awwal Media-Pars imperiyǝsi, andin Grek imperiyǝsining ⱨǝr ikkisi Pǝlǝstingǝ nisbǝtǝn «ximaliy tǝrǝp»tiki küqlǝr idi.


Ximal tǝripigǝ barƣanlarƣa ohximiƣan ⱨalda, «qipar rǝnglik atlar» jǝnubiy tǝripigǝ mangidu. Bular bǝlkim 1:8dǝ «ala-taƣil» degǝn atlar bilǝn bir bolsa kerǝk (muxu «qipar rǝng» ilgiriki «ⱪizil, ⱪara, aⱪ» rǝnglǝrning arilaxmisi bolux eⱨtimalliⱪimu barmu?).


Pǝlǝstinning jǝnub tǝripidiki dɵlǝt Misir idi. Mǝsilǝn, «Daniyal» 11-babta kɵrsitilgǝn Israilƣa ⱪarxi turƣan «jǝnubiy padixaⱨ» Misirning padixaⱨi idi. Əmma tɵtinqi zor imperiyǝ üqinqi imperiyǝ, yǝni xu qaƣda qüxkün ⱨalǝttǝ bolƣan Grek imperiyǝsi bilǝn soⱪuxⱪan birinqi jay bolsa Misir idi; Rim Israil hǝlⱪi bilǝn uqraxⱪan birinqi jaymu Misir idi. Xu ixlar, yǝni Rimning Gretsiyǝ bilǝn soⱪuxuxi wǝ Israilning Rim bilǝn uqrixixi isyan kɵtürgüqi Antoni wǝ uning ittipaⱪdexi mǝxⱨur misirliⱪ mǝlikǝ Kleopatraning Rim bilǝn bolƣan kürǝxliri bilǝn miladiyǝdin ilgiriki 63-yili baxlandi.

Əmma tɵtinqi imperiyǝning ɵzidin ilgirikilǝrgǝ ohximiƣan ⱨalda ximaliy, jǝnubiy, xǝrⱪi tǝrǝplǝrgila ǝmǝs, bǝlki ƣǝrb tǝrǝpkimu kengiyidiƣanliⱪini ahir berip ⱨǝtta pütkül dunyani degüdǝk soraydiƣanliⱪini Hudaning Roⱨi aldin’ala kɵrsitidu. Xübⱨisizki, Hudaning Roⱨining ilⱨami bilǝn muxu jǝng ⱨarwisidiki atlar jǝnubiy tǝrǝptiki wǝzipisini ada ⱪilƣandin keyin «qiⱪip yǝr yüzidǝ uyaⱪ-buyaⱪ kezixkǝ intilidu». Xundaⱪ intilgǝndǝ «pütkül yǝr-zeminning Igisi» ularƣa: «Menginglar, yǝr yüzidǝ uyaⱪ-buyaⱪ menginglar» dǝydu. Ahirⱪi zamanda xu rǝzil imperiyǝdǝ türlük-türlük ɵzgirixlǝr bolidu; bu rǝzil imperiyǝni aƣduruxⱪa buyruⱪ berilgüqǝ, uning barliⱪ ɵzgirixlirigǝ asasǝn xu «tɵt roⱨ» uning ⱨǝr tǝrǝplik ⱨǝrikǝtlirini qǝklǝp, rǝzil istǝklirigǝ ⱪarxi qiⱪip taⱪabil turuxi üqün «uyan-buyan mengix»ⱪa toƣra kelidu.

Xunga «qipar rǝnglik» atlar xu ⱨǝrikǝtni ⱪilƣanda alaⱨiyidǝ «qipar rǝnglik» ǝmǝs, bǝlki «küqlük» dǝp atilidu (7-ayǝt). Xu ahirⱪi imperiyǝning küqi muxu ayǝtlǝrdǝ kɵrünidu: — «Uningdin keyin keqidiki ƣayibanǝ kɵrünüxlǝrdǝ, ⱪarap turƣinimda, mana tɵtinqi bir mǝhluⱪ pǝyda boldi. U intayin ⱪorⱪunqluⱪ, dǝⱨxǝtlik wǝ ajayib küqlük idi. U yoƣan tɵmür qixliri bilǝn owni qaynap yutup, andin ⱪalduⱪini putliri bilǝn dǝssǝp-qǝylǝytti. U aldinⱪi barliⱪ mǝhluⱪⱪa ohximaytti. Uning on münggüzi bar idi» («Dan.» 7:7). Xunga, ahirⱪi imperiyǝ intayin küqlük bolƣaqⱪa, uningƣa taⱪabil turidiƣan pǝrixtilǝrmu naⱨayiti küqlük boluxi kerǝk, ǝlwǝttǝ.

Gǝrqǝ rǝzil insanlarning küqi bizgǝ nisbǝtǝn ⱪorⱪunqluⱪ bolsimu, gǝrqǝ ⱪarangƣuluⱪning küqlirimu intayin küqlük bolsimu, Hudaning kɵrünmǝs küqliri ulardin ziyadǝ küqlüktur, u ularƣa pütünlǝy taⱪabil turalaydu.


8-ayǝtkǝ ɵtǝyli: —

«Wǝ u manga ünlük awazda: «Ⱪara, ximaliy yǝr-zeminlar tǝrǝpkǝ mangƣanlar Mening Roⱨimdiki aqqiⱪni ximaliy zemin tǝrǝptǝ besiⱪturdi» — dedi».

Muxu yǝrdǝ «Roⱨim» degǝn sɵz ibraniy tilida bǝzidǝ «ƣǝzǝp»ni bildüridu wǝ muxu yǝrdimu xu mǝnidǝ bolsa kerǝk. «Roⱨ»ning xu mǝnidǝ ixlitilixi «Ⱨak.» 8:3, «Top.» 10:4dimu kɵrünidu. Xunga 8-ayǝt: — ximaliy tǝrǝpkǝ mangƣan kɵrünmǝs ⱪoxunlar Hudaning ƣǝzipini elip berip, uni xu yǝrdikilǝrning üstigǝ qüxürgǝn, degǝn mǝnidǝ bolidu (ohxax ibarǝ «Yuⱨ.» 3:36dǝ tepilidu: — «Hudaning ƣǝzipi xundaⱪlarning üstidǝ turidu»). Muxu 8-ayǝttǝ ximaliy tǝrǝptikilǝrning tilƣa elinixining sǝwǝbi bǝlkim: (1) Babilning alliⱪaqan Hudaning jazasini tartⱪanliⱪini tǝkitlǝx üqün; (2) xu qaƣda Israilƣa ⱨɵkümranliⱪ ⱪilip zulum seliwatⱪan imperiyǝ, yǝni Pars imperiyǝsining («Nǝⱨ.» 9:36, 37) Hudaning ƣǝzipining obyekti ikǝnlikini, pat arida ularning Hudaning «roⱨiy jǝng ⱨarisining atliri»ning ayaƣ astida besilidiƣanliⱪi kɵrsitilix üqün; (3) ahirⱪi zamanlarda ahirⱪi imperiyǝ, dǝjjalning padixaⱨliⱪi ɵz küqlirini yǝnǝ bir ⱪetim «ximaliy tǝrǝp»tǝ, yǝni «Xinar zemini»da, Babil xǝⱨiridǝ waⱪitliⱪ mǝrkǝzlǝxtüridiƣanliⱪini kɵrsitix üqündur.


Andin Hudaning ⱨɵküm-jazaliri asmandin tɵkülidu, dǝjjalning sǝltǝniti aƣdurulup, Mǝsiⱨning sǝltǝniti bǝrpa ⱪilinidu: — «Ⱨǝr yurt, ⱨǝr taipǝ, ⱨǝr hil tilda sɵzlixidiƣanlar uning hizmtdǝ bolsun dǝp, sǝltǝnǝt, xɵⱨrǝt wǝ padixaⱨliⱪ ⱨoⱪuⱪi uningƣa berildi. Uning sǝltǝniti mǝnggülük sǝltǝnǝttur, uning padixaⱨliⱪi mǝnggü ⱨalak ⱪilinmaydiƣandur» («Dan.» 7:14).

Mǝsiⱨning «ⱨǝⱪⱪaniyliⱪning tǝhti»ning Zion teƣining üstigǝ tiklinip, Mǝsiⱨning mutlǝⱪ ihlasmǝn bir Israil arⱪiliⱪ dunyaƣa ⱨɵküm sürüxi tarihning ǝzǝldin bekitilgǝn tüp wǝ uluƣ nixanidur. Birinqi, ikkinqi, üqinqi imperiyǝlǝr mǝydanƣa qiⱪⱪan wǝ alliⱪaqan tarih sǝⱨnisidin qüxüp kǝtkǝndur. Tɵtinqi imperiyǝ (huddi pǝyƣǝmbǝrlǝr aldin’ala eytⱪandǝk) uzun waⱪit dawamlixidu (ⱨazirmu dawamlaxmaⱪta — «Daniyal»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng). Lekin Huda bekitkǝn waⱪit pat arida kelidu — «Ⱨǝm ǝllǝr Pǝrwǝrdigarning namidin,

Yǝr yüzidiki xaⱨlar (sǝn Israilning) xan-xǝripingdin ǝyminidu» («Zǝb.» 102:15).


(3) Bexarǝtlik ⱨǝrikǝt — bax kaⱨin Yǝxuaƣa taj kiydürüx (6:9-15)

«Pǝrwǝrdigarning sɵzi manga kelip mundaⱪ deyildi: —

Sürgün bolup kǝlgǝnlǝrdin, yǝni Ⱨǝlday, Tobiya wǝ Yǝdayadin sowƣatlarni ⱪobul ⱪilƣin; xu küni ular Babildin kelip qüxkǝn ɵygǝ, yǝni Zǝfaniyaning oƣli Yosiyaning ɵyigǝ kirgin; xundaⱪ, kümüx wǝ altunni ⱪobul ⱪilƣin, bulardin qǝmbǝrsiman bir tajni toⱪup wǝ tajni Yǝⱨozadakning oƣli bax kaⱨin Yǝxuaning bexiƣa kiygüzgin; wǝ Yǝxuaƣa: «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: Ⱪaranglar, «Xah» dǝp atalƣan insan! U ɵz tüwidin ornida xahlinip, Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisini ⱪuridu» — degin.

«Bǝrⱨǝⱪ, Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisini Ⱪurƣuqi dǝl xu bolidu; U xu xaⱨanǝ xan-xǝrǝpni zimmisigǝ elip, Ɵz tǝhtigǝ olturup ⱨɵküm süridu; U tǝhtkǝ olturidiƣan kaⱨin bolidu; hatirjǝmlik-aramliⱪni elip kelidiƣan ⱨǝmkarliⱪ ular ikkisi arisida bolidu.

Muxu qǝmbǝrsiman taj Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisida Hǝlǝm, Tobiya, Yǝdayalarƣa wǝ Zǝfaniyaning oƣlining meⱨribanliⱪiƣa bir ǝslǝtmǝ üqün ⱪoyulidu. Wǝ yiraⱪta turuwatⱪanlar kelip Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisini ⱪurux hizmitidǝ bolidu; xuning bilǝn silǝr samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning Meni ǝwǝtkǝnlikini bilisilǝr; ǝgǝr Pǝrwǝrdigarning awazini kɵngül ⱪoyup anglisanglar bu ix ǝmǝlgǝ axurulidu».


Sǝkkiz kɵrünüxtin keyin pǝyƣǝmbǝr intayin ǝⱨmiyǝtlik bir «bexarǝtlik ⱨǝrikǝt»ni ⱪilixⱪa buyrulidu. Tɵwǝndǝ eytⱪinimizdǝk, bu ⱨǝrikǝt xu kǝqtiki sǝkkiz kɵrünüx arⱪiliⱪ yǝtküzülgǝn bexarǝtlǝrning yuⱪiri pǝllisi ⱨesablinidu. 

Bexarǝtlik ⱨǝrikǝt bizgǝ «rǝzillikning muⱪǝddǝs zemindin yoⱪitilixi» wǝ dǝjjalning pütkül yǝr yüzini baxⱪuridiƣan imperiyǝsi aƣdurulƣandin keyinki ixning nemǝ bolidiƣanliⱪini, yǝni ⱨǝⱪiⱪiy padixaⱨⱪa ƣa taj kiydürülidiƣanliⱪini kɵrsitidu. Xu padixaⱨ, yǝni «tǝhtkǝ olturƣan kaⱨin» Pǝrwǝrdigarning ⱨǝⱪiⱪiy ibadǝthanisni ⱪuridu; yat ǝlliklǝrmu uningƣa kirǝlǝydiƣan bolidu.

«Pǝrwǝrdigarning sɵzi manga kelip mundaⱪ deyildi: —» degǝn bu sɵzlǝr (6-ayǝt) pǝyƣǝmbǝrgǝ biwasitǝ yütküzülgǝn bolup, kɵrünüxlǝrning ahirlaxⱪinini ayan ⱪilidu. Bu ayǝtlǝr ikki ⱪisimƣa bɵlünidu — birinqi ⱪismi 9-11-ayǝtlǝr bolup, «bexarǝtlik ⱨǝrikǝt»ning ɵzini hatirilǝydu, ikkinqi ⱪismida (13-15) bexarǝtning ɵzi hatirilinidu.


Bexarǝtlik ⱨǝrikǝt (9-11)

Bexarǝtlik ⱨǝrikǝt mundaⱪ ǝⱨwaldin baxlinidu: — üq mɵtiwǝr kixi ǝslidǝ sürgün bolƣan, ⱨazir Babilda olturaⱪlaxⱪan Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ wǝkil bolup, ⱪuruluwatⱪan ibadǝthana üqün altun-kümüxlǝrni ⱨǝdiyǝ ⱪilixⱪa Yerusalemƣa kǝldi (bu ix Zǝkǝriya kɵrünüxni kɵrgǝn keqisining ǝtisi ǝtigǝndǝ bolƣan bolsa kerǝk). Pǝyƣǝmbǝr Babil degǝn «yiraⱪ yurt»tin kǝlgǝn bu kixilǝrni kɵrüxi bilǝnla uning roⱨiy kɵzliri Muⱪǝddǝs Roⱨ tǝripidin eqilƣaqⱪa, xu kixilǝr arⱪiliⱪ kǝlgüsi xǝrǝplik ibadǝthana kɵz aldiƣa kǝltürülidu; Mǝsiⱨning padixaⱨliⱪida xu ibadǝthana «barliⱪ ǝl-yurtlar üqün dua ⱪilinidiƣan ɵy» («Yǝx.» 56:7) dǝp atilip, yat ǝllǝr «yiraⱪtin» ibadǝt yolida ɵz sowƣat-ⱨǝdiyilirini elip kelidiƣan jay bolidu.


Buningƣa ohxap ketidiƣan bir ixta («Yuⱨ.» 12:20-33dǝ), «yiraⱪtin kǝlgǝn» birnǝqqǝ Greklǝr Rǝb Əysa Mǝsiⱨning aldiƣa kirmǝkqi bolƣanda, (xu waⱪitⱪiqǝ Rǝbbimiz pǝⱪǝt Yǝⱨudiy hǝlⱪi üqünla hizmǝttǝ bolup kǝlgǝn) U kǝlgüsidiki Ɵz ɵlümidin keyinki ixlarni, yǝni muxu yat ǝllǝrningmu Hudaning padisiƣa yiƣilidiƣanliⱪidin bolidiƣan xan-xǝrǝpni tilƣa alidu («Yuⱨ.» 10:15-16).

Muⱪǝddǝs qedirning dǝwridǝ wǝ Sulayman ⱪurƣan ibadǝthanining dǝwridǝ «yat ǝllǝr»ning ularning iqigǝ kirixigǝ ruhsǝt yoⱪ idi. Rǝb Əysaning künliridǝ Ⱨerod padixaⱨ ⱪurƣan ibadǝthanida bolsa «yat ǝllǝr»ning pǝⱪǝt ǝng taxⱪiriⱪi ⱨoylisiƣa kirixigila bolatti; iqkirigǝ kirsǝ ɵlüm jazasi berilǝtti. Əmma ⱨazir Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ eqilƣan Hudaning aldiƣa kirix yoli toƣruluⱪ munularni oⱪuymiz: —

«Lekin ǝsli yiraⱪlarda bolƣan silǝr ⱨazir Mǝsiⱨning ⱪeni arⱪiliⱪ yeⱪin ⱪilindinglar; qünki U bizning inaⱪliⱪimizdur, U ikki tǝrǝpni bir ⱪilip otturidiki ara tamni qeⱪiwǝtti» (Əf.» 2:13, 14).

Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrgǝ buyrulƣan ix mundaⱪ: — 

(a) Zǝfaniyaning oƣli Yosiyaning ɵyigǝ berixi kerǝk. Mɵtiwǝr kixilǝr xu yǝrgǝ kǝlgǝnidi. 14-ayǝttin xuni kɵrimizki, Yosiya ⱨǝⱪiⱪǝtǝn «Ibraⱨimning oƣli»ƣa muwapiⱪ meⱨmandost bolup, «meⱨribanliⱪi» bilǝn muxu musapirlarni ɵz ɵyidǝ ⱪondurƣanidi.

(ǝ) Zǝkǝriya «xu küni» xu ɵygǝ kirip, muxu musapirlar Babildikilǝrgǝ wakalitǝn elip kǝlgǝn altun-kümüxlǝrdin bir ⱪismini elip, uningdin bir «taj» yasixi kerǝk idi. Ibraniy tilida muxu sɵz kɵplük xǝklidǝ («atarot»), yǝni «tajlar» deyilidu. «Ayup» 31:36dǝ xu ohxax sɵz ixlitilgǝqkǝ, uning mǝnisini «kɵp qǝmbirǝklǝrdin ɵrülgǝn qaqwaƣsiman taj» dǝp qüxinimiz.

«Wǝⱨiy» 19-babta Rǝb Əysa Mǝsiⱨ «bexida nurƣun taji bolup» deyilidu; bumu gül qǝmbirǝktǝk «kɵp qǝmbirǝklǝrdin ɵrülgǝn taj» boluxi kerǝk.

(b) Zǝkǝriya muxu tajni Yǝxuaning bexiƣa taⱪixi kerǝk. Bu ixning toluⱪ ǝⱨmiyiti dǝl bu tajning Yǝxuaning bexiƣa taⱪilixida.

Bexarǝt ɵzi (12-15) 

Tajni Yǝxuaning bexiƣa taⱪiƣandin keyin, pǝyƣǝmbǝr uningƣa mundaⱪ hǝwǝrni yǝtküzüxi kerǝk idi: —


««Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: Ⱪaranglar, «Xah» dǝp atalƣan insan! U ɵz tüwidin ornida xahlinip, Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisini ⱪuridu» — degin.

«Bǝrⱨǝⱪ, Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisini ⱪurƣuqi dǝl xu bolidu; U xu xaⱨanǝ xan-xǝrǝpni zimmisigǝ elip, Ɵz tǝhtigǝ olturup ⱨɵküm süridu; u tǝhtkǝ olturidiƣan kaⱨin bolidu; hatirjǝmlik-aramliⱪni elip kelidiƣan ⱨǝmkarliⱪ ular ikkisi arisida bolidu».


Bu Mǝsiⱨning ixliri toƣrisidiki bexarǝtlǝrdin ǝng ajayib wǝ ǝng ⱪimmǝtkǝ igǝ bolƣanlardin biridur; u bizgǝ: birinqidin, Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨning ⱪandaⱪ xǝhs ikǝnlikini; ikkinqidin, Ⱪutⱪuzƣuqining kǝlgüsidǝ olturidiƣan ornini; üqinqidin, Ⱪutⱪuzƣuqining kǝlgüsi wǝzipisini kɵrsitidu.


Bexarǝtkǝ tǝpsiliy ⱪarayli: —

«Ⱪaranglar, «Xah» dǝp atalƣan insan!» — ǝslidǝ dunyaƣa ⱨayatni ata ⱪilixⱪa kǝlgǝn insanning rǝswa ⱪilinip aⱨanǝtlik bir ɵlümgǝ baxlanƣan künidǝ waliy Pilatus dǝl muxu sɵzlǝr bilǝn Əysani Yǝⱨudiy hǝlⱪining aldiƣa qiⱪardi: «Ⱪaranglar, xu insan!» («Yuⱨ.» 19:5).

Əmma muxu yǝrdǝ bu sɵzlǝr Mǝsiⱨ («Xah»)ning Hudaning kɵnglidikidǝk birdinbir adimi, «ǝng esil adǝm», «pütkül insaniyǝtkǝ mukǝmmǝl wǝkil bolƣuqi», «Hudaning toluⱪ sürǝt-obrazi» ikǝnlikini kɵrsitip ixlitilidu. U bizning ornimizda nijatⱪa erixkǝndǝ «tikǝnlǝrdin bolƣan taj» bilǝn kiyingǝndin keyin tartⱪan azab-oⱪubǝtlǝrning in’ami üqün «xan-xǝrǝp wǝ xɵⱨrǝtlǝr taj ⱪilip kiydürülidu» wǝ «barliⱪ mǝwjudatlar uning puti astida boysundurulidu» («Zǝb.» 8:5, «Ibr.» 2:6-10).


Huda Ɵz Mǝsiⱨi toƣruluⱪ sɵz ⱪilƣanda Tǝwratta tɵt muxundaⱪ ibarǝ tepilidu. Ular bolsa: —


«Ⱪaranglar,...xu insan!» (Zǝk.» 6:2)

«Ⱪaranglar,... Mening Ɵz ⱪulum!» («Yǝx.» 42:1, 52:13)

«Ⱪaranglar,... sening Padixaⱨing!» («Zǝk.» 9:9)

«Mana, Hudayinglarƣa ⱪaranglar» («Yǝx.» 40:9)


Mǝsiⱨning Injilning «tɵt bayani»da ayrim-ayrim tǝkitlǝngǝn bu alaⱨidǝ tɵt tǝripi adǝmning diⱪⱪitini tartidu: (1) «Insan!» («Luⱪa»), (2) «Mening ⱪulum» («Markus»), (3) «Sening Padixaⱨing» («Matta»), (4) «Silǝrning Hudayinglar» («Yuⱨanna»).


«Ⱪaranglar, «Xah» dǝp atalƣan insan!» degǝn sɵzlǝr kaⱨin Yǝxuaƣa deyilgini bilǝn, kɵrsǝtkǝn obyekti ⱨǝrgiz Yǝxuaning ɵzi ǝmǝs. Yǝxua ⱨeqⱪaqan ⱨeqⱪandaⱪ tǝhtkǝ igǝ bolmidi wǝ bolalmidi; u muⱪǝddǝs ibadǝthanini ⱪuruxⱪa ⱨǝmkarlaxⱪan bolsimu, uningƣa mǝs’ul ǝmǝs idi (Zǝrubbabǝl mǝs’ul idi); wǝ u ⱨeqⱪaqan «xaⱨanǝ xan-xǝrǝp»ni kɵtürgǝn ǝmǝs. Xunga Yǝxuaning muxu yǝrdǝ «tajlinixi» pǝⱪǝt kǝlgüqi padixaⱨⱪa bexarǝtlik rǝsim bolidu.

Bexarǝt bu alaⱨidǝ ixlarni aldin’ala eytidu: — 


(a) «tǝhtkǝ olturƣan bir kaⱨin bolidu»

(ǝ) «U Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisini ⱪurƣuqi bolidu»

(b) «U xaⱨanǝ xan-xǝrǝpni Ɵz zimmisigǝ alidu» wǝ «Ɵz tǝhtigǝ olturidu»

(p) «yiraⱪta turuwatⱪanlar kelip Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisini ⱪurux hizmitidǝ bolidu».


Pǝⱪǝt Mǝsiⱨning Ɵzi muxu ixlarni ǝmǝlgǝ axuridu. Injilda guwaⱨliⱪ berilgǝndǝk, «Nasarǝtlik Əysa» ⱨǝm kaⱨin ⱨǝm padixaⱨ boldi; «yiraⱪta turuwtⱪan» ǝllǝr uning «xaⱨanǝ xan-xǝripi»ni etirap ⱪilip kǝlmǝtkǝ; wǝ u ⱨazirmu Hudaning uluƣ roⱨiy ibadǝthanisi, yǝni barliⱪ etiⱪadqilardin tǝrkib tapⱪan Hudaning jamaitini ⱪurmaⱪta («Yuⱨ.» 2:29, «Əf.» 2:22).


Bax kaⱨin Yǝxua ɵzi tajlinidiƣan bexarǝtlik ⱨǝrikǝtning ɵzini kɵrsǝtmǝydiƣanliⱪini, xundaⱪla keyinki bexarǝtningmu ɵzini kɵrsǝtmǝydiƣanliⱪini eniⱪ bilǝtti. Sǝwǝbliri bolsa: — 


(a) Yǝxua Lawiy ⱪǝbilisidin qiⱪⱪan kaⱨin bolƣaqⱪa, uningƣa taj kiygüzülmǝytti yaki ⱨeqⱪandaⱪ tǝhtkǝ olturalmaytti. Tǝwrat dǝwridǝ Hudaning bekitkini boyiqǝ kaⱨin boluxtiki wǝ padixaⱨ boluxtiki imtiyazlar ayrim-ayrim ⱪǝbililǝrgǝ, yǝni Lawiy wǝ Yǝⱨuda ⱪǝbilisigǝ tǝⱪsim ⱪilinƣanidi.

(ǝ) Ⱨeqⱪandaⱪ pǝyƣǝmbǝr Dawutning ǝwladi bolmiƣan ⱨǝrⱪandaⱪ kixining Yerusalemda birǝr tǝhtkǝ olturux ⱨoⱪuⱪiƣa igǝ bolidiƣanliⱪini ⱪǝt’iy bexarǝt ⱪilalmaytti (Huda muxu ⱨoⱪuⱪni mǝnggügǝ Dawut wǝ ǝwladliriƣa tǝⱪdim ⱪilƣan).


Ⱨalbuki, muxundaⱪ tajlinixi bilǝn Yǝxua Mǝsiⱨni aldin’ala kɵrsitidiƣan mukǝmmǝl bir rǝsim boldi. Mǝsilǝn, «Zǝbur»diki 110-küydǝ Hudaning wǝkili bolƣan Padixaⱨ kɵrsitilip: — 

«U ƣǝzipini kɵrsǝtkǝn künidǝ padixaⱨlarni urup yeriwetidu;

U ǝllǝr arisida sotlaydu» 

wǝ: —

«Pǝrwǝrdigar xundaⱪ ⱪǝsǝm iqti,

Ⱨǝm buningdin yanmaydu: —

Sǝn ǝbǝdil’ǝbǝdgiqǝ Mǝlkizǝdǝkning tipidiki bir kaⱨindursǝn» deyilidu.

3-babta Yǝxuaƣa: «U wǝ uning aldida olturƣan ⱨǝmraⱨlirimu ... bexarǝtlik adǝmlǝr» (yǝni, «bexarǝtlik bir rǝsim») deyilgǝn bolƣaqⱪa, u muxu bexarǝtlik ⱨǝrikǝtni kaⱨinliⱪi mǝnggü bolidiƣan «xaⱨanilik kaⱨin» Mǝsiⱨni kɵrsitidu, dǝp qüxinip yǝtkǝn boluxi kerǝk.


Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr ɵtigǝn bu «bexarǝtlik wǝzipǝ» yǝnǝ Mǝsiⱨning «birinqidin kaⱨin, andin padixaⱨ» bolidiƣanliⱪini kɵrsitidu. Qünki Yǝxua ɵzi alliⱪaqan bax kaⱨin idi; u xu süpitidǝ turuwatⱪanda «taj» uningƣa berildi. Xu ⱨǝrikǝt rosul Pawlusning: «Mǝsiⱨ Əysa... insanlarning siyaⱪiƣa kirip, insaniy tǝbiǝttin ortaⱪdax bolup, ɵzini tɵwǝn ⱪilip, ⱨǝtta ɵlümigiqǝ, yǝni kresttiki ɵlümigiqǝ (kaⱨinliⱪ yolida) itaǝtmǝn boldi; xunga Huda uni intayin yuⱪiri kɵtürüp mǝrtiwilik ⱪildi» deginigǝ ohxaxtur («Fil.» 2:7-9).


Bu «bexarǝtlik ⱨǝrikǝt»ning Yǝxuani ǝmǝs, bǝlki Mǝsiⱨning Ɵzini kɵrsǝtkinigǝ: «Ⱪaranglar, «Xah» dǝp atalƣan insan!» degǝn sɵz küqlük ispattur. Qünki 3-bab toƣruluⱪ tohtalƣinimizdǝk, Tǝwratta «Xah» degǝn unwan pǝⱪǝt Mǝsiⱨni, xundaⱪla uning tɵt tǝrǝplimilik hizmitini kɵrsitidu.


«U Ɵz tüwidin ornida xahlinidu» — demǝk, Mǝsiⱨ Ɵz yiltizidin tǝbiiy ⱨalda ɵsidu. Bu sɵzlǝr Tǝwratta «Mis.» 10:23dimu tepilidu: «Ⱨeqkim ɵz jayidin ⱪozƣilalmas boldi». Muxu ibarǝ, xübⱨisizki, ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr aldin’ala eytⱪandǝk tɵwǝndiki ixlarni kɵrsitidu: —

(1) Nǝsǝb jǝⱨǝtidin muxu xǝrǝplik «Xah» Ibraⱨimning nǝslidin, Yǝⱨuda ⱪǝbilisidin, Dawutning jǝmǝtidin bolidu;

(2) Yǝr-zemin jǝⱨǝtidin U «Immanuǝlning zeminidin», «Bǝyt-Lǝⱨǝm Əfrataⱨ» degǝn yezidin qiⱪixi kerǝk;

(3) Muxu ibarǝ yǝnǝ xübⱨisizki, Mǝsiⱨning «kelip qiⱪixi»ning tɵwǝnlikini, xundaⱪla Uning xu tɵwǝn ornidin ⱪǝdǝmmuⱪǝdǝm uluƣlinidiƣanliⱪini tǝkitlǝydu. Uning dunyaƣa birinqi kelixi addiy insaniy tuƣut bilǝn bolƣan bolsa, ikkinqi kelixi «asmanlarning bulutliri»ning üstidǝ bolidu.


Əmdi Mǝsiⱨning hizmitigǝ kelǝyli: — 

«U Ɵz tüwidin ornida xahlinip, Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisini ⱪuridu... bǝrⱨǝⱪ, Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisini ⱪurƣuqi dǝl xu bolidu (ibraniy tilida «dǝl xuning ɵzidur»)».


Bu sɵzning ⱪaytilinixi wǝ «U» degǝn almaxning küqlük tǝkitlinixining sǝwǝbliri: — 

(a) Bu ixning jǝzmǝnlikini, xundaⱪla ixning uluƣluⱪini tǝkitlǝx üqün;

(ǝ) Mǝsiⱨning ⱨǝⱪiⱪiy, ǝbǝdiy ibadǝthanini ɵz tenidin ⱪuridiƣanliⱪini tǝkitlǝx üqün boluximu mumkin «Yuⱨ.» 2:19-22).


Muxu bexarǝt kaⱨin Yǝxua wǝ xaⱨzadǝ Zǝrubbabǝlni ularning ibadǝthanini ⱪuruxtiki japaliⱪ hizmǝtliridǝ zor riƣbǝtlǝndürgǝn bolsa kerǝk; qünki ularning bu ⱪurux hizmiti Mǝsiⱨning kǝlgüsidiki tehimu uluƣ hizmitigǝ, yǝni Uning «tehimu uluƣ ibadǝthana»ni ⱪurux hizmitigǝ aldin’ala kɵrsǝtkǝn «bexarǝtlik rǝsim» boldi («Ⱨag.» 2:9).

Əmdi bu bexarǝt wǝ Tǝwrattiki baxⱪa bexarǝtlǝr boyiqǝ, Mǝsiⱨ ⱪaysi ibadǝthanini ⱪuridu? 

(a) Tǝwrattiki kɵp bexarǝtlǝrgǝ asasǝn, Mǝsiⱨ dunyaƣa ⱪaytip kelixi bilǝn wǝ xundaⱪla Israil hǝlⱪi towa ⱪilƣandin keyin Ɵzi yaki Ɵz nararǝtqiliki astida Yerusalemda yengi bir jismaniy ibadǝthanini ⱪuridu. Xu ibadǝthana uning «ming yilliⱪ sǝltǝnǝt»idǝ «Pǝrwǝrdigarning ɵyi» bolidu; «Hudaning yollirini ɵginip, ularda mengix üqün» «barliⱪ ǝllǝr uningƣa ⱪarap eⱪip kelixidu»; xu ɵy «barliⱪ ǝl-yurtlar üqün dua ⱪilinidiƣan ɵy» dǝp atilidu («Yǝx.» 2:2-4, 56:6-7, «Mik.» 4:1-7, «Əz.» 40-43-bablar).

(ǝ) Ⱨalbuki, «Əng aliy Bolƣuqi insanning ⱪolliri bilǝn yasiƣan jaylarda turmaydu». Insanning ⱪolliri bilǝn yasiƣan barliⱪ bundaⱪ ibadǝthanilar (Hudaning iradisi bilǝn ⱪurulƣan bolsimu) pǝⱪǝt Hudaning ǝzǝldin insan bilǝn turƣuzmaⱪqi bolƣan alaⱪisining bir ipadisi yaki rǝsimidur, halas («1Pad.» 8:27, «Yǝx.» 66:1-2, «Ros.» 7:48-50, 17:24, «2Kor.» 5:1ni kɵrüng).

Əng uluƣ ibadǝthana ««Mǝsiⱨning teni» bolƣan ibadǝthana»dur («Yuⱨ.» 2:19-22), mana bu Hudaning niyitidiki Ɵzi haliƣan mǝnggülük wǝ roⱨiy ibadǝthanidur («Əf.» 2:13-22, 3:10, «1Pet.» 2:4-10). U uningƣa pǝⱪǝt Ɵz meⱨir-xǝpⱪitigǝ asasǝn barliⱪ etiⱪad ⱪilƣuqilarni kirgüzidu, andin ularni ibadanǝthanining bir ⱪismi ⱪilidu («1Pet.» 2:4-10); mana bu «jamaǝt», Hudaning ɵyidur. Bu Injilda naⱨayiti qong temidur; oⱪurmǝnlǝrInjilni oⱪux arⱪiliⱪ bu toƣruluⱪ kɵprǝk izdǝnsun! «Ⱨagay»diki ⱪoxumqǝ sɵz»dimu «Hudaning ibadǝthanisi» degǝn ajayib temida azraⱪ sɵzliduⱪ.

«U xu xaⱨanǝ xan-xǝrǝpni ɵz zimmisigǝ alidu»

«Xan-xǝrǝp» ibraniy tilida «hod» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. Bǝzidǝ «hod» «eƣirliⱪ»ni bildüridu, ǝmma kɵpinqǝ waⱪitlarda «xaⱨanǝ xan-xǝrǝpni»ni bildüridu («Yǝr.» 22:18, «1Tar.» 29:25, «Dan.» 11:21). «Hod» daim degüdǝk Hudaning alaⱨidǝ xan-xǝripini kɵrsitidu; bǝzi qaƣlarda u Huda ⱨǝywǝt ata ⱪilƣan bǝzi xǝhslǝrning ⱨǝywisini bildüridu; mǝsilǝn, Musa wǝ Yǝxua pǝyƣǝmbǝrlǝr toƣruluⱪ («Qɵl.» 28:20), Huda Sulaymanƣa bǝrgǝn ⱨǝywisi toƣruluⱪ («1Tar.» 29:25) ixlitilidu. «Zǝb.» 21:1dǝ u xübⱨisizki Mǝsiⱨning xan-xǝripini kɵrsitidu.

Ibraniy tilida bu ayǝttǝ «U» alaⱨidǝ tǝkitlinidu: «baxⱪa ⱨeqkixi ǝmǝs, U Ɵzi ibadǝthanini ⱪuridu; baxⱪa ⱨeqkixi ǝmǝs, U Ɵzi xu xaⱨanǝ xan-xǝrǝpni Ɵz zimmisigǝ alidu» degǝndǝk. Ⱨǝm hizmitidǝ ⱨǝm alidiƣan in’amida U tǝngdaxsizdur; «Kalam insan boldi ⱨǝm arimizda makanlaxti; wǝ biz Uning xan-xǝripigǝ ⱪariduⱪ — u xan-xǝrǝp bolsa, Atining yenidin kǝlgǝn, meⱨir-xǝpⱪǝt wǝ ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ tolƣan birdinbir yeganǝ Oƣliningkidur» («Yuⱨ.» 1:14, 2:11ni kɵrüng). 

(a) U (Mǝsiⱨ)ning Ɵzining xan-xǝripi bar, U yǝr-yüzidǝ hizmǝt ⱪilƣanda xu xan-xǝrǝp kɵründi;

(ǝ) Huddi Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrU toƣruluⱪ «U alǝm aldida kɵtürülidu, yuⱪiri orunƣa qiⱪirilidu, naⱨayiti aliy orunƣa erixtürülidu» degǝndǝk («Yǝx.» 52:13), u ɵlümdin turup «asmanlarƣa kɵtürülüxi» bilǝn uningƣa ⱨazir tehimu kɵp xǝrǝp ⱪoxulup: «ⱨazir xan-xǝrǝp wǝ ⱨɵrmǝt taji kiydürülgǝn» («Ibr.» 2:9).

(b) U dunyaƣa ⱪaytip kelip, «Huda uning barliⱪ düxmǝnlirini tǝhtipǝri ⱪilip» («Zǝb.» 110:1) U Ɵzining (demǝk, Ɵzigǝ tǝwǝ bolƣan) tǝhtigǝ Israilning padixaⱨi süpitidǝ olturidu. Xu qaƣda dǝrwǝⱪǝ uning bexida «kɵp tajlar» bolidu («Wǝⱨ.» 19:12); qünki Huda’Atisi Uningƣa xaⱨanǝ xan-xǝrǝp ⱪoxupla ⱪalmay, insanlarmu, bolupmu Ɵzining Israili Uni uluƣlaydu; U Dawutning ⱨǝⱪiⱪiy ǝwladi bolup, tǝhtning «ⱨoⱪuⱪ Igisi»dur («Yar.» 49:10); «U bolsa Atisining jǝmǝti üqün xǝrǝplik ⱨoⱪuⱪ-tǝht bolidu; hǝⱪlǝr Uning üstigǝ Atisining barliⱪ xɵⱨrǝtlirini yüklǝydu; yǝni barliⱪ uruⱪ-nǝsillirini, barliⱪ kiqik ⱪaqa-ⱪuqilarni, piyalǝ-jamlardin barliⱪ küp-idixlarƣiqǝ asidu» («Yǝx.» 22:22-24). Xunga: —

«U ɵz tǝhtigǝ olturup ⱨɵküm süridu» (13-ayǝt).

Gǝrqǝ Uning sǝltǝniti mutlǝⱪ bolsimu, bu sǝltǝnǝt pütünlǝy meⱨribanliⱪ bilǝn yürgüzülidu: —

«Uning künliridǝ ⱨǝⱪⱪaniylar ronaⱪ tapidu;

Ay yoⱪ bolƣuqǝ tinq-amanliⱪ texip turidu.

U dengizdin-dengizlarƣiqǝ,

Əfrat dǝryasidin yǝr yüzining qǝtlirigiqǝ ⱨɵküm süridu.

Qɵl-bayawanda yaxawatⱪanlar Uning aldida bax ⱪoyidu;

Uning düxmǝnliri topilarni yalaydu.

Tarxixning wǝ arallarning padixaⱨliri Uningƣa ⱨǝdiyǝlǝr tǝⱪdim ⱪilidu,

Xeba wǝ Sebaning padixaⱨlirimu sowƣatlar sunidu. 

Dǝrwǝⱪǝ, barliⱪ padixaⱨlar Uning aldida sǝjdǝ ⱪilidu;

Pütkül ǝllǝr Uning hizmitidǝ bolidu;

Qünki U pǝryad kɵtürgǝn yoⱪsullarni,

Panaⱨsiz ezilgǝnlǝrni ⱪutulduridu; 

U yoⱪsul-ajizlarƣa iqini aƣritidu,

Yoⱪsullarning jenini ⱪutⱪuzidu; 

Ularning jenini zulum-zomigǝrliktin ⱨɵrlükkǝ qiⱪiridu,

Uularning ⱪeni uning nǝziridǝ ⱪimmǝtliktur.

Padixaⱨ yaxisun!

Xebaning altunliridin Uningƣa sunulidu;

Uning üqün dua tohtawsiz ⱪilinidu;

Uningƣa kün boyi bǝht tilinidu;

Yǝr yüzidiki ⱨosul mol bolidu,

Ⱨǝtta taƣ qoⱪⱪiliridimu xundaⱪ bolidu.

Ularning mewisi Liwandiki ormanlardǝk silkinidu;

Xǝⱨǝrdikilǝr bolsa daladiki ot-yexilliⱪtǝk güllinidu; 

Uning nami mǝnggügǝ ɵqmǝydu,

Uning nami ⱪuyax bolmiƣuqǝ turidu;

Adǝmlǝr Uning bilǝn ɵzlirigǝ bǝht tilǝydu,

Barliⱪ ǝllǝr Uni bǝhtlik dǝp atixidu» (Zǝbur», 72-küydin).


Sǝltǝnitining xu meⱨribanliⱪ harakteri keyinki jümlǝ bilǝn qüxǝndürülidu: —

«U tǝhtkǝ olturidiƣan bir kaⱨin bolidu» (13-ayǝt).

Zǝkǝriyaƣa tapxurulƣan barliⱪ bexarǝtlǝrdǝ kɵrsitilgǝndǝk, muxu yǝrdimu «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning Mǝsiⱨ wǝ Uning hizmiti toƣruluⱪ degǝnlirining tolimu ihqam bir yǝküni bardur.

U ⱨǝⱪiⱪiy «Mǝlkizǝdǝk», «Ⱨǝⱪⱪaniyǝt Padixaⱨi», «Salemning Padixaⱨi», yǝni «Amanliⱪ padixaⱨi»dur; u Lawiy kaⱨinliriƣa ohximaydu, uning kaⱨinliⱪi «mǝnggüglük bolidu» («Yar.» 14:18-20, «Ibr.» 8:1-3).


U ⱨazirmu Ɵzining barliⱪ hǝlⱪi üqün Hudaning ong yenida olturup dua-tilawǝt ⱪiliwatⱪan kaⱨindur («Rim.» 8:34, «Ibr.» 5:2, 7:23-28, «1Yuⱨ.» 2:1). Lekin U xu yǝrdin dunyaƣa ⱪaytip kelip tǝhtini igilǝp, yǝr yüzidǝ xu mutlǝⱪ sǝltǝnitini yürgüzginidimu U yǝnila «bilimsizlǝr wǝ yoldin qǝtnigǝnlǝrgǝ mulayimliⱪ bilǝn muamilǝ ⱪilidiƣan» «tǝhtkǝ olturƣan kaⱨin» bolidu («Ibr.» 5:2); Uning ⱨǝⱪⱪaniy ⱪattiⱪliⱪi pǝⱪǝt asiylar wǝ buzuⱪluⱪ ⱪilƣuqilarƣila ⱪaritilƣan bolidu. Qünki Rǝbbimiz Əysa Mǝsiⱨ «Tünügün, bügün wǝ ǝbǝdil’ǝbǝdgiqǝ ɵzgǝrmǝydu!». Uning ǝng yüksǝk uluƣluⱪi wǝ xan-xǝripi uning mutlǝⱪ küq-ⱪudritidǝ ǝmǝs, bǝlki dǝl Uning bizgǝ bolƣan wǝ bolidiƣan xapaitididur — u xapaǝt Ɵz ⱨayatini kɵp insanlarni ⱪutⱪuzux üqün pida ⱪilixi arⱪiliⱪ ayan boldi wǝ xundaⱪla ⱨazirmu biz üqün, asmanda bolsun yǝrdǝ bolsun kaⱨinliⱪ ⱪilip dua-tilawǝt ⱪilixi arⱪiliⱪ ayan bolidu.

«Hatirjǝmlik-aramliⱪni elip kelidiƣan ⱨǝmkarliⱪ ular ikkisi arisida bolidu».

«Hatirjǝmlik-aramliⱪni elip kelidiƣan ⱨǝmkarliⱪ» — bu ⱨǝmkarliⱪ ɵzidǝ hatirjǝmlik-aramliⱪ bolidiƣanliⱪini kɵrsitipla ⱪalmay, yǝnǝ baxⱪilar üqünmu hatirjǝmlik-aramliⱪni elip kelidiƣanliⱪini kɵsitidu.

Undaⱪta bu «ikkisi» kim? Ularning «ⱨǝmkarliⱪ»i nemǝ?


Bǝzi alimlar «ikkisi» degǝn sɵzning «ikki ⱨoⱪuⱪ» degǝn mǝnisi bolup, bǝlkim Mǝsiⱨning «kaⱨin» ⱨǝm «tǝhtkǝ olturƣan padixaⱨ» degǝn ikki salaⱨiyitini kɵrsitidu, dǝp ⱪaraydu. Biz Dawut Baron alimning pikrigǝ ⱪoxulup, «ikkisi» degǝn ibarini Pǝrwǝrdigar ⱨǝm uning Mǝsiⱨini, yǝni Rǝb Əysa wǝ Uning Atisini kɵrsitidu, dǝp ⱪaraymiz. «Zǝbur»diki 110-küydǝ Pǝrwǝrdigar wǝ Uning Mǝsiⱨining otturisida dǝl xundaⱪ bir «ⱨǝmkarliⱪ» yaki «nǝsiⱨǝt» tilƣa elinidu wǝ xu yǝrdǝ Mǝsiⱨ «kaⱨin wǝ padixaⱨ» dǝp atilidu. Zǝkariyaning sɵzlirini angliƣuqilar dǝrwǝⱪǝ xu yolda qüxǝngǝn bolsa kerǝk.


«Ⱨǝmkarliⱪ» yaki «nǝsiⱨǝt»ning nǝtijisi, pütkül dunya üqün nijatliⱪ elip kelidu: —«Qünki Huda dunyadiki insanlarni xu ⱪǝdǝr sɵyiduki, Ɵzining birdinbir yeganǝ Oƣlini pida boluxⱪa bǝrdi. Mǝⱪsiti, Uningƣa etiⱪad ⱪilƣan ⱨǝrbiri ⱨalak bolmay, mǝnggülük ⱨayatⱪa erixixtin ibarǝttur» («Yuⱨ.» 3:16).

«... Mǝⱪsiti kǝlgüsi zamanlarda Uning Mǝsiⱨ Əysada bizgǝ ⱪaritilƣan meⱨribanliⱪi bilǝn ipadilǝngǝn xapaitining xunqǝ ƣayǝt zor ikǝnlikini kɵsitixtin ibarǝttur...

U Ɵz kɵngligǝ pükkǝn güzǝl haⱨixi boyiqǝ iradisidiki sirni, yǝni waⱪit-zamanlarning pixip yetilixini idarǝ ⱪilip, ⱨǝmmini, yǝni ǝrxlǝrdǝ bolƣan ⱨǝm zeminda bolƣan mǝwjudatlarƣa Mǝsiⱨni bax ⱪilip, ularni Mǝsiⱨtǝ jǝm ⱪilix mǝⱪsitini bizgǝ ayan ⱪildi; Uningda bizmu Hudaƣa miras ⱪilinƣan; biz xu mǝⱪsǝttǝ barliⱪ ixlarni Ɵz ǝⱪil-iradisi boyiqǝ idarǝ Ⱪilƣuqining nixani bilǝn aldin’ala xu ixⱪa bekitilgǝniduⱪ» (Əf.» 1:9-11, 2:7)

14-ayǝtkǝ ɵtǝyli: —

«Muxu qǝmbǝrsiman taj Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisida Hǝlǝm, Tobiya, Yǝdayalarƣa wǝ Zǝfaniyaning oƣlining meⱨribanliⱪiƣa bir ǝslǝtmǝ üqün ⱪoyulidu».

Bu naⱨayiti güzǝl ixtur. «Tajlar» Hudaning ibadǝthanisi iqidǝ ǝslǝtmǝ süpitidǝ ⱪoyulidiƣan bolidu. Lekin bu pǝⱪǝt Hudaning ɵyigǝ ɵzlirining wǝ ɵzgilǝrning ⱨǝdiyǝ-sowƣatlirini elip kǝlgǝn xu üq mɵtiwǝr kixilǝrgǝ ǝslǝtmǝ bolupla ⱪalmay, bǝlki «Zǝfaniyaning oƣlining meⱨribanliⱪi»ƣimu ǝslǝtmǝ bolidu. Xu kixi ⱨǝⱪiⱪǝtǝn «Ibraⱨimning bir ǝwladi» bolup, tolimu meⱨmandostluⱪ bilǝn xu üq musapirni ɵyigǝ ⱪobul ⱪilƣanidi. Ⱪariƣanda, Hudaning yolida ⱪilinƣan bu ix dǝrwǝⱪǝ kiqikkinǝ bir hizmǝt bolsimu, lekin Huda tǝripidin intayin ⱪimmǝtlik ⱨesablanƣanidi. Ⱨǝlday (yaki «Ⱨǝlǝm», «Zǝfaniyaning oƣli») xübⱨisizki, xuni Hudaning namida ⱪilƣan. Xuningƣa ohxax, ⱨazir Rǝb Əysa Mǝsiⱨgǝ bolƣan sɵygü üqün ⱪilinƣan kɵp muxundaⱪ kiqikkinǝ wǝ kɵrünüxtǝ ǝⱨmiyǝtsizdǝk tuyulidiƣan ixlar Uning tǝripidin ǝslitilidu: — «Mǝn silǝrgǝ xuni bǝrⱨǝⱪ eytip ⱪoyayki, Mening bu xakiqiklirimdin ǝng kiqik birini Mening muhlisim dǝp bilip, uningƣa ⱨǝtta pǝⱪǝt birǝr qinǝ soƣuⱪ su bǝrgǝn kiximu jǝzmǝn ɵzigǝ layiⱪ in’amdin mǝⱨrum bolmaydu» («Mat.» 10:42).

«Qünki Huda ⱪilƣan ǝmǝlliringlarni wǝ Uning muⱪǝddǝs bǝndilirigǝ ⱪilƣan wǝ ⱨazirmu ⱪiliwatⱪan hizmitinglar arⱪiliⱪ Uning nami üqün kɵrsǝtkǝn meⱨir-muⱨǝbbitinglarni untup ⱪalidiƣan adalǝtsizlǝrdin ǝmǝs» («Ibr.» 6:10), «Xu sǝwǝbtin, bizdǝ pursǝt bolsila, ⱨǝmmǝylǝngǝ, bolupmu etiⱪadtiki ailigǝ mǝnsup bolƣanlarƣa yahxi ixlarni ⱪilip berǝyli» («Gal.» 6:10).

Uning üstigǝ, ibadǝthanida ⱪoyulƣan muxu tajlar xu tɵt kixigǝ ǝslǝtmǝ boluxi bilǝn, tajlar yǝnǝ: — «wǝ yiraⱪta turuwatⱪanlar kelip Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisini ⱪurux hizmitidǝ bolidu» degǝn xu bexarǝtkǝ birhil simwol wǝ kapalǝt süpitidimu ⱪoyulƣan.

«Yiraⱪta turuwatⱪanlar» degǝn sɵzlǝr pǝⱪǝt yiraⱪ yurtlarƣa tarⱪitilƣan Yǝⱨudiy hǝlⱪi bolupla ⱪalmay, bǝlki Zǝkǝriyaning dǝwridin keyinki kǝlgüsidǝ «yat ǝlliklǝr»ning Hudaning yoliƣa kirgǝnlikini kɵrsitixi kerǝk. Rosul Pawlus mundaⱪ dǝydu: «Lekin ǝsli yiraⱪlarda bolƣan silǝr ⱨazir Mǝsiⱨning ⱪeni arⱪiliⱪ yeⱪin ⱪilindinglar» («Əf.» 2:13); rosul Petrus Hudaning Muⱪǝddǝs Roⱨni ata ⱪilix wǝdisi toƣruluⱪ mundaⱪ dǝydu: «Qünki bu wǝdǝ silǝrgǝ wǝ silǝrning baliliringlarƣa, yiraⱪta turuwatⱪanlarning ⱨǝmmisigǝ, yǝni Pǝrwǝrdigar Hudayimiz ɵzigǝ qaⱪirƣanlarning ⱨǝmmisigǝ ata ⱪilinidu» (Ros.» 2:39).

Ⱨazir bolsun, Mǝsiⱨning kǝlgüsidiki «ming yilliⱪ sǝltǝnǝt»idǝ bolsun, bu xǝrǝplik bexarǝt ǝmǝlgǝ axurulmaⱪta wǝ axurulidu.

«Xuning bilǝn silǝr samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning Meni ǝwǝtkǝnlikini bilisilǝr» — bu sɵzlǝr 2:8-11 wǝ 4:9-ayǝtlǝrning ⱪaytilinixidur. Xu ayǝtlǝrdǝ eytilƣandǝk, gǝrqǝ muxu yǝrdǝ sɵzligüqi pǝyƣǝmbǝr bolsimu, uningƣa sɵz ⱪilixⱪa yolyoruⱪ bǝrgüqi yǝnila ilgirikidǝk «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ning Ɵzi dǝp ixinimiz; U Ɵzi toƣruluⱪ «samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar Meni ǝwǝtkǝn» dǝydu.

Bexarǝtning ahirⱪi jümlisidǝ mundaⱪ deyilidu: —«Əgǝr Pǝrwǝrdigarning awazini kɵngül ⱪoyup anglisanglar bu ix ǝmǝlgǝ axurulidu»

Muxu sɵzlǝr «Ⱪan.» 28:1din elinƣan. Xu yǝrdǝ mundaⱪ deyilidu: «Əgǝr sǝn Hudaying Pǝrwǝrdigarning sɵzini anglap, mǝn bügün sanga beridiƣan ǝmrlǝrgǝ ǝmǝl ⱪilixⱪa kɵngül bɵlsǝng, Hudaying Pǝrwǝrdigar seni yǝr yüzidiki ⱨǝmmǝ ⱪowmlarning üstigǝ qong ⱪilidu» wǝ xundaⱪla ular «kona ǝⱨdǝ», yǝni Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn ⱪanunda wǝdǝ ⱪilinƣan barliⱪ bǝht-bǝrikǝtlǝrdin muyǝssǝr bolidu. Tǝwrat-ⱪanuni dǝwridǝ, gǝrqǝ ular «Hudaning barliⱪ ǝmrlirigǝ ǝmǝl ⱪilimiz!» degǝndǝk wǝdilǝrni ⱪilixni haliƣan bolsimu, lekin gunaⱨkar tǝbiiti bilǝn (ⱨǝmmimizgǝ ohxax) ularning Pǝrwǝrdigarning sɵzlirigǝ «kɵngül bɵlüp ⱪulaⱪ selip», Pǝrwǝrdigarning sɵzigǝ itaǝt ⱪilƣudǝk ⱨeqⱪandaⱪ dǝrmani yoⱪ idi; xuning üqün ular ⱪanunda wǝdǝ ⱪilinƣan bǝrikǝtlǝrgǝ muyǝssǝr bolalmay, bǝlki uning lǝnitigǝ ⱪaldurulƣanidi.

Bexarǝtning ǝmǝlgǝ axuruluxi üqün ularning itaǝtmǝn boluxi xǝrt ⱪilinƣanidi, xunga bexarǝt qoⱪum ǝmǝlgǝ axuralmaydiƣandǝk bilinidu; lekin esimizdǝ barki, kǝlgüsidǝ Huda Israil bilǝn «yengi bir ǝⱨdǝ» tüzidu. «Ⱪanun astida» ⱪǝt’iy mumkin bolmiƣan ixlar ǝmdi «xapaǝt astida» mumkin bolidu; «yengi ǝⱨdǝ»ning iqidiki bǝht-bǝrikǝtlǝrdin biri bolsa Hudaning ⱪanun-ǝmrlirining kɵngüllǝrgǝ yezilixidin ibarǝt bolidu; «Yǝr.» 32:38-41dǝ xuni oⱪuymiz: —


«Ular Mening hǝlⱪim bolidu, Mǝn ularning Hudasi bolimǝn. Mǝn ular wǝ ulardin keyin bolƣan baliliri barliⱪ künliridǝ Mǝndin ǝyminip yahxiliⱪ kɵrsun dǝp, ularƣa bir ⱪǝlb, bir yolni ata ⱪilimǝn.

Mǝn ularƣa iltipat ⱪilixtin ⱪolumni ikkinqi üzmǝslikim üqün ular bilǝn mǝnggülük ǝⱨdǝ tüzimǝn; ularning ⱪaytidin yenimdin qǝtlimǝsliki üqün Mǝn ⱪǝlbigǝ ⱪorⱪunqumni salimǝn. Mǝn ularƣa yahxiliⱪ ata ⱪilixtin ⱨuzur elip xadlinimǝn wǝ pütün ⱪǝlbim, pütün jenim bilǝn ularni muxu zeminƣa tikip turƣuzimǝn!».


Xu ixlar bolƣandin keyin, Israil Pǝrwǝrdigar Hudasiƣa huxalliⱪ wǝ razimǝnlik bilǝn itaǝtmǝn boluxi bilǝn, bexarǝt «ǝmǝlgǝ axurulidu», «yiraⱪta turuwatⱪanlar kelip Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisini ⱪurux hizmitidǝ bolidu» «Pǝrwǝrdigar pütkül yǝr yüzi üstidǝ padixaⱨ bolidu; xu küni pǝⱪǝt bir «Pǝrwǝrdigar» bolidu, yǝr yüzidǝ birdinbir Uningla nami bolidu» («Zǝk.» 14:9).

Muxu yǝrdǝ ⱪoxumqǝ izaⱨlap ɵtkümiz bar. Gǝrqǝ Lawiy ⱪǝbilisidin bolƣan kaⱨinlar rǝsmiy ⱨalda padixaⱨ ⱪilinmiƣan bolsimu, Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning dǝwridin tartip 500 yil iqidǝ Israilni idarǝ ⱪilƣuqilar ǝmǝliyǝttǝ ularning bax kaⱨinliri idi. Israilning tarihini mundaⱪ bɵlüxkǝ bolidu: —


Miladiyǝdin ilgiriki 2000-1500-yillarda Israil «atiliri» (Ibraⱨim, Isⱨaⱪ, Yaⱪup, Yüsüp) tǝripidin yetǝklǝndi; miladiyǝdin ilgiriki 1500-1000-yillarda pǝyƣǝmbǝrlǝr (Musadin Samuilƣiqǝ) tǝripidin yetǝklǝndi; miladiyǝdin ilgiriki 1000-500-yillarda padixaⱨlar yaki xaⱨzadilǝr tǝripidin yetǝklǝndi; miladiyǝdin ilgiriki 500-yildin baxlap Mǝsiⱨning kelixigüqǝ bax kaⱨinlar tǝripidin yetǝklǝndi. Ⱨalbuki, mǝyli ⱪaysi yetǝkqilik bolsun, Israilni yǝrgǝ ⱪaritip ⱪoyƣanidi. Pǝⱪǝt ata, pǝyƣǝmbǝr, kaⱨin wǝ padixaⱨ bir bolƣandila ularning ⱨajitidin qiⱪalaytti — bu tɵtisining tɵt hil yetǝkqiliki pǝⱪǝt birdinbir Əysa Mǝsiⱨdila birlǝxtürüldi, ǝlwǝttǝ.


(4) Roza toƣruluⱪ mǝsililǝr — inkar jawab wǝ ümidlik jawab (7-8-bab)

«Darius padixaⱨning tɵtinqi yili toⱪⱪuzinqi ay, yǝni «Hislǝw»ning tɵtinqi küni, Pǝrwǝrdigarning sɵzi Zǝkǝriyaƣa kǝldi. Xu qaƣda Bǝyt-Əl xǝⱨiridikilǝr Xerǝzǝr wǝ Rǝgǝm-Mǝlǝkni Pǝrwǝrdigardin iltipat soraxⱪa ǝwǝtkǝnidi. Bǝyt-Əldikilǝr: «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning ɵyidiki kaⱨinlardin, xuningdǝk pǝyƣǝmbǝrlǝrdin: «Ⱨǝrbirimiz kɵp yillardin beri ⱪilƣinimizdǝk, bǝxinqi ayda ⱨǝrbirimiz yǝnila ɵzimizni baxⱪilardin ayrip, yiƣa-zarƣa olturuximiz kerǝkmu?» — dǝp soranglar» dǝp tapiliƣanidi».


Bu yǝrdiki bexarǝt yaki bexarǝtlik jawab (7-8-bablar) sǝkkiz kɵrünüx kɵrüngǝn keqidin tǝhminǝn ikki yil keyin berilidu. Sǝkkiz kɵrünüxtǝ Hudaning Israilƣa ⱨǝm ǝllǝrgǝ bolƣan ahirⱪi zamanlarƣiqǝ bolƣan muddia-mǝⱪsǝtliri ayan ⱪilinidu. Muxu «bexarǝtlik jawab» kɵrünüxlǝrdiki tüp muⱨim hǝwǝrlǝrni ihqam wǝ addiy xǝkildǝ biwasitǝ yǝtküzidu.


Bexarǝt berilgǝn waⱪit «Darius padixaⱨning tɵtinqi yili toⱪⱪuzinqi ay» (Dekabr) idi (7:1nimu kɵrüng). «Əzra» 6:15din ular xu waⱪitta ⱪuruwatⱪan ibadǝthanining pütüxigǝ yǝnǝ ikki yil ⱪalƣan, dǝp uⱪimiz.


Muxu kixilǝrning soal ⱪoyƣan waⱪti «Darius padixaⱨning tɵtinqi yili» idi. Xu qaƣda Israilning Pǝlǝstingǝ ⱪaytⱪan «ⱪaldisi»ƣa nisbǝtǝn wǝziyǝt sǝl ongxalƣanidi, ularning turmuxi kɵtürülgǝnidi. «Əzra» 6-babta hatirilǝngǝndǝk, ibadǝthanini pütküzüxkǝ barliⱪ tosalƣular Dariusning bir yarliⱪi bilǝn yoⱪ ⱪilindi. Gǝrqǝ Yerusalem xǝⱨirining sepili wǝ bǝzi mǝⱨǝlliliri tehiqǝ harabǝ ⱨalǝttǝ tursimu, heli awatlaxⱪanidi; u yǝrdǝ uning birnǝqqǝ kɵrkǝm ɵylǝr bar idi («Ⱨag.» 1:4).


Bu kixilǝr tilƣa alƣan «bǝxinqi aydiki roza» ǝslidǝ yǝtmix yil burun Babilƣa sürgün bolƣanlar Sulayman ⱪurƣan ibadǝthanining wǝyran ⱪilinixi, xundaⱪla zeminining wǝyran ⱪilinixiƣa seƣinip ⱨǝsrǝt bildürüx üqün idi. Qünki Babil imperiyǝsining ⱪoxunliri ibadǝthanini bǝxinqi ayning 9-künidǝ wǝyran ⱪilƣanidi, andin hǝlⱪni sürgün ⱪilip, yǝtmix yil ular üstidin ⱨɵküm sürgǝnidi. Əmdiliktǝ sürgün bolƣanlar ⱪaytip kelip, ibadǝthanini ⱪaytidin ⱪurmaⱪta idi; xunga «hǝlⱪning ⱪaldiliri»ning «yǝnǝ roza tutux kerǝkmu?» degǝn soalni ⱪoyuxi tǝbiiy idi. Kɵp kixilǝr xundaⱪ oyda bolƣanliⱪi pǝyƣǝmbǝrning jawabidin ispatlinidu; qünki uning jawabi dǝl «zemindiki barliⱪ turuwatⱪan hǝlⱪ»ⱪǝ ⱪaritilidu.

1-3-ayǝtlǝr toƣrisidiki birnǝqqǝ ⱪiziⱪ nuⱪtilar: —


(1) Bǝyt-Əl xǝⱨirini sürgünlüktin ⱪaytⱪanlar ⱪaytidin ⱪurƣanidi. Bǝyt-Əlning ǝslidiki aⱨalisining ǝwladliridin kɵp kixilǝr, xundaⱪla baxⱪa ⱪǝbililǝrdin birnǝqqisi uningda olturaⱪlaxⱪanidi («Əzra» 2:28, «Nǝⱨ.» 7:32, 11:31). Gǝrqǝ ilgiri Bǝyt-Əl butpǝrǝslikning bir mǝrkizi wǝ xundaⱪla «ximaliy padixaⱨliⱪ» (Israil») bilǝn «jǝnubiy padixaⱨliⱪ» («Yǝⱨuda») otturisidiki ayrilixning sǝwǝbqisi bolƣan bolsimu, ⱨazir Bǝyt-Əldikilǝrning gepidin ⱨeqⱪandaⱪ «bɵlgünqilik» yaki ayrimqiliⱪning puriⱪi qiⱪmaydu; eniⱪki, ular Yerusalemni Huda ibadǝthanisi üqün bekitkǝn jay, dǝp etirap ⱪilidu.


(2) Bǝyt-Əldikilǝrgǝ wǝkil bolƣan bu kixilǝrning isimliri, yǝni «Xerǝzǝr» wǝ «Rǝgǝm-mǝlǝk» Asuriyǝlǝr yaki Babillar qoⱪunƣan butlar bilǝn munasiwǝtlik idi («Yǝx.» 38:38, «Yǝr.» 39:3-13din birnǝqqǝ misallar kɵrünidu). Babil imperatori Neboⱪadnǝsar Daniyal wǝ üq dostini ordisida hizmitidǝ boluxⱪa ularning isimlirini ɵzgǝrtkǝn. Xuningdǝk bu üq kixi ǝslidǝ Asuriyǝ yaki Babil imperiyǝsidǝ muⱨim ǝmǝl tutⱪan wǝ xu sǝwǝbtin ularƣimu xu isimlar ⱪoyulƣanidi.


(3) Wǝkillǝr «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning ɵyidiki kaⱨinlardin» yol soriƣili kǝlgǝnidi. Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn ⱪanun boyiqǝ kaⱨinlar, xundaⱪla Lawiylarning «Yaⱪupⱪa Hudaning ⱨɵkümlirini uⱪturuxi», «Israilƣa ⱪanunini ɵgitix»i kerǝk idi («Ⱪan.» 33:8-10). «Kaⱨinning lǝwliri ilim-bilimni saⱪlixi kerǝk, hǝⱪlǝr uning aƣzidin muⱪǝddǝs ⱪanunni izdixi lazim» («Mal.» 2:5-7). Zǝkǝriya wǝ Ⱨagay ɵzlirini «Pǝrwǝrdigarning hǝwirini hǝlⱪⱪǝ yǝtküzidiƣan Pǝrwǝrdigarning ǝlqiliri» ikǝnlikini ispatliƣandin keyin, ulardinmu yol soriƣini tǝbiiy ix idi («Ⱨag.» 1:13).


(4) Ⱪoyulƣan soal mundaⱪ: «Ⱨǝrbirimiz kɵp yillardin beri ⱪilƣinimizdǝk, bǝxinqi ayda ⱨǝrbirimiz yǝnila ɵzimizni baxⱪilardin ayrip, yiƣa-zarƣa olturuximiz kerǝkmu?» (muxu sɵzdiki «ayrix» degǝn sɵz adǝttǝ «Nazariylar»ning Hudaning yolida ɵzlirini ⱨaraⱪ-xarabtin, xundaⱪla baxⱪa ixrǝtlǝrdin ayrixini, pǝrⱨizkarlik turmuxini kɵrsitidu).

Matǝm tutux wǝ roza tutuxlar bolsa adǝttǝ yiƣa-zarlar kɵtürüx bilǝn ɵtküzülǝtti («Ⱨak.» 20:26, «1Sam.» 1:7, «2Sam.» 1:12, «Əzra» 10:1, «Nǝⱨ.» 1:4ni kɵrüng).


«Bǝxinqi aydiki roza» (ⱪǝdimki kalendar boyiqǝ Awƣust eyi) — bügüngǝ ⱪǝdǝr Yǝⱨudiylar tǝripidin xu ayning 9-künidǝ, Neboⱪadnǝsarning Yerusalem wǝ ibadǝthanini wǝyran ⱪilixini ǝslǝx üqün ɵtküzlidu. Ⱪiziⱪ bir ix xuki, Yǝⱨudiy tarihxunaslarning bayani boyiqǝ xu künidimu tɵwǝndiki pajiǝlǝr yüz bǝrgǝn: —


(1) Ikkinqi ibadǝthana Rim imperiyǝsi tǝripidin wǝyran ⱪilindi (miladiyǝdin keyinki 70-yili)

(2) Yǝⱨudiy hǝlⱪini ɵzigǝ ǝgixixkǝ aldiƣan «sahta Mǝsiⱨ» bolƣan Bar-Ⱪoⱪba Rimƣa ⱪarxi isyan kɵtürgǝndin keyin, Rim ⱪoxunliri dǝl xu künidǝ Betar xǝⱨirini ixƣal ⱪilip uni wǝ barliⱪ ǝgǝxkǝnlǝrni tutup ɵltürdi.

(3) Muxu ixlardin keyin rimliⱪ waliy Turnus Rufus Yǝⱨudiylarƣa ɵz ɵqmǝnlikini bildürüx üqün Zion teƣini (ibadǝthanining ǝslidiki jayini) «etiz aƣdurƣandǝk aƣdurdi». Bu ix dǝl Mikaⱨ pǝyƣǝmbǝr aldin’ala bexarǝt ⱪilƣandǝk boldi («Mik.» 3:12).

Wǝkillǝrning soali bolsa pǝⱪǝt birinqi ibadǝthanining wǝyran ⱪilinixini ǝslǝydiƣan roza toƣruluⱪ idi, ǝlwǝttǝ. Ibadǝthana ⱪaytidin ⱪurulup qiⱪixⱪa az ⱪalƣaqⱪa, xundaⱪ roza tutux muwapiⱪmu? Pǝyƣǝmbǝrlǝr eytⱪandǝk, ibadǝthanining ⱪaytidin ⱪuruluxining ɵzi dǝrwǝⱪǝ Pǝrwǝrdigarning Ɵz hǝlⱪigǝ ⱪaytidin iltipat kɵrsitidiƣanliⱪiƣa ispatliⱪ alamǝt bolmamdu? Wǝ xundaⱪ bolƣanda, Pǝrwǝrdigar ilgiriki pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ wǝdǝ ⱪilƣandǝk, uning Israilni xan-xǝrǝplik ⱨalǝtkǝ kǝltüridiƣan waⱪit-saiti kǝldimu? — wǝkillǝrning soalliri muxu mǝnilǝrning ⱨǝmmisini ɵz iqigǝ aldi. Pǝrwǝrdigarning pǝyƣǝmbiri arⱪiliⱪ bǝrgǝn jawabi ikki ⱪisimƣa bɵlünidu — birinqisini «inkar jawab» deyixkǝ bolidu (7:4-14), ikkinqisini «ümid bǝrgüqi jawab» deyixkǝ bolidu (8-bab).


Bexarǝtlik jawab «sǝkkiz kɵrünüx»tǝk, «yeⱪimliⱪ sɵzlǝr, tǝsǝlli bǝrgüqi sɵzlǝr»dur (1:13). Ikki bexarǝttǝ «Yerusalem wǝ Zionƣa bolƣan otluⱪ muⱨǝbbitimdin yürikim lawildap kɵyidu» wǝ «Mǝn Yerusalemƣa rǝⱨim-xǝpⱪǝtlǝr bilǝn ⱪaytip kǝldim» degǝndǝk tǝsǝlli yǝtküzidiƣan sɵzlǝr tepilidu. Ikki bexarǝttimu Pǝrwǝrdigar Yerusalem otturisida makanlixidu, Yerusalem «ⱨǝⱪiⱪǝt xǝⱨiri» wǝ «muⱪǝddǝs taƣ» dǝp atilidu, barliⱪ ǝllǝr Hudani izdǝp, Uning yollirini ɵginixkǝ xu yǝrgǝ kelidu, deyilidu (1:14 wǝ 8:2, 1:16 wǝ 8:3, 2:4 wǝ 8:4-5, 2:10-11 wǝ 8:3, 20-23 selixturung).


«Sǝkkiz kɵrünüx» Israilning barliⱪ azab-oⱪubǝtlirining «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning sɵzigǝ ⱪulaⱪ salmay itaǝtsizlikidin ⱨasil bolƣanliⱪi, xundaⱪla ⱪǝt’iy towa ⱪilix kerǝkliki bilǝn baxlanƣandǝk, muxu bexarǝtlǝr ohxaxla towa ⱪilip, «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning sɵzigǝ ⱪulaⱪ selixⱪa bolƣan hitab bilǝn baxlinidu.

Əmdi tǝpsilatliriƣa kelǝyli: —


«Pǝrwǝrdigarning sɵzi manga kelip mundaⱪ deyildi: —

«Zemindiki barliⱪ turuwatⱪan hǝlⱪⱪǝ ⱨǝm kaⱨinlarƣa sɵz ⱪilip mundaⱪ soriƣin: — «Silǝr muxu yǝtmix yildin beri bǝxinqi ay wǝ yǝttinqi aylarda roza tutup yiƣa-zar ⱪilƣininglarda, silǝr Manga, ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Manga roza tuttunglarmu? Yegininglar, iqkininglar, bu pǝⱪǝt ɵzünglar üqünla yǝp-iqkininglardin ibarǝt boldi ǝmǝsmu?» (4-6).


Awwal xuningƣa diⱪⱪǝt ⱪilimizki, «Pǝrwǝrdigarning sɵzi» pǝⱪǝt Bǝyt-Əldin kǝlgǝn wǝkillǝrgǝ bolupla ⱪalmay, «zemindiki barliⱪ turuwatⱪan hǝlⱪ»ⱪǝ eytilidu; qünki wǝkillǝr ⱪoyƣan bu soal kɵp adǝmlǝrning oylirida bolsa kerǝk. Bexarǝt yǝnǝ kaⱨinlarƣa alaⱨidǝ yǝtküzülidu; buning sǝwǝbi, xübⱨisizki, ular ǝslidǝ xu soalƣa durus bir jawab berixi kerǝk idi («Ⱪan.» 33:8-10, «Mal.» 2:5-7); lekin ular ɵzlirining kɵnglining kǝynigǝ kirgǝqkǝ, hǝlⱪⱪǝ ohxax ƣapilliⱪⱪa qüxkǝnidi. Jawabining mǝⱪsiti Huda aldida kɵngül ⱪoymiƣan sirtⱪi kɵrünüxtila ɵtküzülgǝn «ihlasliⱪ»ning ⱨeq ǝⱨmiyiti yoⱪtur, dǝp jakarlaxtin ibarǝt idi.


«Silǝr muxu yǝtmix yildin beri bǝxinqi ay wǝ yǝttinqi aylarda roza tutup yiƣa-zar ⱪilƣininglarda, silǝr Manga, ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Manga roza tuttunglarmu?»

Bu sɵzlǝr bilǝn Huda: «Roza tutsila Huda aldida yahxi ix bolidu» dǝydiƣan uⱪumƣa rǝddiyǝ beridu. Huda ular uzun yil (70 yil) wǝ kɵp ⱪetim, yǝni yilda pǝⱪǝt bǝxinqi aydila ǝmǝs, yǝttinqi aydimu roza tutup kǝlgǝnidi, dǝp etirap ⱪilidu («yǝttinqi ay»diki roza waliy Gǝdaliyaning ɵltürülüxini ǝslǝp, uningƣa ⱨǝsrǝt bildürüx üqün idi — Tǝwrat, «Yǝrǝmiya» 40-41-bablarni kɵrüng. Bu Babil imperiyǝsi Pǝlǝstinni ixƣal ⱪilƣan mǝzgildǝ, Israilning bexiƣa bala-ⱪaza kǝltürgǝn ǝng ahirⱪi wǝⱪǝ idi).


Ular bǝlkim bügünki Yǝⱨudiylarƣa ohxax, roza tutⱪanda intayin ǝstayidil bolup, tang sǝⱨǝrdin tartip gugumƣiqǝ ⱨeq yemǝy, ⱨeq iqmǝy turƣan bolsa kerǝk; roziliriƣa ular yiƣa-zarlarni ⱪoxatti. Lekin Huda ularning xu rozilirini ⱨeq etibarƣa almaytti. Nemixⱪa? Qünki rozilirida wǝ yiƣa-zarlar kɵtürüxliridǝ ular yǝnila ɵzlirini mǝrkǝz ⱪilip kǝlgǝnidi; ularning ⱨǝsrǝtliri ɵzlirining gunaⱨliⱪ ɵtmüxliri wǝ itaǝtsiz bolƣanliⱪi üqün ǝmǝs, bǝlki tartⱪan azab-oⱪubǝtliridin bolƣan ⱨǝsrǝt idi, halas. Roziliri ɵz kɵnglidin qiⱪⱪan, Hudaning yolyoruⱪi bilǝn bolmiƣanidi. Ular roza tutuxⱪa nisbǝtǝn towa ⱪilix pursiti dǝp, Hudaning aldida ɵz-ɵzidin: «Bizdǝ nemǝ kǝmqilik bar?» dǝp soraxning orniƣa, bǝlki «sawabliⱪ ixlar» dǝp ⱪaraytti. Ⱨeyt-bayramlirida ular ohxaxla «ɵzlirini mǝrkǝz ⱪilƣan». Xunga pǝyƣǝmbǝr: «Yegininglar, iqkininglar, bu pǝⱪǝt ɵzünglarla yǝp-iqkininglardin ibarǝt boldi ǝmǝsmu?» dǝydu. Rosul Pawlus muⱪǝddǝs ⱪanundiki kɵp ǝmrlǝrni tüp jǝⱨǝttin yiƣinqaⱪlap: «Xunga silǝr nemini yesǝnglar, nemini iqsǝnglar wǝ ⱨǝrⱪandaⱪ baxⱪa ixlarni ⱪilsanglar, ⱨǝmmǝ ixlarni Hudaƣa xan-xǝrǝp kǝltürüx üqün ⱪilinglar» dǝydu («1Kor.» 10:31).


Bu zamanlarda kɵprǝk adǝmlǝr xu ixlardin sawaⱪ alƣan bolsa yahxi bolatti. Huda aldida ⱪanqiliƣan kixilǝr: «waⱪti-waⱪtida ǝstayidilliⱪ bilǝn ⱨǝr türlük diniy paaliyǝtlǝr bilǝn xuƣullandim, ⱪatnaxtim», «Huda aldida kɵp sawabliⱪ ixlarni ⱪilip kǝldim» dǝp oyliƣini bilǝn, ǝmma ⱪiyamǝt küni Mǝsiⱨ ularƣa: «Bu ixlarni ⱪilƣiningda, sǝn Manga, ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Manga xularni ⱪildingmu?»; «Mening aldimdin yoⱪulunglar; mǝn seni ⱨeq tonumidim» dǝmdikin, tang?


(7-ayǝt) «Bular Yerusalem wǝ uning ǝtrapidiki xǝⱨǝrliri aⱨalilik bolƣan, taza awatlaxⱪan qaƣlarda, jǝnubiy Yǝⱨuda wǝ tɵwǝn tüzlǝnglik aⱨalilik bolƣan qaƣlarda, Pǝrwǝrdigar burunⱪi pǝyƣǝmbǝrlǝr arⱪiliⱪ jakarliƣan sɵzlǝr ǝmǝsmu?»

Ayǝttiki: «Bular ... Pǝrwǝrdigarning burunⱪi pǝyƣǝmbǝrlǝr arⱪiliⱪ jakarliƣan sɵzliri ǝmǝsmu?» degǝn asasiy jümlǝ bizningqǝ: «Huda ilgiri ohxax narazi bolƣan illǝtlǝr, ohxax ǝyibligǝn ⱪilmixlar ⱨazir silǝrdǝ yǝnila bar ǝmǝsmu?» degǝndǝk mǝnididur.

Dǝrwǝⱪǝ «burunⱪi pǝyƣǝmbǝrlǝr» huddi Zǝkǝriya Israilni ǝyibligǝndǝk ularni ohxax ⱪuruⱪ diniy paaliyǝtliri üqün ǝyiblǝytti. Mǝsilǝn roza toƣruluⱪ: —

(soal)«... Biz roza tuttuⱪ, biraⱪ nemixⱪa Sǝn kɵzünggǝ ilmiding?

Biz jenimizni ⱪiyniduⱪ, biraⱪ Sening nemixⱪa buningdin hǝwiring yoⱪtur?»...

(jawab) — «Ⱪaranglar, roza küni silǝr ɵz kɵnglünglardikini ⱪiliwerisilǝr,...

Silǝrning ⱨazirⱪi roza tutuxliringlarning mǝⱪsiti Aliy Bolƣuqiƣa awazinglarni anglitix ǝmǝstur.

Mǝn muxundaⱪ rozini talliƣinim,

Adǝmlǝrning ɵz jenini ⱪiynaydiƣan künmu?

Bexini ⱪomuxtǝk egip,

Astiƣa bɵz wǝ küllǝrni yeyix kerǝk bolƣan künmu?

Silǝr muxundaⱪ ixlarni «roza»,

«Pǝrwǝrdigar ⱪobul ⱪilƣudǝk bir kün» dǝwatamsilǝr?» («Yǝx.» 58:3-5).

Əmma Zǝkǝriya ⱪoyƣan bu soal rozidin tehimu kǝng dairidǝ, yǝni barliⱪ dua-ibadǝt paaliyǝtliri toƣruluⱪ ⱪoyulƣan boluxi mumkin. Qünki bu paaliyǝtlǝrning iqki ihlassizliⱪni yoxurux yaki ⱨǝtta itaǝtsizlikni niⱪablax üqün ixlitixtǝk ⱪorⱪunqluⱪ hǝwpi bardur: —

«Pǝrwǝrdigar kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪlar bilǝn tǝxǝkkür ⱪurbanliⱪlirini kǝltürüxtin sɵyünǝmdu, ya Pǝrwǝrdigarning sɵzigǝ itaǝt ⱪilixtin süyünǝmdu? Mana itaǝt ⱪilmaⱪliⱪ ⱪurbanliⱪ ⱪilmaⱪliⱪtin ǝwzǝl, kɵngül ⱪoyux ⱪoqⱪar yeƣini sunuxtin ǝwzǝldur» («1Sam.» 15:22).

Musa pǝyƣǝmbǝr: «Əmdi, i Israil, Pǝrwǝrdigar Hudaying sǝndin nemǝ tǝlǝp ⱪilidu? — Ⱨaling yahxi bolsun dǝp mening bügün silǝrgǝ muxu tapiliƣanlirimdin baxⱪa nǝrsini tǝlǝp ⱪilarmu? — Uning tǝlǝp ⱪilƣini bolsa Pǝrwǝrdigar Hudayingdin ⱪorⱪup, Uning kɵrsǝtkǝn barliⱪ yollirida mengip, Uni sɵyüp, pütkül ⱪǝlbing wǝ pütkül jening bilǝn Pǝrwǝrdigar Hudayingning hizmitidǝ bolup, Pǝrwǝrdigarning ǝmrliri wǝ bǝlgilimilirini tutuxtin ibarǝt ǝmǝsmu?» dǝydu («Ⱪan.» 10:12-13).


«Itaǝt ⱪilmaⱪliⱪ ⱪurbanliⱪ ⱪilmaⱪliⱪtin ǝwzǝl, kɵngül ⱪoyux ⱪoqⱪar yeƣini sunuxtin ǝwzǝldur» degǝndǝk, muⱪǝddǝs ⱪanundiki muⱨim ǝhlaⱪliⱪ prinsiplarni ǝmǝlgǝ axurux (Hudani sɵyüx, ⱪoxnimizni sɵyüx) barliⱪ yemǝk-iqmǝkkǝ baƣlanƣan bǝlgilimilǝrni ijra ⱪilixtin wǝ barliⱪ murasimlarni ɵtküzüxtin mutlǝⱪ muⱨim ikǝnliki bexarǝtning ikkinqi ⱪismi (8-10)din kɵrünidu: — 


«Pǝrwǝrdigarning sɵzi Zǝkǝriyaƣa kelip mundaⱪ deyildi: —  «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — «Ⱨǝⱪiⱪiy adalǝtni yürgüzünglar, bir-biringlarƣa meⱨir-muⱨǝbbǝt wǝ rǝⱨim-xǝpⱪǝt kɵrsitinglar, tul hotun wǝ yetim-yesirlarni, yat adǝmlǝr wǝ namratlarni bozǝk ⱪilmanglar; ⱨeqkim ɵz ⱪerindixiƣa kɵnglidǝ yamanliⱪ oylimisun».

Muxu ayǝtlǝr «Yǝx.» 58:6-12 wǝ ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝrning muxundaⱪ kɵp bexarǝtlirini esimizgǝ kǝltüridu; ularda Rǝbbimiz ⱪandaⱪ rozidin sɵyünidiƣanliⱪi kɵrsitilidu: —

«Mana, Mǝn talliƣan roza muxuki: —

Rǝzillik-zulumning asarǝtlirini boxitix, boyunturuⱪning tasmilirini yexix, ezilgǝnlǝrni boxitip ⱨɵr ⱪilix, ⱨǝrⱪandaⱪ boyunturuⱪni qeⱪip taxlax ǝmǝsmidi?

Ax-neningni aqlarƣa ülǝxtürüxüng, ⱨajǝtmǝn musapirlarni ⱨimayǝ ⱪilip ɵz ɵyünggǝ apirixing, yalingaqlarni kɵrginingdǝ, uni kiydürüxüng, ɵzüngni ɵzüng bilǝn bir jan bir tǝn bolƣanlardin ⱪaqurmasliⱪingdin ibarǝt ǝmǝsmu?» («Yǝx.» 58:6-8).


Əmma Zǝkǝriya 8-10-ayǝtlǝrdǝ ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝrning bexarǝtlirini nǝⱪil kǝltürüxning orniƣa, Hudaning Roⱨining yolyoruⱪining astida ularni ⱪaytidin yiƣinqaⱪlaydu.

Ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝrning bexarǝtliri xundaⱪ eniⱪ bolƣini bilǝn, nǝtijisi 11-14-ayǝtlǝrdǝ deyilidu: —


«Biraⱪ ata-bowiliringlar anglaxni rǝt ⱪilƣan, ular jaⱨilliⱪ bilǝn boynini tolƣap, anglimasⱪa ⱪulaⱪlirini eƣir ⱪilƣan; ular Tǝwrat ⱪanunini wǝ samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning Ɵz Roⱨi bilǝn burunⱪi pǝyƣǝmbǝrlǝr arⱪiliⱪ ǝwǝtkǝn sɵzlirini anglimasliⱪ üqün kɵnglini almastǝk ⱪattiⱪ ⱪilƣanidi; xunga samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigardin intayin ⱪattiⱪ ƣǝzǝp qüxkǝn; xundaⱪ boldiki, Mǝn ularni qaⱪirƣanda ular anglaxni rǝt ⱪilƣandǝk, ular qaⱪirƣanda Mǝnmu anglaxni rǝt ⱪildim» — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar. Wǝ Mǝn ularni ular tonumaydiƣan barliⱪ ǝllǝr arisiƣa ⱪara ⱪuyun bilǝn tarⱪitiwǝttim; ularning ketixi bilǝn zemin wǝyran bolƣan, andin uningdin ɵtkǝnlǝrmu, ⱪaytⱪanlarmu bolƣan ǝmǝs; qünki ularning sǝwǝbidin illiⱪ zemin wǝyranǝ ⱪilinƣan».


Buningƣa ohxax birinqi babta: «Ata-bowiliringlardǝk bolmanglar; qünki ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr ularƣa: «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar: — rǝzil yolliringlardin wǝ rǝzil ⱪilmixliringlardin yenip towa ⱪilinglar, degǝn», — dǝp jakarliƣan; biraⱪ ular ⱪulaⱪ salmiƣan, boysunmiƣan, — dǝydu Pǝrwǝrdigar» deyilidu.

Əmma Zǝkǝriya muxu yǝrdǝ 7-babta ularning kɵnglini tax ⱪilip itaǝtsiz bolƣanliⱪini tehimu tǝpsiliyraⱪ tǝⱨlil ⱪilidu: — 


(a) ular «anglaxni rǝt ⱪilƣan»

(ǝ) «jaⱨilliⱪ bilǝn boynini tolƣap» — ibraniy tilida bu «yǝlkisini Mening hizmitimdin ⱪaqurup» degǝn sɵzlǝr bilǝn ipadilinidu. Xu ibarǝ «Nǝⱨ.» 9:29dimu, jaⱨil bir inǝkning barliⱪ küqi bilǝn ɵzigǝ ⱪoyulƣan boyunturuⱪⱪa ɵktǝ ⱪopⱪanliⱪini kɵrsǝtkǝndǝk mǝnidǝ ixlitilidu. «Ⱨox.» 4:16nimu kɵrüng.

Ularning pozitsiyisi xu bolƣanki, «xadliⱪ wǝ kɵngül huxluⱪi bilǝn Pǝrwǝrdigar Hudayingning ⱪulluⱪida bolmiƣan» («Ⱪan.» 28:47); ular «Uning boyunturuⱪida bolux asan, Uning artidiƣan yüki yeniktur» degǝn wǝdisini ⱨeq ɵgǝnmigǝn («Mat.» 11:28-30).

(b) «anglimasⱪa ⱪulaⱪlirini eƣir ⱪilƣan». Bu sɵz «Yǝx.» 6:10diki bexarǝtkǝ ohxax ixni kɵrsitidu: — 

«Muxu hǝlⱪning yürikini tax ⱪilƣin;

Ularning ⱪulaⱪlirini eƣir,

Kɵzlirini kor ⱪilƣin;bolmisa, ular kɵzliri bilǝn kɵrǝlǝydiƣan,ⱪuliⱪi bilǝn angliyalaydiƣan,

Kɵngli bilǝn qüxinǝlǝydiƣan bolup,

Yolidin yandurulup saⱪaytilƣan bolatti».

Insanlar Hudaning tǝlipini ǝmǝlgǝ axuruxtin qekinip kǝtkǝn bolsa, dǝⱨxǝtlik nǝtijisi dǝl xu boliduki, ular Hudaning sɵzini angliƣanseri tehimu gallixip, ahir berip «kɵzliri bar bolƣini bilǝn, ⱨeq kɵrǝlmǝydu».

(p) ɵz kɵnglini tax ⱪilix jǝryanining ahirⱪi basⱪuqi 12-ayǝttǝ: «Ular... kɵnglini almastǝk ⱪattiⱪ ⱪilƣan» deyilidu.

Huda meⱨir-xǝpⱪitini kɵrsǝtmigǝn bolsa, bundaⱪ bir kɵngül üqün ümid yoⱪ bolƣan bolatti. Pǝⱪǝt U mɵjizǝ yaritip, «tax yürikini elip taxlap» meⱨribanliⱪ ⱪǝlbni ata ⱪilsa andin ɵzgirix bolidu. Ⱨǝmmimizgǝ mana Uning xu nijati kerǝktur! («Əz.» 11:19, 36:25-29).

Lekin Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr muxu yǝrdǝ eytⱪan jaⱨilliⱪ wǝ asiyliⱪ Hudaning muⱪǝddǝs ⱪanunini wǝ «pǝyƣǝmbǝrlǝr arⱪiliⱪ eytⱪan sɵzliri»ni rǝt ⱪilixi bilǝnla qǝklinip ⱪalmaydu. Gǝrqǝ «hǝlⱪning ⱪaldisi» muⱪǝddǝs zeminƣa ⱪaytixi bilǝn bir mǝzgil Hudaning yolini tutⱪan bolsimu, ulardin keyinki dǝwrdikilǝr asasǝn yǝnila jaⱨillixip kǝtti; «Hudaning Kalami», «Hudaning xan-xǝripidin parliƣan nur, uning ǝyniyitining ipadisi» bolƣan Mǝsiⱨ Ɵzi kǝlgǝndǝ Israil Hudadin alliⱪaqan yüz ɵrigǝn bolƣaqⱪa, Uni pütünlǝy qǝtkǝ ⱪaⱪti.

Ⱨǝrbir dǝwrdǝ, Hudaning jamaitidikilǝr ɵzliri üqün Hudaning Ɵzini izdimisǝ, ular ohxaxla tuyuⱪ yolƣa kirip ⱪelip, qüxkünlüktǝ ⱪalidu. Ahirⱪi zamanlarda kɵp «etiⱪadqilar» «Hudaning yolida mangimiz» degini bilǝn ⱪattiⱪ aldinip, pütünlǝy tǝtür yolda mengixi bilǝn «etiⱪadtin yenix»tǝk ixlar bolidu; insanlarning kɵpinqisi Hudaƣa ibadǝt ⱪilmay, Xǝytanƣa qoⱪunidu; Mǝsiⱨni rǝt ⱪilip, dǝjjalni ⱪarxi alidu.

«2Tar.» 36:14-16dǝ Israilning tarihining kɵp ⱪismi toƣruluⱪ mundaⱪ hatirilinidu: — 

«Uning üstigǝ, barliⱪ bax kaⱨinlar bilǝn hǝlⱪning ⱨǝmmisi yat ǝlliklǝrning ⱨǝmmǝ yirginiqlik ixlirini dorap, asiyliⱪlirini axurdi; ular Pǝrwǝrdigar Yerusalemda Ɵzigǝ atap muⱪǝddǝs ⱪilƣan ɵyni bulƣiwǝtti.

Ularning ata-bowilirining Hudasi bolƣan Pǝrwǝrdigar Ɵz hǝlⱪigǝ wǝ turalƣusiƣa iqini aƣritⱪaqⱪa, tang sǝⱨǝrdǝ ornidin turup ǝlqilirini ǝwǝtip ularni izqil agaⱨlandurup turdi. Biraⱪ ular Hudaning ǝlqilirini mazaⱪ ⱪilip, sɵz-kalamlirini mǝnsitmǝytti, pǝyƣǝmbǝrlirini zangliⱪ ⱪilatti; ahir berip Pǝrwǝrdigarning ⱪǝⱨri ɵrlǝp, ⱪutⱪuzƣili bolmaydiƣan dǝrijidǝ hǝlⱪining üstigǝ qüxti».


Uning ⱪǝⱨrining qüxkǝnliki Zǝkǝriyaning munu bexaritidǝ tǝswirlinidu: «Mǝn ularni qaⱪirƣanda, ular anglaxni rǝt ⱪilƣandǝk, ular  (azab-oⱪubǝttin) qaⱪirƣanda, Mǝnmu anglaxni rǝt ⱪildim» wǝ «Mǝn ularni ular tonumaydiƣan barliⱪ ǝllǝr arisiƣa ⱪara ⱪuyun bilǝn tarⱪitiwǝttim». 


(a) Hǝlⱪⱪǝ bolƣan tǝsiri: —

Muxu «tarⱪitix» jǝryani birinqi ibadǝthanining wǝyran ⱪilinƣanliⱪi wǝ Babilƣa sürgün bolƣanliⱪi bilǝn baxlandi; keyinki ǝsirlǝrdǝ u dawamlixip, Yǝⱨudiy hǝlⱪi «birsi danni ƣǝlwirdǝ tasⱪiƣandǝk Israil jǝmǝti ǝllǝr arisida tasⱪalmaⱪta» («Amos» 9:9). Bu ix «yat ǝllǝrning waⱪitliri» toxⱪuqǝ, yǝni «Israilni tarⱪatⱪuqi uni ⱪaytidin yiƣidu, pada baⱪⱪuqi padisini baⱪⱪandǝk U ularni baⱪidu» degǝn waⱪitⱪiqǝ dawamlixidu («Yǝr.» 31:10, «Ⱪan.» 28:49, 50, 64, 65, «Yǝr.» 16:13 wǝ baxⱪa yǝrlǝrni kɵrüng). Gǝrqǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪi ⱨazir Pǝlǝstin zeminining bir ⱪismini igiligǝn bolsimu, bu ularning «tarⱪitilix künliri»ning ahirlaxⱪini ǝmǝs.


(ǝ) Zeminƣa bolƣan tǝsiri: —

«Ularning ketixi bilǝn zemin wǝyran bolƣan, andin uningdin ɵtkǝnlǝrmu, ⱪaytⱪanlarmu bolƣan ǝmǝs».

Bu bexarǝt Yǝⱨudiy hǝlⱪining yǝtmix yilliⱪ sürgün boluxidila ǝmǝs, bǝlki ular Rimliⱪlar ikkinqi ibadǝthanini wǝyran ⱪilƣandin (miladiyǝdin keyinki 70-yilidin) keyinki ǝsirlǝrdin tartip taki 1948-yiliƣiqǝ ǝmǝlgǝ axurulƣan; bu waⱪitlarda zemin adǝmzatsiz degüdǝk turup ⱪaldi (ǝyni waⱪitta ⱨazirⱪi «Pǝlǝstinliklǝr»ning kɵpinqisi I’ordaniyǝ, Suriyǝ wǝ Misirda turatti); wǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪi bolsa xu zamanlarda zeminsiz ⱪaldi.

7-babtiki ahirⱪi jümlǝ pǝyƣǝmbǝrning ɵzining ⱨayajanlinip eytⱪan sɵzigǝ ohxaydu: — «Qünki ularning sǝwǝbidin illiⱪ zemin wǝyranǝ ⱪilinƣan!» («Yǝr.» 3:19nimu kɵrüng). Adǝm’atimizning gunaⱨi bilǝn pütkül yǝr-zeminƣa lǝnǝt yǝtküzülginigǝ ohxax («Rim.» 8:22ni kɵrüng), Israilning roⱨiy ⱨaliti ularning zeminining ǝⱨwalida ǝks etidu. Bügüngǝ ⱪǝdǝr zeminning kɵp yǝrliri tehi qɵl turmaⱪta wǝ Israil Mǝsiⱨni tonup towa ⱪilƣuqǝ xundaⱪ ⱪeliweridu. Lekin ular Huda bilǝn yǝnǝ inaⱪliⱪⱪa kǝltürülsila, zeminda dǝrwǝⱪǝ ⱪaytidin «süt wǝ ⱨǝsǝl eⱪip turidiƣan» bolidu wǝ «Dala ⱨǝm ⱪaƣjirap kǝtkǝn jaylar ular üqün huxal bolidu;

Qɵl-bayawan xadlinip zǝpirandǝk qeqǝklǝydu» («Yǝxaya» 35-bab)


Muxu babtiki hǝwǝrni ⱪaytidin hulasilisaⱪ: — «Bexinglarƣa qüxkǝn apǝtlǝrning tüp sǝwǝbi silǝr tehi ⱨǝⱪiⱪiy towa ⱪilmiƣininglar üqün «roza tutuxni taxlayli» degininglar toƣra bolmaydu; biraⱪ silǝrning roza tutuxliringlarning ɵzimu toƣra bolmay kǝldi! Qünki rozilarda ɵz-ɵzünglarƣa iq aƣritip kǝldinglar, ɵz gunaⱨliringlar üqün puxayman yemidinglar. Xunga ata-bowinglardin sawaⱪ elinglar — ular kɵnglini ⱪattiⱪ ⱪiliwǝrgǝqkǝ, ahirda towa ⱪilix yoli ⱪalmiƣanidi; silǝrmu tüptin towa ⱪilmisanglar ohxax yaki uningdin bǝttǝr bir ix qüxüxi mumkin» degǝndǝk bolidu.

Mana tɵwǝndǝ biz ⱨazir bexarǝtning «ümid bǝrgüqi ⱪismi»ƣa kelǝyli: —


(8-bab) Roza tutux toƣruluⱪ ⱪoyulƣan soal wǝ ümid bǝrgüqi jawab

«Wǝ samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning sɵzi manga kelip mundaⱪ deyildi: — 

«Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: «Mening Zionƣa baƣliƣan otluⱪ muⱨǝbbitim ⱪaynap taxti; Mening uningƣa baƣliƣan otluⱪ muⱨǝbbitim tüpǝylidin uning düxmǝnlirigǝ ƣǝzipim ⱪaynap taxti.

Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: «Mǝn Zionƣa ⱪaytip kǝldim, Yerusalemning otturisida makanliximǝn; Yerusalem «ⱨǝⱪiⱪǝt xǝⱨiri» dǝp atilidu, samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning teƣi «muⱪǝddǝs taƣ» dǝp atilidu. Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: «Ⱪeri boway-momaylar yǝnǝ Yerusalemning koqilirida olturidiƣan bolidu; künliri uzun bolup, ⱨǝrbiri ⱨasisini ⱪolida tutup olturidu; xǝⱨǝrning koqiliri oynawatⱪan oƣul-ⱪiz balilar bilǝn liⱪ tolidu. Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — «Bu ix xu künlǝrdǝ bu hǝlⱪning ⱪaldisining kɵzigǝ ajayib karamǝt kɵrünidiƣini bilǝn, u Mening kɵzümgǝ karamǝt kɵrünǝmdu?» — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar. 

Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — «Mana, Mǝn Ɵz hǝlⱪimni xǝrⱪiy zeminlardin, ƣǝrbiy zeminlardin ⱪutⱪuzimǝn; Mǝn ularni elip kelimǝn, ular Yerusalemda makanlixidu; ular Mening hǝlⱪim, Mǝn ⱨǝⱪiⱪǝt wǝ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪta ularning Hudasi bolimǝn». 


Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning ɵyining uli selinƣan künidǝ sɵzligǝn pǝyƣǝmbǝrlǝrning muxu künlǝrdimu aƣzidin bayan ⱪiliniwatⱪan munu sɵzlǝrni anglawatⱪansilǝr, — muⱪǝddǝs ibadǝthanining ⱪuruluxiƣa ⱪolunglar küqlük ⱪilinsun! Qünki xu künlǝrdin ilgiri insan üqün ix ⱨǝⱪⱪi yoⱪ, at-ulaƣ üqünmu ix ⱨǝⱪⱪi yoⱪ idi; jǝbir-zulum tüpǝylidin qiⱪⱪuqi yaki kirgüqi üqün aman-esǝnlik yoⱪ idi; qünki Mǝn ⱨǝrbir adǝmni ɵz yeⱪiniƣa düxmǝnlǝxtürdüm; biraⱪ Mǝn bu hǝlⱪning ⱪaldisiƣa burunⱪi künlǝrdikidǝk bolmaymǝn, dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar; qünki uruⱪ ⱨosulluⱪ bolidu, üzüm teli mewilǝydu, tupraⱪ ündürmilirini beridu, asmanlar xǝbnǝmlirini beridu; xuning bilǝn Mǝn bu hǝlⱪning ⱪaldisiƣa muxularning ⱨǝmmisini igǝ ⱪildurimǝn. Xundaⱪ ǝmǝlgǝ axuruliduki, silǝr ǝllǝr arisida lǝnǝt bolup ⱪalƣininglarning ǝksiqǝ, i Yǝⱨuda jǝmǝti wǝ Israil jǝmǝti, Mǝn silǝrni ⱪutⱪuzimǝn, silǝr ularƣa bǝht-bǝrikǝt bolisilǝr; ⱪorⱪmanglar, ⱪolliringlar küqlük ⱪilinsun! 

Qünki samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Silǝrning ata-bowiliringlar Mening ƣǝzipimni ⱪozƣiƣanda Mening silǝrgǝ yamanliⱪ yǝtküzüx oyida bolƣinim wǝ xu jaza yolidin yanmiƣinimdǝk — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar — Mǝn ⱨazir, muxu künlǝrdǝ yǝnǝ Yerusalem wǝ Yǝⱨuda jǝmǝtigǝ yahxiliⱪ yǝtküzüx oyida boldum; ⱪorⱪmanglar. Muxu ixlarƣa ǝmǝl ⱪilinglar: — ⱨǝrbiringlar ɵz yeⱪininglarƣa ⱨǝⱪiⱪǝtni sɵzlǝnglar; dǝrwaziliringlarda ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ, aman-tinqliⱪⱪa uyƣun ⱨɵkümlǝrni yürgüzünglar; ⱨeqkim kɵnglidǝ ɵz yeⱪiniƣa yamanliⱪ oylimisun; ⱨeqⱪandaⱪ yalƣan ⱪǝsǝmgǝ xerik bolmanglar; qünki Mǝn dǝl bularning ⱨǝmmisigǝ nǝprǝtlinimǝn, dǝydu Pǝrwǝrdigar.

Wǝ samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning sɵzi manga kelip mundaⱪ deyildi: — samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — «Tɵtinqi aydiki roza, bǝxinqi aydiki roza, yǝttinqi aydiki roza wǝ oninqi aydiki roza Yǝⱨuda jǝmǝtigǝ huxalliⱪ wǝ xad-huramliⱪ, bǝhtlik ibadǝt sorunliri bolidu; xunga ⱨǝⱪiⱪǝt wǝ hatirjǝmlik-tinqliⱪni sɵyünglar.

Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — «Nurƣun ⱪowmlar wǝ kɵp xǝⱨǝrlǝrning aⱨalisi yǝnǝ muxu yǝrgǝ kelidu; bir xǝⱨǝrdǝ turuwatⱪanlar baxⱪa bir xǝⱨǝrgǝ berip ularƣa: «Pǝrwǝrdigardin iltipat tilǝxkǝ, samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarni izdǝxkǝ tez barayli; mǝnmu barimǝn!» — dǝydiƣan bolidu.

Kɵp ⱪowmlar wǝ küqlük ǝllǝr Pǝrwǝrdigardin iltipat tilǝxkǝ, samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarni izdǝxkǝ Yerusalemƣa kelidu.

Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — «Xu künlǝrdǝ ⱨǝrhil tilda sɵzlǝydiƣan ǝllǝrdin on nǝpǝr adǝm qiⱪip Yǝⱨudiy bir adǝmning tonining etikini tutuwelip uningƣa: «Biz sǝn bilǝn barayli; qünki Hudani sǝn bilǝn billidur, dǝp angliduⱪ» — dǝydu».


Bu babtin Hudaning Bǝyt-Əldiki wǝkillǝrning: «Roza tutuxlirimizni dawamlaxturuximiz kerǝkmu?» degǝn soaliƣa bolƣan jawabining ikkinqi ⱪismini tapimiz. Kɵrginimizdǝk, jawabning birinqi ⱪismi tɵwǝndiki ixlarni tǝkitlǝydu: — 


(a) Gǝrqǝ Huda ⱪaytip kǝlgǝn «hǝlⱪning ⱪaldisi»ni bǝrikǝtlǝp, ibadǝthanini ⱪurux hizmitidǝ ularni küqlǝndürgǝn bolsimu, Uning xu bǝrikiti ularning ⱨǝmmǝ ixlirini durus, yahxi dǝp ispatliƣan ⱨesablanmaydu. Hǝlⱪning roza toƣruluⱪ bolƣan soali kɵnglidiki qongⱪur bir tügünni ayan ⱪildi: —


(ǝ) Birinqidin, Israilning iman-ixǝnqi tirik Hudaƣa ǝmǝs, bǝlki sirtⱪi ⱪiyapǝtlik diniy paaliyǝtlǝrgǝ baƣlanƣanidi; ular ata-bowilirining ǝslidǝ ⱪandaⱪ ⱪilip «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning sɵzlirigǝ ⱪulaⱪ salmay, ɵzlirini sürgün ⱪildurƣan gunaⱨlirining qongⱪurluⱪini tehi bilip yǝtmigǝnidi.

(b) Ikkinqidin, ⱨǝtta xu qaƣⱪiqǝ hǝlⱪ ɵzlirining qongⱪurraⱪ towa ⱪilix kerǝklikini, bolupmu bir-birigǝ sǝmimiy wǝ meⱨriban bolux kerǝklikini sǝzmidi. Xundaⱪ ketiwǝrsǝ, yǝni Hudaning sɵz-kalamiƣa toluⱪ etibar ⱪilmawǝrsǝ, undaⱪta ularning ǝⱨwali yahxilinixning ornida ilgirikidin tehimu bǝttǝr bolup ketidu.

Ular bu nuⱪtini qüxinip yetǝligǝn bolsa, ⱨǝm tarihiƣa sǝpselip ⱪariƣan bolsa: «Biz dǝrwǝⱪǝ ⱪandaⱪ yol bilǝn ɵz ata-bowilirimizdin baxⱪiqǝ bolalaymiz? Bizdǝ nemǝ ümid bar?» dǝp gumaniy ⱪaraxⱪa kelixi mumkin idi.

Gǝrqǝ ular xundaⱪ oquⱪ soalni sorimiƣan bolsimu, yaki ularning mǝsililiri ɵzliri üqün tehi ayding bolmisimu, Huda mana pǝyƣǝmbiri arⱪiliⱪ riƣbǝt-tǝsǝlli yǝtküzidiƣan sɵzlǝr bilǝn jawab beridu.


Bu babtiki bexarǝtlǝrning tǝpsilatliri naⱨayiti eniⱪ berilgǝndur. Tekistni addiy mǝnisi bilǝn qüxǝnsǝk, xundaⱪla daim deginimizdǝk «burunⱪi pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning sɵzliri bilǝn selixtursaⱪ, bu babni qüxinix tǝs ǝmǝs, dǝp ixinimiz (bǝzi xǝrⱨqilǝr tekistni birhil simwolluⱪ yaki tǝmsillik mǝnigǝ burap uni bǝk murǝkkǝplǝxtürüp qüxǝndüridu!).

Xundaⱪtimu, biz yǝnila tekistning birnǝqqǝ ⱨalⱪiliⱪ wǝ muⱨim nuⱪtiliri üstidǝ bir’az tohtilimiz: — 


(a) Hudaning ularƣa bǝht-bǝrikǝt ata ⱪilixi dǝl Uning ularƣa baƣliƣan «otluⱪ, muⱪǝddǝs muⱨǝbbiti tüpǝylidin» bolidu. Huda 1:14-15dǝ ularni ohxax sɵzlǝr bilǝn riƣbǝtlǝndürgǝnidi. Xu yǝrdǝ U «Mǝn Zion toƣruluⱪ «Mǝn Yerusalemƣa rǝⱨim-xǝpⱪǝtlǝr bilǝn ⱪaytip kǝldim» degǝnidi. Bu sɵzlǝr Zǝkǝriyaning künidǝ ⱪismǝn ǝmǝlgǝ axurulƣanidi; gǝrqǝ ⱨazirⱪi kündǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪi Mǝsiⱨni rǝt ⱪilip, Hudadin ayrilƣan bolsimu, kǝlgüsidiki bir kündǝ U Ⱨoxiya pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ degǝn xu sɵzlǝr ularda toluⱪ ǝmǝlgǝ axurulidu: —


«Mǝn ketimǝn, ular gunaⱨini tonup yetip, Mening ⱨuzurumni izdimigüqǝ Ɵz jayimƣa ⱪaytip turimǝn;

Bexiƣa kün qüxkǝndǝ ular Meni aldirap izdǝydu...»;


U ularning yeniƣa rǝⱨim-xǝpⱪǝtlǝr bilǝn ⱪaytip kelidu wǝ: «Uning qiⱪixi tang sǝⱨǝrning boluxidǝk muⱪǝrrǝr; U bizgǝ yamƣurdǝk, yǝr-zeminni suƣiridiƣan «keyinki yamƣur»dǝk qüxidu» («Ⱨox.» 5:15, 6:1-3).


Uning ularni yetǝklǝp bǝrikǝtligini ularning ⱪandaⱪtur bir pǝziliyiti yaki yahxiliⱪi tüpǝylidin ǝmǝs, bǝlki Uning meⱨir-xǝpⱪitidindur. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr bu ixni kɵrsitip xundaⱪ dǝydu: — 


«Ɵz namim üqünla ƣǝzipimni keqiktürimǝn,

Xɵⱨritim üqünla jeningni teningdin juda bolmisun, dǝp ƣǝzipimni besiwaldim;

Ⱪara, Mǝn seni tawlandurdum,

Biraⱪ kümüxni tawliƣandǝk tawlidim;

Mǝn azab-oⱪubǝtning humdanida seni talliwaldim;

Ɵz sǝwǝbimdin, Ɵz sǝwǝbimdin, Mǝn muxuni ⱪilimǝn;

Mening namimƣa daƣ tǝgsǝ ⱪandaⱪ bolidu?

Mǝn Ɵzümning xan-xɵⱨritimni baxⱪa birsigǝ ɵtküzüp bǝrmǝymǝn» («Yǝx.» 48:9-11 — yǝnǝ «Yǝx.» 37:32, «Əz.» 20:9, 14, 22, 44 ⱪatarliⱪlarnimu kɵrüng).


(ǝ) Bexarǝttǝ kɵrsitilgǝn ixlarning kɵrünüxtǝ mumkinqiliki yoⱪ ikǝnliki, pǝⱪǝt Hudaning Ɵzining muxu karamǝt ixlarni ⱪilalaydiƣanliⱪi «Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu» degǝn sɵlǝrning kɵp ⱪetim ⱪaytilinixi bilǝn tǝkitlinidu.

Bǝrⱨǝⱪ, Israilƣa wǝdǝ ⱪilinƣan, barliⱪ ǝllǝrgǝ bǝht-bǝritkǝt yǝtküzidiƣan Mǝsiⱨning tuƣuluxi xunqǝ uzun waⱪit Huda tǝripidin keqiktürülgǝnliki dǝl xu ix tüpǝylidin idi. Huda Israilning tarihining Ɵzining tǝbiǝttin ⱨalⱪiƣan küq-ⱪudritigǝ asaslinixini, xundaⱪla Israil wǝ barliⱪ ǝllǝrning tǝbiǝt jǝⱨǝttin ⱪǝt’iy mumkin bolmaydiƣan ixlar Huda tǝripidin mumkin bolidu, Pǝrwǝrdigarƣa «ⱨeqⱪandaⱪ ix tǝs ǝmǝstur» dǝp ɵginixini halaytti («Yǝr.» 32:12, 17).


(b) Israilƣa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ ayan ⱪilinƣan muxu bexarǝtning ⱨǝm ⱪisⱪa waⱪit iqidǝ ǝmǝlgǝ axurulidiƣan ⱨǝm uzun mǝzgildin keyin ǝmǝlgǝ axurulidiƣan tǝrǝpliri bardur. Kɵrsitilgǝn ixlarning kɵpinqisining uzun waⱪittin keyin yüz beridiƣanliⱪi: «Mana, Mǝn Ɵz hǝlⱪimni xǝrⱪiy zeminlardin, ƣǝrbiy zeminlardin ⱪutⱪuzimǝn; Mǝn ularni elip kelimǝn, ular Yerusalemda makanlixidu» degǝn sɵzlǝrdin kɵrünidu. Qünki muxu ayǝtlǝrdǝ Israilning pütkül dunyaƣa tarⱪitilƣini eniⱪ ima ⱪilinidu; Zǝkǝriyaning dǝwridǝ Israillar pǝⱪǝt sabiⱪ Babil imperiyǝsigila, yǝni ximal wǝ xǝrⱪ tǝrǝplirigǝ tarⱪitilƣanidi. Xunga bu ayǝtlǝrdǝ (8-9) Muⱪǝddǝs Roⱨ burun Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ bǝrgǝn bexarǝtning mǝzmunini ⱪaytidin jakarlaydu: —

 

«Ⱪorⱪma, qünki Mǝn sǝn bilǝn billǝdurmǝn; Mǝn nǝslingni xǝrⱪtin, seni ƣǝrbtin yiƣip ǝpkelimǝn;

Mǝn ximalƣa: — «Tapxur ularni!» wǝ jǝnubⱪa: — «Ularni tutup ⱪalma!

Oƣullirimni yiraⱪtin, ⱪizlirimni jaⱨanning qǝt-qǝtliridin ǝpkelip bǝr»,... dǝymǝn» («Yǝx.» 43:5, 6) wǝ: — «Xu küni Rǝb ikkinqi ⱪetim yǝnǝ Ɵz hǝlⱪining «ⱪaldisi»ni ⱪayturux üqün ... dengizdiki yiraⱪ arallardin ⱪayturux üqün Ɵz ⱪolini uzartidu. U ǝllǝrni qaⱪirix üqün bir tuƣ kɵtüridu; xundaⱪ ⱪilip U yǝr yüzining qǝt-qǝt bulungliridin Israilning ƣeriblirini jǝm ⱪilip, Yǝⱨudadin tarⱪilip kǝtkǝnlǝrni yiƣidu» («Yǝx.» 11:11-12).

Israilning xu «ⱪayturuluxi» tehi kǝlgüsidiki bir ix ikǝnliki: «Ular Mening hǝlⱪim, Mǝn ⱨǝⱪiⱪǝt wǝ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪta ularning Hudasi bolimǝn» degǝn sɵzlǝr bilǝn ispatlinidu. Qünki xübⱨisizki, bundaⱪ ix ⱨazirƣa ⱪǝdǝr ⱨeq yüz berip baⱪⱪan ǝmǝs. Muxu sɵzlǝr bilǝn Muⱪǝddǝs Roⱨ Ɵzi burun Ⱨoxiya pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ bǝrgǝn bir bexarǝtning mǝzmunini yǝnǝ Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning aƣzidin ⱪaytilap ihqamlaydu: —

«Wǝ Mǝn seni ǝbǝdil’ǝbǝd Ɵzümgǝ baƣlaymǝn; 

Ⱨǝⱪⱪaniyliⱪta, meⱨir-muⱨǝbbǝttǝ, rǝⱨim-xǝpⱪǝtlǝrdǝ seni Ɵzümgǝ baƣlaymǝn; 

Sadaⱪǝtliktǝ seni Ɵzümgǝ baƣlaymǝn, xuning bilǝn Pǝrwǝrdigarni bilip yetisǝn» («Ⱨox.» 2:19-20).

Yǝⱨudiy hǝlⱪining pütkül dunyaƣa tarⱪitilixi Rim imperiyǝsi tǝripidin miladiyǝdin keyinki 70-yilidin baxlandi wǝ Mǝsiⱨ dunyaƣa ⱪaytip kǝlgüqǝ dawamlixidu. Xunga Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr bǝrgǝn muxu bexarǝtlǝrning «uzun muddǝtlik ǝmǝlgǝ axuruluxliri» Mǝsiⱨ yǝr yüzigǝ ⱪaytip, ming yilliⱪ sǝltǝnitini bǝrpa ⱪilixi bilǝn bolidu.


(p) Xundaⱪ bolsimu, Zǝkǝriyaning sɵzlirini nǝⱪ mǝydanda anglawatⱪanlar üqün, yǝni ibadǝthanini ⱪaytidin ⱪuruwatⱪan «hǝlⱪning ⱪaldisi» üqün bu bexarǝtlǝr riƣbǝt bolidu. Ularning xu qaƣdiki ⱨaliti 10-ayǝttǝ tǝswirlinidu: — 


«Qünki xu künlǝrdin ilgiri insan üqün ix ⱨǝⱪⱪi yoⱪ, at-ulaƣ üqünmu ix ⱨǝⱪⱪi yoⱪ idi; jǝbir-zulum tüpǝylidin qiⱪⱪuqi yaki kirgüqi üqün aman-esǝnlik yoⱪ idi; qünki Mǝn ⱨǝrbir adǝmni ɵz yeⱪiniƣa düxmǝnlǝxtürdüm». Ⱨagay pǝyƣǝmbǝr hǝlⱪning ǝⱨwali toƣruluⱪ mundaⱪ dǝydu: «Silǝr teriydiƣininglar kɵp, yiƣiwalidiƣininglar az; yǝysilǝr, biraⱪ toymaysilǝr; iqisilǝr, biraⱪ ⱪanmaysilǝr; kiyisilǝr, biraⱪ ⱨeqⱪandaⱪ illimaysilǝr; ix ⱨǝⱪⱪi alisilǝr, biraⱪ tɵxük ⱨǝmyanƣa salƣanƣa ohxax bolidu» («Ⱨag.» 1:6).

Lekin ⱨazir Huda: «Qünki uruⱪ ⱨosulluⱪ bolidu, üzüm teli mewilǝydu, tupraⱪ ündürmilirini beridu, asmanlar xǝbnǝmlirini beridu; xuning bilǝn Mǝn bu hǝlⱪning ⱪaldisiƣa muxularning ⱨǝmmisini igǝ ⱪildurimǝn» dǝp wǝdǝ ⱪilidu (12-ayǝt).

«Uruⱪ ⱨosulluⱪ bolidu» degǝn sɵzlǝr ibraniy tilida «uruⱪ üqün hatirjǝmlik-amanliⱪ bolidu» dǝp ipadilinidu. Bolupmu üzüm teli tɵt pǝsillik tohtawsiz pǝrwixkǝ moⱨtaj bolƣaqⱪa, uni ɵstürüx üqün xundaⱪ tinq-aman xaraitlar intayin muⱨimdur.

Huda hǝlⱪⱪǝ wǝdǝ ⱪilƣini boyiqǝ, keyinki künlǝrdiki xu bǝrikǝt wǝ mudapiǝ «Əzra» wǝ «Nǝⱨǝmiya» degǝn kitablarda hatirilǝngǝn. Uning üstigǝ, Ⱨagay wǝ Zǝkǝriya bexarǝt ⱪilƣan muxu ixlar bolmiƣan bolsa, undaⱪta hǝlⱪ ⱨǝrgiz ularni pǝyƣǝmbǝrlǝr dǝp ⱨesablimiƣan, ularning kitabliri ⱨǝrgiz «muⱪǝddǝs yazmilar» iqigǝ ⱪobul ⱪilinmiƣan bolatti.


(t) Huda Israilni «Yǝⱨuda jǝmǝti wǝ Israil jǝmǝti» dǝp qaⱪiridu (13-ayǝt). Demǝk, bexarǝt ǝmǝlgǝ axuruluxi bilǝn «Israil» wǝ «Yǝⱨuda» yǝnǝ bir-biridin ayrilmas bir hǝlⱪ bolidu.


(q) Hudaning ularƣa: «Mǝn silǝrni ⱪutⱪuzimǝn, silǝr ularƣa (ǝllǝrgǝ) bǝht-bǝrikǝt bolisilǝr» dǝp bǝrgǝn wǝdisi ǝmǝliyǝttǝ uning Ibraⱨimƣa ⱨǝm ǝwladiƣa: «Sǝn arⱪiliⱪ yǝr yüzidiki barliⱪ ailǝ-ⱪǝbililǝr bǝht-bǝrikǝt tapidu!» degǝn wǝdisining ⱪaytilinixidur. Bu sɵzlǝrning mǝnisi (bǝzi xǝrⱨqilǝr eytⱪandǝk) «hǝⱪ baxⱪilar üqün bǝht-bǝrikǝt tiligǝndǝ namingni ixlitip tilǝydu» degǝndǝk ǝmǝs, bǝlki Ibraⱨim ⱨǝm ǝwladliri ɵzliri baxⱪilarni bǝrikǝtlǝx wasitisi bolidu, degǝnliktur. «Yǝx.» 19:24dǝ: «Xu küni Israil... yǝr yüzidikilǝrgǝ bǝht yǝtküzgüqilǝr bolidu», «Əz.» 34:26dǝ «Mǝn ularni ⱨǝm egizlikim ǝtrapidiki jaylarni bǝrikǝtlik ⱪilimǝn» deyilgǝndǝk.


(j) Huda Ɵzining hǝlⱪⱪǝ bǝht-bǝrikǝt yǝtküzüxtiki ⱪǝt’iy niyiti wǝ intizarini eniⱪ kɵrsitidu: — «Qünki samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Silǝrning ata-bowiliringlar Mening ƣǝzipimni ⱪozƣiƣanda Mening silǝrgǝ yamanliⱪ yǝtküzüx oyida bolƣinim wǝ xu jaza yolidin yanmiƣinimdǝk — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar — Mǝn ⱨazir, muxu künlǝrdǝ yǝnǝ Yerusalem wǝ Yǝⱨuda jǝmǝtigǝ yahxiliⱪ yǝtküzüx oyida boldum; ⱪorⱪmanglar» (14-15).


(h) Hudaning xu waⱪitta sürgünlüktin ⱪaytⱪanlardin birdinbir tǝlipi bir-birigǝ sǝmimiy wǝ meⱨriban muamilǝ ⱪilixtin ibarǝt idi: «Muxu ixlarƣa ǝmǝl ⱪilinglar: — ⱨǝrbiringlar ɵz yeⱪininglarƣa ⱨǝⱪiⱪǝtni sɵzlǝnglar; dǝrwaziliringlarda ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ, aman-tinqliⱪⱪa uyƣun ⱨɵkümlǝrni yürgüzünglar; ⱨeqkim kɵnglidǝ ɵz yeⱪiniƣa yamanliⱪ oylimisun; ⱨeqⱪandaⱪ yalƣan ⱪǝsǝmgǝ xerik bolmanglar; qünki Mǝn dǝl bularning ⱨǝmmisigǝ nǝprǝtlinimǝn, dǝydu Pǝrwǝrdigar» (16-17). 

Hǝlⱪ muxu ixlarni dawamlaxturƣan bolsa, xübⱨisizki, pǝyƣǝmbǝr kɵrsǝtkǝn muxu bǝht-bǝrikǝtlǝr uzun ɵtmǝyla toluⱪ ⱨalda ularning bexiƣa qüxkǝn bolatti; ⱨǝtta Mǝsiⱨning dǝwrimu ularning xu künliridǝ baxlanƣan bolatti. Əpsuski, Israil xundaⱪ ⱪilmidi; «Əzra» wǝ «Nǝⱨǝmiya» degǝn kitablarda ularning arisida pǝyda bolƣan aldamqiliⱪ, yalƣanqiliⱪ, wapasizliⱪ, nǝpsaniyǝtqilik wǝ xundaⱪla ularning butpǝrǝs ǝllǝr arisidin ayallarni hotunluⱪⱪa alƣanliⱪi hatirilinidu.


(d) Israilning Hudaƣa bolƣan wapasizliⱪi wǝ asiyliⱪliri (buningda ular ⱨǝmmimizning wǝkilidur!) xunqǝ eƣir bolsimu, Hudaning qǝksiz meⱨir-xǝpⱪiti bilǝn ular bir küni Uning yeniƣa ⱪaytidu. Xu küni 18-23-ayǝtlǝrdǝ tǝswirlinidu. Huda awwal ularƣa ularning rozilirini xu küni ⱨeyt-bayramlarƣa aylandurimǝn, dǝp wǝdǝ ⱪilidu.

«Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — «Tɵtinqi aydiki roza, bǝxinqi aydiki roza, yǝttinqi aydiki roza wǝ oninqi aydiki roza Yǝⱨuda jǝmǝtigǝ huxalliⱪ wǝ xad-huramliⱪ, bǝhtlik ibadǝt sorunliri bolidu; xunga ⱨǝⱪiⱪǝt wǝ hatirjǝmlik-tinqliⱪni sɵyünglar» (19).

Tɵtinqi ayning toⱪⱪuzinqi künidiki roza Neboⱪadnǝsarning Yerusalem xǝⱨirini ixƣal ⱪilƣanliⱪini ǝslǝp, xǝⱨǝr üqün matǝm tutux üqün baxlandi («Yǝr.» 3:6-7); bǝxinqi aydiki roza deginimizdǝk ibadǝthanining wǝ xǝⱨǝrning wǝyran ⱪilinixini ǝslǝx üqün idi («Yǝr.» 52:12-13); yǝttinqi aydiki roza deginimizdǝk waliy Gǝdaliyaning ɵltürülüxini ǝslǝx üqün idi («2Pad.» 25:25-26, «Yǝr.» 42:1-3); oninqi aydiki roza Babillarning Yerusalem xǝⱨirini muⱨasirigǝ elip ⱪorxiwelixining baxlinixini ǝslǝx üqün baxlandi («2Pad.» 25:1, «Yǝr.» 39:1, «Əz.» 24:1-2).

Bu rozilarni bügüngǝ ⱪǝdǝr Yǝⱨudiy hǝlⱪi yǝr yüzidiki ⱨǝr yǝrdǝ tutup kǝlmǝktǝ. Ular Mǝsiⱨni tonumiƣaqⱪa, ular ɵtküzüwatⱪan künlǝr tehi «yiƣa-zarlar kɵtürgǝn keqǝ»dǝk bolmaⱪta.


Əmma uzundin buyanⱪi «yiƣa-zarlar kɵtürgǝn keqǝ» xad-huramliⱪ sǝⱨǝrgǝ aylinidu; Huda Israil wǝ Yerusalemƣa wǝdǝ ⱪilƣan «yahxliⱪni yǝtküzidu»; ularning burunⱪi dǝrd-ǝlǝmlirining ⱨǝmmisi untulidu («Yǝx.» 65:16); dǝrd-ǝlǝmlirini ǝslǝydiƣan künliri ⱨeyt-bayramlarƣa aylandurulidu.

Xu sǝwǝblǝrdin pǝyƣǝmbǝr ɵzigǝ diⱪⱪǝt ⱪiliwatⱪan «Hudaning ⱪaldisi»ⱪa: — «Xunga ⱨǝⱪiⱪǝt wǝ hatirjǝmlik-tinqliⱪni sɵyünglar» — dǝydu.

Pǝrwǝrdigarning Ɵz hǝlⱪi arisida turƣanliⱪi, xundaⱪla ularning Uning yeniƣa towa bilǝn ⱪaytⱪinining uluƣ nǝtijisi 8-babtiki ahirⱪi tɵt ayǝtlǝrdǝ kɵrünidu. Yǝr yüzidiki barliⱪ ǝllǝrning Hudani qongⱪur tonuƣusi, Uning yollirini ɵginixkǝ Yerusalemƣa barƣusi kelidu.

Xunga «Yǝxaya» wǝ «Mikaⱨ» degǝn kitablarda xuni oⱪuymiz: —


«Ahir zamanlarda, Pǝrwǝrdigarning ɵyi jaylaxⱪan taƣ taƣlarning bexi bolup bekitilidu,

Ⱨǝmmǝ dɵng-egizlktin üstün ⱪilip kɵtürülidu;

Barliⱪ ǝllǝr uningƣa ⱪarap eⱪip kelixidu.

Nurƣun hǝlⱪ-millǝtlǝr bir-birigǝ: — 

«Kelinglar, biz Pǝrwǝrdigarning teƣiƣa,

Yaⱪupning Hudasining ɵyigǝ qiⱪayli;

U Ɵz yolliridin bizgǝ ɵgitidu,

Biz Uning tǝriⱪiliridǝ mangimiz» — deyixidu.

Qünki ⱪanun-yolyoruⱪ Ziondin,

Pǝrwǝrdigarning sɵz-kalami Yerusalemdin qiⱪidiƣan bolidu» («Yǝx.» 2:2-3, «Mik.» 4:1-2).


«Lekin Ɵz ⱨayatim bilǝn ⱪǝsǝm ⱪilimǝnki, pütkül yǝr yüzi Mǝn Pǝrwǝrdigarning xan-xǝripi bilǝn tolidu»,... «qünki huddi sular dengizni ⱪapliƣandǝk, pütkül yǝr yüzi Pǝrwǝrdigarni bilix-tonux bilǝn ⱪaplinidu» («Qɵl.» 14:21, «Yǝx.» 11:9).


Bu ixlar ahirⱪi ayǝttǝ hulasilinip: «Xu künlǝrdǝ ⱨǝrhil tilda sɵzlǝydiƣan ǝllǝrdin on nǝpǝr adǝm qiⱪip Yǝⱨudiy bir adǝmning tonining etikini tutuwelip uningƣa: «Biz sǝn bilǝn barayli; qünki Hudani sǝn bilǝn billidur, dǝp angliduⱪ» — dǝydu» deyilidu.


Muxu «yat ǝlliklǝr» Yǝⱨudiyning «tonining etiki»ni tutuwalidu. Bu bolsa etikining muⱪǝddǝs ⱪanundiki ǝmrlǝrgǝ wǝkillik ⱪilidiƣan «qɵrisidiki quqilar»ni kɵrsǝtsǝ kerǝk («Qɵl.» 15:38, «Ⱪan.» 22:12). Ular xularni qing tutuwelip, Yǝⱨudiy ⱪerindixiƣa: Zionƣa mangƣan sǝpiringgǝ ⱪoxulayliqu, dǝp iltimas ⱪilidu. Ularning xu iltimasi nurƣun ǝsirlǝr burun yaxiƣan Moabiy Rutning Yǝⱨudiy ⱪeyn’anisidin ⱪǝt’iy ɵtünüp turuwalƣiniƣa ohxax bolidu: «Bizning sening yeningdin ketiximizni wǝ sanga ǝgixix niyitimizdin yenixni ɵtünmǝ; qünki sǝn nǝgǝ barsang bizmu xu yǝrgǝ barimiz; sǝn nǝdǝ ⱪonsang bizmu xu yǝrdǝ ⱪonimiz; sening hǝlⱪing bizningmu hǝlⱪimizdur wǝ sening Hudaying bizningmu Hudayimizdur» («Rut» 1:16ni kɵrüng).


Bu bexarǝtning ⱨazir «Injil dǝwri»dǝ ⱪismǝn ǝmǝlgǝ axuruluwatⱪanliⱪidin guman ⱪilmaymiz; qünki Mǝsiⱨning hux hǝwirini awwalⱪi tarⱪatⱪuqilar Rǝbbimizning rosulliri idi; ular Yerusalemdin qiⱪip uni dunyaning qǝtlirigǝ yǝtküzgǝn (ǝslidiki rosullar ⱨǝmmisi Yǝⱨudiylar, ǝlwǝttǝ). Ⱨalbuki, Yǝⱨudiy hǝlⱪi tehi Hudaning yoliƣa bir pütün ⱪaytmiƣan, xunga bexarǝtning toluⱪ ǝmǝlgǝ axuruluxi kǝlgüsi xu künni kütmǝktǝ. Zǝkǝriyaning keyinki bexarǝtliridǝ bu ajayib «ⱪaytix» toƣruluⱪ kɵprǝk tǝpsilatlar bizgǝ tǝminlinidu.


Kitabning ikkinqi ⱪismi


Ikkinqi ⱪismining ikki bɵliki bolup, ⱨǝr ikkisi hudasiz dunya bilǝn Israil otturisidiki uruxlar toƣruluⱪ bolup, baxⱪa-baxⱪa jǝⱨǝtlǝrdin eytilƣan bexarǝtlǝrdur.


Birinqisidǝ (9-11-bablarda) Hudaning Israilƣa zulum ⱪilip kǝlgǝn dunyawi küqlǝrni ⱨalak ⱪilƣuqi jazasi, xundaⱪla Israilning barliⱪ düxmǝnlirini yengixkǝ küqlǝndürülüxi asasiy tema bolidu; ikkinqisidǝ (12-14-bablarda) Israilning ǝllǝr bilǝn bolƣan ahirⱪi jiddiy kürǝxlǝr arⱪiliⱪ tazilinixi wǝ tawlinixi, ularning Hudaning muⱪǝddǝs ⱪowmi boluxⱪa ⱪandaⱪ ɵzgǝrtilixi muⱨim tema bolidu.


Ikki bɵlǝkning (9-11 wǝ 12-14-babning) bir-birigǝ ohxaydiƣan yǝnǝ bir nuⱪtisi bar. Ikki bɵlǝkning otturisida tuyuⱪsiz yengi bir bexarǝt pǝyda bolƣandǝk kɵrünidu (11:1 wǝ 13:7); ǝmǝliyǝttǝ ikki bɵlǝkning ⱨǝrbiridǝ bu «yengi bexarǝt» bɵlǝkning awwalⱪi bexariti kɵrsǝtkǝn wǝⱪǝlǝrning ⱪandaⱪ yol bilǝn yüz beridiƣanliⱪini tehimu tǝpsiliyraⱪ tǝswirlǝydu.


Birinqi bɵlǝkning 9- wǝ 10-bablirida dunyawi küqlǝrning jazalinixi sɵzlinidu; 11-babida xu wǝⱪǝlǝr qüxǝndürülidu; ikkinqi bɵlǝkning 12:1-13:6dǝ, Israilning ahirⱪi zamanda tawlinixi wǝ ⱪutⱪuzuluxi bayan ⱪilinidu; 13:7-14:21dǝ bu ixlarning tǝpsilatliri bayan ⱪilinidu.


(9-bab, 1-8)

«Pǝrwǝrdigarning sɵzidin yüklǝngǝn bexarǝt — Hadrak zemini wǝ Dǝmǝxⱪ üstigǝ ⱪonidu (qünki Pǝrwǝrdigarning nǝziri adǝmlǝr wǝ Israilning barliⱪ ⱪǝbililiri üstididur); u bularƣa qegridax bolƣan Hamatⱪa, Tur wǝ Zidon üstigimu ⱪonidu. Tur tolimu «dana» bolƣaqⱪa, ɵzi üqün ⱪorƣan ⱪurƣan, kümüxni topidǝk, sap altunni koqilardiki patⱪaⱪtǝk dɵwilǝp ⱪoyƣan. Mana, Rǝb uni mal-dunyasidin ayriwetidu, uning küqini dengizda yoⱪ ⱪilidu; u ot tǝripidin yǝp ketilidu.

Axkelon buni kɵrüp ⱪorⱪidu; Gazamu kɵrüp azablinip tolƣinip ketidu; Əkronmu xundaⱪ, qünki uning arzu-ümidi tozup ketidu; padixaⱨ Gazadin yoⱪap ketidu, Axkelon adǝmzatsiz ⱪalidu. Xuning bilǝn Axdodta ⱨaramdin bolƣan birsi turidu; mǝn Filistiylǝrning mǝƣrurluⱪi wǝ pǝhrini yoⱪitimǝn. Mǝn aƣzidin ⱪanlarni, uning ⱨaram yegǝn yirginqlik nǝrsilǝrni qixliri arisidin elip ketimǝn; andin ⱪelip ⱪalƣanlar u Hudayimizƣa tǝwǝ bolup, Yǝⱨudada yolbaxqi bolidu; Əkronning orni Yǝbus ⱪǝbilisidikilǝrgǝ ohxax bolidu.

Mǝn ⱪoxun tüpǝylidin, yǝni ɵtüp kǝtküqi wǝ ⱪaytip kǝlgüqi tüpǝylidin Ɵz ɵyüm ǝtrapida qedirimni tiktürimǝn; ǝzgüqi ⱪaytidin uningdin ɵtmǝydu; qünki Ɵz kɵzüm bilǝn kɵzitimǝn».


Yuⱪirida deginimizdǝk 9- wǝ 10-bab bir pütün gǝwdǝ bolup, izqilliⱪi bolƣan bir bexarǝttur (baxtin ahir birla tema üstidǝ tohtalƣan). 9-babtiki aldin’ala kɵrsitilgǝn wǝⱪǝlǝr bolsa «büyük Iskǝndǝr»ning Misirƣa yürüx ⱪilƣandiki jǝngliri wǝ nusrǝtliridin ibarǝttur. Iskǝndǝr miladiyǝdin ilgiriki 332-yili Misirƣa, yǝni jǝnubiy tǝrǝpkǝ qong yürüxni baxlaydu. Bu yürüxning ahirⱪi nǝtijisi Pars imperiyǝsining aƣduruluxidin ibarǝt boldi. Bexarǝttǝ ayan ⱪilinƣan bu wǝⱪǝlǝr yiraⱪ kǝlgüsi zamanlardiki, Hudaning rǝⱨimi ⱨǝm jazasi kɵrsitilidiƣan baxⱪa qong wǝⱪǝlǝr bilǝn «birdǝk» kɵrünidu.

Oⱪurmǝnlǝr Tǝwrattiki baxⱪa tekistlǝrdin bayⱪaydiƣinidǝk, bexarǝt «yüklǝnsǝ», adǝttǝ tǝsiri zor, dǝⱨxǝtlik bir hǝwǝr yǝtküzülgǝnlikidin derǝk beridu.


«Hadrak» degǝn xǝⱨǝr yaki rayon bügüngǝ ⱪǝdǝr tepilmidi, lekin birnǝqqǝ kona tarihnamilǝr boyiqǝ, u Suriyǝdiki Dǝmǝxⱪ xǝⱨirigǝ yeⱪin bolƣan bir jay bolsa kerǝk.

Tǝwrattiki bexarǝtlǝrdǝ, «yük» yaki «Pǝrwǝrdigarning sɵzi»ning mǝlum bir yǝrgǝ «ⱪonuxi» bolsa, Hudaning jazasi xu yǝrgǝ kǝlgǝnlikini kɵrsitidu. Xunga 1-4-ayǝttin ⱪariƣanda, mǝzkur bexarǝt elip kǝlgǝn «yük», yǝni Hudaning jazasi birinqidin Dǝmǝxⱪni nixan ⱪilidu; andin muxu ayǝtlǝrdǝ tǝswirlǝngǝndǝk xu yǝrdin ǝtrapidiki pütkül rayonƣa yeyilidu.

«Qünki Pǝrwǝrdigarning nǝziri adǝmlǝr wǝ Israilning barliⱪ ⱪǝbililiri üstididur». Bu sɵzlǝr «Yǝr.» 32:19diki bexarǝtning baxⱪa birhil ipadisidur: «Oy-nixanliringda uluƣ, ⱪilƣan ixliringda ⱪudrǝtliksǝn; kɵzliring bilǝn insan balilirining Ɵz yolliri wǝ ⱪilƣanlirining mewisi boyiqǝ ⱨǝrbirigǝ in’am yaki jaza ⱪayturux üqün, ularning barliⱪ yollirini kɵzligüqidursǝn». Huda ⱨǝm Ɵz hǝlⱪi wǝ ularƣa zulum ⱪilƣuqilarni kɵzitip, ularning ⱪilƣanliriƣa ⱪarap muwapiⱪ muamilǝ ⱪilidu.

Muxu yǝrdǝ Uning jazalax ⱪorali birinqidin «büyük Iskǝndǝr» idi. Iskǝndǝrning Pars imperiyǝsigǝ jǝng ⱪilixi üqün dǝsmayǝ kerǝk idi. Misirda zor bayliⱪlarning barliⱪini bilip, u awwal ⱪoxunini baxlap xu tǝrǝpkǝ yürüx ⱪildi. «Ottura Dengiz»ning xǝrⱪiy boyini boylap yürüx ⱪilip, u yolda uqriƣan barliⱪ yǝrlǝrgǝ ⱨujum ⱪilip ularni ixƣal ⱪildi. 9:1-8dǝ uning ⱨujumliri aldin’ala eytilidu: — 


(a) U awwal Suriyǝgǝ, yǝni «Hadrak zemini», jümlidin Dǝmǝxⱪ wǝ Hamat xǝⱨǝrlirigǝ ⱨujum ⱪildi. Iskǝndǝrning sǝrdari Parmenio bu xǝⱨǝrlǝrning anqǝ ⱪarxiliⱪiƣa uqrimayla ularni asanla ixƣal ⱪildi.


(ǝ) Andin u Tur xǝⱨirigǝ wǝ Zidon rayoniƣa ⱨujum ⱪildi. 9:3dǝ «Tur ɵzi üqün ⱪorƣan ⱪurƣan» dǝp oⱪuymiz. «Ⱪorƣan» bolsa intayin egiz wǝ mustǝⱨkǝm munar idi; u Tur xǝⱨirining udulidiki 150 metr yiraⱪliⱪta bolƣan aralda ⱪurulƣanidi. Tur xǝⱨirining ɵzi 50 metr egizliktǝ sepili bolƣan intayin mustǝⱨkǝm bir xǝⱨǝr idi. Ⱨǝtta xǝⱨǝrning sepili bɵsülgǝn ⱨalǝttimu, aⱨalisi bayliⱪlirini kɵtürüp aralƣa ɵtüwalalaytti. Ularning küqlük kemiliri ɵzigǝ kerǝk bolƣan barliⱪ tǝminatlarni üzlüksiz tǝminliyǝligǝqkǝ, ular xu yǝrdǝ uzun waⱪitⱪiqǝ ⱨǝrⱪandaⱪ muⱨasirigǝ taⱪabil turalaytti. Ilgiri, ular xu yǝrdǝ Asuriyǝning imperatori Xalman’ǝzǝrgǝ bǝx yil ⱪarxiliⱪ kɵrsǝtkǝnidi, Babilning imperatori Neboⱪadnǝsarƣa on üq yil taⱪabil turƣanidi («Əz.» 28:18-19). Neboⱪadnǝsar xǝⱨǝrni elip wǝyran ⱪilƣini bilǝn munarni alalmaytti. Ular buningdin daim intayin mǝƣrurlinatti («Tur tolimu «dana»» degǝndǝk). Ⱨalbuki, Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr ularning ahir berip «xǝⱨǝrdiki taxlar dengizƣa ⱪoyulup», munar «taⱪir tax»ⱪa aylandurulup ⱨalak bolidiƣinini aldin’ala tǝswirlǝydu («Əzakiyal» 26-bab — xu babtiki izaⱨatlirimizni kɵrüng). Tur xǝⱨirining ⱨalakǝt küni Iskǝndǝrning ⱪorxiwilixi bilǝn yetip kǝldi. 

«Mana, Rǝb uni mal-dunyasidin ayriwetidu, uning küqini dengizda yoⱪ ⱪilidu; u ot tǝripidin yǝp ketilidu» (4-ayǝt).

Iskǝndǝr awwal xǝⱨǝrning ɵzini küqlük «kɵqmǝ potǝylǝr»i bilǝn aldi; andin uning inȥinerliri yǝttǝ ay ixlǝp xǝⱨǝrdiki tax-topilarni elip «dengizƣa taxlidi» wǝ ⱪuruⱪluⱪ bilǝn aralni tutaxturidiƣan, kɵtürülgǝn qong wǝ uzun yolni yasidi. Xundaⱪ ⱪilƣanda munarni wǝyran ⱪilix asan gǝp idi. On ming Tur lǝxkiri ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪilindi. Gǝrqǝ Tur xǝⱨiri asta-asta ⱪurulup ⱪǝddini rusliƣan bolsimu, ular xu waⱪittin keyin «küqlük dɵlǝt» ⱨesablanmidi. Iskǝndǝr kɵtürgǝn «dengiz yoli» ⱨazirmu bar, lekin xǝⱨǝr wǝ munar ƣayib boldi. U ⱨazir Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr aldin’ala eytⱪandǝk «beliⱪqilar torlarni yaydiƣan bir taⱪir taxtur», halas.


(b) Iskǝndǝr jǝnubⱪa ⱪarap nǝzirini Filistiyǝ tüzlǝnglikidiki xǝⱨǝrlǝrgǝ saldi. Zǝkǝriya bexarǝt bǝrgǝndǝk xu xǝⱨǝrlǝr wǝⱨimigǝ qüxüp, anqǝ ⱪarxiliⱪ kɵrsǝtmidi.

Muxu ayǝtlǝrdǝ Filistiyǝdiki «bǝx paytǝht xǝⱨǝr»din tɵti tilƣa elinidu. Gat xǝⱨiri (Tǝwrattiki baxⱪa keyinki pǝyƣǝmbǝrlǝrning yazmiliridikidǝk) tilƣa elinmaydu, qünki u bir mǝzgil Yǝⱨuda padixaⱨliⱪiƣa tǝwǝ bolƣanidi, keyin Yǝⱨudaning bir ⱪismi bolup ⱪalƣan boluxi mumkin.

«Yǝr.» 25:20diki Filistiyǝ toƣruluⱪ bexarǝt mǝzkur bexarǝt bilǝn munasiwǝtlik; xu yazmidiki xǝⱨǝrlǝrning tǝrtipi muxu yǝrdǝ kɵrsitilgǝn tǝrtipkǝ ohxaxtur. 

6-ayǝt: «Axdodta ⱨaramdin bolƣan birsi (yaki «xalƣut bir ⱪowm») turidu» degǝnning mǝnisi toƣruluⱪ birnemǝ demǝk tǝs; biz arheologning gürjikining ⱪezip qiⱪixini kütmǝktimiz. Ⱨalbuki, xǝk-xübⱨisizki, muxu ixlar arⱪiliⱪ «Filistiylǝrning mǝƣrurluⱪi wǝ pǝhri yoⱪitildi». Filistiylǝr, ⱪariƣanda, millǝtqiliki küqlük, mustǝⱪilliⱪidin intayin mǝƣrur idi. Ularning mǝƣrurluⱪi Gazaning ⱨǝmmǝ «padixaⱨ»liridin mǝⱨrum boluxi bilǝn, Axkelonning adǝmzatsiz ⱪelixi bilǝn wǝ Axdodta «ⱨaramdin bolƣan birsi»ning turuxi tüpǝylidin yǝrgǝ uruldi.

Əmma bu ixning ɵzi ularning kǝlgüsi bǝhti üqün bolidu. Qünki tɵwǝn ⱪilinixining nǝtijisi ularning butliriƣa baƣlanƣan yirginqlik ixliridin ⱪutuluxi, ularning «ⱪaldi»lirining Hudaning hǝlⱪi iqigǝ elinixidin ibarǝt bolidu: —

«Mǝn aƣzidin ⱪanlarni, uning ⱨaram yegǝn, yirginqlik nǝrsilǝrni qixliri arisidin elip ketimǝn; andin ⱪelip ⱪalƣanlar u Hudayimizƣa tǝwǝ bolup, Yǝⱨudada yolbaxqi bolidu («kiqik jǝmǝt» yaki «ailǝ» degǝn tǝrjimilirimu bar); Əkronning orni Yǝbus ⱪǝbilisidikilǝrgǝ ohxax bolidu».

Filistiyǝ hǝlⱪi muxu yǝrdǝ ibraniy tilida bir adǝmdǝk süpǝtlinidu. Butlarƣa atalƣan ⱪurbanliⱪliri ⱪanliri bilǝn ulardin elip taxlinidu. «Əkronning orni Yǝbus ⱪǝbilisidikilǝrgǝ ohxax bolidu». Oⱪurmǝnlǝrning esidǝ boluxi kerǝkki, Yǝbusiylar ǝslidǝ «Zion ⱪǝl’ǝsi», yǝni Yerusalem xǝⱨiridǝ turuwatⱪanlar idi. Dawut pǝyƣǝmbǝr Yerusalemni ⱪoliƣa alƣandin keyin Yǝbusiylar asta-asta Israil hǝlⱪining bir ⱪismi bolup ⱪaldi. «2Sam.» 24-bab wǝ «1Tar.» 21-babtiki «Yǝbusiy Ornan»ning Yerusalemdikilǝr arisida mɵtiwǝr adǝm ikǝnliki kɵrünidu; u Dawut padixaⱨⱪa ɵz haminini ibadǝthanining orni boluxⱪa setip beripla ⱪalmay, bǝlki yǝnǝ ɵz uylirini Dawutning ⱪurbanliⱪ ⱪilixi üqün uningƣa sowƣa ⱪilmaⱪqimu idi; demǝk, u Dawutⱪa nisbǝtǝn toluⱪ Israilning puⱪrasi idi.

Ⱪǝdimki Filistiylǝr ⱨazirⱪi «Pǝlǝstinliklǝr» bolup ⱪaldimu? («Pǝlǝstin» wǝ «Filistiyǝ» degǝn sɵzlǝrning yiltizi ohxax). Pǝlǝstinliklǝr ɵzlirini Ərǝblǝr dǝp ⱨesablaydu; ǝmǝliyǝttǝ ularning salaⱨiyiti bizgǝ namǝlum. Ularning kimlikini Huda bilidu; ular ǝgǝr ⱪǝdimki Filistiylǝrning ⱪalduⱪliri bolup qiⱪsa, undaⱪta bu bexarǝttin aldimizda adǝmni ⱨǝyran ⱪalduridiƣan kɵp ixlarning bolidiƣanliⱪi qiⱪip turidu.


(p) Mǝzkur bexarǝtning toptoƣriliⱪi adǝmni intayin ⱨǝyran ⱪalduridu. Əng ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ⱪismini tɵwǝntǝ kɵrimiz: — 

Birinqidin, Iskǝndǝr yürüxni baxliƣanda, Yerusalemƣa adǝm ǝwǝtip bax kaⱨin Yadduadin nurƣun «bajlar»ni tɵlǝxni tǝlǝp ⱪilƣan. Ⱨalbuki, Yaddua Israilning xu qaƣdiki «hojayini» Pars imperiyǝsigǝ wapadar bolup, ularƣa baj tapxuridiƣan bolƣaqⱪa, bu tǝlipini rǝt ⱪildi. Yaddua wǝ pütkül Israillar titrigǝn ⱨalda rǝt ⱪilixning nǝtijisini kütüwatatti. Ikkinqidin, Iskǝndǝrning bu yürüxining mǝⱪsiti pul toplax bolup, Yerusalemdiki ibadǝthanida qong bayliⱪlarning barliⱪini, xundaⱪla xǝⱨǝrning mudapiǝsiz degüdǝk ikǝnlikini bilip turup, Yerusalem tǝrǝpkǝ ⱨeqⱪandaⱪ yürüx ⱪilmidi.

Bu ixning birdinbir qüxǝndürülüxi Hudaning sɵzi bilǝn bolidu: «Mǝn ⱪoxun tüpǝylidin, yǝni ɵtüp kǝtküqi wǝ ⱪaytip kǝlgüqi (demǝk, Iskǝndǝrning ⱪoxuni Misirƣa baridiƣan waⱪtida wǝ ⱪaytip kelidiƣan waⱪtida) tüpǝylidin ɵz ɵyüm ǝtrapida qedirimni tiktürimǝn; ǝzgüqi ⱪaytidin uningdin ɵtmǝydu; qünki ɵz kɵzüm bilǝn kɵzitimǝn».

Muxu ayǝttǝ «ǝzgüqi» degǝn sɵz ibraniy tilida «Mis.» 3:7, 5:6-10dǝ «nazarǝtqi» (hǝlⱪni ⱪulluⱪta ixlarƣa salƣuqi kixi) dǝp tǝrjimǝ ⱪilinidu. Bǝzidǝ u ijabiy mǝnidǝ ixlitidu, lekin muxu yǝrdǝ u yat ǝllǝrdin bolƣan zalimlarni, yǝni Israilni bozǝk ⱪilƣuqilarni kɵrsitidu.

Tarihxunaslar Iskǝndǝrning Yerusalemƣa barmiƣiniƣa qüxǝnqǝ bǝrmǝydu. Yǝⱨudiylarning bir tarihida Iskǝndǝr bax kaⱨin Yadduani ƣayibanǝ kɵrünüxtǝ kɵrdi, dǝp hatirilinidu. Xuning bilǝn (xu tarih boyiqǝ) u ɵzi Yerusalemƣa qiⱪip Yaddua bilǝn kɵrüxüxkǝ bardi. Yaddua uningƣa Tǝwrattiki «Daniyal pǝyƣǝmbǝr»din bir parqǝ yazmini uningƣa ⱨǝdiyǝ ⱪildi, wǝ yazmidin uningƣa Daniyal pǝyƣǝmbǝrning Iskǝndǝrning kǝlgüsidiki imperiyǝsi toƣruluⱪ bexarǝtlirini kɵrsǝtti. Iskǝndǝr xu bexarǝtlǝrni kɵrüp tizlinip sǝjdǝ ⱪildi.

Iskǝndǝr ǝslidǝ birsi uning iradisi bilǝn ⱪerixsa dǝⱨxǝt aqqiⱪi tutidiƣan adǝm idi; lekin u Yerusalemƣa ⱨujum ⱪilmayla ⱪalmay, bǝlki keyin Yǝⱨudiy hǝlⱪini ɵz ⱪanun-bǝlgilimiliri boyiqǝ yaxaxⱪa yol ⱪoyƣan wǝ ularƣa baj-seliⱪlarni intayin az salƣan. Bir tarihxunas mundaⱪ dedi: «Yǝⱨudiylar Pars imperiyǝsidǝ ⱪulluⱪta yaxawatⱪanlar arisida ǝng kǝmsitilgǝn bolsimu, Iskǝndǝrgǝ nisbǝtǝn ǝng ixǝnqlik hǝlⱪ bolup ⱪaldi. Ular xu dǝwrdiki ǝng uluƣ xǝⱨǝrlǝrdǝ «mɵtiwǝr puⱪralar» bolup ⱪaldi — ular Aleksǝndriyǝliklǝr, Antakiyaliⱪlar bolup ⱪaldi; lekin xundaⱪ bolsimu, ular Yǝⱨudiy ɵrp-adǝtlirini taxlaxⱪa ⱨeq mǝjburlanƣan ǝmǝs».

Əgǝr Hudaning küqlük ⱪoli bolmiƣan bolmisa, xundaⱪ boluxi ⱪǝt’iy bolmiƣan bolatti.

Hudaning ularƣa mudapiǝ boluxⱪa eytⱪan: «Əzgüqi ⱪaytidin uningdin ɵtmǝydu» degǝn sɵzi boyiqǝ uning wǝdisi üzlüksiz dawamlixixi kerǝk idi. Undaⱪ bolsa, nemixⱪa miladiyǝdin keyinki 70-yili Rim ⱪoxuni kelip Yerusalemni wǝyran ⱪildi? Hudaning Yerusalemni ⱪoƣdixi ularning Hudaning kalamiƣa ⱪulaⱪ selixiƣa, bolupmu u ǝwǝtidiƣan Ⱪutⱪuzƣuqi padixaⱨni ⱪobul ⱪilixiƣa baƣliⱪ, ǝlwǝttǝ. Xu padixaⱨning kelixi tɵwǝndiki ayǝtlǝrdǝ aldin’ala eytilidu.


Israilning «Aman-hatirjǝmlik bǝrgüqi Xaⱨzadǝ»si; uning pütkül dunyaƣa bolƣan wǝzipisi 

Bexarǝtlǝrdǝ biz qong ⱪoxunliri bilǝn yürüx ⱪilƣan uluƣ yat ǝllik istilaqi muzǝppǝr Iskǝndǝrdin ɵtüp, ǝmdi Israilning ⱨǝⱪiⱪiy padixaⱨiƣa kelimiz. Ularning qong pǝrⱪliri bardur. Iskǝndǝr Hudaning ɵz jazasini yǝtküzidiƣan ⱪorali bolup, u kɵp at wǝ jǝng ⱨarwiliriƣa tayinatti; lekin Israilning padixaⱨiƣa bolsa bularning ⱨeq keriki yoⱪ; u Yerusalemƣa kirgǝndǝ addiy bir exǝkkǝ minip kelip, ⱨǝm Israilƣa ⱨǝm barliⱪ ǝllǝrgǝ nijatliⱪ elip kelidu.


Muxu yǝrdǝ Tǝwrattiki kɵp bexarǝtlǝrning tüp maⱨiyiti toƣrisida ikki eƣiz gǝp ⱪiliximizƣa toƣra kelidu. Birinqidin, ⱨǝmmimiz xundaⱪ bir ixni bilimizki, — yolda ketiwatⱪanda yiraⱪtin ikki taƣ qoⱪⱪisini kɵrgǝndǝ, biz bu ikkisini bir-birigǝ yeⱪin, dǝp oylaymiz. Lekin birinqi qoⱪⱪiƣa yeⱪinlaxⱪanda, ǝmǝliyǝttǝ uning bilǝn yǝnǝ bir qoⱪⱪining ariliⱪida yoƣan bir jilƣining barliⱪini bayⱪaymiz. Tǝwrattiki aldin kɵrgüqilǝr bizgǝ yǝtküzgǝn kɵp bexarǝtlǝrdǝ ǝⱨwal xundaⱪ bolidu — kǝlgüsidiki ikki ix bayan ⱪilinƣanda, ular bir-birigǝ yeⱪin yaki bir-birigǝ ulanƣan ⱨalda kɵrünidu. Biraⱪ «yiraⱪtin kɵrüngǝn» bolƣaqⱪa, ariliⱪidiki uzun waⱪitlar kɵrünmǝydu. Mǝsiⱨ toƣrisidiki bexarǝtlǝrdǝ bundaⱪ ix kɵp ⱪetim bayⱪilidu — Zǝkǝriyaning mǝzkur bexaritidimu xundaⱪ.


Ikkinqidin, Pǝrwǝrdigar nijati (demǝk, mǝlum hǝtǝrlik ǝⱨwaldin ⱪutⱪuzuxi)ni ⱨǝrkimgǝ kɵrsǝtkǝn bolsa (mǝyli pütkül insaniyǝtkǝ bolsun, Israilƣa bolsun) Tǝwratta hatirilǝngǝn xu «nijat tarihi»diki ⱨǝrbir «ⱪutⱪuzux ixi» dǝrwǝⱪǝ Mǝsiⱨning dunyaƣa elip kelidiƣan uluƣ ahirⱪi nijatiƣa «bexarǝtlik rǝsim» ⱨǝm kapalǝt bolidu. 9-bab wǝ 10-babtiki ⱪalƣan ayǝtlǝrni tǝⱨlil ⱪilƣanda xu ikki nuⱪtini kɵzdǝ tutsaⱪ tolimu paydiliⱪ bolidu.

Əmdi Mǝsiⱨ toƣrisidiki bu bexarǝtni tǝpsiliy kɵrǝyli: —

«Zor xadlan, i Zion ⱪizi! Tǝntǝnǝlik nida ⱪil, i Yerusalem ⱪizi! Ⱪaranglar, Padixaⱨing yeningƣa kelidu; U ⱨǝⱪⱪaniy wǝ nijatliⱪ bolidu; kǝmtǝr-mɵmin bolup, mada exǝkkǝ, yǝni exǝk tǝhiyigǝ minip kelidu» (9-ayǝt).


Bu sɵzlǝr kitabning awwalⱪi ⱪismida hatirilǝngǝn hitabni esimizgǝ kǝltüridu: — «Nahxilarni yangritip xadlan, i Zion ⱪizi; qünki mana, Mǝn arangda makanliximǝn, dǝydu Pǝrwǝrdigar» (2:10).


9:9dǝ ayan ⱪilinƣan «padixaⱨning kelixi» kǝmtǝrlik bilǝn bolidu; ⱨalbuki, Mǝsiⱨning 2:10dǝ ayan ⱪilinƣan kelixi, «Yǝxaya» 11-babta aldin’ala eytilƣan «padixaⱨning ⱨazir boluxi» yaki «Daniyal» 7-babta: «Mana, goya insan’oƣliƣa ohxax bir zat ǝrxtiki bulutlar bilǝn kǝldi...» deyilgǝn kelixi tolimu xan-xǝrǝp bilǝn bolup, pütünlǝy ohximaydu.


Tǝwrat dǝwridiki Yǝⱨudiy ustazlar («Rabbilar») Mǝsiⱨning kelixi wǝ hizmiti toƣrisidiki bexarǝtlǝr üstidǝ uzun yillar bax qɵkürüp, bu ixni tǝⱨsil ⱪilip kǝlgǝnidi. Qünki bǝzi bexarǝtlǝrdǝ uning kǝmtǝrlik bilǝn kelidiƣanliⱪi, namrat ǝⱨwallarda qong bolidiƣanliⱪi, qǝtkǝ ⱪeⱪilidiƣini, azab-oⱪubǝt tartidiƣanliⱪi andin dǝⱨxǝtlik ⱨalda ɵlidiƣanliⱪi aldin’ala eytilƣan. Bular Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning «Pǝrwǝrdigarning ⱪuli» toƣruluⱪ tɵt xeirini ɵz iqigǝ alidu. Baxⱪa bexarǝtlǝrdǝ bolsa Mǝsiⱨning xan-xǝripidǝ kelidiƣanliⱪi, Hudaƣa düxmǝn bolƣan ǝllǝrni yoⱪitidiƣanliⱪi, dunyadikilǝrni sotlaydiƣanliⱪi wǝ ahirida pütkül dunyaƣa amanliⱪ-hatirjǝmlikni elip kelidiƣanliⱪi kɵrsitilgǝn. Ahir berip Rabbilardin bǝziliri muxu baxⱪa-baxⱪa bexarǝtlǝrni ǝmǝlgǝ axurux üqün «Mǝsiⱨtin ikkisi kelidu» degǝn hulasigǝ kǝldi. Ular «birinqi Mǝsiⱨ»ni «Yüsüpning oƣli» dǝp atiƣan (qünki u Yüsüp pǝyƣǝmbǝrdǝk harlinidu, ⱨǝtta azab-oⱪubǝttin ɵlidu) wǝ ikkinqisini «Dawutning oƣli» dǝp atiƣan (qünki u Dawutning tǝhtigǝ waris bolup, xan-xǝrǝp iqidǝ sǝltǝnǝt ⱪilidu; mǝsilǝn 10-ayǝttǝ: —


«Xuning bilǝn Mǝn jǝng ⱨarwilirini Əfraimdin, atlarni Yerusalemdin mǝⱨrum ⱪiliwetimǝn; jǝng oⱪyasimu elip taxlinidu.

U bolsa (padixaⱨ) ǝllǝrgǝ hatirjǝmlik-tinqliⱪni jakarlap yǝtküzidu; Uning ⱨɵkümranliⱪi dengizdin dengizƣiqǝ bolidu» deyilidu.


Biz Rǝbbimizning tuƣuluxi, naqar xaraitta qong boluxi, kǝmtǝrlik bilǝn hizmǝt ⱪilixi, azab-oⱪubǝtlǝr tartixi wǝ ɵlüxigǝ ⱪarisaⱪ bexarǝtlǝrning ikki Mǝsiⱨ ǝmǝs, bǝlki Mǝsiⱨning ikki ⱪetim kelixi toƣruluⱪ sɵzligǝnlikini kɵrǝlǝymiz. Buning sǝwǝbliri kɵp wǝ qongⱪur, ǝlwǝttǝ. Bir sǝwǝbi Huda insanlarning Uning Ɵzining sirtⱪi julasi yaki küq-ⱪudriti üqün ǝmǝs, bǝlki harakteri yaki ǝhlaⱪ güzǝlliki wǝ pǝzilitining xǝripi tüpǝylidin Ɵzigǝ jǝlp ⱪilinip etiⱪad ⱪilixini, Ɵzini sɵyüxini halaydu. Mǝsiⱨ awwal tɵwǝn ⱪiyapǝttǝ kelixi bilǝn insanƣa Ɵzigǝ etiⱪad ⱪilix imtiyazi wǝ Ɵzigǝ etiⱪad ⱪilix izzitini ata ⱪilidu. Ikkinqi kelixidǝ xundaⱪ etiⱪad ⱪilix pursiti bolmaydu — qünki insanlar ɵz kɵzi bilǝn Mǝsiⱨni Ɵz xan-xǝripidǝ kɵrgǝndin keyin andin Uningƣa «etiⱪad baƣlax»i keqikkǝnlik bolmamdu? Qünki Mǝsiⱨning ikkinqi kelixidǝ «Mana, u bulutlar bilǝn kelidu, xundaⱪla ⱨǝrbir kɵz...Uni kɵridu» («2Kor.» 5:7, «Wǝⱨ.» 1:7).

Ⱨalbuki deginimizdǝk, Tǝwrattiki bexarǝtlǝrdǝ Mǝsiⱨning ikki ⱪetim kelixi bǝzidǝ birdǝk kɵrünidu; 9- wǝ 10-ayǝttǝ xundaⱪ ix bardur. Ikki kelixining birdǝk kɵrünüxining bir sǝwǝbi xuki, Huda Israilƣa «Mǝn ǝwǝtkǝn padixaⱨ»ni 9-ayǝttiki bexarǝt boyiqǝ ⱪobul ⱪilƣan bolsa, undaⱪa 10-ayǝttǝ eytilƣan padixaⱨliⱪning xan-xǝripi dǝrⱨal pǝyda bolatti, dǝp kɵrsǝtmǝkqi, dǝp ⱪaraymiz. Lekin Huda ixtin burun ularning nemǝ ⱪilidiƣanliⱪini alliⱪaqan bilǝtti, ǝlwǝttǝ.

«Ⱪaranglar, sening padixaⱨing sening yeningƣa kelidu!» — «sening yeningƣa kelidu» degǝn sɵzlǝr «sanga yahxi bolsun dǝp kelidu» degǝn mǝninimu bildüridu.

Zionning Ⱪutⱪuzƣuqi Padixaⱨi birinqidin «ⱨǝⱪⱪaniy» deyilidu. Bu dunyada gunaⱨ sadir ⱪilip baⱪmiƣan pǝⱪǝt bir adǝm bar — U Rǝb Əysa Mǝsiⱨdur.

Ikkinqidin, u «nijatliⱪ» deyilidu. Ibraniy tilida bu sɵz «Ⱪan.» 33:29 wǝ «Zǝb.» 33:16dǝ «ⱪutⱪuzulƣan» degǝn mǝnidǝ ixlitilidu. Injilƣa asasǝn Əysa Mǝsiⱨ ⱨǝm Hudaning nijati bilǝn Ɵz wǝzipisini ada ⱪilixⱪa «ⱪutⱪuzulƣan» wǝ xuning bilǝn bir waⱪitta xu nijatni barliⱪ insanlarƣa elip kǝlgǝn, dǝp bilimiz. Zǝkǝriyaning bu bexaritini anglawatⱪanlar «Zǝbur»diki ikkinqi küyni dǝrⱨal esigǝ kǝltürüxi mumkin. Xu küy boyiqǝ Mǝsiⱨ barliⱪ rǝzil küqlǝrdin ⱪutⱪuzulup, barliⱪ ⱪarxiliⱪlarning üstidin ƣǝlibǝ ⱪilip, ahirida xaⱨanǝ tǝhtigǝ olturidiƣan bolidu.

Biz bu ikki jǝⱨǝtni (Mǝsiⱨning Huda tǝripidin ⱪutⱪuzulidiƣanliⱪi wǝ Hudaning nijatini elip kelidiƣanliⱪi) bildürüx üqün «nijatliⱪ» dǝp tǝrjimǝ ⱪilduⱪ.


Israilning tilsimat padixaⱨi yǝnǝ «kǝmtǝr mɵmin» (ibraniy tilida «aniy») dǝp tǝswirlinidu. Bu sɵz «Yǝxaya» 53-babtiki Mǝsiⱨ toƣruluⱪ bexarǝttǝ aldin’ala tǝpsiliy eytilƣandǝk, «Pǝrwǝrdigarning ⱨǝⱪⱪaniy ⱪuli»ning azab-oⱪubǝtlik, namrat ǝⱨwalini ɵz iqigǝ alidu. Ibraniy tilida «aniy» degǝn bu sɵz yǝnǝ «Hudaƣa tayanƣan» degǝn mǝnini ɵz iqigǝ alidu (mǝsilǝn, «Zǝb.» 22:24, 25:9, 35:10, «Zǝf.» 2:3 wǝ Injilda (grekqǝ tǝrjimisidǝ) «Mat.» 5:5). Xunga uni «kǝmtǝr-mɵmin» dǝp tǝrjimǝ ⱪilduⱪ.


Mǝsiⱨning Ɵzini Ɵz hǝlⱪigǝ ayan ⱪilix yoli Ɵzining xu kǝmtǝr haratkerigǝ pütünlǝy mas kelidu; U zor ⱨǝywǝ yaki küq-ⱪudrǝtni kɵrsitix bilǝn ǝmǝs, bǝlki «mada exǝkkǝ, yǝni exǝk tǝhiyigǝ minip kelidu».

Bu ayǝttǝ «exǝk tǝhiyi» degǝn sɵz toptoƣra Mǝsiⱨning ⱪaysi ulaƣni minidiƣanliⱪini kɵrsitidu. Ibraniy tilida u «mada exǝklǝrning balisi» deyilidu — bu sɵz adǝttǝ mada exǝklǝrning kǝynidǝ yüridiƣan, adǝm tehi minip baⱪmiƣan bir yax tǝhǝyni bildüridu.

Padixaⱨning xu kǝmtǝr peti exǝkkǝ mingini Ɵzining kiqik peilliⱪi wǝ xundaⱪla, Uning amanliⱪ elip kelix wǝzipisining maⱨiyitigimu bǝlgǝ bolidu, dǝp qüxinix kerǝk. Ottura xǝrⱪtǝ exǝk kǝmsitilidiƣan ulaƣ ǝmǝs; Tǝwrattiki awwalⱪi tarihlarda ⱨakimlar wǝ ⱨɵkümdarlarning exǝkkǝ mingini toƣruluⱪ oⱪuymiz. Lekin Sulayman padixaⱨdin keyin ⱨeqⱪandaⱪ padixaⱨning yaki mɵtiwǝr kixining birǝr exǝkkǝ mingini toƣruluⱪ hǝwirimiz yoⱪ.


Mǝsilǝn, Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrning dǝwrigǝ kǝlgǝndǝ roxǝnki, padixaⱨlar salaⱨiyitini ipadilǝx üqün «jǝng ⱨawrilarda olturux»i yaki «atlarƣa minix»i kerǝk idi («Yǝr.» 17:25). Xunga muxu yǝrdǝ Mǝsiⱨning «exǝkkǝ minix»i dǝl uning kǝmtǝr-mɵminlikining ipadisi bolsa kerǝk. Uning üstigǝ, Tǝwrattiki kɵp yǝrlǝrdǝ «at» «jǝng ⱪilix»ning simwoli bolup kelidu. 1-8-ayǝttǝ tǝswirlinidiƣan «büyük Iskǝndǝr» bilǝn Mǝsiⱨning otturisida nemidegǝn qong pǝrⱪ bar-ⱨǝ! Iskǝndǝr mingliƣan at wǝ jǝng ⱨarwiliriƣa tayinip urux ⱪilixⱪa qiⱪidu; Mǝsiⱨning exǝkkǝ minixi amanliⱪ-hatirjǝmlik elip kelixkǝ wǝkil bolidu. Ⱨalbuki, Mǝsiⱨ Hudaning düxmǝnliri bilǝn jǝng ⱪilixⱪa ikkinqi ⱪetim dunyaƣa ⱪaytip kǝlgǝndǝ «aⱪ atⱪa minidu» («Wǝⱨ.» 19:11).


9-ayǝttiki Mǝsiⱨning harakteri toƣruluⱪ bexarǝttiki baxⱪa birnǝqqǝ jǝⱨǝtlǝrni kɵrǝyli: — 


(a) Mǝsiⱨ alaⱨidǝ «Zionning padixaⱨi» bolidu. Tuƣulƣandila u «Yǝⱨudiylarning padixaⱨi» dǝp atilidu («Mat.» 2:2). Uning krestining üstigǝ bekitilgǝn xikayǝtlik bǝlgigǝ: «Mana Nasarǝtlik Əysa, Yǝⱨudiylarning Padixaⱨi» dǝp yezilƣanliⱪi Mǝsiⱨ wǝ Israil otturisidiki izqil munasiwǝtni bildüridu. Gǝrqǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪi Mǝsiⱨ toƣruluⱪ: «Bu adǝmning üstimizgǝ padixaⱨ boluxini halimaymiz!» («Luⱪa» 19:14) degǝn wǝ ular toƣruluⱪ: «Israillar nurƣun künlǝr padixaⱨsiz, xaⱨzadisiz... saⱪlinip ⱪalidu» («Ⱨox.» 3:4) deyilgǝn bolsimu, Əysa Mǝsiⱨ yǝnila «Israilning padixaⱨi». Xunga künlǝrning bir küni «Pǝrwǝrdigar Zion teƣida, yǝni Yerusalemda sǝltǝnitini yürgüzidu; Uning xan-xǝripi Ɵz aⱪsaⱪalliri aldida parlaydu!» («Yǝx.» 24:23).


(ǝ) «Sening padixaⱨing sening yeningƣa kelidu» degǝn sɵz Injildiki bir sɵzni kɵz aldimizƣa kǝltüridu: «U ɵziningkilǝrgǝ kǝlgǝn bolsimu, biraⱪ uni ɵz hǝlⱪi ⱪobul ⱪilmidi» («Yuⱨ.» 1:11).

«Ɵziningkilǝrgǝ» muxu yǝrdǝ alǝm wǝ uningda bar bolƣan nǝrsilǝrning ⱨǝmmisini, jümlidin ɵz zemini bolƣan Ⱪanaanni kɵrsitidu. Lekin «ɵz hǝlⱪi» (yǝni Yǝⱨudiy hǝlⱪi — grek tilida «ɵzidikilǝr») uni ⱪarxi elixning ornida Uni mutlǝⱪ qǝtkǝ ⱪaⱪti.

Injildiki «tɵt bayan»ni oⱪuƣanlarning ⱨǝmmisi bilgǝndǝk, Mǝsiⱨ Əysa Yerusalemƣa ahirⱪi ⱪetim kirgǝndǝ dǝl pǝyƣǝmbǝr eytⱪandǝk, «adǝm ⱨeq minip baⱪmiƣan tǝhǝygǝ minip» kirdi («Mat.» 21:1-11, «Mar.» 11:1-12, «Luⱪa» 19:29-44, «Yuⱨ.» 12:12-18). Kɵpqilik «Dawutning oƣliƣa ⱨosanna bolƣay! Pǝrwǝrdigarning namida kǝlgüqigǝ mubarǝk bolsun!» dǝp towliƣini bilǝn, pǝⱪǝt yǝttǝ kün ɵtüpla, ular ⱨɵkümranlirining Uni krestliginigǝ ⱪarap turup ün qiⱪarmidi.

Ⱨalbuki, dǝl xu yol bilǝn ularning padixaⱨi «nijat kǝltürdi»!


(b) Pǝyƣǝmbǝrning xu bexaritidǝ pǝⱪǝt Mǝsiⱨning Yerusalemƣa tǝhǝygǝ minip kelixila ǝmǝs, bǝlki Mǝsiⱨning birinqi ⱪetim dunyaƣa kelixidiki barliⱪ tǝpsilatlar kɵzdǝ tutulidu; uning ⱨǝmmisi bu obrazliⱪ, mǝnilik rǝsim bilǝn ipadilinidu: «Qünki silǝr Rǝbbimiz Əysa Mǝsiⱨning meⱨir-xǝpⱪitini bilisilǝr — gǝrqǝ U bay bolsimu, U silǝrni dǝp yoⱪsul boldiki, silǝr Uning yoⱪsulluⱪi arⱪiliⱪ beyitilisilǝr» («2Kor.» 8:9).


Mǝsiⱨning tɵwǝn ⱨalǝttǝ kelixi toƣruluⱪ bayanidin keyin, pǝyƣǝmbǝrning nǝziri u tartidiƣan azab-oⱪubǝtlǝrdin keyin bolidiƣan xan-xǝripigǝ ɵtidu («Luⱪa» 24:26, «1Pet.» 1:11ni kɵrüng). 10-ayǝttǝ kɵrsitilgini pǝⱪǝt Ⱪutⱪuzƣuqi padixaⱨning kelixining Zionƣa yǝtküzidiƣan bǝrikitila ǝmǝs, bǝlki uning pütkül yǝr yüzidikilǝrgǝ yǝtküzidiƣan bǝht-bǝrikitidin ibarǝt bolidu: — 


«Xuning bilǝn Mǝn jǝng ⱨarwilirini Əfraimdin,

Atlarni Yerusalemdin mǝⱨrum ⱪiliwetimǝn;

Jǝng oⱪyasimu elip taxlinidu.

U bolsa ǝllǝrgǝ hatirjǝmlik-tinqliⱪni jakarlap yǝtküzidu;

Uning ⱨɵkümranliⱪi dengizdin dengizƣiqǝ bolidu».


Israilning «aman-hatirjǝmlik bǝrgüqi xaⱨzadǝ» (yaki «aman-hatirjǝmlik Igisi bolƣan xaⱨzadǝ»)si elip kǝlgǝn nijat at-jǝng ⱨarwiliri bilǝn, ⱪoxunining kɵplüki bilǝn bolmiƣandǝk, Uning yürgüzgǝn sǝltǝnitimu ohxaxla ularƣa tayanmaydu. Huda Ɵz hǝlⱪining atlarƣa wǝ jǝng ⱨarwiliriƣa tayinixiƣa kɵp ⱪetim tǝnbiⱨ beridu — mǝsilǝn, «Ⱪan.» 17:16, «Zǝb.» 20:7, 46:9, «Yǝx.» 2:7, 30:16, 31:1-3, «Mik.» 5:10ni kɵrüng. Hudaning xu ixlardiki mǝⱪsiti Ɵz hǝlⱪining azad bolƣanliⱪining pǝⱪǝt Ɵzidin kǝlgǝnlikini bilixidin ibarǝt idi: — 

«Yǝⱨuda jǝmǝti üstigǝ rǝⱨim kɵrsitimǝn, ularning Hudasi bolƣan Pǝrwǝrdigar arⱪiliⱪ ularni ⱪutⱪuzimǝn; ularni oⱪyasiz, ⱪiliqsiz, jǝngsiz, atlarsiz wǝ atliⱪ ǝskǝrsiz ⱪutⱪuzimǝn» («Ⱨox.» 1:7).


Baxⱪiqǝ eytⱪanda, xu qaƣda Pǝrwǝrdigar yalƣuz Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ Ɵz hǝlⱪining ümidi wǝ tayanqisi bolidu: «Qünki U ularning Yardǝmqisi ⱨǝm Ⱪalⱪinidur» («Zǝb.» 115:9). Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr ɵzi ularƣa yǝtküzgǝndǝk: «Mǝn Pǝrwǝrdigar uning ǝtrapiƣa bir ot-yalⱪun sepili, uning iqidiki xan-xǝripi bolimǝn» (2:5) — demǝk, Huda ularƣa ǝtrapidiki mudapiǝqi wǝ nur bǝrgüqi bolidu. Xu sǝwǝbtin U «Əfraimdin jǝng ⱨarwilirini, Yerusalemdin atlarni mǝⱨrum ⱪiliwetidu» — demǝk, U Israilni bularƣa tayanmisun dǝp jǝng ⱪilixtiki, insanlarning ⱨɵkümranliⱪ yürgüzüxidiki xu barliⱪ ⱪoral-ǝswablarni ulardin elip taxlaydu. «Bǝzilǝr jǝng ⱨarwiliriƣa, bǝzilǝr atlarƣa tayinidu» («Zǝb.» 20:7), biraⱪ Israilning xu qaƣda bundaⱪ nǝrsilǝrgǝ ⱨeqⱪandaⱪ ⱨajiti bolmaydu. 

Biraⱪ «Aman-hatirjǝmlik Xaⱨzadisi» (yaki: «Aman-hatirjǝmlik bǝrgüqi xaⱨzadǝ»)ning ǝwǝtilixi pǝⱪǝt Israilƣa ǝmǝs: «U ǝllǝrgǝ hatirjǝmlik-tinqliⱪni eytip yǝtküzidu» deyilidu. Buning mǝnisi Mǝsiⱨ ǝllǝrning arisidiki barliⱪ jedǝl-majiralarni ⱨǝl ⱪilip «tinq bolunglar» dǝp yarliⱪ qüxüridu degǝnlik ǝmǝs (bǝzi xǝrⱨqilǝr xundaⱪ qüxǝndüridu). Israilning padixaⱨi ǝllǝrni sirtⱪi jedǝl-kürǝxtin halas ⱪilipla ⱪalmay, bǝlki ulardin insan bilǝn Hudaning otturisidiki düxmǝnlikni elip taxlap, iqki dunyadiki qongⱪur hatirjǝmlikni yǝtküzüxkǝ kelidu. Uning eytidiƣan sɵz-kalamida bu ajayib ixlarni ǝmǝlgǝ axuruxⱪa yǝtküdǝk ⱨoⱪuⱪ wǝ küq bardur. Xu yolda U «Ɵz hǝlⱪigǝ, Ɵz mɵmin bǝndilirigǝ aman-hatirjǝmlikni sɵzlǝydu» («Zǝb.» 85:5).


«Uning ⱨɵkümranliⱪi dengizdin dengizƣiqǝ, Əfrat dǝryasidin yǝr yüzining qǝtlirigiqǝ bolidu» — bu sɵzlǝrdǝ «Zǝbur»diki 72-küy nǝⱪil kǝltürülidu. Xu küydǝ Dawutning ⱨǝⱪiⱪiy ǝwladi, Israilning arzuluⱪ ⱨǝⱪiⱪiy padixaⱨining sǝltǝniti nǝpis sürǝtlinidu: — 


«U dengizdin-dengizlarƣiqǝ, Əfrat dǝryasidin yǝr yüzining qǝtlirigiqǝ ⱨɵküm süridu.

Qɵl-bayawanda yaxawatⱪanlar Uning aldida bax ⱪoyidu;

Uning düxmǝnliri topilarni yalaydu... 

Dǝrwǝⱪǝ, barliⱪ padixaⱨlar Uning aldida sǝjdǝ ⱪilidu;

Pütkül ǝllǝr Uning hizmitidǝ bolidu».


Xu qaƣda «muⱪǝddǝs zemin» Hudaning ǝslidǝ Ibraⱨimƣa, xundaⱪla Israilning ata-bowiliriƣa wǝdǝ ⱪilƣan qegraliriƣiqǝ kengǝytilgǝn bolidu; Mǝsiⱨning sǝltǝniti «muⱪǝddǝs zemin»ni mǝrkǝz ⱪilip «yǝr yüzining qǝtlirigiqǝ» bolidu. Biz «Zǝkǝriya»da «burunⱪi pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning bexarǝtlirining hulasilanƣanliⱪini 10-ayǝttǝ yǝnǝ bayⱪaymiz; mǝsilǝn «Mikaⱨ»din: —


«Əmdi sǝn, i Bǝyt-Lǝⱨǝm-Əfrataⱨ, 

Yǝⱨudadiki mingliƣan xǝⱨǝr-yezilar arisida intayin kiqik bolƣan bolsangmu,

Sǝndin Mǝn üqün Israilƣa ⱨakim bolƣuqi qiⱪidu;

Uning Mǝndin qiⱪixliri (yaki qiⱪip-kirixliri) ⱪǝdimdin,

Yǝni ǝzǝldin bar idi...

U bolsa Pǝrwǝrdigarning küqi bilǝn,

Pǝrwǝrdigar Hudasining namining ⱨǝywitidǝ padisini beⱪixⱪa ornidin turidu;

Xunglaxⱪa ular mǝzmut turup ⱪalidu;

Qünki U ⱨazir yǝr yüzining ⱪǝrilirigiqǝ uluƣ bolidu; 

Wǝ bu adǝm bolsa bizning aram-hatirjǝmlikimiz bolidu...

Wǝ u künidǝ ǝmǝlgǝ axuruliduki, dǝydu Pǝrwǝrdigar,

Mǝn aranglardin barliⱪ atliringni üzimǝn,

Jǝng ⱨarwiliringni ⱨalak ⱪilimǝn.

Zeminingdiki (sepilliⱪ) xǝⱨǝrliringni yoⱪitimǝn, 

Barliⱪ istiⱨkamliringni ƣulitimǝn» («Mik.» 5:2, 4, 5, 10, 11).

Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr mundaⱪ dǝydu: «U ǝllǝr arisida ⱨɵküm qiⱪiridu,

Nurƣun hǝlⱪlǝrning ⱨǝⱪ-naⱨǝⱪlirigǝ kesim ⱪilidu;

Buning bilǝn ular ⱪiliqlirini sapan qixliri,

Nǝyzilirini orƣaⱪ ⱪilip soⱪuxidu;

Bir ǝl yǝnǝ bir ǝlgǝ ⱪiliq kɵtürmǝydu,

Ular ⱨǝm yǝnǝ uruxni ɵgǝnmǝydu» («Yǝx.» 2:4).


Xunga xu bexarǝttiki 9- wǝ 10-ayǝtning otturisida, yǝni Mǝsiⱨning ɵlüxining wǝ yǝr yüzidiki sǝltǝnitining ⱨoⱪuⱪini ⱪoliƣa elix ariliⱪining ⱪanqilikliki bizgǝ namǝlum, lekin ⱨazirƣiqǝ ikki ming yildǝk waⱪit ɵtti. Mǝsiⱨ ⱨoⱪuⱪini ⱪoliƣa alƣanda, Uning tuƣulux waⱪtida pǝrixtilǝr eytⱪan: «Yǝr yüzidǝ bolsa U sɵyünidiƣan bǝndilirigǝ aram-hatirjǝmlik bolsun!» degǝn nahxisi ǝmǝlgǝ axurulidu («Luⱪa» 2:14).


Dǝrwǝⱪǝ, muⱪǝddǝs yazmilarni bir-biri bilǝn selixturux arⱪiliⱪ xuni bilimizki, taki 10-ayǝt ǝmǝlgǝ axurulƣuqǝ, yǝni ǝllǝrning «ⱪiliqlirini sapan qixliri, nǝyzilirini orƣaⱪ ⱪilip soⱪuxixi»ƣiqǝ dunyada ǝzǝldin kɵrülüp baⱪmiƣan bir hil dǝⱨxǝtlik urux partlaydu; ǝllǝr xuningƣa tǝyyarlinip ǝmǝliyǝttǝ: «Sapan qixlirini ⱪiliq ⱪilip, orƣaⱪlirini nǝyzǝ ⱪilip soⱪuxidu» («Yoel» 3:10).

Gǝrqǝ Mǝsiⱨ yǝr yüzidǝ qǝtkǝ ⱪeⱪilƣan bolsimu, U Hudaning ong tǝripidǝ olturup Ɵzini «Mening padixaⱨim!» dǝp etirap ⱪilƣuqilarƣa bügün «aman-hatirjǝmlikni sɵzlǝwatidu». Xuning bilǝn U Ɵzigǝ ixǝngǝnlǝrgǝ rosuli Pawlus arⱪiliⱪ: «Adǝmning oyliƣinidin exip qüxidiƣan, Hudadin kǝlgǝn hatirjǝmlik bolsa ⱪǝlbinglarni wǝ oy-pikringlarni Mǝsiⱨ Əysada ⱪoƣdaydu» dǝydu («Fil.» 4:7).

9-babtiki ahirⱪi ayǝtlǝr (10-bab bilǝn pütünlǝy munasiwǝtlik bolup) Ⱪutⱪuzƣuqi padixaⱨning ikkinqi kelixi wǝ hizmǝt ⱪilixining nǝtijiliri, bolupmu Israilƣa bolƣan nǝtijiliri toƣruluⱪ tehimu tǝpsilatlarni bizgǝ tǝminlǝydu.


Mǝsiⱨ 11-ayǝttǝ yǝnǝ Zion wǝ Israilƣa mǝhsus: «Əmdi seni bolsa, sanga qüxürülgǝn ǝⱨdǝ ⱪeni tüpǝylidin, Mǝn arangdiki mǝⱨbuslarni susiz orǝktin azadliⱪⱪa qiⱪirimǝn» dǝydu.

Aldi-kǝyni ayǝtlǝrdin ⱪariƣanda, muxu sɵzlǝr pütkül Israilƣa eytilidu, qünki «Əfraim wǝ Yǝⱨuda» ⱨǝm «Yǝⱨuda wǝ Əfraim» degǝn sɵzlǝr eniⱪ kɵrünidu (10-13). Hudaning «ǝⱨdǝ»si bolsa, mǝyli Ibraⱨim bilǝn tüzgini bolsun yaki Sinay teƣida hǝlⱪ bilǝn tüzgini bolsun pütkül hǝlⱪni ɵz iqigǝ alƣanidi.


«Əⱨdǝ ⱪeni» degǝn sɵzning muⱨim mǝnisi bǝlkim «Misirdin qiⱪix» 24-babtiki ixlarni kɵrsitixi mumkin. Xu qaƣda Huda Israil hǝlⱪi bilǝn: «Silǝr Mening hǝlⱪim bolisilǝr, Mǝn silǝrning Hudayinglar bolimǝn» dǝp Musa pǝyƣǝmbǝrning wasitisi bilǝn ǝⱨdisini tüzgǝn; ǝⱨdini betikix üqün Musa hǝlⱪ sunƣan ⱪurbanliⱪlarning ⱪenini ularning üstigǝ sepip, mundaⱪ dedi: «Mana, bu Pǝrwǝrdigar muxu sɵzlǝrning ⱨǝmmisigǝ asasǝn silǝr bilǝn baƣliƣan ǝⱨdining ⱪenidur» («Mis.» 24:8). Israil xu ǝⱨdigǝ wapasiz bolup qiⱪti; lekin Hudaƣa nisbǝtǝn «ǝⱨdǝ ⱪeni» Uning Ɵzining xu ǝⱨdigǝ bolƣan wapadarliⱪi, daim sɵzidǝ qing turidiƣanliⱪiƣa kapalǝt wǝ bǝlgǝ idi. Hudaning Ibraⱨim bilǝn, xundaⱪla barliⱪ ǝwladliri bilǝn baƣliƣan ilgiriki ǝⱨdisimu ⱪurbanliⱪ ⱪeni bilǝn mɵⱨürlǝngǝnidi («Yar.» 15:9-10). Bu ⱪurbanliⱪlarning ⱪanlirining ⱨǝmmisi Hudaning Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ mǝnggü baƣliƣan tehimu ǝwzǝl, tehimu uluƣ keyinki «yengi ǝⱨdisi»ning, yǝni ǝng ahirⱪi ǝⱨdisining ⱪimmǝtlik ⱪenini kɵrsitidu («Ibr.» 8:6, 9:11-15). Xu «ǝⱨdǝ ⱪeni», yǝni Mǝsiⱨning ⱪeni barliⱪ gunaⱨkar insanlar üqün Hudaning wǝdǝ ⱪilƣan bǝht-bǝrikǝtlirini eqip beridu.


Mǝsiⱨ Əysa barliⱪ insanlarning nijatⱪa erixixi üqün ɵz jenini pida ⱪilixning aldida ɵz ⱪeni toƣruluⱪ mundaⱪ dedi: —


«Bu Mening ⱪenim, nurƣun adǝmlǝr üqün tɵkülidiƣan, yengi ǝⱨdini tüzidiƣan ⱪenimdur» («Mar.» 14:24). Mǝsiⱨ krestkǝ mihlinip ⱪurbanliⱪ ⱪilinƣandin keyin, Hudaning mǝyli Israilƣa ⱪilƣan wǝdiliri yaki pütkül insanlarƣa ⱪilƣan wǝdiliri bolsun, xu yǝrdǝ tɵkülgǝn ⱪimmǝtlik ⱪenida jǝzmlǝxtürülüp mɵⱨürlǝngǝn: «Qünki Hudaning ⱪanqilik wǝdiliri boluxidin ⱪǝt’iynǝzǝr, ular Uningda «bǝrⱨǝⱪ»tur wǝ ... Hudaƣa xan-xǝrǝp kǝltüridiƣan «Amin» bardur» («2Kor.» 1:20).

Əmdi «ǝⱨdǝ ⱪeni» sǝwǝbidin Huda: «Mǝn arangdiki mǝⱨbuslarni susiz orǝktin azadliⱪⱪa qiⱪirimǝn» — dǝydu.

Muxu sɵzlǝr kɵqmǝ mǝnidǝ bolup, ǝlwǝttǝ, Israillarning sürgün bolƣan ǝⱨwalini kɵrsitidu. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr Israilning kǝlgüsidiki xu ǝⱨwali toƣruluⱪ bexarǝt berip: —


«Biraⱪ muxular bolsa olja elinƣan ⱨǝm bulang-talang ⱪilinƣan bir hǝlⱪtur;

Ularning ⱨǝmmisi ora-tuzaⱪta tutulƣan,

Gündihanilarda ⱪamilip ƣayib bolidu;

Ular ƣǝniymǝt bolup, ⱨeqkim ⱪutⱪuzmaydu;

Ular olja bolup, ⱨeqkim: «Ⱪayturup berix!» demǝydu» — dedi («Yǝx.» 42:22).


Lekin gǝrqǝ Israillar «gündihanilarda ⱪamalƣan», «bulang-talang ⱪilinƣan» bolsimu, ular tehi ɵlümgǝ tapxurulup yoⱪitilmidi; «susiz orǝk» degǝn ibarǝ Yüsüpning tarihidin, «Yar.» 37:24din nǝⱪil kǝltürülgǝn bolup, Israilning yoⱪitilmiƣanliⱪini puritip beridu. Yüsüpning akiliri uni ɵltürmǝkqi bolƣanda, Rubǝn uni ⱪutⱪuzux mǝⱪsitidǝ uni yenidiki xu orǝkkǝ taxlayli, dǝp tǝxǝbbus ⱪildi. Xundaⱪ orǝklǝr ambardǝk su ⱪaqilaxⱪa ixlitilǝtti; su yoⱪ bolƣanda bǝzidǝ gündihana süpitidǝ ixlitilǝtti. Yüsüp orǝkkǝ taxlanƣanda, uningda su yoⱪ idi; bolƣan bolsa u ƣǝrⱪ bolatti.


Israilning ǝⱨwali ǝsirmu-ǝsir xundaⱪ bolup kǝldi. Ular nurƣun ⱪetim «orǝkkǝ taxlandi»; lekin eƣir azab-oⱪubǝtlǝr iqidimu yoⱪalmidi. Ahir berip Israil Yüsüpning tarihiƣa ohxax, Hudaning ǝmri bilǝn orǝktin azad bolup, yuⱪiriƣa kɵtürülüp «xaⱨanǝ hǝlⱪ» bolidu.

Lekin Israilning jismaniy jǝⱨǝttin barliⱪ ǝsirliktin azad bolidiƣanliⱪi ularning roⱨiy jǝⱨǝttin barliⱪ gunaⱨlirining ǝsirlikidin tehimu uluƣ azadliⱪⱪa qiⱪirilixi birla waⱪitta bolidu, xundaⱪla roⱨiy azadliⱪiƣa birhil bǝlgǝ bolidu. Muⱪǝddǝs yazmilardiki baxⱪa yǝrdǝ «mǝⱨbuslar» yaki «ǝsirlǝr» degǝn sɵzlǝr pǝⱪǝt jismaniy ǝsirlik bolupla ⱪalmay, bǝlki gunaⱨⱪa wǝ Xǝytanƣa bolƣan roⱨiy asarǝtlikni süpǝtlǝydu.


Xunga, Mǝsiⱨ Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning aƣzi arⱪiliⱪ Ɵzining kǝlgüsi hizmitigǝ bexarǝt beridu: — «Rǝb Pǝrwǝrdigarning Roⱨi Mening wujudumda, qünki Pǝrwǝrdigar Meni ajiz ezilgǝnlǝrgǝ hux hǝwǝrlǝr yǝtküzüxkǝ mǝsiⱨligǝn... asarǝttǝ yatⱪanlarƣa (bu sɵz bilǝn «Zǝk.» 11:9diki «mǝⱨbuslar» ibraniy tilida bir sɵz bilǝn ipadilinidu) zindanning qong eqilidiƣanliⱪini jakarlaxⱪa ǝwǝtti; Pǝrwǝrdigarning xapaǝt kɵrsitidiƣan yilini ... jakarlaxⱪa ǝwǝtti» («Yǝx.» 61:1-2). Israil Mǝsiⱨkǝ iman-ixǝnq bilǝn ⱪaraydiƣan künidǝ «Hudaning zor nijatliri»ni kɵridu, «barliⱪ ⱪǝbiⱨlikliridin bǝdǝl tɵlǝp ⱪutⱪuzilidu» («Zǝbur» 130-küy). Ular xu küni Dawutⱪa ohxax: «U meni ⱨalak ⱪilƣuqi ⱨangdin, yǝni patⱪaⱪ laydin tartiwaldi, U putlirimni uyul tax üstigǝ turƣuzup, ⱪǝdǝmlirimni mustǝⱨkǝm ⱪildi» deyǝlǝydu («Zǝb.» 40:2-3).


Hudaning pütkül hǝlⱪ üqün roⱨiy wǝ jismaniy azad toƣruluⱪ wǝdisi 12-ayǝttǝ tilƣa elinidu: —«Mustǝⱨkǝm jayƣa ⱪaytip kelinglar, i arzu-ümidning mǝⱨbusliri!».

«Mustǝⱨkǝm jay» Hudadin baxⱪa ⱨeqkim yaki ⱨeqⱪandaⱪ jay bolalamaydu — «Ⱨǝm Pǝrwǝrdigar Ɵz hǝlⱪigǝ baxpanaⱨdur,

Israil baliliriƣa küq-ⱨimayǝ bolidu» («Yoel» 3:16).


«Arzu-ümidning mǝⱨbusliri» degǝn ibaridǝ «arzu-ümid» ibraniy tilida «birdinbir arzu-ümid» yaki «ⱨeliⱪi arzu-ümid» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. Qünki Huda daim Israilning aldiƣa yalƣuz, qong, uluƣ bir ümidni ⱪoyidu: «Qünki Ɵzümning silǝr toƣruluⱪ pilanlirimni, apǝt elip kelidiƣan ǝmǝs, tinq-awatliⱪ elip kelidiƣan, ahirda silǝrgǝ ümidwar kelǝqǝkni (ibraniy tilida: «bir kelǝqǝk wǝ bir ümidni») ata ⱪilidiƣan pilanlirimni obdan bilimǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar» («Yǝr.» 29:11) — Demǝk, Huda ularƣa nisbǝtǝn Ɵz wǝdisigǝ asas ⱪilinƣan ümid boyiqǝ ularƣa parlaⱪ bir kelǝqǝkni ata ⱪilidu. 130-küyni namsiz yazƣuqi ɵzi tartⱪan eƣir azab-oⱪubǝtlǝr iqidǝ ɵzi toƣruluⱪ: «Pǝrwǝrdigarni kütiwatimǝn; jenim kütüwatidu; mǝn Uning sɵzigǝ ümid baƣlidim», dǝydu, andin Israilƣa munu riƣbǝtlik sɵzni elan ⱪilidu: «I Israil, Pǝrwǝrdigarƣa ümid baƣlanglar; qünki Pǝrwǝrdigar bilǝn ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbǝt bardur; Uning bilǝn zor nijatlarmu bar; U Israilni barliⱪ ⱪǝbiⱨlikliridin bǝdǝl tɵlǝp ⱪutⱪuzidu» («Zǝbur» 130:5, 7-8). Israil tartⱪan barliⱪ azab-oⱪubǝtlǝr ɵzlirining gunaⱨliri tüpǝylidin bolƣaqⱪa, Huda Israilning gunaⱨlirini kǝqürüm ⱪilip ularni ⱪǝbiⱨlikliridin azad ⱪilixi bilǝn tǝng, yǝnǝ «Israilni barliⱪ azarliridin ⱨɵrlükkǝ ⱪutⱪuzidu» «Zǝb.» 25:22).


Mǝsiⱨning jamaitidǝ kelǝqikkǝ parlaⱪ bir ümid bar — bu ümid gunaⱨtin azad bolux ǝmǝs (qünki Mǝsiⱨdǝ alliⱪaqan gunaⱨtin azad bolduⱪ), bǝlki Uning ⱪayta kelixidǝ bizdǝ bolidiƣan bǝht-bǝrikǝttin ibarǝttur: «... Bizmu, yǝni Muⱪǝddǝs Roⱨning tunji qiⱪarƣan mewisidin bǝⱨrimǝn bolƣan bizlǝrmu dilimizda nalǝ-pǝryad kɵtürmǝktimiz ⱨǝmdǝ Hudaning oƣulliri süpitidǝ ⱪobul ⱪiliniximizni, yǝni tenimizning nijattiki ⱨɵrlükkǝ qiⱪirilixini intizarliⱪ bilǝn kütmǝktimiz. 

Ⱪutⱪuzulƣandin tartip bu ümid bizdǝ bar idi. Lekin ümid ⱪilinƣan nǝrsǝ kɵrülgǝn bolsa, u yǝnǝ ümid bolamdu? Kimmu kɵz aldidiki nǝrsini ümid ⱪilsun? Biraⱪ, tehi kɵrmiginimizgǝ ümid baƣliƣanikǝnmiz, uni sǝwrqanliⱪ bilǝn kütüximiz kerǝktur» («Rim.» 8:22-25).


Xunga «Biz uluƣ Huda, nijatkarimiz Əysa Mǝsiⱨning xan-xǝrǝp bilǝn kelidiƣanliⱪiƣa bolƣan mubarǝk ümidimizning ǝmǝlgǝ exixini intizarliⱪ bilǝn kütimiz» («Tit.» 2:13). U aⱨ-zar kɵtüridiƣan pütkül kainatⱪa aram wǝ azat elip kelidu, andin «U barliⱪ mǝwjudatlarni Ɵzigǝ boysunduridiƣan ⱪudriti boyiqǝ bizning ǝbgar bu tenimizni ɵzgǝrtip, Ɵzining xan-xǝrǝplik tenigǝ ohxax ⱨalƣa kǝltüridu» (Fil.» 3:21).

Rosul Pawlusning «Israilning kütkǝn ümidi» toƣruluⱪ sɵzlirinimu kɵrüng («Ros.» 26:6-7, 28:20).

Pawlus: «Uluƣ Huda, nijatkarimiz Əysa Mǝsiⱨning xan-xǝrǝp bilǝn kelidiƣanliⱪiƣa bolƣan mubarǝk ümid» toƣruluⱪ sɵzliginidǝ («Tit.» 2:13) xu ümid xübⱨisizki uning kɵz aldida idi. Qünki pǝⱪǝt Mǝsiⱨ yǝr yüzigǝ ⱪaytip kǝlgǝndila Uning jamaitigǝ nisbǝtǝn, Israilƣa nisbǝtǝn, xundaⱪla pütkül alǝmgǝ nisbǝtǝn kütkǝn ümid pütünlǝy ǝmǝlgǝ axurulidu. 


12-ayǝtning ikkinqi ⱪisimƣa kelǝyli: «Bügün mǝn jakarlap eytimǝnki, tartⱪan jazaliringning ǝksini ikki ⱨǝssilǝp sanga ⱪayturimǝn». 

«Bügün» degǝn sɵzning muxu yǝrdǝ ixlitilixi «bügünki ⱪiynqiliⱪlar wǝ osal ⱨalinglarƣa ⱪarimay» degǝnni tǝkitlǝx üqündur.

«Ikki ⱨǝssilǝp» degǝn sɵz Hudaning Ɵz hǝlⱪigǝ bolƣan muamilisining muⱨim bir prinsipini bildürüx üqün Muⱪǝddǝs Kitabta kɵp yǝrlǝrdǝ tepilidu. Uning sǝwǝbi ǝslidǝ Hudaning «tunji balilar» toƣruluⱪ ⱪanun-bǝlgilimisidǝ qüxǝndürülidu. Ⱪanun boyiqǝ, birsining tunji oƣul balisining atisining mal-mülkigǝ warisliⱪ ⱪilƣan ülüxi baxⱪa balilar wǝ ailisidikilǝrningkidin ikki ⱨǝssǝ kɵp boluxi kerǝk idi. Tunji balisining mǝlum jǝⱨǝttǝ tolimu namuwapiⱪ yeri bolmisa yaki atisiƣa wapasizliⱪ ⱪilƣan bolmisa, undaⱪta bu ⱨoⱪuⱪni uningdin mǝⱨrum ⱪilixⱪa ⱪǝt’iy bolmaytti. Birsining ikki ayalliⱪ boluxi Hudaning Adǝm’ataƣa bekitkini boyiqǝ ǝmǝs idi («Mar.» 10:1-9, bolupmu 6-ayǝtni kɵrüng). Xundaⱪtimu, Israilda birsining ikki ayali bolƣan bolsa tɵwǝndiki bǝlgilimigǝ riayǝ ⱪilixi kerǝk idi: —


«Əgǝr birsining ikki ayali bolup ularning birigǝ amraⱪliⱪ, yǝnǝ birigǝ ɵqlük ⱪilƣan bolsa wǝ amraⱪ wǝ ɵq bolƣan ⱨǝr ikkisidin oƣul tuƣulƣan bolsa, tunjisini ɵq ayalidin tapⱪan bolsa, undaⱪta u kixi oƣulliriƣa barini miras üqün ülǝxtürüp bǝrgǝn künidǝ ɵq ayalining oƣli, yǝni uning tunji oƣlining orniƣa amraⱪ ayalining oƣlini tunji oƣulluⱪⱪa ⱪoyuxⱪa bolmaydu. U bǝlki ɵq ayalining oƣlini tunji oƣlum dǝp etirap ⱪilsun; tunji oƣulluⱪ ⱨoⱪuⱪi uningki bolƣaqⱪa, atisi barliⱪ mal-mülkidin uningƣa ikki ülüx miras bǝrsun» («Ⱪan.» 21:15-17. Bu bǝlgilimining bir sǝwǝbi, xübⱨisizki, tunji oƣulning mǝs’uliyiti yaxanƣan, ǝyibnaⱪ yaki aƣriⱪ bolup ⱪalƣan uruⱪ-tuƣⱪanliridin hǝwǝr elix idi).

Bu prinsip Yüsüpning ǝⱨwalida kɵrülidu. Yaⱪupning tunji oƣli Rubǝn idi; lekin u atisiƣa buzuⱪqiliⱪ ⱪilix bilǝn wapasizliⱪ ⱪilƣaqⱪa, tunji oƣulluⱪ ⱨoⱪuⱪidin mǝⱨrum bolup, ⱨoⱪuⱪ Yüsüpgǝ berildi («2Tar.» 5:1-2). Yüsüptǝ xu «tunji oƣulluⱪ ⱨoⱪuⱪi» bolƣaqⱪa, uning nǝsilliri «bir ⱪǝbilǝ» ǝmǝs, bǝlki «ikki ⱪǝbilǝ» — yǝni Əfraim wǝ Manassǝⱨ — dǝp ⱨesablandi. Bu ikki ⱪǝbilǝ Israil miras ⱪilƣan zemindin ikki ülüxni igilidi. Xuning bilǝn Yüsüpni «tunji oƣul» süpitidǝ Yaⱪupning barliⱪ mal-mülkidin ikki ülüxni alƣan, deyixkǝ bolidu.


Israil baxⱪa ǝllǝrgǝ nisbǝtǝn «Hudaning tunji oƣli» dǝp ⱨesablinidu («Mis.» 4:22) wǝ uning ularƣa bolƣan muamilisi ɵz ⱪanuniƣa asasǝn bolidu. Israil ɵz zeminida ata-bowiliri bilǝn baƣliƣan ǝⱨdisidǝ qing turƣuqi Hudaning mudapiǝsi astida bolƣanda, Israil «ikki ⱨǝssilǝp» uning iltipati wǝ bǝht-bǝrikitini kɵridu. Ularda xundaⱪ imtiyaz bolƣanikǝn, xuningƣa munasip ⱨalda ikki ⱨǝssǝ jawabkarliⱪmu bolidu — «Kimgǝ kɵp berilsǝ, uningdin tǝlǝp ⱪilinidiƣini kɵp bolidu». Xunga Israil gunaⱨ ⱪilsa (baxⱪa ǝllǝr bilǝn selixturulup) «ikki ⱨǝssilǝp» jazalinidu. «Tunji oƣulning ikki ülüx mirasi, xundaⱪla ikki ⱨǝssǝ jawabkarliⱪi bolidu» degǝn ⱨǝⱪiⱪǝt munu ayǝtlǝrgǝ qüxǝnqǝ beridu: — «U Pǝrwǝrdigarning ⱪolidin barliⱪ gunaⱨlirining orniƣa ikki ⱨǝssilǝp meⱨir-xǝpⱪitini aldi» («Yǝx.» 40:2) wǝ «Mǝn awwal ularning ⱪǝbiⱨlikini wǝ gunaⱨini bexiƣa ⱨǝssilǝp ⱪayturimǝn; qünki ular zeminimni ... bulƣiƣan, wǝ Mening mirasimni lǝnǝtlik nǝrsiliri bilǝn toldurƣan» («Yǝr.» 16:18). Mana xu sǝwǝbtin «Yerusalemda ⱪilƣanliring bu alǝmdiki ⱨǝrⱪandaⱪ baxⱪa yurtta ǝzǝldin ⱪilinƣan ǝmǝs!» deyilidu («Dan.» 9:12); miladiyǝ oninqi ǝsirdǝ dangⱪi qiⱪⱪan bir Yǝⱨudiy tarihxunas: «Israil tartⱪan dǝrd-ǝlǝmlǝr baxⱪa barliⱪ insanlarningkidin exip kǝtkǝn» dǝp yazƣanidi. 


Gǝrqǝ ⱨazir Yǝⱨudiy hǝlⱪining bir ⱪismi Pǝlǝstin zeminini ⱪayta igiligǝn bolsimu, ular tartidiƣan azab-oⱪubǝtlǝr tehi ahirlaxmidi. Lekin ularning azab-oⱪubǝtliri mǝnggülük bolmaydu. Ahir berip, Mǝsiⱨni ⱪobul ⱪilip towa ⱪilƣandin keyin ular ⱪaytidin «Hudaning tunjisi» süpitidǝ «... horlinip, xǝrmǝndiliktǝ ⱪalƣinining orniƣa ikki ⱨǝssǝ nesiwisi berilidu; rǝswa ⱪilinƣanliⱪning orniƣa ular tǝⱪsimatida xadlinip tǝntǝnǝ ⱪilidu; xuning bilǝn ular zeminƣa ikki ⱨǝssilǝp igidarqiliⱪ ⱪilidu; mǝnggülük xad-huramliⱪ ularningki bolidu» («Yǝx.» 61:7).


Mana bu Hudaning Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ «tartⱪan jazaliringning ikki ⱨǝssisidǝ ǝksini ⱪayturimǝn» deginining mǝnisidur.

9-bab 13-15-ayǝtlǝrdǝ Mǝsiⱨning dunyaƣa ⱪaytip kelixidin burun bolidiƣan birnǝqqǝ ix ⱪaytidin tǝpsiliy bayan ⱪilinidu. Israil gunaⱨliridin azad bolup, yǝnila ɵz zeminida «ikki ⱨǝssǝ» ɵz ülüxigǝ erixixtin ilgiri «dunyawi küqlǝr» mǝƣlup ⱪilinip, Hudaning padixaⱨliⱪining düxmǝnliri aƣduruluxi kerǝk bolidu: — 

«Qünki Ɵzüm üqün Yǝⱨudani oⱪyadǝk egildürdum, Əfraimni oⱪ ⱪilip oⱪyaƣa saldim; Mǝn oƣul baliliringni ornidin turƣuzimǝn, i Zion — Ular sening oƣul baliliringƣa ⱪarxi jǝng ⱪilidu, i Gretsiyǝ!

I Zion, Mǝn seni palwanning ⱪolidiki ⱪiliqtǝk ⱪilimǝn. Pǝrwǝrdigar ularning üstidǝ kɵrünidu; Uning oⱪi qaⱪmaⱪtǝk etilip uqidu. Rǝb Pǝrwǝrdigar kanayni qalidu; U jǝnubtiki dǝⱨxǝtlik ⱪara ⱪuyunlarni billǝ elip yürüx ⱪilidu» (13-14).

Uxbu babtiki ahirⱪi ayǝtlǝrdiki bexarǝt toƣrisida birnǝqqǝ bayⱪiƣinimiz tɵwǝndǝ: — 


(a) «Gretsiyǝning oƣul baliliri» — bu Iskǝndǝr ɵlgǝndin keyinki «dunyawi küq» dǝp ⱨesablanƣan Gretsiyǝ imperiyǝsini kɵrsitidu (Zǝkǝriyaning dǝwridǝ ular «dunyawi küq» ǝmǝs idi). Lekin bexarǝt Iskǝndǝrning keyinki dǝwrlirining ixliridin yiraⱪtiki kǝlgüsigǝ, yǝni ahirⱪi zamanlarƣa atlap ɵtidu. Bexarǝtning ǝmǝlgǝ axuruluxi Yǝⱨudiy «Makkabiylar» («bazƣanlar») degǝn batur hǝlⱪning miladiyǝdin ilgiriki 4- wǝ 3-ǝsirdǝ Suriyǝni idarǝ ⱪilƣan grek ⱨɵkümdarlar bolƣan «Selyuⱪuslar» bilǝn bolƣan jǝngliri bilǝn baxlinidu. Bu jǝnglǝrdǝ «Makkabiylar» ǝslidǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪni mutlǝⱪ yoⱪatmaⱪqi bolƣan «yengilmǝs küqlǝr» dǝp atalƣan «Selyuⱪuslar»ni mǝƣlup ⱪildi. Jǝnglǝr «Makkabiylar» degǝn kitabning 1-, 2- wǝ 4-tomida hatirilinidu. Muxu kitablar Muⱪǝddǝs Kitabning bir ⱪismi ǝmǝs, biraⱪ u birⱪǝdǝr ixǝnqlik tarihiy hatirilǝr dǝp ⱨesablinidu. Dǝrwǝⱪǝ «Makkabiylar» toƣruluⱪ «Etiⱪadi arⱪiliⱪ ... ular ⱪiliqning tiƣidin ⱪeqip ⱪutuldi, ajizliⱪtin küqǝydi, jǝnglǝrdǝ baturluⱪ kɵrsǝtti, yat ǝllǝrning ⱪoxunlirini teri-pirǝng ⱪildi» deyixkǝ bolidu («Ibr.» 11:34).


(ǝ) Bexarǝt xu jǝnglǝr bilǝn tohtimaydu; qünki toluⱪ bexarǝt barliⱪ dunyawi imperiyǝlǝrning pütünlǝy aƣduruluxini kɵrsitidu. «Makkabiylar» bolsa Huda küqlǝndürgǝn kǝlgüsidiki batur Israilƣa wǝkillik ⱪilidu.


(b) Pǝrwǝrdigar «jǝnubtiki dǝⱨxǝtlik ⱪara ⱪuyunlar bilǝn tǝng yürüx ⱪilidu» deyilidu. Pǝlǝstindǝ ǝng dǝⱨxǝtlik ⱪara ⱪuyunlar adǝttǝ jǝnub tǝrǝptin qiⱪidu («Zǝb.» 18:6-9, «Zǝb.» 77:16-19, 144:6, 7 wǝ bolupmu «Ⱨab.» 3:12-14ni kɵrüng).


(p) Xu qaƣda Mǝsiⱨ Pǝrwǝrdigarƣa wǝkil bolup: «Ularning üstidǝ kɵrünidu; Uning oⱪi qaⱪmaⱪtǝk etilip uqidu» wǝ «Hudaning ⱪoxunlirining sǝrdari» süpitidǝ: «kanayni qalidu» («Yǝx.» 30:30-33dǝ ohxap ketidiƣan bir ǝⱨwal kɵrsitilidu; xu qaƣda düxmǝn Asuriyǝlǝr idi). Andin U «qiⱪip xu yat ǝllǝr bilǝn uruxidu, Uning jǝng ⱪilƣan künidikidǝk uruxidu» (14:3ni kɵrüng).

Jǝng ⱪilƣan künidikidǝk» — bǝlkim Pǝrwǝrdigar Israilni Misirdin ⱪutⱪuzƣan künini («Mis.» 14-15-bab) yaki Yǝxua pǝyƣǝmbǝrning dǝwridǝ uning Amoriylar bilǝn ⱪilƣan jengini kɵrsitidu («Yǝxua» 10-bab)). 


(t) 15-ayǝt Zǝburning muǝllipining: «Huda arⱪiliⱪ biz qoⱪum baturluⱪ kɵrsitimiz; bizgǝ zulum ⱪilƣuqilarni qǝyliguqi dǝl U Ɵzidur!» degǝn sɵzlirini bizgǝ ǝslitidu («Zǝb.» 60:12, 108:13): — «Pǝrwǝrdigar... ular üqün mudapiǝ bolidu» (ibraniy tilida «ularning üstidǝ ⱪalⱪan bolidu»).

Dawut pǝyƣǝmbǝr «Zǝb.» 3:3dǝ: — «Sǝn, Pǝrwǝrdigar, ǝtrapimdiki ⱪalⱪandursǝn», dǝydu. «Yǝx.» 37:33, 38:6, «Yar.» 15:1nimu kɵrüng.

— «Ular salƣa taxlirini kukum ⱪilip, dǝssǝp qǝylǝydu; ular iqiwelip, xarab kǝypini sürgǝnlǝrdǝk ⱪiyⱪas-sürǝn kɵtüridu; ular ⱪanƣa milǝngǝn ⱪurbangaⱨning bürjǝkliridǝk, ⱪanƣa toldurulƣan ⱪaqilardǝk bolidu». Muxu ayǝttǝ Israilning «iqiwelix»ini kɵqmǝ mǝnidǝ, yǝni ularning düxmǝnlirining ⱪarxiliⱪlirini iqimlikni ƣurtuldap iqkǝndǝk asanla yimiriwetidu, dǝp qüxinix kerǝk, ǝlwǝttǝ.

Muⱪǝddǝs Roⱨ arⱪiliⱪ, Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning muxu ayǝttǝ «hulasiligǝn» ilgiriki bexarǝtlǝr munularnimu ɵz iqigǝ alidu: —

Hudaning «sahta pǝyƣǝmbǝr» Balaamning aƣziƣa salƣan sɵzi: «Mana, bu ⱪowm (Israil) qixi xirdǝk ⱪopidu, ǝrkǝk xirdǝk ⱪǝddini ruslaydu; ɵzi owliƣan owni yemigüqǝ, ɵltürgǝnlǝrning ⱪenini iqmigüqǝ, ⱨǝrgiz yatmaydu!» («Qɵl.» 23:24) wǝ: —

«Yaⱪupning ⱪaldisi ǝllǝr arisida,

Yǝni nurƣun hǝlⱪlǝr arisida ormandiki ⱨaywanlar arisidiki xirdǝk bolidu,

Ⱪoy padiliri arisidiki arslandǝk bolidu;

Xir ɵtkǝndǝ ularning arisidin, 

Ⱨeqkim ⱪutⱪuzup alalmiƣudǝk qǝylǝp dǝssǝydu,

Titma-tit ⱪilip yirtiwetidu» («Mik.» 5:8). 


(j) Israil 16-ayǝttǝ «taj gɵⱨǝrliri»gǝ ohxitilidu. Düxmǝnlǝr bolsa ayaƣ astida dǝssǝp qǝylinidiƣan «salƣa taxliri»ƣa ohxitilidu. Ahirⱪi ikki ayǝttǝ bexarǝt yuⱪiri pǝlligǝ yetidu. Hudaƣa ⱪarxi qiⱪⱪan barliⱪ dunyawi küqlǝr aƣdurulup, Hudaning hǝlⱪi kɵtürülüp xan-xǝrǝpkǝ erixidu: — «Pǝrwǝrdigar bolƣan ularning Hudasi ularni Ɵzüm baⱪⱪan padam bolƣan hǝlⱪim dǝp bilip ⱪutⱪuzidu; qünki ular taj gɵⱨǝrliridǝk Uning zemini üstidǝ kɵtürülidu».

Bu sɵzlǝrdǝ bexarǝtqining temisi jǝnglǝr wǝ ⱪan tɵkülüxlǝrdin ɵtüp «padiqi wǝ padisi» degǝn temiƣa kelidu. Bu ǝmǝliyǝttǝ kitabning ahirⱪi babliridiki qong temidur. 


(q) Pǝrwǝrdigar xu künidǝ «ularni ⱪutⱪuzidu». Bu ⱪutⱪuzux pǝⱪǝt uning ularƣa yardǝmdǝ bolup düxmǝnliridin ⱪutⱪuzuxila ǝmǝstur; qünki bu ixlar bexarǝttǝ alliⱪaqan eniⱪ bayan ⱪilindi. Muxu yǝrdiki «ⱪutⱪuzux» gunaⱨtin, barliⱪ roⱨiy bulƣinixlardin paklandurux nijatidur. U yahxi padiqi Ɵz padisi üqün barliⱪ ⱪilƣanliridǝk Israilni «izdǝp tepip», «ⱪutⱪuzup» andin Ɵzi (Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ) ularni baⱪidu. Barliⱪ pǝyƣǝmbǝrlǝr degüdǝk bu uluƣ tema toƣruluⱪ sɵzlǝydu. Xu qaƣda Israilning ⱨǝmmisi Dawut pǝyƣǝmbǝr ǝng tonux küyidǝ eytⱪandǝk: — «Pǝrwǝrdigar meni baⱪⱪuqi Padiqimdur, moⱨtaj ǝmǝsmǝn ⱨeqnǝrsigǝ» deyǝlǝydiƣan bolidu («Zǝb.» 23:1) 


(h) Pǝrwǝrdigar bu «ⱪutⱪuzux»i bilǝn ularni intayin yuⱪiri mǝrtiwigǝ kɵtüridu. Israil «taj gɵⱨǝrliridǝk Uning zemini üstidǝ kɵtürülidu». Ibraniy tilida «taj» muxu yǝrdǝ padixaⱨning yaki kaⱨinning tajini kɵrsitidu («Mis.» 29:6dǝ u bax kaⱨinning sǝllisining üstigǝ taⱪilidiƣan «muⱪǝddǝs otuƣatni»ni kɵrsitidu).


Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr bu bexarǝttikidǝk Israilning parlaⱪ kelǝqiki toƣruluⱪ: «(Zionning) ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi julalinip qaⱪnap qiⱪidu, uning nijati bolsa lawuldawatⱪan mǝx’ǝldǝk qiⱪidu», andin bularning nǝtijisidǝ: «... ǝllǝr sening ⱨǝⱪⱪaniyliⱪingni, barliⱪ padixaⱨlar xan-xǝripingni kɵridu» dǝydu. Əng ahirida: «... Sǝn Pǝrwǝrdigarning ⱪolida turƣan güzǝl bir taj, Hudayingning ⱪolidiki xaⱨanǝ bax qǝmbiriki bolisǝn» deyilidu («Yǝx.» 62:1-3).


(d) Bu ayǝttiki «Uning zemini üstidǝ» degǝn ibarǝ bizgǝ Pǝlǝstin zemini ⱨǝmmidin awwal Hudaning Ɵziningki ikǝnlikini ǝslitidu. Gǝrqǝ pütkül yǝr yüzi Uningƣa tǝwǝ bolsimu, U yǝnila Pǝlǝstin toƣruluⱪ alaⱨidǝ «zeminning ɵzi Meningki» dedi («Law.» 25:23). U yǝnǝ «Immanuǝlning zemini» («Yǝx.» 8:8) dǝpmu atilidu; qünki Israilning padixaⱨi «immanuǝl» yǝni Mǝsiⱨ Ibraⱨimning ⱨǝⱪiⱪiy ǝwladi, xundaⱪla Dawutning ⱨǝⱪiⱪiy ǝwladi süpitidǝ uningƣa waris bolidu (zemin Dawutning ǝwladi bolƣan «Ⱨǝⱪiⱪiy Padixaⱨ»ⱪa wǝdǝ ⱪilinƣanidi); lekin «Hudaning Oƣli» süpitidǝ zemin Uningƣa tehimu tǝwǝ bolidu.

Bexarǝt pǝyƣǝmbǝrning ⱨayajanlinip eytⱪan sɵzi bilǝn ahirlixidu: —«Xunqǝ zordur uning meⱨribanliⱪi, xunqǝ ⱪaltistur uning güzǝlliki!»

«Güzǝl» degǝn bu sɵz (ibraniy tilida «yafi») Tǝwratta Mǝsiⱨni tǝswirlǝx üqün ixlitilidu; mǝsilǝn, «Insan baliliri iqidǝ sǝn ǝng güzǝldursǝn» («Zǝb.» 45:2) wǝ: «Kɵzliring padixaⱨni güzǝllikidǝ kɵridu» («Yǝx.» 33:17) deyilidu. Muxu yǝrdǝ «güzǝl» degǝn sɵz birinqi ⱪetim Huda toƣruluⱪ biwasitǝ ixlitilidu. Əmǝliyǝttǝ u muxu yǝrdimu Mǝsiⱨni kɵrsitidu; qünki Israilning kɵrünmǝs Hudaning güzǝllikini kǝlgüsidǝ kɵrüxi dǝl ularning padixaⱨi Mǝsiⱨning yüzidǝ bolidu.

Lekin Hudaning güzǝllikini izdǝxkǝ xu künini kütüximiz lazim ǝmǝs; qünki biz ⱨǝtta bügünmu Dawut pǝyƣǝmbǝr bilǝn billǝ:

«Pǝrwǝrdigardin birla nǝrsini tilǝp kǝldim; mǝn xuningƣa intilimǝktimǝnki 

— Ɵmür boyi Pǝrwǝrdigarning ɵyidǝ bolsam, 

Pǝrwǝrdigarning güzǝllikigǝ ⱪarap yürsǝm,

Uning ibadǝthanisida turup yetǝklixigǝ muyǝssǝr bolsam dǝymǝn!» («Zǝb.» 27:4) dǝp dua ⱪilalaymiz; Muⱪǝddǝs Roⱨ arⱪiliⱪ etiⱪadqilar üqün bu bügün realliⱪ bolidu: — «Əmma Rǝb xu Roⱨtur; wǝ Rǝbning Roⱨi ⱪǝyǝrdǝ bolsa, xu yǝrdǝ ⱨɵrlük bolidu. Wǝ biz ⱨǝmmimizning yüzimiz qümpǝrdisiz ⱨalda Rǝbning xan-xǝripigǝ ⱪariƣinida, ohxax süritidǝ boluxⱪa xan-xǝrǝptin xan-xǝrǝpkǝ Roⱨ bolƣan Rǝb tǝripidin pǝllimupǝllǝ ɵzgǝrtilmǝktimiz» — dǝydu rosul Pawlus («2Kor.» 3:18). 

Pǝyƣǝmbǝrning: «Xunqǝ zordur Uning meⱨribanliⱪi!» dǝp towliƣini Dawutning Zǝburda ilgiriki uluƣ sɵzini «hulasilaydu»: — «Ɵzüngni baxpanaⱨ ⱪilƣanlar üqün insan balilirining kɵz aldida kɵrsǝtkǝn iltipatliring, yǝni Ɵzüngdin ⱪorⱪidiƣanlar üqün saⱪliƣan iltipat-nemǝtliring nǝⱪǝdǝr zordur!» («Zǝb.» 31:19) wǝ «Ular zor meⱨribanliⱪingni ǝslǝp, uni mubarǝklǝp tarⱪitidu!» («Zǝb.» 145:7).

Hudaning yahxiliⱪi toƣruluⱪ ⱪǝdimki bir alim degǝndǝk: «Barliⱪ yeⱪimliⱪ nǝrsilǝr ɵzidiki yeⱪimliⱪni, barliⱪ güzǝl nǝrsilǝr ɵzidiki güzǝllikni, barliⱪ parlaⱪ nǝrsilǝr ɵzidiki julani, barliⱪ janiwarlar ɵzidiki ⱨayatni, barliⱪ sǝzgüsi barlar ɵzidiki sǝzgüni, barliⱪ midirliƣuqilar ɵzidiki dǝrmanni, barliⱪ ǝⱪli barlar ɵzidiki bilimni, barliⱪ mukǝmmǝl nǝrsilǝr ɵzidiki mukǝmmǝllikni, barliⱪ ⱨǝrⱪandaⱪ yahxiliⱪ bar nǝrsilǝr ɵzidiki yahxiliⱪni Uningdin ⱪobul ⱪilidu».

 Israilning zor roⱨiy ɵzgirixi ɵz zeminidiki qong jismaniy ɵzgirix bilǝn ǝks etilidu wǝ xuningƣa bǝlgǝ bolidu: «Ziraǝtlǝr yigitlǝrni, yengi xarab ⱪizlarni yaxnitidu!».


(Dawami) 10-bab — Israilning padiqisi bolƣan padixaⱨining Ɵz hǝlⱪi üqün ⱪilidiƣan ixliri

Israilning ɵz padiqisi ⱨǝm padixaⱨining kɵyünüxi wǝ yetǝkqilikidǝ ⱪandaⱪ bǝht-bǝrikǝt wǝ bayaxatni kɵridiƣanliⱪi bu 10-babtiki tüp temidur. 10:1-4-ayǝtlǝr 9-babtiki 7-11-ayǝtlǝrning dawamidur: —


«Pǝrwǝrdigardin «keyinki yamƣur» pǝslidǝ yamƣurni tǝlǝp ⱪilinglar; Pǝrwǝrdigar qaⱪmaⱪlarni qaⱪturup, ularƣa mol yamƣurlarni, xuningdǝk ⱨǝrbirigǝ etizda ot-qɵplǝrni beridu» (1-ayǝt).


 «Keyinki yamƣur» bolsa Pǝlǝstindǝ 3- yaki 4-ayda yaƣidu, ǝtiyazliⱪ ziraǝtlǝrni pixurux rolini oynaydu. Bu yamƣurlar bolmisa ⱨeq ⱨosul bolmaydu. Xunga bu dua yuⱪiriⱪi 7:19diki bexarǝt bilǝn baƣlinixliⱪ; ziraǝtlǝr wǝ üzümlǝrgǝ yamƣur kerǝk, ǝlwǝttǝ. Pǝlǝstin ⱪaytidin «süt wǝ ⱨǝsǝl eⱪip turidiƣan» bir zemin boluxi üqün bu yamƣurlarning mol boluxiƣa intayin eⱨtiyajliⱪ. Gǝrqǝ bu ix ularƣa wǝdǝ ⱪilinƣan bolsimu, Israil hǝlⱪi uning üqün dua bilǝn tilixi kerǝk. «Əzakiyal» 36-babta Huda Israilƣa wǝdǝ ⱪilƣandǝk: «Bu wǝyran ⱪilinƣan zemin huddi Erǝm baƣqisidǝk boldi; harabǝ, wǝyran ⱪilinƣan xǝⱨǝrlǝr ⱨazir mustǝⱨkǝmlǝndi, aⱨalilik bolƣan»din keyin u ularƣa yǝnǝ: «Mǝn yǝnila Israilning jǝmǝtining bu ixlarni tilǝydiƣan dua-tilawǝtlirigǝ ijabǝt ⱪilƣuqi bolimǝn» dǝydu (36:35-37). Bu ixtin xu muⱨim ⱨǝⱪiⱪǝtni kɵrimizki, Hudaning wǝdiliridin nurƣunliri pǝⱪǝt hǝlⱪining etiⱪadi wǝ dua-tilǝxliri bilǝnla ǝmǝlgǝ axurulidu.


Israil Hudaning yolida mangƣan bolsa u ularƣa xu mol yamƣurni berǝtti: «Xundaⱪ boliduki, silǝr Pǝrwǝrdigar Hudayinglarni sɵyüp, pütkül ⱪǝlbinglar wǝ pütkül jeninglar bilǝn Uning hizmitidǝ bolux üqün bügün silǝrgǝ tapiliƣan ǝmrlǝrgǝ kɵngül ⱪoyup ⱪulaⱪ salsanglar, Mǝn zemininglarƣa ɵz pǝslidǝ yamƣur, yǝni dǝslǝpki wǝ keyinki yamƣurlarni ata ⱪilimǝn; xuning bilǝn axliⱪinglarni, yengi xarabinglarni wǝ zǝytun meyinglarni yiƣalaysilǝr...» («Ⱪan.» 11:13-15, «Law.» 26:3, 4, «Ⱪan.» 28:1-12, «Yǝr.» 14:22nimu kɵrüng.


Muⱪǝddǝs yazmilarda «yamƣur» bǝzidǝ Hudaning jismaniy ⱨǝm roⱨiy iltipatliriƣimu wǝkillik ⱪilidu. Israil Misirdin qiⱪⱪanda: «Sǝn, i Huda, Ɵz mirasing bolƣan zemin-hǝlⱪ üstigǝ hasiyǝtlik bir yamƣur yaƣdurdung; ular ⱨalsizlanƣanda ularni küqlǝndürdung» — dǝp oⱪuymiz («Zǝb.» 68:9). Israil uzun waⱪit uyan-buyan kezip, ezip yürgǝndin keyin, Pǝrwǝrdigar ularni Ɵz yeniƣa ⱪaytⱪuzƣanda, xu qaƣda ularƣa nisbǝtǝn «Padixaⱨning qirayi kixigǝ jan kirgüzǝr; uning xǝpⱪiti waⱪtida yaⱪⱪan «keyinki yamƣur»dur» bolidu (ibraniy tilida «uning xǝpⱪiti «keyinki yamƣurlar»ni ǝpkǝlgǝn buluttur») («Pǝnd.» 16:15); xu qaƣda ular Hudani izdǝydiƣan «xapaǝt yǝtküzgüqi wǝ xapaǝt tiligüqi Roⱨ» ularning üstigǝ ⱪuyulƣaqⱪa Huda jawabǝn: «Mǝn ussap kǝtkǝnning üstigǝ suni, ⱪaƣjiraⱪ yǝrning üstigǝ kǝlkünlǝrni ⱪuyup berimǝn; nǝsling üstigǝ Roⱨimni, ǝwladliring üstigǝ bǝrikitimni ⱪuyimǝn» — dǝydiƣan bolidu («Yǝx.» 44:3).


«Keyinki yamƣurlar» roⱨiy iltipatlar wǝ bǝrikǝtlǝrgǝ wǝkil bolƣaqⱪa, barliⱪ etiⱪadqilar üqün pǝyƣǝmbǝrning xu jekilǝx bexaritidǝ bǝk paydiliⱪ sawatlar bar: —


(1) «Pǝrwǝrdigardin .... tǝlǝp ⱪilinglar; ...Pǝrwǝrdigar ... beridu». Bu sɵzlǝr Rǝbbimizning: «Tilǝnglar, silǝrgǝ ata ⱪilinidu» degǝn sɵzini ǝslitidu. Huda dǝrwǝⱪǝ qin kɵngüldin qiⱪⱪan dua-tilǝklǝrni angliƣuqidur. U bǝzidǝ kɵrünüxtǝ «tǝbiiy yolda» duayimizƣa jawab yǝtküzidu — mǝsilǝn, «qaⱪmaⱪlarni qaⱪturup» yamƣur beridu. Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr: «U yamƣurlarƣa qaⱪmaⱪlarni ⱨǝmraⱨ ⱪilip bekitidu» dǝydu («Yǝr.» 10:13, «Zǝb.» 135:7ni ⱪaytilap).


(2) «Pǝrwǝrdigardin ... yamƣurni tǝlǝp ⱪilinglar;Pǝrwǝrdigar ularƣa mol yamƣurlarni... beridu».

Əmdi mǝyli paniy dunyadiki uxxaⱪ-qüxxǝk ix bolsun, roⱨiy ix bolsun Huda «... barliⱪ tilikimiz yaki oyliƣanlirimizdinmu ⱨǝddi-ⱨesabsiz artuⱪ ⱪilixⱪa ⱪadir bolƣuqi»dur («Əf.» 3:20).


(3) «Pǝrwǝrdigar... xuningdǝk ⱨǝrbirigǝ etizda ot-qɵplǝrni beridu». Ⱨeqkim Uning kɵyümqanliⱪidin sirtta ⱪalƣan ǝmǝs, Ɵzigǝ ⱪaraydiƣan ⱨǝrbirining ⱨajitidin qiⱪixⱪa xǝhsǝn tǝyyar turidu.

Əmma barliⱪ dua-tilawǝtlǝrning ünümlük boluxtiki bir qong xǝrti bardur; u bolsimu, pütün kɵnglimiz bilǝn jawabni yalƣuz Huda Ɵzidinla kütüximiz lazim: 

«Tingxa, hǝlⱪim, Mǝn seni guwaⱨlar bilǝn agaⱨlandurmǝn;

I Israil, Manga ⱪulaⱪ salsang idi! 

Arangda yat ilaⱨ bolmisun, yat ǝldiki ilaⱨⱪa bax ǝgmigin! 

Seni Misirdin elip qiⱪⱪan Pǝrwǝrdigar Hudayingdurmǝn; 

Aƣzingni yoƣan aq, mǝn uni toldurimǝn» («Zǝb.» 81:8-10).

Qünki Israilni palakǝt-ⱨalakǝt yoliƣa salƣan ix bolsa, dǝl ularning ala kɵngüllüki, tirik Hudani taxlap ǝllǝr qoⱪunƣan ǝrzimǝs butlarƣa ǝgǝxkǝnliki idi. 2-ayǝttǝ pǝyƣǝmbǝr ularƣa bu ix toƣruluⱪ ǝslitidu: — «Qünki «ɵy butliri» («tǝrafim») bimǝnǝ gǝplǝrni eytⱪan, palqilar yalƣan «alamǝt»lǝrni kɵrgǝn, tuturuⱪsiz qüxlǝrni sɵzligǝn; ular ⱪuruⱪ tǝsǝlli beridu. Xunga hǝlⱪ ⱪoy padisidǝk tenǝp kǝtti; ular padiqisi bolmiƣaqⱪa, azar yemǝktǝ».


«Ɵy butliri» (ibraniy tilida «tǝrafim») «palqiliⱪ yolini kɵrsitidiƣan» bir hil butlar idi. Ularning «palqi butlar» ikǝnliki, mǝsilǝn, «Yar.» 31-bab, «Ⱨak.» 17-18-bablardin kɵrünidu. Əmdi xu ayǝttin kɵrünǝrlikki, Israil Hudadin ayrilƣan waⱪitlarda ⱨǝrhil ⱪalaymiⱪan amallarni ixlitip yol izdǝp yürǝtti. Jadugǝrlik, palqiliⱪ, rǝmmalqiliⱪ, til-tumarlarƣa tayinix — bu ixlarning ⱨǝmmisi buptǝrǝslikkǝ ohxax, adǝmlǝrni jin-xǝytanlarƣa ǝsir ⱪilip baƣlap ⱪoyidu. Hudaning ⱨǝⱪiⱪitini rǝt ⱪilix intayin hǝtǝrlik: — «Ⱪanunƣa ⱪarxi turƣuqining mǝydanƣa qiⱪixi Xǝytanning pǝntliri bilǝn bolup, u ⱨǝr türlük küq-ⱪudrǝt, mɵjizǝ wǝ yalƣan karamǝtlǝrni kɵrsitip, ⱨalakǝtkǝ yüzlǝngǝnlǝrni azduridiƣan ⱨǝrhil ⱪǝbiⱨ ⱨiylǝ-mikirlǝrni ixlitidu. Ularning ⱨalakǝt aldida turuwatⱪanliⱪining sǝwǝbi, ɵzlirini nijatⱪa yetǝklǝydiƣan ⱨǝⱪiⱪǝtni sɵymǝy, uningƣa ⱪǝlbidin orun bǝrmǝslikidindur. Xu sǝwǝbtin, Huda ularƣa yalƣanqiliⱪⱪa ixǝnsun dǝp ⱨǝⱪiⱪǝttin qǝtnitidiƣan bir küq ǝwǝtidu...» («2Tes.» 2:9-12).


«Ular padiqisi bolmiƣaqⱪa, azar yemǝktǝ». Rǝb Əysa Mǝsiⱨ Ɵz waⱪtida Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ ⱪarap: «Top-top adǝmlǝrni kɵrüp ularƣa iq aƣritti, qünki ular harlinip padiqisiz ⱪoy padiliridǝk panaⱨsiz idi». Bǝrⱨǝⱪ, pütkül insaniyǝt üqün pǝⱪǝt birla ⱨǝⱪiⱪiy padiqi bardur.


3-ayǝtkǝ ɵtǝyli. Əslidǝ ularni beⱪix wǝzipisi barlar ulardin tenip «sahta padiqi» bolup qiⱪⱪaqⱪa, Pǝrwǝrdigar ularƣa bolƣan kɵyümqanliⱪini kɵrsitix üqün ɵzi ularƣa padiqi bolup, baⱪidiƣan bolidu. Buning birinqi basⱪuqi sahta padiqilarni jazalax bolidu: — «Mening ƣǝzipim padiqilarƣa ⱪozƣaldi; Mǝn muxu «tekǝ» yetǝkqilǝrni jazalaymǝn». Muxu yǝrdiki «padiqilar» wǝ «tekǝ»lǝr bolsa Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr wǝ Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr ǝyibligǝn Israilning ɵzlirining wapasiz padixaⱨliri, xaⱨzadiliri, ǝmirliri, soraⱪqiliri, kaⱨinliri wǝ pǝyƣǝmbǝrlirini kɵrsitidu («Yǝrǝmiya» 23-bab wǝ «Əzakiyal» 34-babni kɵrüng) — ⱪisⱪisi, Ɵz hǝlⱪigǝ yetǝkqilik ⱪilix kerǝk bolƣan, lekin ǝksiqǝ ularni azdurƣanlarni kɵrsitidu.

«Tekǝ»lǝr «Əz.» 34:34dǝ bolsa namratlarni bozǝk ⱪilidiƣan bay wǝ küqlük adǝmlǝrni kɵrsitidu: «Əmdi silǝrgǝ kǝlsǝm, i Mening padam, — Rǝb Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: «Mana, Mǝn ⱪoy wǝ ⱪoy arisida, ⱪoqⱪarlar wǝ tekilǝr arisida ⱨɵküm qiⱪirimǝn» (34:17). Barliⱪ padiqilarƣa mǝlum bolƣinidǝk, tekilǝr intayin toymas kelidu, adǝttǝ ot-qɵplǝrni yiltizdin yǝwetidu.


Pǝrwǝrdigar ularni sahta padiqilardin ⱪutⱪuzupla ⱪalmay, Ɵzi kelip ularni baⱪmaⱪqi: — «Qünki samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar Ɵz padisidin, yǝni Yǝⱨuda jǝmǝtidin hǝwǝr elixⱪa kǝldi (ibraniy tilida «yoⱪlap kǝldi»); U jǝngdǝ ularni ɵzining ⱨǝywǝtlik etidǝk ⱪilidu» (3-ayǝtning dawami). Israilning «(Hudaning) Ɵzining ⱨǝywǝtlik eti» bolidiƣanliⱪi bǝlkim Hudaning ǝllǝrni soraⱪⱪa tartip jazalixida ular Uning «jǝnggǝ qiⱪⱪanda minidiƣan eti» bolidiƣanliⱪini kɵrsitidu.


4-ayǝtkǝ ɵtǝyli. Muxu ayǝttǝ Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr Muⱪǝddǝs Roⱨning yolyoruⱪi bilǝn «ilgiriki pǝyƣǝmbǝr»lǝrning Mǝsiⱨ toƣrisidiki bexarǝtlirini yǝnǝ bir ⱪetim «hulasilǝp» yazidu: —

«Uningdin, yǝni Yǝⱨudadin «Burjǝk texi», uningdin «Ⱪozuⱪ», uningdin «Jǝng oⱪyasi», uningdin «Ⱨǝmmigǝ ⱨɵkümranliⱪ ⱪilƣuqi» qiⱪidu».

«Uningdin» («Yǝⱨudadin» dǝp qüxiniximiz kerǝk) degǝn sɵz bǝlkim «Ⱪan.» 17:15-19ni kɵzdǝ tutidu. Xu ayǝtlǝrdǝ «Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ ohxaydiƣan», ǝmma uningdin tehimu uluƣ pǝyƣǝmbǝrning «aranglardin, yǝni ⱪerindaxliringdin» qiⱪidiƣanliⱪi kɵrsitilidu; «Yǝr.» 30:25dimu: «Ularning bexi ɵzliridin bolidu; ularning ⱨɵküm sürgüqisi ɵzliri otturisidin qiⱪidu» deyilidu. «Mik.» 5:2dǝ Mǝsiⱨning dǝl «Yǝⱨuda»din, yǝni Yǝⱨuda ⱪǝbilisining zeminidiki «Bǝyt-Lǝⱨǝm Əfrataⱨ» degǝn kiqik yezidin qiⱪidiƣanliⱪi kɵrsitilidu: «Sǝn (Bǝyt-Lǝⱨǝm Əfrataⱨ)din Mǝn üqün Israilƣa ⱨakim bolƣuqi qiⱪidu». Biz bu ix üstidǝ «Mikaⱨ»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdimu tohtalduⱪ.

4-ayǝt bolsa 3-ayǝttǝ eytilƣan ajayib ɵzgirixning ⱪandaⱪ bolidiƣanliⱪini qüxǝndürüx üqün berilgǝn; qünki Mǝsiⱨning tɵt nam-unwani yaki süpiti bu ayǝttǝ eniⱪ kɵrsitilidu: —


(1) «Burjǝk Texi»

«Burjǝk Texi» — buningda kɵzdǝ tutulƣini «Yǝx.» 28:16diki bexarǝt: «Mana, Zionda ul bolux üqün bir tax, sinaⱪtin ɵtküzülgǝn bir tax, ⱪimmǝtlik bir bulung texi, ixǝnqlik muⱪim ul texini salƣuqi Mǝn bolimǝn. Uningƣa ixinip tayanƣan kixi ⱨeq ⱨoduⱪmaydu, aldirimaydu». Rǝbbimizning Ɵzi ⱨǝm Uning rosulliri bu bexarǝtni Mǝsiⱨni kɵrsitidu, dǝydu («Mat.» 21:42, «Ros.» 4:11, «1Pet.» 2:4-8). «Burjǝk texi» nemǝ bolidu? Birinqidin, Mǝsiⱨ «Hudaning mǝnggülük ɵyi, yǝni tirik Hudaning ailisi, Ɵz jamaiti» üqün birdinbir «burjǝk texi»dur.

Tɵwǝndiki sɵzlǝr «Əfǝsusluⱪlarƣa»diki ⱪoxumqǝ sɵz»imizdin elinƣan: —


«Əf.» 2:20dǝ, jamaǝtning «burjǝk texi» bolsa Mǝsiⱨdur dǝp eytilidu. Ⱨǝrⱪandaⱪ büyük binada «burjǝk texi» ǝng muⱨim tax, binaning uliƣa birinqi selinidiƣan taxtur. «Burjǝk texi» selinƣanda binaning turidiƣan jayini wǝ yɵlinixini toƣra bekitidu; uningdin keyin uliƣa andin binaning ɵzigǝ selinƣan barliⱪ taxlar burjǝk texi bilǝn toptoƣra toƣrilinixi kerǝk; uning bilǝn toƣrilanmisa ⱪurulux layaⱪǝtlik bolmaydu; undaⱪ bolƣanda, toƣrilanmiƣan tax eliwetilip ⱪaytidin ⱪoyuluxi kerǝk bolidu. Bu ixning bizning jamaǝt bilǝn bolƣan munasiwitimizgǝ ⱪandaⱪ baƣlinidiƣanliⱪi ⱨǝmmimizgǝ ayan boluxi kerǝk. Jamaǝtkǝ ⱪandaⱪ wǝ ⱪǝyǝrdǝ seliniximiz kerǝklikini bilix üqün awwal Mǝsiⱨ bilǝn ⱪandaⱪ «toƣrilanƣanliⱪimiz»ni eniⱪliximiz kerǝk. Birinqi ǝsirdiki rosullar wǝ pǝyƣǝmbǝrlǝrning ⱨayatliri Burjǝk Texining Ɵzi bilǝn toƣrilanƣan bolƣaqⱪa «ulluⱪ adǝmlǝr» boluxⱪa layaⱪǝtlik idi. Bizning dǝwrimizdiki «ulluⱪ adǝmlǝr»mu xu ohxax ɵlqǝm bilǝn sinilip tonulidu».


Yǝnǝ bir tǝrǝptin, «burjǝk texi» ikki tamni bir-birigǝ jipsilaxturidu. Mǝsiⱨdǝ Yǝⱨudiy ⱨǝm yat ǝllik etiⱪadqilar bir-birigǝ ulinidu: «Qünki U bizning inaⱪliⱪimizdur, U ikki tǝrǝpni bir ⱪilip otturidiki ara tamni qeⱪiwǝtti; yǝni, Ɵz ǝtliri arⱪiliⱪ ɵqmǝnlikni tügitip, bǝlgilimilǝrni kɵrsǝtkǝn, ǝmrlǝrni yǝtküzgǝn ⱪanunni bikar ⱪilip, ikki tǝrǝpni Ɵzidǝ bir yengi adǝm ⱪilip yaratti, xuning bilǝn inaⱪliⱪni apiridǝ ⱪildi» («Əf.» 2:14, 15)


Rosul Pawlus Əfǝsusluⱪlarƣa Hudaning muxu «tirik ɵyi» toƣruluⱪ yǝnǝ mundaⱪ dǝydu: —«Xunga xuningdin baxlap silǝr musapirlar, yaⱪa yurttikilǝr ǝmǝs, bǝlki muⱪǝddǝs bǝndilǝrgǝ wǝtǝndax bolisilǝr, Hudaning ɵyidikiliridin bolisilǝr; silǝr rosullar wǝ pǝyƣǝmbǝrlǝr bolƣan ulning üstigǝ ⱪurulmaⱪtisilǝr; binaning «burjǝk texi» bolsa Əysa Mǝsiⱨ Ɵzidur; Uningda pütkül bina puhta jipsilaxturulup, Rǝbdǝ muⱪǝddǝs bir ibadǝthana boluxⱪa ɵsüp barmaⱪta. Silǝrmu ⱪoxulup Uningda Hudaning bir turalƣusi boluxⱪa roⱨta birlǝxtürülüp ⱪurulmaⱪtisilǝr» («Əf.» 2:19-22)


(2) «Ⱪozuⱪ»

(«Ⱪozuⱪ» (ibraniy tilida «yatǝd») — uning ikki hil roli bar: — (1) ⱪozuⱪ yǝrgǝ ⱪeⱪilip, qedir uningƣa baƣlinidu («Mis.» 27:19, 35:18); (2) qedir yaki ɵy iqidiki hada yaki tamƣa bekitilip, uningƣa ⱪimmǝtlik buyumlar esilidu («Yǝx.» 22:22, 23).

Muxu yǝrdǝ xübⱨisizki, ikkinqi roli toƣridur. Kɵzdǝ tutulƣan bexarǝt «Yǝx.» 22:22-24): —


«Dawut jǝmǝtining aqⱪuqini mǝn uning mürisidǝ ⱪoyimǝn;

U aqsa, ⱨeqkim etǝlmǝydu,

Ətsǝ, ⱨeqkim aqalmaydu.

Mǝn uni muⱪim bir jayƣa ⱪozuⱪ ⱪilip bekitimǝn;

U bolsa atisining jǝmǝti üqün xǝrǝplik ⱨoⱪuⱪ-tǝht bolidu;

Hǝlⱪ uning üstigǝ atisining jǝmǝtining barliⱪ xɵⱨrǝtlirini yüklǝydu;

Yǝni barliⱪ uruⱪ-nǝsillirini,

Barliⱪ kiqik ⱪaqa-ⱪuqilarni,

Piyalǝ-jamlardin tartip barliⱪ küp-idixlarƣiqǝ asidu».


Bu bexarǝt gǝrqǝ Eliakim isimlik bir kixi toƣruluⱪ, yǝni Dawutning bir ǝwladi toƣruluⱪ eytilƣan bolsimu, lekin u Dawutning «birdinbir ǝwladi» bolƣan Mǝsiⱨkǝ atlap ɵtidu; qünki ahir berip Dawutⱪa berilgǝn wǝdilǝr pǝⱪǝt Uningdila ǝmǝlgǝ axurulidu. Huddi «Wǝⱨ.» 3:7dǝ kɵrsitilgǝndǝk: «Muⱪǝddǝs wǝ Ⱨǝⱪiⱪiy Bolƣuqi, xundaⱪla Dawutning aqⱪuqiƣa igǝ bolƣuqi, aqsam ⱨeqkim yapalmaydu, yapsam ⱨeqkim aqalmaydu Degüqi munu ixlarni dǝydu...». Demǝk, «Dawutning aqⱪuqiƣa igǝ bolƣuqi» dǝl Mǝsiⱨning Ɵzidur; Uningdin baxⱪa ⱨeqkim ǝmǝstur.

Ɵyning temiƣa bekitilgǝn xundaⱪ «ⱪozuⱪ»ning roli ikkidur: — 


(a) yüklǝr esilixi üqün. «Yǝx.» 22:25din padixaⱨ ordisidiki wapasiz ƣojidar Xǝbna toƣruluⱪ hǝwirimiz bar. U ɵz-ɵzigǝ bǝk ixinip ketidiƣan, tǝkǝbbur adǝm idi. Lekin Huda uni jazalaydu, uningƣa esilƣan barliⱪ yüklǝr, yǝni ordidiki mǝnsipining eƣir mǝs’uliyiti «uningdin üzülidu» wǝ uning orniƣa Eliakim degǝn ixǝnqlik kixining bekitilixi bilǝn xu yüklǝr uningƣa esilidu.

Mǝsiⱨ ⱨǝⱪiⱪǝtǝn «ixǝnqlik ⱪozuⱪ»tur. U Hudaning ɵyidiki barliⱪ mǝs’uliyǝtni kɵtürǝlǝydu; xundaⱪla U bizning yüklirimizni kɵtürǝlǝydu; «Barliⱪ ƣǝm-ⱪayƣuliringlarni uning üstigǝ taxlap ⱪoyunglar. Qünki u silǝrning ƣeminglarni ⱪilidu» dǝydu rosul Petrus («1Pet.» 5:7).


(ǝ) ⱪozuⱪning ikkinqi roli «Uning üstigǝ atisining jǝmǝtining barliⱪ xɵⱨrǝtlirini yüklǝydu; yǝni ... barliⱪ kiqik ⱪaqa-ⱪuqilarni, piyalǝ-jamlardin tartip barliⱪ küp-idixlarƣiqǝ asidu». Ottura xǝrⱪtiki nurƣun ɵylǝr yaki qedirlarda ailining barliⱪ gɵⱨǝr-bayliⱪliri ɵygǝ kirküqilǝr kɵrüp ⱪayil bolsun dǝp, xundaⱪ bir ⱪozuⱪ üstigǝ esilidu.

Mǝsiⱨning «Hudaning ɵyidǝ» xundaⱪ orni bardur. Huda Ɵzi Uning üstigǝ barliⱪ xan-xǝripini ⱪoyƣan («Yuⱨ.» 5:23, 17:5, «Fil.» 2:9); wǝ «Hudaning ɵyidikilǝr» bolƣan bizlǝrning bizgǝ «xǝrǝp bolƣan» ⱨǝrⱪandaⱪ nǝrsǝ, bayliⱪ yaki ⱪabiliyǝtlǝrni Uningƣa beƣixlap esip ⱪoyux imtiyazimiz bardur. Bayⱪaymizki, Uningda «kiqik ⱪaqa-ⱪuqilar» üqünmu esilƣudǝk orun bardur. Gǝrqǝ bizdǝ bolƣan talant yaki roⱨiy iltipatlar az bolsimu, Uningƣa xularni esiximiz bilǝn Hudaƣa xan-xǝrǝp kǝltürülidu. Qünki Hudaning aldida bizning ǝmǝllirimiz yaki ⱨǝdiyǝlirimizning qongliⱪi yaki kɵplüki ǝmǝs, bǝlki ularda bolƣan muddia-mǝⱪsǝtlirimiz ǝⱨmiyǝtliktur «Qünki Pǝrwǝrdigar bilim-ⱨidayǝtgǝ igǝ Hudadur. Insanlarning ǝmǝlliri Uning tǝripidin tarazida tartilidu» («1Sam.» 2:3).


(3) «Jǝng oⱪyasi»

«Jǝng oⱪyasi» — barliⱪ xǝrⱨqilǝr bu tɵt ibarǝ mǝlum xǝhslǝrni bildüridu, degǝngǝ ⱪoxulidu. Əmma bizningqǝ tɵtning ⱨǝmmisi bu tɵt süpǝtni ɵz iqigǝ alƣan Mǝsiⱨning Ɵzini kɵrsitidu. 3- wǝ 4-ibarǝ Mǝsiⱨning dunyaƣa ⱪaytip kelixining bir jǝⱨǝtini kɵrsitidu. Xu qaƣda u «Jǝng oⱪyasi» bolidu. Zǝburdiki 45-küydǝ eytilƣandǝk: «Sening oⱪliring ɵtkürdur, ular padixaⱨning düxmǝnlirining yürikigǝ sanjilidu; pütün ǝllǝr ayiƣingƣa yiⱪitilidu» («Zǝb.» 45:5).

Mǝsiⱨning «Hudaning jazasini yǝtküzgüqi» salaⱨiyiti toƣruluⱪ kɵp adǝmlǝr oylaxtin ɵzini ⱪaquridu. «Yǝx.» 53-babta Mǝsiⱨning «Hudaning ⱪozisi» süpitidǝ dǝⱨxǝtlik azab-oⱪubǝt tartidiƣanliⱪi ayan ⱪilinidu, ǝlwǝttǝ, lekin «Yǝx.» 63-babta U baxⱪiqǝ bir wǝzipidǝ, yǝni küq-ⱪudrǝt bilǝn Hudaning düxmǝnliridin intiⱪam alidiƣanliⱪida kɵrünidu: — «Bozraⱨ xǝⱨiridin qiⱪⱪan, üstibexi ⱪeniⱪ ⱪizil rǝnglik, ... zor küq bilǝn ⱪol selip mengiwatⱪan, Edomdin muxu yǝrgǝ keliwatⱪuqi kim?».

Bu kɵrünüx Mǝsiⱨning ⱪaytip kelixidǝ ǝmǝlgǝ axurulidu: «Rǝb Əysa ⱪudrǝtlik pǝrixtiliri bilǝn ǝrxtin ⱪayta kɵrüngǝn qaƣda, ⱪiyinqiliⱪⱪa uqriƣan silǝrgǝ biz bilǝn tǝng aramliⱪ bǝrsǝ durus ix bolmamdu? U ⱪaytip kǝlgǝndǝ yalⱪunluⱪ ot bilǝn Hudani tonumaydiƣanlardin... intiⱪam alidu. ... u waⱪitta U Ɵzining barliⱪ muⱪǝddǝs bǝndiliridǝ uluƣlinip, barliⱪ ixǝngǝnlǝrdǝ xu künidǝ ajayip-karamǝtlikini kɵrsitip mǝdⱨiyilǝngili kelidu» («2Tes.» 1:7-10).

«Andin kɵrdümki, asman eqildi wǝ mana, bir aⱪ at turatti; üstigǝ mingüqining bolsa nami «Sadiⱪ» wǝ «Ⱨǝⱪiⱪiy» bolup, U ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ bilǝn ⱨɵküm qiⱪiridu wǝ jǝng ⱪilidu. Uning kɵzliri ot yalⱪuniƣa ohxaytti, bexida nurƣun taji bolup, tenidǝ Ɵzidin baxⱪa ⱨeqkim bilmǝydiƣan bir nam pütüklük idi. U uqisiƣa ⱪanƣa milǝngǝn bir ton kiygǝnidi, Uning nami «Hudaning Kalami» dǝp atilidu. Uning kǝynidin ǝgixip keliwatⱪan ǝrxtiki ⱪoxunlar bolsa, aⱪ atlarƣa mingǝn, ap’aⱪ, pak nǝpis kanap libas bilǝn kiydürülgǝnidi. Uning aƣzidin ɵtkür bir ⱪiliq qiⱪip turatti; U buning bilǝn barliⱪ ǝllǝrni uridu; U ularni tɵmür kaltǝk bilǝn padiqidǝk baⱪidu; U Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Hudaning dǝⱨxǝtlik ƣǝzipining «xarab kɵlqiki»ning qǝyligüqisidur. Uning toni wǝ yotisi üstigǝ «padixaⱨlarning Padixaⱨi wǝ rǝblǝrning Rǝbbi» degǝn nam yezilƣanidi» (Wǝⱨ.» 19:11-16). 

(4) «Ⱨǝmmigǝ ⱨɵkümranliⱪ ⱪilƣuqi»

«Ⱨǝmmigǝ ⱨɵkümranliⱪ ⱪilƣuqi» yaki «ⱨɵkümranliⱪ ⱪilƣuqi» — Ibraniy tilida «nogǝs» deyilidu. Bu sɵzning birnǝqqǝ hil tǝrjimiliri bar. Bǝzidǝ u «zomigǝr», «mustǝbit» deyilidu; lekin muxu yǝrdǝ ijabiy mǝnidǝ ixlitilidu, dǝp ⱪaraymiz. Biz Dawut Baronning pikrigǝ ǝgixip, uni «ⱨakimmutlǝⱪ» «ⱨǝmmigǝ ⱨɵkümranliⱪ ⱪilƣuqi» yaki «mutlǝⱪ ⱨɵkümdar» dǝp tǝrjimǝ ⱪilimiz.

Mǝsiⱨning yǝr yüzidǝ bolƣan sǝltǝniti Hudaning mutlǝⱪ ⱨoⱪuⱪini kɵrsitidu wǝ mutlǝⱪ bolidu; Uning pütünlǝy pak-muⱪǝddǝs wǝ ⱨǝⱪⱪaniy, qǝksiz pǝm-parasǝtlik wǝ küq-ⱪudrǝtkǝ igǝ boluxi bǝzilirimizgǝ sürlük tuyulidu, lekin biz Uning yǝnǝ pütünlǝy kɵyümqan wǝ rǝⱨimdil, «maⱨiyiti meⱨir-muⱨǝbbǝt» ikǝnlikini esimizdǝ tutuximiz kerǝk. Sǝltǝniti rǝzillǝrgǝ dǝⱨxǝtlik, Ɵzigǝ etiⱪad ⱪilƣanlarƣa tǝsǝlli, hatirjǝmlik wǝ huxalliⱪ bolidu.

Xunga «nogǝs» degǝn sɵz bǝlkim birinqidin Mǝsiⱨning Hudaning düxmǝnlirigǝ ⱪaratⱪan harakterini kɵrsitixi mumkin; Zǝburda wǝ «Wǝⱨiy»dǝ deyilgǝndǝk U «ǝllǝrni tɵmür ⱨasa bilǝn baxⱪuridu».


«Əmdi, ⱨǝy padixaⱨlar, ǝⱪildar bolunglar!

Jaⱨandiki soraⱪqilar sawaⱪ elinglar;

Pǝrwǝrdigardin ⱪorⱪux bilǝn Uning hizmitidǝ bolunglar;

Titrǝk iqidǝ huxallininglar!

Oƣulning ƣǝzipining ⱪozƣalmasliⱪi üqün,

Uni sɵyüp ⱪoyunglar;

Qünki Uning ƣǝzipi sǝlla ⱪaynisa,

Yolunglardila ⱨalak bolisilǝr;

Uningƣa tayanƣanlar nǝⱪǝdǝr bǝhtliktur!» (Zǝbur» 2-küydin).


5-ayǝt yǝnǝ Mǝsiⱨning Ɵz padisi Israilni «yoⱪlap kǝlgǝn»din keyin ularda bolƣan qong ɵzgirixlǝrning tǝswirining dawamidur: — 


«Xuning bilǝn ular jǝngdǝ, düxmǝnlǝrni koqilardiki patⱪaⱪni dǝssigǝndǝk qǝylǝydiƣan palwanlardǝk bolidu; ular jǝng ⱪilidu, qünki Pǝrwǝrdigar ular bilǝn billidur; ular atliⱪ ǝskǝrlǝrnimu yǝrgǝ ⱪaritip ⱪoyidu».


«Ⱪoqilardiki patⱪaⱪni dǝssigǝndǝk qǝylǝydiƣan palwanlardǝk» degǝn sɵz ilgiriki «Ular salƣa taxlirini kukum ⱪilip, dǝssǝp qǝylǝydu» deyilgǝn sɵzni (9:15) esimizgǝ kǝltüridu. Uxbu ikki ayǝt Israilning Hudaning düxmǝnlirini yengidiƣanliⱪini kɵrsitidu. 5-ayǝttiki bu sɵz yǝnǝ «ilgiriki bir pǝyƣǝmbǝr», yǝni Mikaⱨning bir sɵzini kixining esigǝ kǝltüridu: «Mening kɵzüm uning (düxminimning) üstidin bolƣan ƣǝlibini kɵridu; u koqidiki patⱪaⱪtǝk dǝssǝp qǝylinidu» («Mik.» 7:10).


Bu ix Israilning ɵz küqidin bolmaydu, bǝlki «qünki Pǝrwǝrdigar ular bilǝn billidur»; wǝ xunga ular düxmǝnlirining sǝrhil küqlirigǝ, yǝni «atliⱪ ǝskǝrliri»gǝ taⱪabil turalaydu.

Xu küni Israil Zǝburning muǝllipi bilǝn tǝng: —

«Bǝzilǝr jǝng ⱨarwiliriƣa, bǝzilǝr atlarƣa tayinidu;

Biraⱪ biz bolsaⱪ Pǝrwǝrdigar Hudayimizning namini yad etimiz;

Ular tizi püklinip yiⱪildi; biz ornimizdin turup, tik turimiz» dǝp eytidu («Zǝb.» 20:7).

Pǝrwǝrdigar xu waⱪitta Israil üqün kɵrsǝtkǝn nusrǝt barliⱪ ⱪowmigǝ ortaⱪ bolidu. 


Zǝkǝriyaƣa tapxurƣan bexarǝtlǝrning ⱨǝmmisidǝ Israilning, yǝni «Israil jǝmǝti» (yaki «Yüsüpning jǝmǝti») bilǝn «Yǝⱨuda jǝmǝti» otturisidiki ⱨǝsǝthorluⱪni yoⱪitip, ⱪaytidin bir ⱪilinip bir ⱪowm bolidiƣanliⱪi eniⱪ kɵzdǝ tutulidu wǝ tǝkitlinidu: —

«Mǝn Yǝⱨuda jǝmǝtini küqǝytimǝn, Yüsüpning jǝmǝtini ⱪutⱪuzimǝn; Mǝn ularni ⱪaytidin olturaⱪlixixⱪa ⱪayturimǝn; qünki Mǝn ularƣa rǝⱨim-xǝpⱪǝtni kɵrsitimǝn. Ular Mǝn ⱨeqⱪaqan taxliwǝtmigǝndǝk bolidu; qünki Mǝn ularning Hudasi Pǝrwǝrdigarmǝn; Mǝn ularƣa jawab berimǝn» (6-ayǝt).


«Mǝn ularni ⱪaytidin olturaⱪlixixⱪa ⱪayturimǝn» degǝn sɵz yǝnila «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning ikki sɵzini kixining esigǝ kǝltüridu: — «... Mǝn ularni ⱪaytidin muxu yǝrgǝ epkelimǝn, ularni aman-tinqliⱪta turƣuzimǝn» («Yǝr.» 32:37) wǝ «... Mǝn ɵtkǝn zamanlardikidǝk silǝrni (Ⱪanaandiki taƣlarni) olturaⱪliⱪ ⱪilimǝn; xundaⱪ, ⱨalinglarni ǝslidikidin ǝwzǝl ⱪilimǝn..» («Əz.» 36:11).

Bu barliⱪ ixlarning yüz berixi Israilning ⱪandaⱪtur birǝr ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi üqün yaki xuningƣa layiⱪ bolƣini üqün ǝmǝs, bǝlki pǝⱪǝt «qünki U ularƣa rǝⱨim-xǝpⱪǝtni kɵrsitidu». Israilning birinqi ⱪetim Ⱪanaan zeminiƣa igǝ boluxi toƣruluⱪ Zǝburning muǝllipi bu ⱨǝⱪiⱪǝtni mundaⱪ kɵrsitidu: —

«Qünki bowilirimiz yǝrni ɵz ⱪiliqi bilǝn alƣini yoⱪ, ɵz biliki bilǝn ɵzlirini ⱪutⱪuzƣinimu yoⱪ;

Bu bǝlki Sening ong ⱪolung, Sening biliking wǝ jamalingning nurining nǝtijisidur; qünki Sǝn ulardin hursǝnlik alding» («Zǝb.» 44:3).


7-ayǝttǝ mǝhsus Əfraimning xu qaƣdiki huxalliⱪi alaⱨidǝ bayan ⱪilinidu: «Əfraimdikilǝr palwandǝk bolidu, kɵngülliri xarab kǝypini sürgǝnlǝrdǝk huxallinidu; ularning baliliri buni kɵrüp huxallinidu; ularning kɵngli Pǝrwǝrdigardin xadlinidu». Bu Huda ǝslidǝ Yǝⱨudaƣa 9:15 wǝ 10:5dǝ ⱪilƣan wǝdisining asasiy mǝzmunining ⱪaytilinixidur. Pǝlǝstingǝ ⱪaytⱪanlarning kɵpinqisi Yǝⱨuda, Bǝnyamin wǝ Lawiy ⱪǝbililiridin idi. Əfraim, xübⱨisizki, muxu ayǝttǝ Israilning «ximaliy padixaⱨliⱪ»idiki on ⱪǝbiligǝ wǝkil bolidu. Bu on ⱪǝbilǝ Yǝⱨudalarning sürgün ⱪilinixidin ilgirila Asuriyǝ imperiyǝsi tǝripidin sürgün ⱪilinƣanidi; xunga ularning kɵpinqisi tehi yiraⱪ-yiraⱪlarda tarⱪalma ⱨalǝttǝ idi. Xunga bu bexarǝt ularni alaⱨidǝ riƣbǝtlǝx üqün berildi. «Ularning kɵngülliri xarab kǝypini sürgǝnlǝrdǝk huxallinidu» — xarabtin ǝmǝs, bǝlki Muⱪǝddǝs Roⱨtin, ǝlwǝttǝ: «Ⱨaraⱪ-xarab iqip mǝst bolmanglar; xundaⱪ ⱪiliⱪ adǝmni xallaⱪlaxturidu; buning orniƣa Muⱪǝddǝs Roⱨⱪa toldurulƣuqi bolunglar» («Əf.» 5:18).

Bu huxalliⱪ waⱪitliⱪ bir ⱨadisǝ bolmaydu, bǝlki: «Ularning baliliri buni kɵrüp huxallinidu; ularning kɵngli Pǝrwǝrdigardin xadlinidu».


Ⱨazir pǝyƣǝmbǝr ⱪaytidin pütkül ⱪowm toƣruluⱪ bexarǝt beridu: —


(8-ayǝt) «Mǝn üxⱪiritip, ularni yiƣimǝn; qünki Mǝn ularni bǝdǝl tɵlǝp ⱨɵrlükkǝ qiⱪirimǝn; ular ilgiri kɵpiyip kǝtkǝndǝk kɵpiyidu».

Bügüngǝ ⱪǝdǝr ottura xǝrⱪtiki padiqilar ɵz padisini yiƣixi üqün üxⱪiritidu yaki nǝy qalidu. «Ⱨak.» 5:16dǝ: «Sǝn nemixⱪa ... ⱪoylarƣa qelinƣan nǝyning awazini anglaxni halap ⱪalding? Rubǝnning ailǝ-jǝmǝtliridikilǝrning arisida xunqǝ uluƣ niyǝtlǝr ⱪǝlblirigǝ pükülgǝnidi!» deyilidu («Yǝx.» 5:26, 7:17-19dǝ Huda Israilni jazalax üqün ohxax yolda Israilning düxmǝnlirini qaⱪiridu).

Andin: «(Israil) ɵtkǝndǝ kɵpiyip kǝtkǝndǝk kɵpiyidu». Israil Misirda bolƣanda «Israillar kɵp tuƣulup (Misirliⱪlar ularni harliƣini bilǝn), tez awup, intayin küqǝydi; ular zeminƣa bir kǝldi» deyilidu («Mis.» 1:7). Xu qaƣda gǝrqǝ Pirǝwn ularni yoⱪatmaⱪqi bolƣan bolsimu, «Ular tehimu kɵpiyip kǝtti». «Ɵtkǝndǝ kɵpiyip kǝtkǝndǝk» degǝn sɵzlǝr dǝl muxu ixni kɵrsitidu.

Xuningdǝk bu hil kɵpiyix Israil ǝllǝr arisida tarⱪitilƣan waⱪtidimu bolidu: «Mǝn ularni ǝllǝr arisida uruⱪtǝk qaqimǝn; andin ular Meni yiraⱪ jaylarda ǝslǝydu; xuning bilǝn ular baliliri bilǝn ⱨayat ⱪelip, ⱪaytip kelidu» (9-ayǝt). Bu yǝnǝ ikki «burunⱪi pǝyƣǝmbǝr»ning sɵzini esimizgǝ kǝltüridu: —

«Wǝ Mǝn Ɵzüm üqün uni zeminda teriymǝn; Mǝn «Lo-Ruⱨamaⱨ»ƣa (mǝnisi «rǝⱨim ⱪilinmiƣan») rǝⱨim ⱪilimǝn; Mǝn «Lo-Ammi»ƣa (mǝnisi «Mening hǝlⱪim ǝmǝslǝr»): «Mening hǝlⱪim!» dǝymǝn; wǝ ular Meni: «Mening Hudayim!» — dǝydu» («Ⱨox.» 2:23) wǝ «Mana, xu künlǝr keliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — Mǝn Israil jǝmǝtidǝ wǝ Yǝⱨuda jǝmǝtidǝ insan nǝslini wǝ ⱨaywanlarning nǝslini terip ɵstürimǝn» («Yǝr.» 31:27).


Yǝⱨudiy hǝlⱪi ǝllǝr arisida tarⱪitilƣan waⱪitlarda (asasǝn ikki ming altǝ yüz yil jǝryanida) ularning sanliri ⱨǝrhil ⱪirƣin-qapⱪun wǝ zalimliⱪ tüpǝylidin birnǝqqǝ ⱪetim miliyondin tɵwǝn bolƣan boluxi mumkin. Ⱨazir pütkül dunyada Yǝⱨudiylarning sani bǝlkim yigirmǝ miliyon boluxi mumkin.

Israil «Meni yiraⱪ jaylarda ǝslǝydu» degǝn sɵzlǝr Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrning: «wǝ silǝrdin ⱪiliqtin ⱪutulup ⱪalƣanlar sürgün ⱪilinƣan mǝmlikǝtlǝrdǝ Mǝndin yanƣan wapasiz ⱪǝlbliri wǝ butliriƣa paⱨixiwazlardǝk ⱨǝwǝs ⱪilƣan kɵzliri bilǝn baƣrimni parǝ-parǝ ⱪilƣanliⱪini esigǝ kǝltüridu; xuning bilǝn ular ⱪilƣan rǝzillikliri ⱨǝm yirginqlik ⱪilmixliri tüpǝylidin ɵz-ɵzliridin nǝprǝtlinidu» deginini bizgǝ ǝslitidu («Əz.» 6:9). Bu ix tehi bolmidi; Israil yǝnila jaⱨilliⱪ bilǝn Hudaning nijatini tehi ⱪobul ⱪilmidi.


9-ayǝttiki bexarǝtning: «Xuning bilǝn ular baliliri bilǝn ⱨayat ⱪelip, ⱪaytip kelidu» degǝn keyinki sɵzliri Əzakiyalning baxⱪa bir bexaritini ǝslitidu: «Mana, Mǝn gɵrünglǝrni eqip, silǝrni gɵrünglǝrdin qiⱪirimǝn, i Mening hǝlⱪim,  ... Mǝn Ɵz Roⱨimni silǝrgǝ kirgüzimǝn, silǝr ⱨayat bolisilǝr, silǝr Mǝnki Pǝrwǝrdigarni xundaⱪ sɵzni ⱪilip, xuni ada ⱪildi, dǝp bilip yetisilǝr» («Əz.» 37:11-14).


Baxⱪa nurƣun bexarǝtlǝrdǝ, Israil etiⱪadsiz ⱨalda ɵz zeminiƣa ⱪayturup kelingǝndin keyin andin towa ⱪilixi bilǝn roⱨiy ⱨayatⱪa erixidu, deyilidu. «Əzakiyal»diki xu bexarǝttǝ bolsa, bu ix Israillarning yiraⱪ yurtlarda tehiqǝ tarⱪalma ⱨalǝttǝ turƣinida yüz beridu, deyilidu. Əmǝliyǝttǝ bizningqǝ bu ikki ix tǝng yüz beridu; Israil etiⱪadsiz ⱨalda ɵz zeminiƣa ⱪayturup kelingǝndǝ, qong bir ⱪismi tarⱪitilƣan yǝrlǝrdǝ ⱪaliweridu; demǝk, ⱪalƣanliri bilǝn ⱪaytip kǝlgǝnliri tǝng towa ⱪilidu.


10-ayǝttǝ Israilning tarⱪitilƣan yǝrlǝrdin ⱪayturup kelinixi toƣruluⱪ birⱪǝdǝr tǝpsiliy sɵzlinidu: «Mǝn ularni ⱪaytidin Misir zeminidin elip kelimǝn, Asuriyǝdinmu qiⱪirip yiƣimǝn; ularni Gilead wǝ Liwan zeminiƣa elip kirgüzimǝn; yǝr-zemin ularni patⱪuzalmay ⱪalidu».

Bu sɵz yǝnǝ «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning bexarǝtlirini hulasiliƣini bolidu. Mǝsilǝn: «Xu küni Rǝb ikkinqi ⱪetim Ɵz hǝlⱪining «ⱪaldi»sini ⱪayturux üqün, yǝni Asuriyǝ, Misir, Patros, Kux, Elam, Xinar, Hamat wǝ dengizdiki yiraⱪ arallardin ⱪayturux üqün Ɵz ⱪolini yǝnǝ uzartidu. U ǝllǝrni qaⱪirix üqün bir tuƣ kɵtüridu; xundaⱪ ⱪilip U yǝr yüzining qǝt-qǝtliridin Israilning ƣeriblirini jǝm ⱪilip, Yǝⱨudadin tarⱪilip kǝtkǝnlǝrni yiƣidu» («Yǝx.» 11:11-12).


Ⱪaytⱪanda Pǝrwǝrdigar «ularni Gilead wǝ Liwan zeminiƣa elip kirgüzimǝn» dǝydu — Gilead I’ordan dǝryasining xǝrⱪ tǝripigǝ, Liwan I’ordan dǝryasining ƣǝrb tǝripigǝ wǝkillik ⱪilidu. Xundaⱪ bolƣini bilǝn: «yǝr-zemin ularni patⱪuzalmay ⱪalidu». Bu sɵz Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning ikki bexaritini hulasiliƣini bolidu: — «Seningdin juda ⱪilinƣan baliliring bolsa sanga: — «Muxu jay mening turuxumƣa bǝk tarqiliⱪ ⱪilidu; manga turƣudǝk bir jayni boxitip bǝrsǝng!» — dǝydu; sǝn kɵnglüngdǝ: — «Mǝn balilirimdin ayrilip ⱪalƣan, ƣerib-musapir wǝ sürgün bolup, uyan-buyan ⱨǝydiwetilgǝn tursam, kim muxularni manga tuƣup bǝrdi? Kim ularni beⱪip qong ⱪildi? Mana, mǝn ƣerib-yalƣuz ⱪaldurulƣanmǝn; ǝmdi muxular zadi nǝdin kǝlgǝndu?» — dǝysǝn» («Yǝx.» 49:20-21).

«— Tǝntǝnǝ ⱪil, i pǝrzǝnt kɵrmigǝn tuƣmas ayal!

Nahxilarni yangrat, xadlinip towla, i tolƣaⱪ tutup baⱪimiƣan!

— Qünki ƣerib ayalning baliliri eri bar ayalningkidin kɵptur!» («Yǝx.» 54:1).


Israilni Misirdin ⱪutⱪuzux üqün Huda ularni «Ⱪizil Dengiz»din ɵtküzüp nurƣun mɵjizilǝrni kɵrsǝtti. Huda Israilni dunyaning qǝt-qǝtliridin ⱪutⱪuzup ⱪaytⱪuzƣanda ohxaxla ular üqün nurƣun mɵjizilǝrni kɵrsitidu: — 


(11-ayǝtning dawami) «U (yǝni Huda, Israilni dǝp) xundaⱪ ⱪilip, jǝbir-japa dengizidin ɵtüp, dengizdiki dolⱪunlarni uridu; Nil dǝryasining tǝgliri ⱪurup ketidu» (Huda I’ordan dǝryasini Israilning aldida ⱪurutⱪandǝk) — «Asuriyǝning mǝƣrurluⱪi wǝ pǝhri pǝskoyƣa qüxürülidu» (Asuriyǝ Israilning ximaliy düxmǝnlirigǝ wǝkillik ⱪilidu) «Misirdiki xaⱨanǝ ⱨasimu yoⱪilidu» (Misir Israilning jǝnubiy düxmǝnlirigǝ wǝkillik ⱪilidu). Bu bexarǝt ilgiriki birnǝqqǝ bexarǝtlǝrni hulasilaydu: «Sǝn Misir zeminidin qiⱪⱪan künlǝrdǝ bolƣandǝk, Mǝn ularƣa karamǝt ixlarni kɵrsitip berimǝn» («Mik.» 7:15).

«Dengizni, dǝⱨxǝtlik ⱨanglardiki sularni ⱪurutiwetip, dengizning tǝglirini sǝn ⱨǝmjǝmǝtlik ⱪilip ⱪutⱪuzƣanlarning ɵtüx yoli ⱪilƣan ɵzüng ǝmǝsmu?» — «Yǝx.» 43:19, 51:9-11ni kɵrüng. 


10-bab ahirⱪi ayǝttiki: «Mǝn ularni Pǝrwǝrdigar arⱪiliⱪ küqǝytimǝn; ular Uning namida mangidu, dǝydu Pǝrwǝrdigar» degǝn bexarǝt, xübⱨisizki Yǝⱨudiy hǝlⱪining ahirⱪi zamanlarda ⱪaytidin Pǝrwǝrdigarning wǝkilliri bolidiƣanliⱪini kɵrsitidu. Ular Muⱪǝddǝs Roⱨtin küqlǝndürülüxi bilǝn: «Ɵz Hudasini dost tutⱪuqi hǝlⱪ bolsa ƣǝyrǝt tepip ⱨǝrikǝt ⱪilidu» («Dan.» 11:32); «Silǝr bolsanglar, Pǝrwǝrdigarning kaⱨinliri dǝp atilisilǝr; silǝr toƣranglarda: «Ular Hudayimizning hizmǝtkarliri» deyilidu» («Yǝx.» 56:6, 61:6ni kɵrüng). 


11-bab — Hudaning padisi yahxi padiqini, yǝni Pǝrwǝrdigarning Ɵzini rǝt ⱪilidu, zulmǝt ularni basidu

9-10-bablarda Israilƣa wǝdǝ ⱪilinƣan qǝksiz bǝht-bǝrikǝtlǝrni kɵrimiz, 11-babta tuyuⱪsiz adǝmni ⱪattiⱪ qɵqitidiƣan nomussiz ixǝnqsizlik, ɵz beximqiliⱪ wǝ wapasizliⱪni kɵrimiz; bu gunaⱨlar bolsa ǝllǝrning ǝmǝs, bǝlki Israilning gunaⱨidur!

Huda Ɵz hǝlⱪigǝ ⱪandaⱪ sɵz ⱪilixni bilidu; xunga Israilni (bolupmu Ɵzigǝ wapadar bolƣan «ⱪaldi»sini) kǝlgüsi xan-xǝrǝp toƣruluⱪ riƣbǝtlǝndürüp, ularƣa «xu qaƣ»ning wǝ «ⱨazir»ning ariliⱪida nemǝ ixlarning bolidiƣanliⱪini kɵrsitidu. Hudaƣa tǝxǝkkür, barliⱪ gunaⱨlar, xundaⱪla gunaⱨning barliⱪ qongⱪur tǝglirigǝ nijatliⱪ bardur. Lekin gunaⱨtin ⱨǝⱪiⱪiy ⱪutⱪuzuluximiz üqün ⱨǝmmimiz ɵz ⱪǝlbimizdǝ yatⱪan ɵz gunaⱨimizning dǝⱨxǝtlik realliⱪiƣa yüzlǝnmisǝk ⱨeqⱪandaⱪ nijatliⱪⱪa erixǝlmǝymiz. Mana, bu babning mǝzmunlirining Israil üqün, xundaⱪla biz üqün bolƣan ǝⱨmiyitidur.

Bexarǝt Hudaning bir ⱨɵküm-jazasi toƣruluⱪ tuyuⱪsiz elan ⱪilinixi bilǝn baxlinidu: —«I Liwan, ot sening kedir dǝrǝhliringni yǝp ketixi üqün, dǝrwaziliringni aq!».


«Dǝrwazilar»ning tilƣa elinixi mǝlum bir binani kɵrsitidu, ǝlwǝttǝ. Lekin ⱪaysi bina? Pǝlǝstindǝ «kedir yaƣiqi» bilǝn bezǝlgǝn birdinbir bina Hudaning muⱪǝddǝs ibadǝthanisi idi. Qünki Pars imperatori Ⱪorǝx Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ ibadǝthanini selix üqün nurƣun bayliⱪlarni beƣixliƣanidi. Ular xular arⱪiliⱪ Liwandin kɵp kedr yaƣiqini elixi kerǝk idi («Əzra» 3:7, 6:4). Keyin bu yaƣaqlardin bǝziliri «yoⱪilip», kixilǝrning ɵyliridǝ «pǝyda boldi» — «Ⱨag.» 1:4). Xunga Zǝkǝriyaning zamandixi Ⱨagay pǝyƣǝmbǝr ibadǝthanini ⱪurux üqün hǝlⱪⱪǝ yaƣaq elip kelixkǝ «taƣlarƣa qiⱪinglar» degǝnidi («Ⱨag.» 1:8). Xübⱨisizki, ular alƣan yaƣaqlarning kɵpinqisi Liwan taƣliⱪidiki kedir wǝ ⱪariƣay dǝrǝhliridin idi. Xundaⱪ ⱪilip, ibadǝthana «Zion teƣi»ning üstigǝ ⱪurulƣan, xundaⱪla kɵp kedir yaƣaqliri bilǝn bezǝlgini üqün, uni «Liwan»ƣa yaki «Liwan taƣliⱪ ormini»ƣa ohxatⱪili bolatti.

Xunga, yengila selinƣan ibadǝthanining kɵydürüwetilidiƣan küni 1-ayǝttǝ ayan ⱪilinidu. Nemidegǝn sarasimilik bexarǝt-ⱨǝ!


2-ayǝt: — «Waysanglar, i ⱪariƣaylar, qünki kedir yiⱪildi, esil dǝrǝhlǝr wǝyran ⱪilindi; waysanglar, i Baxandiki dub dǝrǝhliri, qünki baraⱪsan orman yiⱪitildi!»

Ohxitix xuki, Huda jazasini yürgüzginidǝ Ɵz ɵyini xundaⱪ ⱪilƣan yǝrdǝ, addiy puⱪralar wǝ ularning ɵyliri ⱪandaⱪ bolar? («Luⱪa» 23:31, «Əz.» 17:3, «Yǝx.» 14:8, «Yǝr.» 22:6-7ni kɵrüng).


3-ayǝt: — «Padiqilarning waysiƣan awazini angla! Qünki ularning xǝripi bolƣan qimǝn-yaylaⱪ wǝyran ⱪilindi; arslanlarning ⱨɵrkirigǝn awazini angla! Qünki I’ordan dǝryasining pǝhri bolƣan bük-baraⱪsanliⱪi wǝyran ⱪilindi!».

I’ordan dǝryasining boyidiki baraⱪsan ɵskǝn dǝl-dǝrǝhlǝr wǝ gül-giyaⱨlar «I’ordanning pǝhri» dǝp atilatti. Xu yǝrdǝ nurƣun yirtⱪuq ⱨaywanlar, jümlidin xirlar yoxurunup turup qarwilarni owlaytti. Xunga tajawuzqi ⱪoxun ⱨazir Pǝlǝstinning ximali («Baxan»)din jǝnubiƣa kǝlgǝn bolsa kerǝk; ular Yǝⱨudaning yaylaⱪliriƣa (padiqilarning xǝripi) wǝ «I’ordanning pǝhri»gǝ yetip kelip ularni wǝyran ⱪildi. Xuning bilǝn «padiqilar» yaylaⱪtin mǝⱨrum bolup nǝpkǝ erixǝlmǝydu (ular, yǝni hǝlⱪning ⱨɵkümranliri wǝ hǝlⱪning yetǝkqiliri keyin «kɵyümsiz padiqilar» dǝp ǝyiblinidu) ⱨǝm «xirlar» (bǝlkim hǝlⱪ arisidiki ⱪanunƣa oquⱪ-axkarǝ boysunmaydiƣan oƣri ⱪatarliⱪlar)ningmu ⱨeqⱪandaⱪ yoxurunƣudǝk yeri ⱪalmaydu.

Gǝrqǝ biz bu yǝrdǝ xu ayǝtlǝrni kɵqmǝ mǝnidǝ xǝrⱨligǝn bolsaⱪmu, ular yǝnǝ sɵzmusɵz mǝnidimu ǝmǝlgǝ axurulƣan. Pǝlǝstin yat ⱪoxunlar tǝripidin kɵp ⱪetim tajawuzqiliⱪⱪa uqriƣaqⱪa wǝ zeminda turuwatⱪanlarning pǝrwixi naqar bolƣaqⱪa: — (a) Liwanning ǝslidiki yoƣan ormanliridin pǝⱪǝt iz-ⱪalduⱪlarla ⱪaldi; (ǝ) Baxandiki dub dǝrǝhliri yoⱪap kǝtti; (b) I’ordan dǝryasi boyidiki Baraⱪsan janggal asasǝn yoⱪaldi.


4-14-ayǝtlǝrdǝ pǝyƣǝmbǝr 1-3-ayǝttǝ kɵrsitilgǝn jazaning sǝwǝbliri wǝ tǝpsilatlirini bayan ⱪilidu.

Biz awwal muxu bexarǝtning mǝzmunini ⱪisⱪiqǝ eytayli:— 

Israil «boƣuzlaxⱪa bekitilgǝn pada» dǝp atilidu. Ularning xu ⱪorⱪunqluⱪ ǝⱨwalining sǝwǝbi eniⱪ ⱪilinidu; Huda ǝslidǝ Israillarƣa «baⱪⱪuqi» yaki «padiqi» boluxⱪa bekitkǝn adǝmlǝr ɵz burqini ada ⱪilmidi. Xunga pǝyƣǝmbǝr Hudaning ǝmri bilǝn wǝ Hudaning ornida yaki Uning wǝkili bolup «boƣuzlaxⱪa bekitilgǝn pada»ni beⱪix wǝ ⱪutⱪuzux wǝzipisini ɵz zimmisigǝ alidu. Ⱨalbuki, u ǝslidǝ ⱪutⱪuzmaⱪqi bolƣan «pada»ning kɵpinqisi uning «padiqiliⱪi»ni rǝt ⱪilidu. Amalsizliⱪtin «padiqi»ning ɵz mǝnsipini taxlap, ularni mutlǝⱪ ⱨalakǝtkǝ yol ⱪoyuxtin baxⱪa yoli ⱪalmaydu. Andin ularning xükürsizliki wǝ wapasizliⱪini ayan ⱪilix üqün padiqi ulardin tegixlik ix ⱨǝⱪⱪini soraydu.  Uni mazaⱪ ⱪilix yolida ular uningƣa ottuz kümüx tǝnggini sunidu. Ottuz kümüx tǝnggǝ muⱪǝddǝs ⱪanun boyiqǝ tasadipiyliⱪtin ɵltürülgǝn bir ⱪulning tɵlǝm baⱨasi idi («Mis.» 21:32). Bu pulni pǝyƣǝmbǝr «Mana, bu ular manga bekitkǝn ⱪaltis baⱨa!», «mazaⱪ baⱨa» dǝp ⱪarap, Hudaning ǝmri bilǝn ibadǝthanida barliⱪ puⱪralar aldida sapalqining aldiƣa qɵrüwetidu; andin ular bilǝn bolƣan munasiwitini bildüridiƣan ǝng ahirⱪi bǝlgisini, yǝni tayiⱪini sundurup taxlaydu.


Tɵwǝndǝ bu ixning tǝpislatlirini kɵprǝk xǝrⱨlǝymiz, lekin xuningdin awwal bexarǝt toƣruluⱪ omumiy jǝⱨǝttin yǝnǝ azraⱪ tohtilix kerǝk: —


(a) Yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, pǝyƣǝmbǝr bu «bexarǝtlik kɵrünüx»tǝ bolsun yaki «bexarǝtlik ⱨǝrikǝtlǝr»dǝ bolsun intayin alaⱨidǝ bir yolda Hudaning wǝkili bolidu, dǝp ⱪaytiliximiz kerǝk. Pǝyƣǝmbǝrning Hudaning wǝkili bolƣanliⱪi tɵwǝndiki sɵzlǝrdin eniⱪ kɵrünidu: «Mǝn bir ay iqidǝ üq padiqini ⱨalak ⱪildim» (8-ayǝt) «Mening barliⱪ ǝllǝr bilǝn bolƣan ǝⱨdǝmni sunduruwǝttim» (10-ayǝt); muxundaⱪ ixlarni Zǝkǝriya yaki ⱨeqⱪandaⱪ pǝyƣǝmbǝr ɵzi ⱪilalmaytti, pǝⱪǝt Huda Ɵzi ⱪilidu, ǝlwǝttǝ.

Xunga xu hulasiƣa kelimizki, bu ixlarda pǝyƣǝmbǝr pǝⱪǝt «Hudaning wǝkili süpitidǝ» sɵzlǝydu. U bularda Mǝsiⱨning wǝkili (yaki «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ning wǝkili) boluxi yaki Pǝrwǝrdigarning Ɵzigǝ wǝkil boluxi ǝmǝliyǝttǝ ohxax bir ixtur; qünki Tǝwratta kɵrginimizdǝk, kɵp yǝrlǝrdǝ Mǝsiⱨning kelixining Pǝrwǝrdigarning kelixidin derǝk beridiƣanliⱪi ayan ⱪilinidu. Mǝsilǝn, «Əzakiyal» 34-babta Pǝrwǝrdigar Israilning «sahta padiqiliri»ning orniƣa Mǝn Ɵzüm kelip silǝrni baⱪimǝn, dǝydu. U Ɵzi kelip Israillarni izdǝydu, ⱪutⱪuzidu, küqlǝndüridu wǝ saⱪaytidu, deyilidu. Biraⱪ uxbu babni oⱪuƣanseri bu ixlarni ⱪilƣuqi Pǝrwǝrdigarning Mǝsiⱨidin ibarǝt ikǝnlikini, Pǝrwǝrdigar bularni U arⱪiliⱪ wasitilik ⱪilƣanliⱪini kɵrimiz: «Mǝn ularning üstigǝ bir padiqi, yǝni ⱪulum Dawutni tiklǝymǝn; U ularni beⱪip, ularƣa Padiqi bolidu». Muxu yǝrdǝ, xübⱨisizki, «Mening ⱪulum Dawut» ⱨǝⱪiⱪiy Dawut, yǝni Mǝsiⱨni kɵrsitidu.

Hudaning insanlar bilǝn bolƣan barliⱪ munasiwǝtliridǝ wǝ ularƣa bolƣan barliⱪ muamilisidǝ, mǝyli rǝⱨim kɵrsitixtǝ bolsun, jazalaxta bolsun, uni U daim Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ bejiridu.


(ǝ) Bexarǝttǝ kɵrsitilgǝn waⱪit Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning dǝwridin keyin bolsa kerǝk; qünki yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, bexarǝt boyiqǝ ibadǝthana wǝyran ⱪilinidu.

Bexarǝt tǝpsilatliriƣa ⱪariƣanda, kɵrsitilgǝn ǝⱨwallar dǝl ibadǝthanining Rim imperiyǝsi tǝripidin miladiyǝ 70-yilida wǝyran ⱪilinixtin ilgiriki ixlar, yǝni Yǝⱨudiy hǝlⱪi tarⱪitiwetilixtin ilgirki ixlar idi.


(b) Pǝyƣǝmbǝr bu ixlarni halayiⱪ aldida kɵrsǝtkǝnmu, yaki kɵrünüxtǝ ɵzining bu ixlarni ⱪiliwatⱪinini kɵrgǝnmu?

Ibadǝthanining yenida ⱪurbanliⱪⱪa layiⱪ bolƣan bir pada beⱪiliwatⱪan, bular «boƣuzlaxⱪa bekitilgǝn pada» dǝp atalƣan dǝp ⱪarayli. Bexarǝttiki ixlar pǝyƣǝmbǝr bilǝn pada otturisida bolidu; u ikki tayaⱪni elip, ularni padiqining ⱪorali ⱪilip ixlitidu; u ularning birigǝ «xapaǝt», yǝnǝ birigǝ «rixtǝ» püttüm, dǝydu; u hǝlⱪtin «ix ⱨǝⱪⱪi»ni soraydu wǝ xu «ⱨǝⱪⱪi»ni ibadǝthanida sapalqining aldiƣa qɵrüydu, ahirida hǝlⱪ aldida ikki tayiⱪini sunduridu. Bexarǝttiki ixlarning ⱨǝmmisi xu tǝriⱪidǝ halayiⱪ aldida kɵrsitilidu. Gǝrqǝ bexarǝttiki ixlar xu tǝriⱪidǝ halayiⱪⱪa kɵrsitilgǝnmu dǝyluⱪ, lekin pǝyƣǝmbǝr ⱪandaⱪ yol bilǝn 8-ayǝttiki «Mǝn bir ay iqidǝ üq padiqini ⱨalak ⱪildim» degǝnni «hǝlⱪ aldida» kɵrsitip berǝlǝydu? Uning üstigǝ, Ⱨagay wǝ Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrlǝrning xu künliridǝ halayiⱪ Hudaning sɵz-kalamiƣa ⱪulaⱪ selip intayin itaǝtmǝn bolƣan, deyilidu («Ⱨag.» 1:14, «Əzra» 1:5, 5-6-bablar). Hǝlⱪ Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning bexarǝtni xundaⱪ ipadiliginini kɵrsǝ, ularning uningƣa rǝswaqiliⱪ ⱪilip «ottuz tǝnggǝ» beridiƣiniƣa ixǝngümiz kǝlmǝydu. Xunga biz bexarǝtni qüxǝndüridiƣan ikkinqi kɵzⱪaraxⱪa mayilmiz; demǝk, Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr bir ƣayibanǝ kɵrünüxni kɵrüp, xu ƣayibanǝ kɵrünüxtǝ ɵzining xu bexarǝttǝ hatirilǝngǝn ixlarni ⱪiliwatⱪinini kɵrgǝn. Baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝrning birnǝqqǝ bexarǝtliridimu ularning Zǝkǝriyaƣa ohxax pǝⱪǝt Hudala ⱪilidiƣan ixlarni ɵzi ⱪilidiƣandǝk kɵrünidu; mǝsilǝn, Huda Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrgǝ «Muxu hǝlⱪning yürikini tax, ularning ⱪulaⱪlirini eƣir ⱪilƣin» dǝp buyruydu «Yǝx.» 6:10; Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrgǝ: «Mǝn seni yulux, sɵküx, ⱨalak ⱪilix wǝ ɵrüx, ⱪurux wǝ terip ɵstürüx üqün ǝllǝr wǝ padixaⱨliⱪlar üstigǝ tiklidim» dǝydu wǝ yǝnǝ uningƣa: «Mening ⱪolumdiki ƣǝzipimgǝ tolƣan ⱪǝdǝⱨni elip, Mǝn seni ǝwǝtkǝn barliⱪ ǝllǝrgǝ iqküzgin» dǝp buyruydu («Yǝr.» 1:10, 25:15-27). Yǝxaya yaki Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr xundaⱪ ixlarni ɵzi ⱪilƣan ǝmǝs; ular pǝⱪǝt bu ixlar toƣrisida bexarǝt bǝrgǝqkǝ, Hudaning xundaⱪ ⱪilixiƣa yol tǝyyarliƣan, halas. Zǝkǝriyamu muxu yǝrdǝ xundaⱪ ix ⱪilƣan.

Əmdi bexarǝtni tǝpsiliyraⱪ kɵrǝyli: —«Pǝrwǝrdigar Hudayim mundaⱪ dǝydu: — Boƣuzlaxⱪa bekitilgǝn padini baⱪⱪin!» (4-ayǝt).

Hǝlⱪ kɵp jǝⱨǝtlǝrdin alliⱪaqan «sahta padiqilar» tǝripidin azdurulup, qǝt ǝl zalimliri tǝripidin harlinip «boƣuzlaxⱪa bekitilgǝn pada»dǝk bolup ⱪalƣanidi; qünki «Hǝlⱪ ⱪoy padisidǝk tenǝp kǝtti; ular padiqisi bolmiƣaqⱪa, azar yemǝktǝ» (10:2). Lekin yuⱪirida eytⱪimizdǝk, bexarǝttǝ kɵzdǝ tutulƣan ǝⱨwalni asasǝn kǝlgüsi bir ǝⱨwal, dǝp ⱪaraymiz.

5-ayǝt: — «Ularni setiwalƣanlar ularni boƣuzliwǝtkǝndǝ ⱨeq gunaⱨkar dǝp ⱪaralmaydu; ularni setiwǝtkǝnlǝr: «Pǝrwǝrdigarƣa xükri! Qünki beyip kǝttim!» — dǝydu; ularning ɵz padiqiliri ularƣa iqini ⱨeq aƣritmaydu». 5-ayǝt 4-ayǝttǝ eytilƣan ǝⱨwalni tehimu tǝpsiliy tǝswirlǝydu.

Ularni «setiwalƣanlar» wǝ «setiwǝtkǝnlǝr» degǝn sɵzlǝr ⱪowm tapxurulƣan yat ǝllǝrni kɵrsitidu; ular dǝrwǝⱪǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪlǝrgǝ (baxⱪa hǝlⱪlǝrgǝ ohxax) nemǝ halisila xuni ⱪiliweridu, lekin ɵzliri toƣruluⱪ «gunaⱨimiz yoⱪtur» dǝp ⱨesablaydu.

Bu bexarǝttimu Zǝkǝriya «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning bexarǝtlirinimu bizgǝ hulasilǝp beridu, jümlidin: «Mening hǝlⱪim azƣan ⱪoylardur; ularning baⱪⱪuqiliri ularni azdurƣan... ularni uqratⱪanlarning ⱨǝmmisi ularni yǝp kǝtkǝn; küxǝndiliri ular toƣruluⱪ: «Bizdǝ bu ixlarda ⱨeq gunaⱨ yoⱪ, qünki ular ata-bowilirining ümidi bolƣan Pǝrwǝrdigar, ⱨǝⱪⱪaniyliⱪning yaylaⱪ-turalƣusi bolƣan Pǝrwǝrdigarning aldida gunaⱨ sadir ⱪilƣan!» — degǝn» («Yǝr.» 50:6-7).

Lekin gǝrqǝ Israil dǝⱨxǝtlik gunaⱨliri üqün Huda tǝripidin adil jazasini yeyix üqün yat ǝllǝrning ⱪoliƣa tapxurulƣan bolsimu, xu ǝllǝr ularƣa ⱪilƣan rǝⱨimsiz ǝmǝlliri üqün gunaⱨsiz ⱨesablanmaydu. Bu ⱨǝⱪiⱪǝtni biz «Yǝr.» 50-babtinmu kɵrimiz: —

«Israil tarⱪitiwetilgǝn ⱪoy padisidur; xirlar (yat ǝllǝr yirtⱪuq ⱨaywanlarƣa ohxitilidu) ularni ⱨǝydiwǝtkǝn; dǝslǝptǝ Asuriyǝning padixaⱨi ularni yǝp kǝtkǝn, ahirida bu Babil padixaⱨi Neboⱪadnǝsar uning ustihanlirini ezip ƣajiliƣan. Xunga samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar — Israilning Hudasi mundaⱪ dǝydu: — Mana, Mǝn Asuriyǝning padixaⱨining yeniƣa kelip, uni jazaliƣinimdǝk, mǝn Babil padixaⱨini ⱨǝm zeminini jazalaymǝn» («Yǝr.» 50:17-18).


Huda Asuriyǝ wǝ Babilƣa nemǝ ⱪilƣan bolsa u Mediya-Parsiyǝ, Gretsiyǝ wǝ Rimƣa ⱪilƣan wǝ kǝlgüsidimu Ɵz hǝlⱪini ⱪamqilaxⱪa ixlitidiƣan ǝllǝr ⱨǝm xǝhslǝrgǝ ohxax ixlarni ⱪilidu; huddi Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ deyilgǝndǝk: —«Lekin seni yutuwalƣanlarning ⱨǝmmisi yutuwelinidu; sening barliⱪ küxǝndiliring bolsa sürgün bolidu; seni buliƣanlarning ⱨǝmmisi bulang-talang ⱪilinidu; seni ow ⱪilƣanlarning ⱨǝmmisi ow bolidu» («Yǝr.» 30:16).

Israil yat ǝllǝr tǝripidin harlanƣan bolupla ⱪalmay, 5-ayǝt boyiqǝ «ɵz padiqiliri», yǝni ɵzlirining mǝmuriy wǝ roⱨiy yetǝkqiliri, ɵzlirini baⱪⱪan wǝ ɵzlirigǝ ⱨimayǝ bolux kerǝk bolƣan ⱨakimlar, kaⱨinlar wǝ «pǝyƣǝmbǝrlǝr» «ularƣa iqini ⱨeq aƣritmaydu». Ular xundaⱪ ⱪilip, pǝⱪǝt ɵz mǝnpǝ’itini izdǝp «Hudaning ⱪoyliri»ni baxⱪilarning owlax obyekti ⱪilinix sǝwǝbi bolup, ɵzlirining «sahta padiqi» bolƣanliⱪini ispatlaydu.


Hǝlⱪning ⱨaliti ⱨazir tehimu bǝttǝr bolup ketidu, qünki Huda Ɵzi: «... Mǝn zeminda turuwatⱪanlarƣa yǝnǝ iqimni ⱨeq aƣritmaymǝn, dǝydu Pǝrwǝrdigar; — wǝ mana, Mǝn adǝmlǝrni, ⱨǝrbirini ɵz yeⱪinining ⱪoliƣa wǝ ɵz padixaⱨining ⱪoliƣa tapxurimǝn; mana, bular zeminni harab ⱪilidu, ...» — dǝydu (6-ayǝt).

Bu 6-ayǝttǝ, Israil «Yahxi Padiqi»ni rǝt ⱪilƣandin keyinki bolidiƣan wǝⱪǝlǝr toptoƣra aldinala kɵrsitilidu («Yuⱨ.» 10:1-31). Birinqidin, Huda Ɵz hǝlⱪigǝ bolƣan kɵyümi wǝ ularning üstidiki mudapiǝsini elip ketidu; ikkinqidin, ularni bir-birigǝ zit ⱪilidu; üqinqidin, ularni düxminining ⱪoliƣa tapxuridu.

Tarihta mol ispat barki, Mǝsiⱨni rǝt ⱪilƣandin keyin Israil hǝlⱪi ǝzǝldin bolup baⱪmiƣan dǝrijidǝ bir-birigǝ ⱪarxi, bir-biridin ⱪattiⱪ ⱨǝsǝt ⱪilidiƣan kɵp mǝzⱨǝp-guruⱨⱪa bɵlünüp kǝtti. Miladiyǝdin keyinki 70-yilda Rim ⱪoxuni Yerusalemni üq yerim yil ⱪorxiwalƣandin keyin sepilini bɵsüp xǝⱨǝrni ixƣal ⱪilƣan künidǝ, xǝⱨǝrdikilǝr bir-birigǝ ⱪarxi üq mǝzⱨǝp-guruⱨⱪa bɵlünüp, ɵz’ara soⱪuxuwatⱪan idi.


Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr Babil imperiyǝsi Yerusalem xǝⱨirini alidiƣanliⱪi toƣruluⱪ bexarǝt bǝrgǝndǝ, xǝⱨǝrdikilǝrning pǝⱪǝt düxmǝnlǝr tǝripidin ⱪisilƣinini tǝswrilǝp ⱪalmay, bǝlki bir-birigǝ zit ikǝnlikinimu tǝswirlǝydu: — 

«Mǝn ularni düxmǝnlirining ⱨǝm janlirini izdigüqilǝrning ⱪattiⱪ ⱪistaydiƣan ⱪorxawining besimi astida oƣullirining gɵxini ⱨǝm ⱪizlirining gɵxini yǝydiƣan ⱪilimǝn, ularning ⱨǝrbiri ɵz yeⱪinining gɵxini yǝydu» («Yǝr.» 19:9). Rimliⱪlar xǝⱨǝrni muⱨasirigǝ alƣan waⱪtida (miladiyǝdin keyinki 70-yilda) op’ohxax ixlar boldi. Hudaning jazasining bu ikki amilini Zǝkǝriyamu ilgiri tilƣa alƣanidi: «Düxmǝnlǝr tüpǝylidin qiⱪⱪuqi yaki kirgüqi üqün aman-esǝnlik yoⱪ idi; qünki mǝn ⱨǝrbir adǝmni ɵz yeⱪiniƣa düxmǝnlǝxtürdüm» («Zǝk.» 8:10).


«Ɵz padixaⱨining ⱪoliƣa tapxurimǝn» degǝn ibarǝ xu padixaⱨni ularƣa Huda bǝrmigǝnlikini, bǝlkim ɵzliri talliwalƣanliⱪini kɵrsǝtsǝ kerǝk. Zǝkǝriyaning dǝwridǝ Yǝⱨudaning ⱨeq padixaⱨi yoⱪ idi wǝ yǝnǝ 550 yil iqidǝ Yǝⱨudiylarning ⱨeq padixaⱨi bolmidi. Lekin waliy Pilatus Əysa Mǝsiⱨni halayiⱪ aldiƣa qiⱪarƣanda u ularƣa mǝshirǝ arilax ǝmma ⱨǝⱪiⱪǝtni sɵzlǝp: «— Mana bu silǝrning padixaⱨinglar!» — dǝp jakarliƣanda, ularning jawabi «— Yoⱪiting, yoⱪiting, uni krestlǝng!» deyixtin ibarǝt boldi.

Pilatus ularƣa yǝnǝ: — «Meni padixaⱨinglarni krestligin, dǝmsilǝr?» — degǝndǝ bax kaⱨinlar ɵzlirini hǝlⱪⱪǝ wǝkil ⱪilip jawabǝn:— «Ⱪǝysǝrdin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ padixaⱨimiz yoⱪtur!» — deyixti.


Mana ularning talliwalƣan «ɵz padixaⱨi». Xundaⱪ talliwalƣandin keyin, ular «Ⱪǝysǝrning ⱪoliƣa» tapxuruldi; uzun ɵtmǝy Rim ⱪoxunliri (bolƣusi Ⱪǝysǝr Wǝspasiyan, andin bolƣusi Ⱪǝysǝr Titusning yolyoruⱪi bilǝn) ularning zeminini wǝyran ⱪildi, ibadǝthanisini kɵydürüwǝtti, xǝⱨǝrni kɵydürüwǝtti, hǝlⱪni qǝt-qǝtlǝrgǝ tarⱪitiwǝtti.


Əslidǝ bax kaⱨin Ⱪayafa hǝlⱪni Mǝsiⱨni ɵltürüxkǝ ⱪutritip: «Uningƣa xundaⱪ yol ⱪoyup beriwǝrsǝk, ⱨǝmmǝ adǝm uningƣa etiⱪad ⱪilip ketidu. Xundaⱪ bolƣanda, rimliⱪlar kelip bu ibadǝthanini wǝ ⱪowmimizni wǝyran ⱪiliwetidu!» degǝnidi. Andin u ularni kuqkürtüp:

— «Pütün hǝlⱪning ⱨalak boluxining orniƣa, birla adǝmning ular üqün ɵlüxi yahxi...» dǝp, ahirda Əysa Mǝsiⱨni etiⱪadsiz rimliⱪlarning ⱪoliƣa tapxurƣan. Lekin ular ɵz Ⱪutⱪuzƣuqi-Padixaⱨiƣa satⱪunluⱪ ⱪilix jinayiti üqün dǝl ular ⱪorⱪⱪan ixlar bexiƣa qüxti: «Rimliⱪlar kelip ularning ibadǝthanisini wǝ ⱪowmini wǝyran ⱪiliwǝtti».

Ⱨalbuki, gǝrqǝ jazasi dǝⱨxǝtlik bolƣini bilǝn Hudaning Israilƣa bolƣan hitabi ⱨeq ɵzgǝrmǝydu: «Rǝzil yolliringlardin yeninglar, yeninglar! Nemixⱪa ɵlgünglar kelidu, i Israil jǝmǝti?!» («Əz.» 33:11).

«Zǝkǝriya» degǝn kitabning ahirⱪi bablirida ularning Hudaning yeniƣa «yenixi» ayan ⱪilinidu. Xu qaƣda rosul Pawlusning xu bexariti ǝmǝlgǝ axurulidu: «Andin pütün Israil ⱪutⱪuzulidu. Bu toƣruluⱪ muⱪǝddǝs yazmilarda mundaⱪ yezilƣan: — «Ⱪutⱪuzƣuqi Ziondin kelip, iplasliⱪni Yaⱪupning ǝwladidin yoⱪ ⱪilidu. Mǝn ularning gunaⱨlirini elip taxliwǝtkinimdǝ, mana bu ular bilǝn tüzidiƣan ǝⱨdǝm bolidu»» («Rim.» 11:26 «Yǝx.» 59:20-21).


Əmdi bu bexarǝtning meƣizi — «Yahxi Padiqi»ning Ɵz ⱪowmini baⱪⱪini; padining ⱪandaⱪ jaⱨilliⱪ bilǝn uni rǝt ⱪilip, «boƣuzlaxⱪa bekitilgǝn pada» bolup ⱪalƣini, degǝn qong temaƣa kǝlduⱪ: —


«Xunga mǝn «boƣuzlaxⱪa bekitilgǝn pada»ni beⱪip turdum, bolupmu padining arisidiki miskin mɵminlǝrni baⱪtim. Mǝn ɵzümgǝ ikki tayaⱪni aldim; birinqisini «xapaǝt», ikkinqisini «rixtǝ» dǝp atidim; xuning bilǝn mǝn padini baⱪtim» (7-ayǝt).


Pütkül Israil arisida ⱨǝrdaim ɵzlirining gunaⱨliridin towa ⱪilƣan, Hudaƣa sadiⱪ bolƣan bir «ⱪaldi» bardur; Zǝkǝriyaning dǝwridǝ muxu hǝlⱪ «padining arisidiki miskin mɵminlǝr» (ibraniy tilida «aniylar») deyilidu (11-ayǝttimu tilƣa elinidu). Baxⱪilar Hudaning sɵz-kalamiƣa ⱪulaⱪ salmisimu, ular yǝnila anglaydu («aniylar» degǝn sɵz xu mǝnidǝ «Zǝb.» 10:2, 9, 14:6, 25:16, 35:10, 37:14, 40:17, 70:5, 72:4, 86:1, 109:16-22, «Yǝx.» 10:2, 14:32, 41:17 wǝ kɵp baxⱪa yǝrlǝrdǝ tepilidu).


Bexarǝt boyiqǝ «yahxi padiqi» Yǝⱨudiy hǝlⱪining kɵp ⱪismi tǝripidin rǝt ⱪilinƣan bolsimu, uning hizmǝt mewisi bar bolidu, yǝni «boƣuzlaxⱪa bekitilgǝn pada» arisida «Hudaning miskin mɵminliri» bar bolidu. Zǝfaniya pǝyƣǝmbǝr eytⱪandǝk: «Mǝn arangda kǝmtǝr ⱨǝm miskin bir hǝlⱪni ⱪaldurimǝn, ular Pǝrwǝrdigarning namiƣa tayinidu» («Zǝf.» 3:12); Injilda Israil arisidiki «Hudaning ⱪaldisi» mundaⱪ tǝswirlinidu: — «U (Mǝsiⱨ) Ɵziningkilǝrgǝ kǝlgǝn bolsimu, biraⱪ Uni Ɵz hǝlⱪi ⱪobul ⱪilmidi. Xundaⱪtimu, U Ɵzini ⱪobul ⱪilƣanlar, yǝni Ɵz namiƣa etiⱪad ⱪilƣanlarning ⱨǝmmisigǝ Hudaning pǝrzǝnti bolux ⱨoⱪuⱪini ata ⱪildi» («Yuⱨ.» 1:11-12).


Rǝbbimiz Mǝsiⱨ Israil bolƣan barliⱪ padini baⱪti; lekin pǝⱪǝt «padining arisidiki miskin mɵminlǝr», yǝni bax kaⱨinlar, aⱪsaⱪallar wǝ pǝrisiylǝr kǝmsitkǝn «aniylar»la uningƣa ixinip ǝgǝxti. Rosul Pawlus bu ixlarda ɵz hojisi Əysa Mǝsiⱨgǝ ǝgixip uningƣa ohxax ix ⱪildi: — «Əmdi xu sǝwǝbtin, mǝn Huda talliƣan bǝndilǝrning Mǝsiⱨ Əysada bolƣan nijatⱪa mǝnggülük xan-xǝrǝp bilǝn erixixi üqün ⱨǝmmǝ ixⱪa bǝrdaxliⱪ berimǝn» — dǝydu («2Tim.» 2:10). 


Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr mǝzkur ƣayibanǝ kɵrünüxtǝ padiqiliⱪ wǝzipisini Israilni dǝp zimmisigǝ alidu, andin ikki tayaⱪni ⱪoliƣa alidu. Ottura xǝrⱪtǝ padiqilarning ikki tayiⱪi bar bolidu — birinqisi padining düxmǝnliri, xirlar, bɵrilǝr ⱪatarliⱪlarni ⱪoƣlax üqün, ikkinqisi padini yetǝklǝp, yolini toƣrilax üqün ixlitilidu. Dawut pǝyƣǝmbǝr bu ikki tayaⱪ toƣruluⱪ Zǝburda: «Sening ⱨasang ⱨǝm tayiⱪing manga tǝsǝllidur» dǝydu (23-küydin).


Ikki tayaⱪning namlirining ǝⱨmiyiti bar; birinqisi «xapaǝt», ikkinqisi «rixtǝ» dǝp atilidu. Ularning roli 10- wǝ 14-ayǝttǝ kɵrünidu; birinqisi («xapaǝt») «padining düxmǝnliri»ning, yǝni yat ǝllǝrning Israilƣa ⱨujum ⱪilixini tosuxⱪa ixlitilidu; ikkinqisi («rixtǝ») padining iqki birlikini saⱪlaydu. Bu ikki tayaⱪni ⱪoliƣa elip Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr (bizningqǝ Mǝsiⱨgǝ wǝkil bolup) «padini baⱪtim» dǝydu.

Əmdi intayin sirliⱪ munu ayǝtkǝ kelimiz: —«Xuningdǝk mǝn bir ay iqidǝ üq padiqini ⱨalak ⱪildim; mening jenim bu hǝlⱪtin bizar boldi wǝ ularning jeni meni ɵq kɵrdi» (8-ayǝt).


«Üq padiqi» toƣruluⱪ bizningqǝ ikki imkaniyǝt bar: —


(1) «Üq padiqi» mǝlum adǝmlǝrni ǝmǝs, bǝlki Huda Israil üqün bekitkǝn üq hil padiqini, yǝni «pǝyƣǝmbǝr», «kaⱨin» wǝ «padixaⱨ»ni bildüridu. Miladiyǝdin keyinki 70-yili Rim imperyǝsining Yerusalemni wǝyran ⱪilixi bilǝn, Israilda bu üq hil «padiqi» ⱪalmidi. 


(2) Miladiyǝdin keyinki 70-yili Rim ⱪoxunliri Yerusalemni muⱨasirigǝ alƣanda, Israilning bir-birigǝ intayin ɵq bolƣan üq yetǝkqisi (Yuⱨanna, Simon wǝ Əliezǝr isimlik) bar idi. Ularning bir-biri bilǝn soⱪuxuxliri tüpǝylidin Yerusalem ahir berip ixƣal ⱪilinƣan, bu üq «padiqi» xu ⱨaman «padiqiliⱪtin» ⱪalƣan. Biz bu 2-imkaniyǝtkǝ mayilmiz. Biraⱪ ««Yahxi Padiqi»ning bu üq padiqini ⱨalak ⱪilixi» bilǝn hǝlⱪ yǝnila agaⱨ almaydu; ǝksiqǝ ular «Yahxi Padiqi»ƣa tehimu ɵq bolidu; Umu «Mening jenim bu hǝlⱪtin bizar boldi» dǝydu. Muⱪǝddǝs Roⱨ Israil hǝlⱪining jaⱨilliⱪi toƣruluⱪ heli baldur Zǝburning muǝllipi arⱪiliⱪ waysiƣandǝk: —

«Biraⱪ hǝlⱪim sadayimƣa ⱪulaⱪ salmidi,

Israilning Manga baƣlanƣusi yoⱪ idi;

Xunga Mǝn ularni ɵz tǝrsaliⱪiƣa ⱪoyuwǝttim;

Ular ɵz mǝsliⱨǝtliri bilǝn mengiwerǝtti» («Zǝb.» 18:12-16, «Yǝx.» 48:18). Mana bu 8- wǝ 9-ayǝtlǝrning ⱪisⱪiqǝ mǝnisidur. Qünki Huda intayin sǝwr-taⱪǝtlik, Uning sǝwr-taⱪiti intayin uzunƣa qidamliⱪ bolƣini bilǝn u qǝksiz ǝmǝs. Ahir berip Uning sǝwr-taⱪitining tügixi bilǝn Huda: — «Mǝn silǝrni baⱪmaymǝn; ɵlǝy dǝp ⱪalƣanliri ɵlüp kǝtsun; ⱨalak bolay dǝp ⱪalƣanliri ⱨalak bolsun; tirik ⱪalƣanlarning ⱨǝmmisi bir-birining gɵxini yesun» — dǝydu (9-ayǝt).


Dǝrwǝⱪǝ, Rim imperiyǝsi Yerusalemni muⱨasirigǝ alƣanda kɵp adǝm aqarqiliⱪtin baxⱪilarni ɵltürüp gɵxini yegǝn. Rimliⱪlarning Israilƣa ⱨujum ⱪilixidiki sǝwǝb 10-ayǝttǝ tepilidu; Padiqining Ɵz padisi bilǝn bolƣan munasiwetining üzülüxini bildürüx üqün pǝyƣǝmbǝr Hudaƣa wǝkil bolup tayaⱪlirining birinqisini sunduridu: — 

«Mǝn «xapaǝt» degǝn tayiⱪimni elip sunduriwǝttim, xuningdǝk mening barliⱪ ǝllǝr bilǝn bolƣan ǝⱨdǝmni sunduruwǝttim» (10-ayǝt).

Ayǝttǝ deyilgǝn «ǝⱨdǝ» Hudaning Israil bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisi ǝmǝs, bǝlki u Israilƣa ⱨimayǝ bolux üqün ǝllǝr bilǝn Ɵzlükidin tüzgǝn birhil ǝⱨdisidur. Israil Hudaning iltpati astida turƣan bolsila, u ⱨǝtta düxmǝnlirinimu ular bilǝn tinq ɵtidiƣan ⱪilatti («Pǝnd.» 16:7 «Adǝmning ixliri Pǝrwǝrdigarni hursǝn ⱪilsa, U ⱨǝtta uning düxmǝnlirini uning bilǝn inaⱪlaxturar» deyǝlgǝndǝk). Lekin mudapiǝsi ulardin elip ketilgǝn bolsa, yat ǝllǝr wǝⱨxiy ⱨaywanlardǝk kelip Israilni ɵz owlaydiƣan obyekti ⱪilidu: «Mana ormanliⱪtiki yawa tongguzlar uni yiriwatidu, daladiki ⱨaywanatlar uningdin ozuⱪlinidu» («Zǝb.» 80:13). Ahirⱪi zamanda Israil ⱪǝt’iy towa ⱪilip Mǝsiⱨgǝ etiⱪad ⱪilƣanda, Huda ⱪaytidin ular üqün munu ǝⱨdini bǝja kǝltüridu: —«Mǝn ular üqün daladiki ⱨaywanlar, asmandiki uqar-ⱪanatlar wǝ yǝr yüzidiki ɵmüligüqilǝr bilǝn bir ǝⱨdǝ tüzimǝn; Mǝn oⱪya, ⱪiliq wǝ jǝngni sundurup zemindin elip taxlaymǝn; ularni aman-esǝn yatⱪuzimǝn. Wǝ Mǝn seni ǝbǝdil’ǝbǝd Ɵzümgǝ baƣlaymǝn; ⱨǝⱪⱪaniyliⱪta, meⱨir-muⱨǝbbǝttǝ, rǝⱨim-xǝpⱪǝtlǝrdǝ seni Ɵzümgǝ baƣlaymǝn; seni sadaⱪǝtliktǝ Ɵzümgǝ baƣlaymǝn; xuning bilǝn Pǝrwǝrdigarni bilip yetisǝn» («Ⱨox.» 2:18-20).


11-ayǝtkǝ ɵtǝyli: — «Əⱨdǝ xu küni bikar ⱪiliwetildi; xunga pada arisidiki manga diⱪⱪǝt ⱪilƣan (yaki, «manga ⱪaraydiƣan») miskin mɵminlǝr buning Pǝrwǝrdigarning sɵzi ikǝnlikini bilip yǝtti».

Xunga, pǝyƣǝmbǝrning dǝwridin keyinki «miskin mɵminlǝr» Hudaning (10-ayǝttǝ deyilgǝn) «ǝllǝr bilǝn bolƣan ǝⱨdisi»ning «sunƣanliⱪi»ni kɵrgǝndǝ, ular bu ixni Huda bexarǝt ⱪilƣanliⱪini «bilip yetidu». Bu «bilip yetix»ning ɵzi bǝlkim Zǝkǝriya kɵrüwatⱪan alamǝt kɵrünüxning bir ⱪismi idi. Əmǝliyǝttǝ Mǝsiⱨkǝ ixǝngǝn barliⱪ Yǝⱨudiylar Yerusalemning Rim ⱪoxuni tǝripidin wǝyran ⱪilinixidin ilgiri bu bexarǝtkǝ asasǝn, xundaⱪla Mǝsiⱨning sɵzigǝ asasǝn («Luⱪa» 21:20) Yerusalemdin qiⱪip taƣliⱪ rayonƣa ⱪaqⱪanidi («Luⱪa»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imiznimu kɵrüng). Ahirⱪi zamandimu dǝjjal Yerusalemni ixƣal ⱪilmaⱪqi bolƣanda xuningƣa op’ohxax degüdǝk bir ǝⱨwal bolidu («Mat.» 24:15-22).

Bu bexarǝttiki ǝng tǝs, biraⱪ ǝng muⱨim ayǝtlǝrgǝ kǝlduⱪ: — «Wǝ mǝn ularƣa: «Muwapiⱪ kɵrsǝnglar, mening ix ⱨǝⱪⱪimni beringlar; bolmisa boldi ⱪilinglar» — dedim. Xunga ular mening ix ⱨǝⱪⱪimgǝ ottuz kümüx tǝnggini taraziƣa saldi.

Wǝ Pǝrwǝrdigar manga: «Mana bu ular manga bekitkǝn ⱪaltis baⱨa! Uni sapalqining aldiƣa taxlap bǝr!» dedi. Xuning bilǝn mǝn ottuz kümüx tǝnggini elip bularni Pǝrwǝrdigarning ɵyidǝ, sapalqining aldiƣa qɵriwǝttim» (12-13).


Pǝyƣǝmbǝr ɵzi kɵrgǝn kɵrünüxtǝ Hudaning yaki Mǝsiⱨining wǝkili yaki uning ornida bolup halayiⱪtin padiqining «ix ⱨǝⱪⱪi»ni soraydu. Qünki U dǝrwǝⱪǝ dǝwrdin-dǝwr ularƣa ⱨǝⱪiⱪiy padiqi bolƣan; pǝⱪǝt ular Uning ular üqün padiqi bolƣan hizmitini rǝt ⱪilƣan.

Mǝsiⱨ Əysa Hudaning wǝkili bolup, Hudaning Israilƣa bolƣan ǝsirmu ǝsir kɵrsǝtkǝn meⱨribanliⱪi üqün ulardin Ɵz «ǝmgǝk mewisi»ni soriƣan («Mat.» 21:33-41dǝ Rǝbbimizning «üzümzarliⱪ tǝmsili»ni kɵrüng). Xu ixta U (Huda) ularning kɵnglini sinidi. Ⱪǝdimki bir alim degǝndǝk: «Huda bizning iradimizni paymal ⱪilmaydu yaki bizni hizmitidǝ boluxⱪa mǝjburlimaydu. U aldimizƣa ⱨayat wǝ ɵlümni ⱪoyidu, ⱨayatni tallaxⱪa tǝklip ⱪilidu. Biz Uning meⱨir-xǝpⱪiti bilǝn uni talliyalaymiz; lekin bizning Uning meⱨir-xǝpⱪitini wǝ Uning Ɵzini rǝt ⱪilix imkaniyitimiz yaki ǝrkinlikimizmu bar».


Əmǝliyǝttǝ Israil Hudaning Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ bolƣan meⱨrini rǝt ⱪilipla ⱪalmay, ǝksiqǝ Uningƣa ⱨaⱪarǝt ⱪildi. Bu ⱨaⱪarǝtni ular «ottuz kümüx tǝnggǝ»ni «ix ⱨǝⱪⱪi» ornida sunuxi bilǝn ipadilǝydu. Yuⱪirida eytⱪnimizdǝk, ottuz kümüx tǝnggǝ muⱪǝddǝs ⱪanun boyiqǝ tasadipiyliⱪtin ɵltürülgǝn bir ⱪulning tɵlǝm baⱨasi idi, halas («Mis.» 21:32).

Bu pulni pǝyƣǝmbǝr Hudaning ǝmri bilǝn ibadǝthanida barliⱪ puⱪralar aldida «sapalqining aldiƣa» qɵrüwetidu. Ibraniy tilida muxu «qɵrüwetix» degǝn sɵz adǝttǝ ⱨaram nǝrsini mutlǝⱪ yirginqlik dǝp taxliwetixni bildüridu («Mis.» 22:31, «Yǝx.» 2:20, 14:19dǝ xundaⱪ ixlitilidu).


Əmdi nemixⱪa pǝyƣǝmbǝr (kɵrünüxtǝ) bu kümüxni «sapalqining aldiƣa taxlap berixi» kerǝk bolidu? Sapalqilarning ibadǝthanida ixliri bar idi; mǝsilǝn, ibadǝthanining axhanisida tamaⱪ etix wǝ kir-ⱪatlarni yuyux üqün sapal buyumlar kerǝk bolatti; xu buyumlarning ibadǝthanidiki barliⱪ buyumlar iqidǝ ǝng ǝrzan, ǝng tɵwǝn orunda turuxi turƣan gǝp idi (14:20ni kɵrüng). Xunga «sapalqining aldiƣa taxlixi» mǝlum bir nǝrsining ǝrzimǝslikini bildürüx üqün bolsa kerǝk; bügüngǝ ⱪǝdǝr bu toƣruluⱪ buningdin baxⱪa mǝlumatlarƣa erixkinimiz yoⱪ.

Xu ix nemixⱪa ibadǝthanining ɵzidǝ ⱪilinƣan? Ibadǝthanida kɵpqilik, jümlidin pütkül Israil jamaitigǝ wǝkil bolƣan kaⱨinlar xu ixni kɵrǝlǝytti; xuning bilǝn pütkül hǝlⱪ guwaⱨ bolatti; Huda Ɵzimu guwaⱨ bolatti, ǝlwǝttǝ.

Diⱪⱪǝt ⱪiliximiz kerǝkki, bu «ottuz kümüx tǝnggǝ»ni Pǝrwǝrdigar ɵzi ⱪattiⱪ kinayǝ bilǝn «ular Manga bekitkǝn ⱪaltis baⱨa!» dǝydu. Muxu ibaridin yǝnǝ eniⱪki, pǝyƣǝmbǝr dǝl Hudaning wǝkili bolup, Uning ornida ix ⱪiliwatatti.


Əmdi bu bexarǝt ⱪandaⱪ ǝmǝlgǝ axuruldi? Yǝⱨuda Rǝbbimizni «ottuz kümüx tǝnggǝ» üqün bax kaⱨinlarƣa «setiwǝtkǝn»din keyin tɵwǝndiki ixlar boldi («Mat.» 27:3-10): — 


«Uningƣa satⱪunluⱪ ⱪilƣan Yǝⱨuda Uning ɵlümgǝ ⱨɵküm ⱪilinƣanliⱪini kɵrüp, ɵz ⱪilmixiƣa puxayman ⱪildi wǝ bax kaⱨinlar bilǝn aⱪsaⱪallarƣa ottuz kümüx tǝnggini ⱪayturup berip:— Mǝn bigunaⱨ bir janning ⱪeni tɵkülüxkǝ satⱪunluⱪ ⱪilip gunaⱨ ɵtküzdüm, — dedi.

Buningƣa bizning nemǝ karimiz? Ɵz ixingni bil! — deyixti ular.

Yǝⱨuda kɵmüx tǝnggilǝrni ibadǝthanining iqigǝ qɵriwǝtti wǝ u yǝrdin ketip, talaƣa qiⱪip, esilip ɵlüwaldi.

Bax kaⱨinlar kɵmüx tǝnggilǝrni yiƣiwelip: — 

Bu hun tɵlümi bolƣan tǝnggilǝrdur, ularni ibadǝthanining hǝzinisigǝ ⱪoyux ⱨaram, — deyixti. Ular ɵz’ara mǝsliⱨǝtlixip, bu pullar bilǝn yaⱪa yurtluⱪlarƣa mazarliⱪ bolsun dǝp, sapalqining bir parqǝ etizliⱪini setiwaldi. Xunga bu yǝr ⱨazirƣiqǝ «ⱪanliⱪ etiz» dǝp atilip kǝlmǝktǝ.

Bu wǝⱪǝ arⱪiliⱪ Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr tǝripidin burun eytilƣan munu bexarǝt ǝmǝlgǝ axuruldi:

«Israil hǝlⱪi Uning üqün baⱨalap bekitkǝn baⱨasini, yǝni ottuz kümüx tǝnggini ular elixti wǝ Pǝrwǝrdigar Manga ǝmr ⱪilƣandǝk, sapalqining etizini setiwelixⱪa hǝjlǝxti»».


Mana bu, Israil ɵz padiqi-padixaⱨi bolƣan Mǝsiⱨgǝ bekitkǝn baⱨadur.

Oⱪurmǝnlǝr yuⱪirida rosul Mattaning Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning bexaritini nǝⱪil kǝltürginini wǝ bexarǝttiki ǝyni sɵzlǝrning otturisidiki pǝrⱪlǝrni bayⱪiƣan boluxi mumkin. Nemixⱪa xundaⱪ pǝrⱪlǝr bar? Uning üstigǝ, «Matta»da bexarǝt nemǝ üqün «Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr (Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr demǝy) tǝripidin eytilƣan» deyilidu? 

Ikkinqi soal toƣruluⱪ «Matta»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng.


«Matta» bilǝn «Zǝkǝriya»ning otturisidiki pǝrⱪlǝr toƣruluⱪ birinqi soalning intayin tǝs bir soal ikǝnlikini oquⱪ etirap ⱪilimiz. Bǝzi ǝⱨwallarda Injildiki muǝlliplǝr «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning sɵzlirini nǝⱪil kǝltürginidǝ ularni ihqamlaydu yaki baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝrning sɵzliri bilǝn birlǝxtüridu (yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr Muⱪǝddǝs Roⱨning yolyoruⱪi bilǝn «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning sɵzlirini ohxaxla ihqamlaydu). Yǝⱨudiy ɵlimilar («rabbilar») daim xundaⱪ ⱪilidu; buning nǝtijisini ular «Targum» dǝydu (ibrani tilidiki «targum» bilǝn ǝrǝbqidiki «tǝrjimǝ» ohxax yiltizliⱪ sɵzlǝrdur). Əmdi rosul Matta muxu ayǝtlǝrdǝ xundaⱪ ⱪilip bǝzi «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning sɵzlirini, jümlidin Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning bexaritini ihqamlap birlǝxtürgǝnmu, ⱪandaⱪ? Nurƣun etiⱪadsiz alimlar Matta muxu yǝrdǝ bir hataliⱪni ɵtkɵzdi, halas, dǝydu. Əmma Matta Rǝb Əysa toƣruluⱪ yazƣan «Matta» degǝn bayanida uning Tǝwrattiki barliⱪ pǝyƣǝmbǝrlǝrning yazmiliriƣa intayn qongⱪur qüxǝnqigǝ igǝ bolƣanliⱪi tolimu kɵrünǝrlik pakittur. Xunga uning xundaⱪ addiy bir hataliⱪni ɵtküzüxi ⱪǝt’iy mumkin ǝmǝs idi.

Alimlar pǝrⱪlǝrni qüxǝndüridiƣan nurƣun baxⱪa pikirlirini otturiƣa ⱪoyƣan; ulardin: «Pǝrwǝrdigar Manga ǝmr ⱪilƣandǝk, sapalqining etizini setiwelixⱪa hǝjlǝxti» degǝn sɵzlǝr ǝmǝliyǝttǝ Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrning bizgǝ ⱨazir namǝlum, yoⱪap kǝtkǝn bir yazmisida pütülgǝn, degǝn bir pikir bar. Ⱪǝdimki Mǝsiⱨiy jamaǝt iqidiki Yerom isimlik mɵtiwǝr bir alim ɵz kɵzi bilǝn Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrning xu yazmisini kɵrgǝn, dǝydu, xunga biz bu pikirgǝ mayilmiz.


Ⱪaysi qüxǝndürüxning toƣra ikǝnlikidin ⱪǝt’iynǝzǝr, yuⱪirida eytⱪinimizdǝk: «Zǝkǝriya»da «sapalqining aldiƣa taxlax» degǝn ibarǝ taxlanƣan nǝrsining ǝrzimǝslikini bildüridu, dǝp ⱪaytilaymiz. «Matta»da «sapalqining etizi üqün berix» degǝn ibarimu xuningƣa ohxax mǝnini puritip beridu. Rǝbning muhlisi bolƣan Yǝⱨudaning satⱪunluⱪ puli bilǝn ǝmǝliy bir etiz, yǝni «sapalqining etizi» dǝp atalƣan bir etizning setiwelinƣini pakittur, ǝlwǝttǝ.


Gǝrqǝ bexarǝt ǝmǝlgǝ axurulux jǝryanida ottuz kümüx tǝnggǝ Rǝbbimiz Əysaƣa ǝmǝs, bǝlki Yǝⱨudaƣa berilgǝn bolsimu, bu ottuz tǝnggǝ dǝl Israilning aⱪsaⱪalliri Rǝbbimizgǝ bekitkǝn baⱨani, yǝni ularning Uni kǝmsitkǝnlikini wǝ Uni «Uning padiqimiz boluxini halimaymiz» dǝp ⱪǝt’iy qǝtkǝ ⱪaⱪⱪanliⱪini bildüridu.


Bexarǝtni ixlarning tǝrtipi boyiqǝ tǝpsiliy rǝtlisǝk mundaⱪ bolidu: —


(1) Israil kɵp «sahta padiqilar»ning ⱪolida kɵp azab-oⱪubǝt tartⱪandin keyin wǝ xundaⱪla Yerusalem wǝ (ikkinqi ⱪetim) ibadǝthana wǝyran ⱪilinixtin ilgiri, Pǝrwǝrdigar Mǝsiⱨdǝ, yǝni Israilning padiqisi süpitidǝ ular arisiƣa kelidu.


(2) Pǝⱪǝt padining arisidiki «miskin mɵminlǝr» Mǝsiⱨning sɵz-kalamiƣa ⱪulaⱪ salidu; lekin ⱪalƣanlar Uni rǝt ⱪilip ⱪattiⱪ qǝtkǝ ⱪaⱪidu.


(3) «Yahxi Padiqi» ⱪulning baⱨasi bilǝn baⱨalinidu.


(4) Xu pul ibadǝthanida «sapalqi»ning aldiƣa taxliwetilidu;


(5) Mǝsiⱨni rǝt ⱪilƣandin keyin Yǝⱨudiy hǝlⱪi sirtⱪi tǝrǝptin qǝt ǝlning zulumliriƣa uqraydu, iqki tǝrǝptǝ ɵz’ara ziddiyiti barƣanseri küqiyidu.


Bǝxinqi ix ⱨazirƣiqǝ yüz bǝrmǝktǝ. Andin «Yahxi Padiqi»ning Ɵzining ular bilǝn bolƣan munasiwitini bildüridiƣan ǝng ahirⱪi bǝlgisini, yǝni ikkinqi tayaⱪni sundurup taxlaydu. Bu ix birinqi tayaⱪ sundurulƣandin bir mǝzgil keyin bolƣanliⱪi bǝlkim Hudaning ularni pütünlǝy taxlap ⱪoyuxⱪa kɵngli unimaƣanliⱪini kɵrsitixi mumkin: —


«Andin Mǝn Yǝⱨuda bilǝn Israilning ⱪerindaxliⱪini üzüx üqün, ikkinqi tayiⱪimni, yǝni «rixtǝ»ni sunduruwǝttim» (14-ayǝt). Eytⱪinimizdǝk, bu bexarǝt ularning ɵz’ara bolƣan ɵqmǝnlikning pǝyda bolƣanliⱪini kɵrsitidu.


Ahirida bu «bexarǝtlik ⱨǝrikǝtlǝr» iqidin dǝⱨxǝtlik bir ix yüz beridu. Ular «Yahxi Padiqi»ni rǝt ⱪilƣandin keyin (xundaⱪla, Huda Ɵz ⱪoralliri bolƣan ikki tayaⱪni sunduruwǝtkǝndin keyin) ahir berip ular Mǝsiⱨning dǝl ǝksi bolƣan bir xǝhsning zalimliⱪiƣa tapxurulidu: «ǝrzimǝs padiqining ⱪorallirini al» dǝp buyrulidu: —

«Pǝrwǝrdigar manga mundaⱪ dedi: «sǝn ǝmdi yǝnǝ ǝrzimǝs padiqining ⱪorallirini al» (15-ayǝt).

Ibraniy tilida «ǝrzimǝs» degǝn muxu sɵz yǝnǝ «rǝzil» yaki «tǝlwǝ» degǝn mǝnilǝrni ɵz iqigǝ alidu (ohxax sɵz, mǝsilǝn, «Ayup» 5:3, «Zǝb.» 14:1, «Pǝnd.» 1:7dǝ tepilidu).


Bu ⱨǝrikǝtning mǝnisini Huda Ɵzi qüxǝndüridu: —

«Qünki mana, Mǝn zeminda bir padiqini ornidin turƣuzimǝnki, u ⱨalak bolay degǝnlǝrdin hǝwǝr almaydu, tenǝp kǝtkǝnlǝrni izdimǝydu, yarilanƣanlarni saⱪaytmaydu, saƣlamlarnimu baⱪmaydu; u bǝlki sǝmrigǝnlǝrning gɵxini yǝydu, ⱨǝtta tuyaⱪlirini yirip yǝydu» (16-ayǝt).


Huda Ɵzi bu kixini «zeminda... turƣuzidu» — demǝk, Israilni jazalax wǝ tazilap-tawlax üqün Asuriyǝlǝrni, Babillarni, rimliⱪlar ⱪatarliⱪ zalimlarni turƣuzƣandǝk xu «ǝrzimǝs padiqi»ni turƣuzidu. Hudaning padisining bu rǝzil adǝmgǝ ǝgixixkǝ tǝyyar boluxining ɵzi Hudaning ularning bexiƣa qüxüridiƣan jazasidin ibarǝt bolidu.

Əmdi «ǝrzimǝs padiqi» kim bolidu?


Yuⱪirida biz Israilning «ɵz padixaⱨi» degǝn sɵz üstidǝ tohtalduⱪ; Yǝⱨudy hǝlⱪi Əysani rǝt ⱪilip rimliⱪ Ⱪǝysǝrni «padixaⱨimiz xu bolsun» dǝp talliwaldi. Daniyal pǝyƣǝmbǝrning bexarǝtliri boyiqǝ Rim imperiyǝsining ornida ahirda pütkül dunyani soraydiƣan dǝⱨxǝtlik bir imperiyǝ qiⱪidu; rimliⱪ Ⱪǝysǝr hǝlⱪning ɵzigǝ ibadǝt ⱪilixni mǝjburliƣandǝk, xu imperiyǝning imperatori pütkül dunyadiki adǝmlǝrni ɵzigǝ ibadǝt ⱪilixⱪa mǝjburlaydu. U dǝl dǝjjal bolidu. Israilning tarihida «dǝjjal»dǝk ularni azdurup ɵzigǝ mǝptun ⱪilip ⱨalakǝtkǝ elip barƣan birnǝqqǝ kixilǝr bolƣan — mǝsilǝn, ɵzi toƣruluⱪ «Mǝn Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ» degǝn «Bar-Ⱪoⱪba» (miladiyǝdin keyin 135-yili). Dǝjjal xu aldamqi mustǝbitlǝrning arisidiki ahirⱪisi wǝ ǝng dǝⱨxǝtliki bolidu («Yuⱨ.» 5:43, «2Tes.» 2-babnimu kɵrüng).

Lekin dǝjjal anqǝ uzun ⱨɵküm sürǝlmǝydu; uning aⱪiwiti tuyuⱪsiz ⱨalakǝt bolidu: — «Padini taxliwǝtkǝn ǝrzimǝs padiqining ⱨaliƣa way! Ⱪiliq uning biliki wǝ ong kɵzigǝ qüxidu; uning biliki pütünlǝy yigilǝydu, uning ong kɵzi pütünlǝy ⱪarangƣulixip ketidu» — (17-ayǝt).

Uning «padini taxliwǝtkǝn»i uning «sahta padiqi», «mǝdikar» ikǝnlikini ispatlaydu («Yuⱨ.» 10:12-13).

«Rǝb Əysa aƣzidiki nǝpisi bilǝnla uni yutuwetidu, kǝlgǝn qaƣdiki parlaⱪ nuri bilǝn uni yoⱪ ⱪiliwetidu» («2Tes.» 2:8).


Bu sirliⱪ babning hǝwirini yiƣinqaⱪlisaⱪ: (1) Israil ɵzining mǝnpǝǝtpǝrǝs «padiqiliri» tǝripidin kɵp azablarni tartⱪan. (2) Biraⱪ bu ixlarda ularning ɵz mǝs’uliyiti bar. Huda muxu padiqiliri arⱪiliⱪ ularni jazaliƣan ⱨǝm jazalaydu. Ⱨalbuki, Israil hǝlⱪi Yahxi Padiqini, yǝni Hudaning Ɵzini kǝmsitidu. Ular uni «30 kümüx tǝnggǝ» ⱪimmitidǝ kɵridu. (3) Bu pul ibadǝthanida taxliwetilidu; (4) Ular ⱨǝⱪiⱪiy padiqining beⱪixini rǝt ⱪilidu, xunga Huda ularni naⱨayiti rǝzil bir padiqining ⱪoliƣa tapxuridu; (5) Huda muxu rǝzil padiqini wǝ barliⱪ mǝnpǝǝtpǝrǝs padiqilarnimu ⱪattiⱪ jazalaydu. 


(6) Pǝrwǝrdigarning yükligǝn ikkinqi sɵzi —  (ahirⱪi zamanlar) (12-14-bab).


12-bab — Ahirⱪi jǝng wǝ Hudaning ⱪutⱪuzuxi

Biz ⱨazir Zǝkǝriyaning bexarǝtlirining «yuⱪiri pǝllisi»gǝ kǝlduⱪ. Tɵwǝndǝ kitabning ikkinqi ⱪismidiki (9-14-babtiki) ikki bɵlǝk toƣruluⱪ eytⱪinimizni ⱪaytilisaⱪ artuⱪ bolmas: «Birinqisidǝ (9-11-bablarda) Hudaning Israilƣa zulum ⱪilip kǝlgǝn dunyawi küqlǝrni ⱨalak ⱪilƣuqi jazasi, xundaⱪla Israilning barliⱪ düxmǝnlirini yengixkǝ küqlǝndürülüxi asasiy tema bolidu; ikkinqisidǝ (12-14-bablarda) Israilning ǝllǝr bilǝn bolƣan ahirⱪi jiddiy kürǝxlǝr arⱪiliⱪ tazilinixi wǝ tawlinixi, ularning Hudaning muⱪǝddǝs ⱪowmi boluxⱪa ⱪandaⱪ ɵzgǝrtilixi muⱨim tema bolidu».

Muxu bexarǝt, xübⱨisizki, Zǝkǝriyaning dǝwridin yiraⱪ kǝlgüsini kɵrsitidu. Bu ahirⱪi 12-14-bablarda Zǝkǝriya munu ixlarni aldin’ala eytidu: — 


(a) Israil wǝ Yerusalemni yoⱪitayli dǝp yǝr yüzidiki barliⱪ ǝllǝr ularƣa ⱪarxi qiⱪidu; 

(ǝ) Bu kǝskin jǝng tüpǝylidin Israil Hudaƣa nida ⱪilidu;

(b) U ularƣa ɵzlirining Mǝsiⱨini krestligǝnlikini ayan ⱪilidu;

(p) Pütkül Israil ⱪattiⱪ towa ⱪilidu;(t) Huda ularni Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ ⱪutⱪuzidu; Mǝsiⱨ dunyaƣa ⱪaytip kelip ǝllǝrning (ǝmǝliyǝttǝ, dǝjjalning) Yerusalemda yiƣilƣan barliⱪ ⱪoxunlirini yoⱪitidu;

(j) Mǝsiⱨ Yerusalemni mǝrkǝz ⱪilip Hudaning padixaⱨliⱪini yǝr yüzidǝ bǝrpa ⱪilidu.


Bundaⱪ ixlar tehi yüz bǝrmidi.


Bu 12-14-bablarning kɵp ⱪismida Zǝkǝriyaƣa tapxurulƣini bexarǝtlik rǝsimlǝr yaki simwollar ǝmǝs, bǝlki biwasitǝ kǝlgüsidiki wǝⱪǝlǝr aldin’ala eytilƣan wǝⱨiy bolƣaqⱪa, bexarǝtlǝrni xǝrⱨ ⱪilix kitabning baxⱪa yǝrlirini xǝrⱨ ⱪilixtin asanraⱪ bolidu. Xunga biz pǝⱪǝt (a) bexarǝtlǝrni muⱪǝddǝs Tǝwrattiki baxⱪa munasiwǝtlik yazmilar bilǝn selixturimiz; (ǝ) arⱪa kɵrünüxigǝ munasiwǝtlik bolƣan hǝwǝrlǝr yaki ⱪiziⱪ nuⱪtilar bolsa xu toƣruluⱪ tohtilimiz; (b) bexarǝtlǝrdiki bǝzi ajayib ⱨǝⱪiⱪǝtlǝr üstidǝ azraⱪ tohtilimiz.


(1-ayǝt) «Pǝrwǝrdigarning Israil toƣruluⱪ sɵzidin yüklǝngǝn bexarǝt: —

Asmanlarni Yayƣuqi, yǝrning ulini Salƣuqi, adǝmning roⱨini uning iqidǝ Yasiƣuqi Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: —»

Yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, bir bexarǝt «yüklǝngǝn» bolsa adǝttǝ tǝsiri zor, dǝⱨxǝtlik bir hǝwǝr yǝtküzidu. Muxu ayǝttǝ Pǝrwǝrdigarning asman-zeminni wǝ insanni yaritixtiki uluƣ ǝmǝlining tilƣa elinixi muxu ayǝttiki wǝⱪǝlǝrning barliⱪ insaniyǝtkǝ tǝsir yǝtküzidiƣan alǝmxumul ixlar bolidiƣanliⱪini kɵrsitidu. 


«Mana, Mǝn Yerusalemni ǝtrapidiki barliⱪ ǝllǝrgǝ kixilǝrni dǝkkǝ-dükkigǝ salidiƣan apⱪur ⱪilimǝn; Yerusalemƣa qüxidiƣan muⱨasirǝ Yǝⱨudaƣimu qüxidu» (2-ayǝt).

Muⱪǝddǝs yazmilardiki kɵp yǝrlǝrdǝ «ⱪǝdǝⱨ» (yaki «apⱪur») degǝn sɵz Hudaning jazasiƣa wǝkil bolidu; mǝsilǝn Zǝburda: «Qünki Pǝrwǝrdigarning ⱪolida bir ⱪǝdǝⱨ turidu; uningdiki xarab kɵpüklixidu; u ǝbjǝx xarab bilǝn toldi; Huda uningdin tɵkidu; dǝrwǝⱪǝ yǝr yüzidiki barliⱪ rǝzillǝr duƣini ⱪoymay uni iqiwetidu» deyilidu («Zǝb.» 75:8).


«Yǝx.» 51:21-23dǝ bu jazalar pǝⱪǝt Israilning bexiƣa qüxkǝndin keyinla andin ǝllǝrning bexiƣa qüxidiƣanliⱪi kɵrsitilidu: —

«Xunga ⱨazir buni anglap ⱪoy, i har bolƣan, — mǝs bolƣan, biraⱪ xarab bilǝn ǝmǝs: —

Ɵz hǝlⱪining dǝwasini yürgüzgüqi Rǝbbing Pǝrwǝrdigar, yǝni sening Hudaying mundaⱪ dǝydu: —

«Mana, Mǝn ⱪolungdin adǝmni wǝⱨimigǝ salidiƣan jam-ⱪǝdǝⱨni, yǝni ⱪǝⱨrimgǝ tolƣan ⱪǝdǝⱨni eliwaldim; sǝn ikkinqi uningdin ⱨeq iqmǝysǝn; Mǝn uni seni har ⱪiliwatⱪanlarning ⱪoliƣa tutⱪuzimǝn; ular sanga: «Biz üstüngdin dǝssǝp ɵtimiz, egilip tur» dedi; xuning bilǝn sǝn teningni yǝr bilǝn tǝng ⱪilip, üstüngdin ɵtküqilǝr üqün ɵzüngni koqidiki yol ⱪilding»».


Bu ayǝtlǝrdǝ «ⱪǝdǝⱨ» tilƣa elinidu. Əmma Zǝkǝriyaning bexaritidǝ u «ⱪǝdǝⱨ» ǝmǝs, bǝlki «apⱪur» deyilidu; — demǝk, jazaning kɵlümi «ⱪǝdǝⱨ»tin qong bolidu, barliⱪ ǝllǝrning uningdin bir-birlǝp iqixigǝ bir apⱪur boluxi lazim (bu sɵz «Mis.» 12:22, «2Sam.» 17:28 wǝ «1Pad.» 7:50dimu ixlitilip, ibraniy tilida apⱪurni kɵrsitidu).

Yǝⱨuda Yerusalemƣa ohxax, muⱨasiridǝ japa tartidu: «Yerusalemƣa qüxidiƣan muⱨasirǝ Yǝⱨudaƣimu qüxidu».


«Xu küni ǝmǝlgǝ axuruliduki, mǝn Yerusalemni barliⱪ ǝllǝrgǝ eƣir yük bolƣan tax ⱪilimǝn; kim uni ɵzigǝ yüklisǝ yarilanmay ⱪalmaydu; yǝr yüzidiki barliⱪ ǝllǝr uningƣa jǝng ⱪilixⱪa yiƣilidu» (3-ayǝt).

«Xu küni» degǝn sɵz bu 12-14-bablarda 21 ⱪetim ixlitilidu. Oⱪurmǝnlǝr Muⱪǝddǝs Kitabta uning kɵp ixlitilgǝnlikini bayⱪaydu. U «Pǝrwǝrdigarning küni», «Rǝbning küni», «Mǝsiⱨning küni» dǝpmu atilip, Mǝsiⱨning dunyaƣa ⱪaytip kelixining küni yaki uningdin awwalⱪi yeⱪin mǝzgilnimu kɵrsitidu. «Insanning küni», yǝni «insanlarning tǝkǝbburlaxⱪan künliri» xu qaƣda tügigǝn bolidu («Yǝx.» 2:9-22, «1Kor.» 4:3 wǝ izaⱨatini kɵrüng).

Muxu 3-ayǝttǝ Yerusalemƣa ⱨujum ⱪilidiƣanlar «barliⱪ ǝllǝr» dǝp ayan ⱪilinidu. Yerusalem ularƣa nisbǝtǝn «eƣir yük bolƣan tax»ⱪa ohxitilidu. Barliⱪ ǝllǝr Yerusalemni yolini tosuwalƣan bir taxla dǝp ⱪarap: «uni elipla taxliwetip, ɵtüp ketǝyli» dǝp oyladu; ǝmma xu tax ularning oyliƣinidin tolimu eƣir bolup, ular uni kɵtürmǝkqi bolƣanda ⱪolliridin qüxüp ketip bǝdǝnlirini ⱪattiⱪ sürüp yarilanduridu.

Əllǝrning ahirⱪi zamanda Xǝytanning wǝswǝsliri bilǝn Israilƣa yaki Yerusalemƣa yiƣilip ⱨujum ⱪilmaⱪqi bolidiƣanliⱪini baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝrmu aldin’ala eytidu: —«Bular (paⱪiƣa ohxaydiƣan üq napak roⱨ) mɵjizilik alamǝtlǝrni kɵrsitidiƣan jinlarning roⱨliri bolup, pütkül yǝr yüzidiki padixaⱨlarni Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Hudaning dǝⱨxǝtlik künidiki jǝnggǝ jǝm ⱪilixⱪa ularning yeniƣa qiⱪip ketiwatatti» («Wǝⱨ.» 16:14).

«Xuni ǝllǝr arisida jakarlanglarki, 

«Jǝnggǝ tǝyyarlininglar, palwanlarni ⱪozƣanglar, jǝngqilǝrning ⱨǝmmisi yeⱪinlaxsun, jǝnggǝ ⱨazir bolsun;

Sapan qixlirini ⱪiliq ⱪilip, orƣaⱪliringlarni nǝyzǝ ⱪilip soⱪuxunglar;

Ajiz adǝmmu: «Mǝn küqlük» desun;

Tezdin kelinglar, ǝtraptiki ⱨǝmmǝ ǝllǝr, ⱨǝmminglar bir yǝrgǝ jǝm bolunglar» («Yoel» 3:9-12).

Israilning xundaⱪ ⱪistilip ⱪalƣan xu pǝyti Hudaning ɵz küq-ⱪudritini kɵrsitixkǝ pursǝt yaritip beridu. «Zǝbur» 118-küydǝ «xu kün» kɵrsitilidu: —


«Ⱪistaⱪta ⱪelip Yaⱨ (Pǝrwǝrdigar)ⱪa nida ⱪildim; (ibraniy tilida xu «ⱪistaⱪta ⱪelip» «Zǝk.» 12:2diki «qüxidiƣan muⱨasirǝ»gǝ ohxax sɵz)


Yaⱨ jawab ⱪilip, meni kǝngri-azadiliktǝ turƣuzdi.

Pǝrwǝrdigar Mǝn tǝrǝptidur, mǝn ⱪorⱪmaymǝn;

Insan meni nemǝ ⱪilalisun? 

... barliⱪ ǝllǝr meni ⱪorxiwaldi;

Biraⱪ Pǝrwǝrdigarning nami bilǝn ularni ⱨalak ⱪilimǝn;

Ular meni ⱪorxiwaldi, xundaⱪ, ⱪorxiwaldi;

Biraⱪ Pǝrwǝrdigarning nami bilǝn mǝn ularni ⱨalak ⱪilimǝn;

Ular ⱨǝrilǝrdǝk meni ⱪorxiwaldi; ular yeⱪilƣan yantaⱪ otidǝk tezla ɵqürülidu;

Pǝrwǝrdigarning nami bilǝn mǝn ularni ⱨalak ⱪilimǝn»


4-ayǝt: — «Xu küni Mǝn ⱨǝmmǝ atlarni sarasimigǝ, atliⱪlarni sarang ⱪilip urimǝn; biraⱪ Yǝⱨuda jǝmǝtini kɵzümdǝ tutimǝn; ǝllǝrdiki ⱨǝrbir atni bolsa korluⱪ bilǝn uruwetimǝn». 

«Sarasimǝ», «sarangliⱪ» wǝ «korluⱪ» Israil asiyliⱪi tüpǝylidin ɵzi iqixi kerǝk bolƣan «ⱪǝdǝⱨ» (yaki «apⱪur»)ning iqidǝ bar idi: «Pǝrwǝrdigar seni sarangliⱪ, korluⱪ wǝ parakǝndilik bilǝn uridu» («Ⱪan.» 28:28). Lekin Zionning «Jǝbir-japaliⱪ waⱪti ahirlaxⱪan, uning ⱪǝbiⱨliki kǝqürüm ⱪilinƣan waⱪti», yǝni «Huda uningƣa iltipat kɵsitidiƣan waⱪti» kǝlgǝndǝ («Yǝx.» 40:2) Huda bu jazalarning pǝⱪǝt Israilning bexiƣa qüxkǝndin keyinla andin ǝllǝrning bexiƣa qüxidiƣanliⱪini kɵrsitip: —

«... Mǝn ⱪolungdin adǝmni wǝⱨimigǝ salidiƣan jam-ⱪǝdǝⱨni, yǝni ⱪǝⱨrimgǝ tolƣan ⱪǝdǝⱨni eliwaldim; sǝn ikkinqi uni ⱨeq iqmǝysǝn; Mǝn uni seni har ⱪiliwatⱪanlarning ⱪoliƣa tutⱪuzimǝn» dǝydu («Yǝx.» 51:21-23).


Hudaning düxmǝnlirining ⱪolidiki ǝng küqlük jǝng ⱪoralliri, yǝni «ǝnggüxtǝr»i bolƣan at ⱨazir dǝl ularni ⱨalakǝtkǝ elip barƣuqi wasitǝ bolup ⱪalidu. Baxⱪa yǝrlǝrdǝ eytⱪinimizdǝk, ahirⱪi zamanlar toƣruluⱪ bexarǝtlǝrdǝ «zamaniwiy ⱪorallar»ning puriⱪi yoⱪ, dǝp ⱪaraymiz: —

«Xuni dǝp ɵtimizki, Tǝwrat wǝ Wǝⱨiydiki kɵp bexarǝtlǝrdǝ tilƣa elinƣan ⱪorallar zamaniwiy ⱪorallar ǝmǝs, bǝlki ⱪǝdimki ⱪorallardur. Biz jǝzm ⱪilalmisaⱪmu, ahirⱪi zamandiki wabalardin biri «pǝn-tehnikilik» uruxni qǝkliyǝlixi mumkin dǝp oylaymiz (ǝmǝliyǝttǝ matorlardǝk türlük addiy elektr yolliri, jümlidin barliⱪ komputerlar birla magnetliⱪ zǝrbǝ dolⱪunida asanla kardin qiⱪirilidu. Undaⱪ zǝrbǝ dolⱪuni yadro partlaxtin, ⱪuyaxning «partlax yalⱪuni»din pǝyda boluxi mumkin)» («Wǝⱨiy»diki ⱪoxumqǝ sɵz»din).

Zǝkǝriyaning bu bexaritidimu xundaⱪ kɵrülidu.


5-ayǝttǝ: «Biraⱪ Yǝⱨuda jǝmǝtini kɵzümdǝ tutimǝn» deyilidu. Buni sɵzmusɵz tǝrjimǝ ⱪilsaⱪ: «Kɵzlirimni Yǝⱨuda jǝmǝti üstigǝ aqimǝn» degǝnlik bolidu. «Yǝⱨuda jǝmǝti», xübⱨisizki, pütkül hǝlⱪⱪǝ wǝkil ⱪilinidu. Injilni oⱪuƣanlarning esidǝ boluxi kerǝkki, Əysaning muhlisi Petrus Uningdin üq ⱪetim «tonumaymǝn» dǝp tanƣandin keyin, Rǝbbimiz burulup Petrusⱪa «tikilip ⱪarap ⱪoydi». Rǝbbimizning xu bir ⱪetimliⱪ tikilip ⱪarap ⱪoyuxi Petrusning tax yürikini eritip uni ⱪattiⱪ towa ⱪilixⱪa elip bardi («Luⱪa» 22:61, 62). Muxu yǝrdimu, Pǝrwǝrdigarning hǝlⱪi Israilƣa Mǝsiⱨ Əysaning kɵzliri arⱪiliⱪ tikilip ⱪarap ⱪoyuxi ularda ohxax nǝtijǝ ⱨasil ⱪilsa kerǝk; bu ix uxbu babning ahirⱪi ⱪismida tǝpsiliy eytilidu.

5-ayǝt: — «Xuning bilǝn Yǝⱨudaning yolbaxqiliri kɵnglidǝ: «Yerusalemda turuwatⱪanlar samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar bolƣan ularning Hudasi arⱪiliⱪ manga küq bolidu» dǝydu».

 Yǝⱨudaning yolbaxqiliri «Yerusalemda turuwatⱪanlar»ning ɵzlirigǝ «küq bolƣanliⱪi» ularda mǝlum alaⱨidilikining bolƣanliⱪidin ǝmǝs, bǝlki Hudaning Yerusalemni talliƣanliⱪidin bolidu, dǝp bilidu. Qünki Huda Yerusalem toƣruluⱪ: «Mǝn Yerusalemƣa rǝⱨim-xǝpⱪǝtlǝr bilǝn ⱪaytip kǝldim» — degǝnidi (10:12ni 1:16, 2:12 wǝ 3:2 bilǝn selixturung). Mana bular Zǝburdiki 46-küyning tüptin ǝmǝlgǝ axuruluxidur: —

«Huda uning (Zion xǝⱨirining) otturisididur; u ⱨǝrgiz tǝwrimǝydu;

Huda tang etix bilǝnla uningƣa yardǝmgǝ kelidu» («Zǝb.» 46:5).


6-7-ayǝt: — «Xu küni Mǝn Yǝⱨudaning yolbaxqilirini otunlar arisidiki otdandǝk, ɵnqilǝr arisidiki mǝx’ǝldǝk ⱪilimǝn; ular ǝtrapidiki barliⱪ ǝllǝrni, yǝni ong wǝ sol tǝripidikilǝrni yǝwetidu; Yerusalemdikilǝr yǝnǝ ɵz jayida, yǝni Yerusalem xǝⱨiridǝ turidiƣan bolidu. Pǝrwǝrdigar awwal Yǝⱨudaning qedirlirini ⱪutⱪuzidu; sǝwǝbi — Dawut jǝmǝtining xan-xǝripi ⱨǝm Yerusalemda turuwatⱪanlarning xan-xǝripi Yǝⱨudaningkidin uluƣlanmasliⱪi üqündur».


Zeminda turuwatⱪan pütkül hǝlⱪning wǝkili bolƣan «Yǝⱨuda»lar (muxu yǝrdǝ «Yerusalemdikilǝr»ni ɵz iqigǝ almaydu) «awwal ⱪutⱪuzulidu». Sǝwǝbi birinqidin ularning ajiz, mudapiǝsiz ⱨalitidin (ular sepil iqidǝ ǝmǝs, «qedirlar»da turuwatidu). Ikkinqidin, Hudaning ularƣa awwal xu iltipatni kɵrsǝtkini Yerusalemdikilǝrdǝ, xundaⱪla Dawut jǝmǝtidikilǝrdǝ ⱨeq tǝkǝbburluⱪ pǝyda bolmasliⱪi üqün bolidu. Qünki «Dawutning jǝmǝtidikilǝr»mu xaⱨanǝ nǝsildin bolƣaqⱪa, ɵzlirini baxⱪilardin üstün tutuxi mumkin, Yerusalemdikilǝr «Pǝrwǝrdigar Yerusalemni alaⱨidǝ talliwalƣan xǝⱨǝr» dǝp tǝkǝbburluⱪ ⱪilixi mumkin. Əmma Hudaning tallixi Ɵz xapaitigǝ asaslanƣan bolƣaqⱪa, bu nuⱪta barliⱪ qüxǝngǝnlǝrdǝ tǝkǝbburluⱪ ǝmǝs, bǝlki kǝmtǝrlikni ⱨasil ⱪilix kerǝk. Xunga «Yǝⱨuda»dikilǝr wǝ Yerusalemdikilǝr kiqik peilliⱪ bilǝn «nusrǝt Pǝrwǝrdigarningkidur» dǝp Uning xapaitinila danglaydu.


Lekin Hudaning Yǝⱨudadikilǝrni ⱪoƣdixi uning «awwalⱪi» ⱨǝrikitila, halas. Jiddiy jǝng kürǝxliri Yerusalemning sepillirining ǝtrapida bolidu: —


«Xu küni Pǝrwǝrdigar Yerusalemda turuwatⱪanlarni ⱪoƣdaydu; ularning arisidiki ǝlǝngxip ⱪalƣanlarmu xu küni Dawuttǝk palwan bolidu; Dawut jǝmǝti bolsa Hudadǝk, yǝni ularning aldidiki Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisidǝk küqlük bolidu» (8-ayǝt).


Xǝⱨǝrdikilǝrgǝ mudapiǝ bolƣuqi ularning sepilliri yaki istiⱨkamliri ǝmǝs, bǝlki Pǝrwǝrdigarning Ɵzidur. Keyin 13:8, 9 wǝ 14:1-6din kɵrimizki, ǝllǝr tajawuz ⱪilip, xǝⱨǝrning qong bir ⱪismini ixƣal ⱪilidu wǝ xǝⱨǝrning aⱨalisining yerimini ǝsirgǝ qüxürüp sürgün ⱪilidu. Əng ahirⱪi pǝyttǝ, düxmǝn ularni «Israilning nami ikkinqi tilƣa elinmisun!» dǝp yoⱪitixⱪa ǝng ahirⱪi muxt selixⱪa bilikini kɵtürgǝndǝ («Zǝb.» 83:4) dǝl xu qaƣda Pǝrwǝrdigar Mǝsiⱨ Əysaning Ɵzidǝ ularƣa kɵrünidu.

Pǝrwǝrdigarning xundaⱪ ⱪol selixi bilǝn düxmǝnning kɵtürgǝn biliki xu ⱨaman «pütünlǝy yigilǝydu»; xunga «tirik ⱪalƣan hǝlⱪ xǝⱨǝrdin elip ketilmǝydu» (14:2).


«Qünki Pǝrwǝrdigar manga mundaⱪ degǝn: —

«Owni tutuwalƣan xir yaki arslanni bir tǝrǝp ⱪilixⱪa top-top padiqilar qaⱪirilƣanda,

Xir yaki arslan ularning awazliridin ⱨeq ⱪorⱪmay,

Xawⱪunliridin ⱨeq ⱨoduⱪmay,

Bǝlki owni astiƣa besiwelip ƣar-ƣur taliƣinidǝk,

Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarmu ohxaxla Zion teƣi wǝ egizlikliri üqün qüxüp jǝng ⱪilidu.


Üstidǝ pǝrwaz ⱪilidiƣan ⱪuxlardǝk samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar Ɵz ⱪaniti astiƣa Yerusalemni alidu;

Ⱪaniti astiƣa elip, Zionni ⱪutⱪuzidu;

Uning «ɵtüp ketixi» bilǝn Zion nijatliⱪⱪa erixidu» («Yǝx.» 31:4, 5).


Pǝrwǝrdigar Ɵzi «qiⱪip xu ǝllǝr bilǝn uruxup»la ⱪalmay, bǝlki hǝlⱪtin ǝng ajizi («ǝlǝngxip ⱪalƣanlar») ⱨǝmmining aldida turƣan Mǝsiⱨni tonup yǝtkǝqkǝ «xu küni» Israilning ⱪǝⱨrimanliridin ǝng uluƣi «Dawuttǝk palwan» bolidu wǝ «Dawut jǝmǝti bolsa Hudadǝk, yǝni ularning aldidiki Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisidǝk» — yǝni ⱪǝdimki waⱪitlarda Israilning «aldida mengip» ularni Ⱪizil Dengiz wǝ qɵl-bayawandin ɵtküzüp baxlap kǝlgǝn, düxmǝnlirini yǝr bilǝn yǝksan ⱪiliwǝtkǝn «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»dǝk küqlük bolidu. 

«Hudadǝk, yǝni ularning aldidiki Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisidǝk» degǝn ibaridǝ Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisining Hudaliⱪ tǝbiitidǝ bolƣanliⱪini kɵrsitidiƣan yǝnǝ bir eniⱪ bayan bardur.


Xunga ularning Uning arⱪiliⱪ «rǝⱪiblirimizni ⱨǝydiwetixi» wǝ «Uning nami bilǝn ɵzimizgǝ ⱪarxi turƣanlarni qǝylixi» ǝjǝb ǝmǝs («Zǝb.» 44:4, 5, 60:12)


9-ayǝt: — «Xu küni ǝmǝlgǝ axuruliduki, Yerusalemƣa jǝng ⱪilixⱪa kǝlgǝn barliⱪ ǝllǝrni ⱨalak ⱪilixⱪa kiriximǝn». Huda nemǝ ixⱪa kirixkǝn bolsa uni tamamlaydu, ǝlwǝttǝ.


Israilning qong roⱨiy krizisi

Ɵtkǝn zamanlarda «Yǝxurun» (Israil) «yǝr yüzining egiz jayliriƣa mindürülgǝn»din keyin u «sǝmrip tǝpkǝk bolup ⱪaldi; bǝrⱨǝⱪ, sǝn sǝmrip kǝtting, bordilip kǝtting, toyunup kǝtting! U ɵzini yaratⱪan Hudani taxlap, ɵz nijatining Ⱪoram Texini kɵzgǝ ilmidi» («Ⱪan.» 32:15). Lekin bexarǝttiki ixlardin keyin Israilda ⱪǝt’iy undaⱪ bolmaydu, qünki ⱪǝdimki bir alim degǝndǝk: «U ularning düxmǝnlirini bosunduruxⱪa Kǝlgüqi awwal ularning ⱪǝlblirini boysunduruxⱪa kelidu»: — 


«Xu küni ǝmǝlgǝ axuruliduki, Yerusalemƣa jǝng ⱪilixⱪa kǝlgǝn barliⱪ ǝllǝrni ⱨalak ⱪilixⱪa kiriximǝn. Wǝ Mǝn Dawut jǝmǝti wǝ Yerusalemda turuwatⱪanlar üstigǝ xapaǝt yǝtküzgüqi wǝ xapaǝt tiligüqi Roⱨni ⱪuyimǝn; xuning bilǝn ular ɵzliri sanjip ɵltürgǝn Manga yǝnǝ ⱪaraydu; birsining tunji oƣli üqün matǝm tutup yiƣa-zar kɵtürgǝndǝk ular Uning üqün yiƣa-zar kɵtüridu; yǝkkǝ-yeganǝ oƣlidin juda bolƣuqining dǝrd-ǝlǝm tartⱪinidǝk ular Uning üqün dǝrd-ǝlǝm tartidu. Xu küni Yerusalemda ƣayǝt zor yiƣa-zar kɵtürülidu, u Mǝgiddo jilƣisidiki «Hadad-Rimmon»da kɵtürülgǝn yiƣa-zardǝk bolidu. Zemin yiƣa-zar kɵtüridu; ⱨǝrbir ailǝ ayrim ⱨalda yiƣa-zar kɵtüridu. Dawut jǝmǝti ayrim ⱨalda, ularning ayalliri ayrim ⱨalda, Natan jǝmǝti ayrim ⱨalda, ularning ayalliri ayrim ⱨalda; Lawiy jǝmǝti ayrim ⱨalda, ularning ayalliri ayrim ⱨalda; Ximǝy jǝmǝti ayrim ⱨalda, ularning ayalliri ayrim ⱨalda; barliⱪ tirik ⱪalƣan aililǝr, yǝni ⱨǝrbir ailǝ ayrim-ayrim ⱨalda wǝ ularning ayalliri ayrim ⱨalda yiƣa-zar kɵtüridu» (10-14-ayǝt).


Bizgǝ Israilning bu yiƣa-zar kɵtürgini wǝ 13-babta bexarǝt ⱪilinƣan tawlinix jǝryani 1-9-ayǝtlǝrdiki wǝⱪǝlǝrdin awwal kǝlsǝ kerǝk. «Xu küni Pǝrwǝrdigar Yerusalemda turuwatⱪanlarni ⱪoƣdaydu; ularning arisidiki ǝlǝngxip ⱪalƣanlarmu xu küni Dawuttǝk palwan bolidu; Dawut jǝmǝti bolsa Hudadǝk, yǝni ularning aldidiki Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisidǝk küqlük bolidu» degǝn ixlar yüz berixi üqün Israilning Huda bilǝn alaⱪisi boluxi kerǝk; towa ⱪilmiƣan kixining Huda bilǝn munasiweti yoⱪtur. Israil Hudaƣa ⱪarap towa ⱪilip yiƣa-zarlarni kɵtürmigǝn bolsa, Huda ⱪandaⱪmu ularni küqlǝndürǝtti? 


Uning üstigǝ, ular düxmǝnliridin ⱪutⱪuzulƣan künidǝ Mǝsiⱨ ularning yardimidǝ bolup kɵrünidu (14:3-4nimu kɵrüng); xu qaƣda bolsa Huda alaⱨidǝ bir ix ⱪilip, ularning Mǝsiⱨkǝ «tikilip ⱪarax»i üqün Uni Muⱪǝddǝs Roⱨi arⱪiliⱪ ularƣa ayan ⱪilixning ⱨajiti bolmaydu; demǝk, 10-14-ayǝttǝ tǝswirlǝngǝndǝk «xapaǝt yǝtküzgüqi wǝ xapaǝt tiligüqi Roⱨ»ning wasitisini ixlitixning ⱨeq ⱨajiti ⱪalmaytti. Xunga, xu ixlarning tǝrtipi jǝzmǝn yuⱪirida eytⱪinimizdǝk boluxi kerǝk.


Hudaning Roⱨi Israilning üstigǝ ⱪuyuluxi «Yǝx.» 44:3, «Əz.» 39:29, 36:26-27dimu eytilidu; nǝtijidǝ, ular iq-iqidin Hudaƣa nida ⱪilidu.

Kɵrünüxtǝ mǝzkur ayǝtlǝrdǝ sɵzligüqi Hudadin baxⱪa birsi ǝmǝstur; U: «Ular ɵzliri sanjip ɵltürgǝn Manga yǝnǝ ⱪaraydu» dǝydu. Bu sɵzlǝrning birdinbir mumkin bolƣan qüxǝndürülüxi Mǝsiⱨ Əysaning: «Mǝn wǝ Ata ǝslidinla birdurmiz» degǝn sɵzidur («Yuⱨ.» 10:30).


Muxu 10-ayǝttiki «ⱪaraydu» degǝn sɵz Huda tǝripidin ixlitilgǝndǝ «etiⱪad bilǝn ⱪarax» yaki «qongⱪur oylap ⱪarax» degǝn mǝnini bildüridu; mǝsilǝn, «Qɵl.» 21:9dǝ: «Musa mistin bir mis yilan yasitip hadiƣa esip ⱪoydi; wǝ xundaⱪ boldiki, yilan birkimni qeⱪiwalƣan bolsa, u bu mis yilanƣa ⱪarisila, ular ⱨayat ⱪaldi».

«Mɵminlǝr uningƣa tǝlmürüp nurlandi» («Zǝb.» 34:5)

«Silǝrni kolap qiⱪarƣan orǝkkǝ nǝzǝr selinglar» («Yǝx.» 51:1)


10-ayǝttiki «sanjiƣan» yaki «sanjip ɵltürgǝn» degǝn sɵz daim degüdǝk ǝjǝllik yarilanduruxni bildüridu; muxu yǝrdǝ buningda guman yoⱪ, qünki uningƣa ǝgǝxkǝn ixlar matǝmdiki yiƣa-zarlardin ibarǝt bolidu. «Yǝkkǝ-yeganǝ oƣlidin juda bolƣuqining dǝrd-ǝlimi»dinmu artuⱪ dǝrd-ǝlǝm bolamdu? Mǝsiⱨ Israil üqün dǝl «wǝdǝ ⱪilinƣan yǝkkǝ-yeganǝ bala» ǝmǝsmu? («Yǝx.» 6:9) — Ular Uning dunyaƣa tuƣuluxiƣa Ibraⱨim Isⱨaⱪning tuƣuluxiƣa tǝxna bolƣandǝk tehimu tǝxna bolƣan ǝmǝsmu? Bu tǝsǝwwur ⱪilƣusiz dǝrd-ǝlǝm bolmamdu? — «I hǝlⱪimning ⱪizi, sǝn ɵzünggǝ bɵz kiyim kiyiwal, küllǝr iqidǝ eƣinap yat; ɵzüngning bir tal oƣlungdin juda bolƣandǝk ⱪattiⱪ yiƣlap matǝm tut» deyilgǝndǝk («Yǝr.» 6:26).


Mana bu Israilning ɵzlirining Mǝsiⱨini qǝtkǝ ⱪaⱪⱪanliⱪidin bolƣan dǝrd-ǝlǝmdur. Xu dǝrd-ǝlǝmni pütün hǝlⱪ omumyüzlük tartidiƣan ⱨǝm ⱨǝrbir adǝm ayrim-ayrim tartidiƣan bolidu; ⱨǝtta ǝr wǝ ayalliri ayrim-ayrim yiƣa-zar kɵtüridu.

Ularning kɵtüridiƣan yiƣa-zarliri «ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr»ning yazmiliridimu aldin’ala kɵrsitilidu; mǝsilǝn: —

«Ⱨeytliringlarni musibǝtkǝ, ⱨǝmmǝ nahxiliringlarni aⱨ-zarlarƣa aylanduriwetimǝn;

Ⱨǝmmǝ adǝmning qatriⱪi üstini bɵz rǝht bilǝn oriƣuzimǝn,

Ⱨǝr bir adǝmning bexida taⱪirliⱪ pǝyda ⱪilimǝn;

Bu matǝmni yǝkkǝ-yeganǝ bir oƣulning matimidǝk,

Ⱨeytning ahirini dǝrd-ǝlǝmlik bir kün ⱪiliwetimǝn» («Amos» 8:10)


Yiƣa-zarning mǝzmunini Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr aldin’ala eytidu: —


«U kixilǝr tǝripidin kǝmsitilidu, ular Uningdin yiraⱪlixidu; U kɵp dǝrd-ǝlǝmlik adǝm bolup, Uningƣa azab-oⱪubǝt yar bolidu; xuning bilǝn Uningdin yüzlǝr ⱪaqurulidu; U kǝmsitilidu, biz Uni ⱨeq nǝrsigǝ ǝrzimǝs dǝp ⱨesabliduⱪ.

Biraⱪ ǝmǝliyǝttǝ bolsa, U bizning ⱪayƣu-ⱨǝsritimizni kɵtürdi, azab-oⱪubǝtlirimizni Ɵz üstigǝ aldi.

Biz bolsaⱪ, bu ixlarni U wabaƣa uqriƣan, Huda tǝripidin jazalinip urulƣan, xundaⱪla ⱪiyin-ⱪistaⱪⱪa elinƣanliⱪidin dǝp ⱪariduⱪ!

Lekin U bizning asiyliⱪlirimiz tüpǝylidin yarilandi, bizning gunaⱨlirimiz üqün zǝhimlǝndi; Uning jazalinix bǝdiligǝ, biz aram-hatirjǝmlik taptuⱪ, ⱨǝm ⱪamqidin bolƣan yariliri bǝdiligǝ biz xipamu taptuⱪ. 

Ⱨǝmmimiz huddi ⱪoylardǝk yoldin ezip, ⱨǝrbirimiz ɵzimiz haliƣan yolƣa mangƣaniduⱪ; biraⱪ Pǝrwǝrdigar ⱨǝmmimizning ⱪǝbiⱨlikini Uning üstigǝ yiƣip yüklidi» («Yǝx.» 53-babtin).


10-14-ayǝtlǝrdiki bir-ikki nuⱪtini yǝnǝ izaⱨliximizƣa toƣra kelidu: —


(1) Israilning Mǝsiⱨ üqün kɵtürgǝn yiƣa-zarliri «Mǝgiddo jilƣisidiki «Hadad-Rimmon»da yiƣa-zarning kɵtürülgini»gǝ ohxitilidu. «Mǝgiddo jilƣisi»da «hadad-rimmon»diki «yiƣa-zar» bolsa xübⱨisizki ihlasmǝn yax padixaⱨ Yosiyaning pajiǝlik ɵlümi tüpǝylidin xu yǝrdǝ bolƣan matǝmni kɵrsitidu. U Pirǝwn-Nǝko tǝripidin «Mǝgiddo jilƣisi»da ɵltürülgǝnidi. Yosiya padixaⱨ dǝl ihlasmǝnliki tüpǝylidin Yǝⱨuda padixaⱨliⱪining «ahirⱪi ümidi» dǝp ⱨesablinatti; xunglaxⱪa Yosiyaning ɵlümi bilǝn pütkül hǝlⱪ zawalliⱪⱪa yüzlǝngǝnidi. Zǝkǝriyaning dǝwrigiqǝ Israil ⱨǝr yili Yosiya üqün matǝm tutatti («2Pad.» 9:29-30, «2Tar.» 35:20-27ni kɵrüng).


(2) Mǝsiⱨ üqün tutulƣan qong matǝm Yerusalemda baxlinip, pütkül zeminƣa tarilidu; tɵt jǝmǝtning matǝm tutuxliri alaⱨidǝ kɵrsitilidu. Bu nemǝ üqün? Bizningqǝ, hǝlⱪning ⱨɵkümran yetǝkqiliri wǝ roⱨiy yetǝkqiliri bolƣan Lawiylar wǝ kaⱨinlar ɵtkǝn zamanlarda hǝlⱪⱪǝ intayin osal ɵlgǝ bolƣan bolƣaqⱪa, ularning ⱨazir yahxi ɵlgǝ bolƣanliⱪi tǝkitlinidu; hǝlⱪ dǝrwǝⱪǝ ularƣa ǝgixidu. «Dawutning jǝmǝti» wǝ «Natanning jǝmǝti» (Natan Dawutning oƣli, Sulaymanning akisi idi — «2Sam.» 5:14, «Luⱪa» 3:3) ⱨɵkümran yetǝkqilǝrgǝ wǝkil bolidu, «Lawiy jǝmǝti» wǝ «Ximǝy jǝmǝti» kaⱨinlarƣa wǝkil bolidu. Ximǝy Lawiyning nǝwrisi, Gǝrxonning oƣli idi («Qɵl.» 3:18). Ximǝyning jǝmǝti wǝ Natanning jǝmǝtining tizimlikigǝ elinixining sǝwǝbi bǝlkim matǝm yiƣa-zarlirining pütkül ailisidǝ ǝng yuⱪiri tǝbiⱪidin ǝng tɵwǝn tǝbiⱪigiqǝ yeyilƣanliⱪini kɵrsitix üqün boluxi mumkin.


Xu qong matǝm tutuxlar iqidǝ ularƣa ahir berip birdinbir tǝsǝlli bǝrgüqi dǝl ular matǝm tutⱪan Rǝb Mǝsiⱨning Ɵzi bolidu. U xu künidǝ «Huddi ana balisiƣa tǝsǝlli bǝrgǝndǝk... Mǝn xundaⱪ ularƣa tǝsǝlli berimǝn» («Yǝx.» 66:13, 40:1).


«Hudaning yolida bolƣan azab-ⱪayƣu adǝmni ⱨǝrgiz puxayman ⱪilmaydiƣan nijatⱪa baxlaydiƣan towiƣa elip baridu» («2Kor.» 7:9-11) — U ularning sunuⱪ ⱪǝlbini yasap (saⱪaytip): «Ularƣa... ⱨǝsrǝt-ⱪayƣuning orniƣa sürkilidiƣan xad-huramliⱪ meyini, ƣǝxlik-mǝyüslük roⱨining orniƣa mǝdⱨiyǝ tonini kiydüridu...» («Yǝx.» 61:3). Ⱪǝdimki zamanda Yüsüp ⱪerindaxliriƣa ɵzlirining uningƣa satⱪunluⱪ ⱪilƣanliⱪi toƣrisida tǝsǝlli bǝrgǝndǝk (ularning xu tarihida dǝl Mǝsiⱨ bilǝn Israilning tarihi sürǝtlinidu) Mǝsiⱨ xu qaƣda Ɵz ⱪerindaxliriƣa: «Silǝr dǝrwǝⱪǝ Manga xu ixni yaman niyǝt bilǝn ⱪildinglar; lekin Huda bügünki kündikidǝk nurƣunliƣan hǝlⱪning jenini tirik saⱪlap ⱪelix üqün xu ixni yahxiliⱪⱪa bekitkǝnidi» dǝydiƣan bolidu («Yar.» 45:5, 8, 50:20).


Bügünmu «gunaⱨlirimdin ⱪutⱪuzuluxim kerǝk» dǝp bilgǝn ⱨǝrkim kǝlgüsidiki Israilƣa ohxax, ixǝnq-etiⱪad bilǝn Mǝsiⱨkǝ ⱪarixi kerǝk. Qünki ǝmǝliyǝttǝ bizmu ɵz gunaⱨlirimiz bilǝn uni «sanjip ɵltürgǝn»; wǝ bizmu kǝlgüsidiki Yǝⱨudiylarƣa ohxax towa ⱪilip, barliⱪ gunaⱨlirimizning kǝqürümi üqün bǝdǝl tɵligǝn Mǝsiⱨning xu uluƣ ⱪurbanliⱪini kɵrǝlǝymiz. U ⱨǝmmimizgǝ: «I yǝr-zeminning qǝt-yaⱪiliridikilǝr, Manga ⱪarap ⱪutⱪuzulunglar!» dǝydu («Yǝx.» 45:22).

Bu ixni u ⱪaytip kelixigǝ keqiktürsǝk keqikip ⱪalimiz: — «Mana, u bulutlar bilǝn kelidu, xundaⱪla ⱨǝr bir kɵz, ⱨǝtta Uni sanjiƣanlarmu Uni kɵridu. Yǝr yüzidiki pütkül ⱪǝbilǝ-hǝlⱪ U sǝwǝblik aⱨ-zar kɵtüridu. Bǝrⱨǝⱪ xundaⱪ bolidu, Amin!» («Wǝⱨ.» 1:7). Xu künidiki «aⱨ-zarlar» pǝⱪǝt puxayman-ⱨǝsrǝttin ibarǝt bolidu; towa ⱪilix pursiti baldurla ɵtüp kǝtkǝn bolidu.


13-bab

«Eqilƣan bulaⱪ»

«Xu küni Dawut jǝmǝti ⱨǝm Yerusalemda turuwatⱪanlar üqün gunaⱨni wǝ paskiniliⱪni yuyidiƣan bir bulaⱪ eqilidu; xu küni xundaⱪ boliduki, — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar, — Mǝn mǝbudlarning namlirini zemindin yoⱪitimǝnki, ular yǝnǝ ⱨeq ǝslǝnmǝydu; wǝ Mǝn pǝyƣǝmbǝrlǝrni wǝ paskina roⱨnimu zemindin qiⱪirip yɵtkiwetimǝn. Xundaⱪ ǝmǝlgǝ axuruliduki, birǝylǝn yǝnila pǝyƣǝmbǝrqilik ⱪilip bexarǝt berǝy desǝ, uning ɵzini tuƣⱪan ata-anisi uningƣa: «Sǝn ⱨayat ⱪalmaysǝn; qünki Pǝrwǝrdigarning namida yalƣan gǝp ⱪiliwatisǝn» dǝydu; andin ɵzini tuƣⱪan ata-anisi uni bexarǝt beriwatⱪinidila sanjip ɵltüridu. Xu küni xundaⱪ boliduki, pǝyƣǝmbǝrlǝrning ⱨǝrbiri ɵzliri bexarǝt beriwatⱪanda kɵrgǝn kɵrünüxtin hijil bolidu; ular hǝⱪni aldax üqün ikkinqi qupurluⱪ qapanni kiymǝydu.

U: «mǝn pǝyƣǝmbǝr ǝmǝs, mǝn pǝⱪǝt teriⱪqimǝn; qünki yaxliⱪimdin tartip tupraⱪ bilǝn tirikqilik ⱪiliwatimǝn» — dǝydu. 

Əmdi birsi uningdin: «Ⱨǝy, ǝmdi sening mǝydǝngdiki bu zǝhmǝtlǝr nemǝ?» — desǝ, u: «Dostlirimning ɵyidǝ yarilinip ⱪaldim» — dǝp jawab beridu».


13-babtiki 1-6-ayǝtlǝrning 12-babtiki uluƣ bexarǝt bilǝn biwasitǝ wǝ ziq munasiwiti bardur.


12-babtiki ahirⱪi ayǝtlǝrdǝ Israilning «xapaǝt yǝtküzgüqi wǝ xapaǝt tiligüqi Roⱨ»ning ɵz üstigǝ ⱪuyuluxi bilǝn «sanjip ɵltürgǝn» zatning üstigǝ towa yiƣa-zarlirini kɵtürgǝnlikini kɵrduⱪ. Ⱨazir dǝl xu Roⱨning wǝⱨiyi bilǝn ularning kɵzliri eqilip gunaⱨidin kǝqürüm ⱪilinix wǝ tazilax «bulaⱪ»ini kɵrginini kɵrimiz.

Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning dǝwrdidin ilgiri Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr «Zemin bir ǝlni bir kün iqidila tuƣidiƣan ix barmu? Dǝⱪiⱪǝ iqidila bir ǝlning tuƣuluxi mumkinmu?» («Yǝx.» 66:8) dǝp soriƣanidi. Bu retorik soal ⱨazar jawabini tapidu. Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr ɵzi ilgiri: «Bu zeminning ⱪǝbiⱨlikini bir kün iqidila elip taxlaymǝn» degǝn bexarǝtni tapxuruwaldi («Zǝk.» 3:9). Xu bexarǝtning ⱪandaⱪ yol bilǝn ǝmǝlgǝ axurulƣanliⱪi muxu yǝrdǝ kɵrünidu: —

«Xu küni Dawut jǝmǝti ⱨǝm Yerusalemda turuwatⱪanlar üqün gunaⱨni wǝ paskiniliⱪni yuyidiƣan bir bulaⱪ eqilidu» (1-ayǝt).

«Bulaⱪ» degǝn sɵz ibraniy tilida «makor» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. Sɵzning yiltizi «kolax» degǝn mǝnidǝ. «Zǝb.» 36:9dǝ tepilidu: «Sǝndila bardur ⱨayatliⱪ buliⱪi»; «Yǝr.» 2:13 wǝ 17:13dǝ «kolax» Pǝrwǝrdigarning ɵzini kɵrsitip: «ⱨayatliⱪ su mǝnbǝsi» wǝ «ⱨayatliⱪ sulirining mǝnbǝsi» dǝp ixlitilidu.


Lekin muxu 1-ayǝttǝ «ⱨayatliⱪ mǝnbǝsi» ǝmǝs, bǝlki gunaⱨning paskiniliⱪini yuyidiƣan bir bulaⱪ kɵrsitilidu. «Qɵl.» 8:7dǝ wǝ 19:9dǝ «kafarǝt süyi» tilƣa elinidu. Bu su Lawiylarni ɵz hizmiti üqün «rǝsmiy paklinix»ⱪa ixlitilǝtti. Keyin Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr bu «kafarǝt süyi»ni Muⱪǝddǝs Roⱨtin bolƣan roⱨiy paklinixⱪa ohxitip, Israilning ahirⱪi zamandiki ⱨaliti toƣrisida Hudaning namida: «Mǝn süp-süzük suni üstünglarƣa qaqimǝn, buning bilǝn silǝr pak bolisilǝr. Silǝrni ⱨǝmmǝ paskiniliⱪinglardin wǝ butliringlardin paklaymǝn» dǝp bexarǝt bǝrgǝnidi («Əzakiyal» 36-bab). Əzakiyal muxu yǝrdǝ kɵzdǝ tutⱪan «paskiniliⱪ» jismaniy yaki rǝsmiy birhil paskiniliⱪ ǝmǝs, bǝlki roⱨiy jǝⱨǝttiki, iqki dunyasining napakliⱪidin ibarǝttur. Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning bexaritidǝ bolsa «süp-süzük su»ning pǝⱪǝt «adǝmning tenigǝ qeqilidiƣan» sula ǝmǝs, bǝlki adǝm ɵzini pütünlǝy yuyidiƣan bir bulaⱪ ikǝnliki ayan ⱪilinidu. Ⱪaytilaymiz, bu paklinix jismaniy ǝmǝs, roⱨiy paklinixtin ibarǝttur. 

Əmdi «bulaⱪ» degǝn nemǝ? Biz uni ⱪandaⱪ qüxinimiz? Bu Əysa Mǝsiⱨning ɵlümidiki «sanjilƣan yariliri»din urƣup qiⱪⱪan ⱪimmǝtlik ⱪenidin baxⱪa nǝrsǝ ǝmǝs, ǝlwǝttǝ: — «Kona ǝⱨdǝ dǝwridǝ ɵqkǝ wǝ buⱪilarning ⱪeni ⱨǝm inǝkning külliri napak bolup ⱪalƣanlarning uqisiƣa sepilsǝ, ularni ǝt jǝⱨǝtidin tazilap pak ⱪilƣan yǝrdǝ, undaⱪta, mǝnggülük Roⱨ arⱪiliⱪ Ɵzini ƣubarsiz ⱪurbanliⱪ süpitidǝ Hudaƣa atiƣan Mǝsiⱨning ⱪeni wijdaninglarni ɵlük ixlardin pak ⱪilip, bizni mǝnggü ⱨayat Hudaƣa ibadǝt ⱪilixⱪa tehimu yetǝklimǝmdu?!» («Ibr.» 9:13).


Mǝsiⱨni rǝt ⱪilƣanda Yǝⱨudiy hǝlⱪi ihtiyarsizla, bilip-bilmǝyla: «Uning ⱪeni bizning üstimizgǝ wǝ balilirimizning üstigǝ qüxsun!» dǝp quⱪan kɵtürüxüp ɵz-ɵzigǝ lǝnǝt qüxürgǝnidi. Lekin ahirida Uning ⱪimmǝtlik ⱪeni ularƣa baxⱪiqǝ bolidu — ɵlüm üqün ǝmǝs, bǝlki ⱨayat üqün, ularni bulƣax üqün ǝmǝs, bǝlki paklax üqün «ularning üstidǝ» bolidu.


Əmdi Israilning «gunaⱨi wǝ paskiniliⱪi»ni yuyidiƣan eⱪin Mǝsiⱨning ⱪeni bolsa, undaⱪta xu bulaⱪ yigirmǝ ǝsir ilgiri Əysa krestlǝngǝn «Golgota»da eqilƣan ǝmǝsmu? Ⱪandaⱪmu kǝlgüsidiki «bir kün»dǝ eqilsun? Bizning 3:9diki «Bu zeminning ⱪǝbiⱨlikini bir kün iqidila elip taxlaymǝn» degǝn sɵz toƣrisidiki xǝrⱨlirimizni kɵrüng. Gǝrqǝ insanni paklaydiƣan bulaⱪ alliⱪaqan eqilƣan bolsimu, «xu küni» u pütkül Israil hǝlⱪi üqün eqilidu — qünki xu kün «korning kɵzliri eqilidu» («Yǝx.» 35:5). Israilning kɵzliri (demǝk, pütkül hǝlⱪning kɵzliri) Hudaning ⱪozisi Mǝsiⱨni, xundaⱪla Uning ⱪurbanliⱪining tǝngdaxsiz ⱪimmiti wǝ ünümini kɵrüxkǝ eqilidu.


Hudaƣa tǝxǝkkür! Bulaⱪ eqilƣandin keyin ⱨeqⱪaqan etilmǝydu (ibraniy tilida «eqilidu, ⱨǝrgiz etilmǝydu» degǝn sɵz xu mǝnidǝ).

Pǝyƣǝmbǝr hǝlⱪning iqki dunyasining buzuⱪluⱪi wǝ ǝhlaⱪ napakliⱪi elip taxlinixi toƣruluⱪ bexarǝt bǝrgǝndin keyin, ⱨazir 2-6-ayǝtlǝrdǝ zeminni bulƣaydiƣan barliⱪ tǝsirlǝrdin paklinix toƣruluⱪ bexarǝt beridu. Qünki «Pǝrwǝrdigar Yǝⱨudani Ɵzining «muⱪǝddǝs zemini»da nesiwisi üqün miras ⱪilidu wǝ yǝnǝ Yerusalemni talliwalidu» (2:12). Zemin «muⱪǝddǝs» bolux üqün xundaⱪ paskina tǝsirlǝr elip taxlinixi kerǝk, ǝlwǝttǝ: —


«Xu küni xundaⱪ boliduki, — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar, — Mǝn mǝbudlarning namlirini zemindin yoⱪitimǝnki, ular yǝnǝ ⱨeq ǝslǝnmǝydu; wǝ Mǝn pǝyƣǝmbǝrlǝrni wǝ paskina roⱨnimu zemindin qiⱪirip yɵtkiwetimǝn» (2-ayǝt).


Mǝbudlarning ɵzlirila ǝmǝs, bǝlki ularning namiliri wǝ ǝslǝngüdǝk barliⱪ tǝsirlǝr yoⱪitilidu; sahta pǝyƣǝmbǝrlǝrla ǝmǝs, bǝlki ularni ⱪutratⱪuqi «paskina roⱨlar» qiⱪirip yɵtkiwetilidu. Zeminda pǝⱪǝt «xapaǝt yǝtküzgüqi wǝ xapaǝt tiligüqi Roⱨ», yǝni Hudaning Muⱪǝddǝs Roⱨining mubarǝk tǝsiri bardur.

Ⱨǝtta Zǝkǝriyaning dǝwridimu butpǝrǝslik, sahta pǝyƣǝmbǝrlǝr wǝ ⱨǝrhil seⱨirgǝrlik wǝ palqiliⱪning hǝlⱪning arisida tehi tǝsirliri bar idi; bu ixlar «Nǝⱨ.» 6:10, «Əzra» 9:1, «Nǝⱨ.» 13:23, 24 ⱪatarliⱪ yazmilardin kɵrünidu.


Ⱨalbuki, bu ahirⱪi altǝ babta kɵzdǝ tutulƣini yeⱪin kǝlgüsi ǝmǝs, bǝlki ahirⱪi zamandiki ixlardur. Muⱪǝddǝs yazmilarning baxⱪa yǝrliridin, bolupmu Rǝb Əysaning Ɵzi bǝrgǝn agaⱨliridin xuni bilimizki, ahirⱪi zamanlarda butpǝrǝslik, sahta pǝyƣǝmbǝr, «sahta mɵjizilǝr» wǝ ⱨǝrhil jadugǝrliklǝr barƣanseri kɵpiyip ketidu («Mat.» 24:11, 24-26, «Mar.» 13:21-22, «Luⱪa» 21:8). Bu ixlar ǝwjigǝ qiⱪip, dǝjjal mǝydanƣa qiⱪidu wǝ dunyadiki barliⱪ ǝllǝrni ɵzigǝ wǝ süritigǝ qoⱪunuxⱪa azduridu («2Tes.» 2:4, «Wǝⱨ.» 13:1-6, 13, 14).


Keyinki tɵt ayǝttǝ (3-7dǝ) butpǝrǝslik wǝ sahta pǝyƣǝmbǝrqilik «xu küni» ⱪandaⱪ yol bilǝn zemindin yoⱪitilidiƣanliⱪiƣa ikki misal kǝltürülidu. Birinqi misal Yǝⱨudiy hǝlⱪtǝ bolƣan naⱨayiti qong ɵzgirixni, ularning ǝslidǝ ɵzlirini ⱨalakǝtkǝ elip baridiƣan gunaⱨlarƣa yengidin ɵq bolƣanliⱪini kɵrsitidu. 3-ayǝttǝ xu misal tonuxturulidu: — 


(13:3) «Xundaⱪ ǝmǝlgǝ axuruliduki, birǝylǝn yǝnila pǝyƣǝmbǝrqilik ⱪilip bexarǝt berǝy desǝ, uning ɵzini tuƣⱪan ata-anisi uningƣa: «Sǝn ⱨayat ⱪalmaysǝn; qünki Pǝrwǝrdigarning namida yalƣan gǝp ⱪiliwatisǝn» dǝydu; andin ɵzini tuƣⱪan ata-anisi uni bexarǝt beriwatⱪinidila sanjip ɵltüridu».


Bu ata-anining ⱪilƣini dǝl Tǝwrattiki muⱪǝddǝs ⱪanunda buyrulƣinidǝk bolidu: «Ⱪerindixing, mǝyli anangning oƣli yaki ɵz oƣlung yaki ⱪizing, jan-jigiring bolƣan ayaling yaki jan dostung astirtin seni azdurmaⱪqi bolup: «Barayli, baxⱪa ilaⱨlarning ⱪulluⱪiƣa kirǝyli» desǝ... sǝn uni ⱨeq ayima, uningƣa rǝⱨim ⱪilma wǝ uning gunaⱨini ⱨeq yoxurma; ⱪandaⱪla bolmisun uni ɵltürgin; uni ɵltürüxkǝ tunji ⱪol salƣuqi sǝn bol...» («Ⱪan.» 13:6-10).


«Sahta pǝyƣǝmbǝr» bolsa, ixni ohxax bǝja kǝltürüxi kerǝk bolidu: — «Əmma Mening namimda baxbaxtaⱪliⱪ ⱪilip Mǝn uningƣa tapilimiƣan birǝr sɵzni sɵzlisǝ yaki baxⱪa ilaⱨlarning namida sɵz ⱪilidiƣan pǝyƣǝmbǝr bolsa, xu pǝyƣǝmbǝr ɵltürülsun» («Ⱪan.» 18:20).


Muxu 3-ayǝttǝ kɵzdǝ tutulƣini dǝl xundaⱪ. Bu ata-anining Pǝrwǝrdigar wǝ Uning sɵz-kalamiƣa tutⱪan muⱨǝbbiti ɵz oƣliƣa bolƣan muⱨǝbbitidin artuⱪ bolidu. Oƣlida bundaⱪ rǝzil ixlar pǝyda bolay degǝndǝ ular xu rǝzillikni mutlǝⱪ yoⱪitixⱪa ⱨǝrdaim tǝyyar turidu: «Ata-anisi uningƣa: «Sǝn ⱨayat ⱪalmaysǝn; qünki Pǝrwǝrdigarning namida yalƣan gǝp ⱪiliwatisǝn» dǝp, tuƣⱪan ata-anisi uni bexarǝt beriwatⱪinidila sanjip ɵltüridu». («Mis.» 23:24, «Qɵl.» 21:2, «Ⱪan.» 12:2, «Yǝxua» 7:12nimu kɵrüng).


Sahta pǝyƣǝmbǝlǝrgǝ yol ⱪoyulmayla ⱪalmay, ular ɵz yalƣanqiliⱪidin hijil bolidu: — 

«Xu küni xundaⱪ boliduki, pǝyƣǝmbǝrlǝrning ⱨǝrbiri ɵzliri bexarǝt beriwatⱪanda kɵrgǝn kɵrünüxtin hijil bolidu; ular hǝⱪni aldax üqün ikkinqi qupurluⱪ qapanni kiymǝydu» (4-ayǝt).


Əslidǝ muxundaⱪ yalƣan pǝyƣǝmbǝrlǝr ⱨǝtta ⱨǝⱪiⱪiy pǝyƣǝmbǝrlǝrning aldiƣimu kelip yüz turanǝ ⱪarxi qiⱪatti; ⱨazir ⱨeqkim ularning yalƣanqiliⱪiƣa qidimaydu.

Ayǝttǝ kɵrsitilgǝn «qupurluⱪ qapan»ni ⱨǝⱪiⱪiy pǝyƣǝmbǝrlǝrdin bǝziliri kiyǝtti — Mǝsilǝn, Iliyas wǝ Elixa pǝyƣǝmbǝrlǝr («2Pad.» 1:8), Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr («Mar.» 1:6). Muxundaⱪ intayin addiy kiyim ularning paniy dunyadiki ixlardin ayrilƣinining wǝ bǝzidǝ matǝm tutuxning simwoli bolƣaqⱪa, ularning hǝlⱪning gunaⱨliriƣa wǝ bu gunaⱨliri tüpǝylidin Hudaning qüxüridiƣan jazaliriƣa bolƣan azabini bildürǝtti.


5-6-ayǝttǝ yǝnǝ bir misal kǝltürülidu. Bu misalda ihlasmǝn bir Israilliⱪ puⱪra bilǝn yalƣan pǝyƣǝmbǝr otturisidiki sɵⱨbǝt, soal-jawab xǝklidǝ tepilidu: — 

«U (ǝslidǝ yalƣan pǝyƣǝmbǝrqilik ⱪilƣan kixi): «Mǝn pǝyƣǝmbǝr ǝmǝs, mǝn pǝⱪǝt teriⱪqimǝn; qünki yaxliⱪimdin tartip tupraⱪ bilǝn tirikqilik ⱪiliwatimǝn» — dǝydu». Ⱪariƣanda, u naⱨayiti kiqik peil bolup, ɵzining jǝmiyǝtning ǝng tɵwǝn tǝbiⱪisidin qiⱪⱪanliⱪini kɵrsǝtmǝkqi boluxi mumkin. Lekin puⱪra guman ⱪilip uningdin: «Ⱨǝy, ǝmdi sening mǝydǝngdiki (ibraniy tilida «ikki ⱪolungning otturisidiki») bu zǝhmǝtlǝr nemǝ?» — dǝp soraydu. 

U: «Dostlirimning ɵyidǝ yarilinip ⱪaldim» — dǝp jawab beridu» — deyilidu.


«Butpǝrǝs pǝyƣǝmbǝrlǝr» jin-xǝytanlarning diⱪⱪitini tartix üqün pat-pat ɵz tenini kesiwalatti («1Pad.» 18:28dǝ misal kɵrülidu). Butpǝrǝs padixaⱨ Aⱨabning ordisida dǝl xundaⱪ butpǝrǝs pǝyƣǝmbǝrlǝr «Pǝrwǝrdigarning namida» bexarǝt beriwatⱪan yüzligǝn baxⱪa «pǝyƣǝmbǝrlǝr»gǝ ⱨǝmraⱨ bolup «hizmǝt ⱪilatti» («1Pad.» 22:5-7, 11-12). Bu ayǝtlǝrdin biz «tǝn kesix» degǝn muxu ix sahta pǝyƣǝmbǝrlǝr arisida naⱨayiti omumlaxⱪan wǝ xundaⱪla ularning bǝlgisi bolup ⱪalƣan, degǝn hulasigǝ kelimiz (matǝm tutⱪandimu «tǝn kesix» Israillarƣa mǝn’i ⱪilinƣan — «Ⱪan.» 14:1, «Yǝr.» 16:6, 41:5nimu kɵrüng). 

«Sening mǝydǝngdǝ» degǝn ibarǝ ibraniy tilida «aliⱪan»ni, «bilǝk»ni yaki bilǝklirining otturisidiki mǝydini kɵrsitixi mumkin.

 Xuning bilǝn hǝlⱪ muxundaⱪ zǝhmǝtlǝrdin gumanlinidu, sahta pǝyƣǝmbǝr hijil bolup roxǝn bir yalƣan baⱨanini kɵrsitidu. «Dostliri» bolsa adǝttǝ yeⱪin dostluⱪ munasiwǝtni («dostlar» mǝyli ijabiy yaki sǝlbiy mǝnidǝ bolsun) kɵrsitidu. Bu adǝm ⱪolidiki yarilirini «Pǝⱪǝt birnǝqqǝ dostlirim bilǝn soⱪuxup ⱪalƣinim üqün boldi; lekin dostlar bolƣaqⱪa ⱨeqⱪandaⱪ xikayǝtnamǝ yazƣum yoⱪ, dǝwa ⱪilƣum yoⱪ» dǝp qüxǝndürgǝndǝk boluxi mumkin. Xunga bu kixining jawabi kǝmtǝrlikini ipadilǝydu ǝmǝs, bǝlki baⱨanǝ kɵsitidu, dǝp ⱪaraymiz.


Bexarǝtkǝ ⱪariƣanda, bu sahta pǝyƣǝmbǝrlǝr ⱨǝtta Mǝsiⱨning yara-izilirinimu tǝⱨlid ⱪilmaⱪqi bolƣan boluximu mumkin? (yǝnǝ «Mat.» 24:24, «Mar.» 13:22, «Yuⱨ.» 20:25-27ni kɵrüng).

Mǝsiⱨ dunyaƣa ⱪaytip kelip, sǝltǝnitini bǝrpa ⱪilƣandin keyin, pǝyƣǝmbǝrlǝrning ⱨeq ⱨajiti bolmaydu, ǝlwǝttǝ.


«Sanjip ɵltürülgǝn» padiqining azab-oⱪubǝtliri wǝ ularning nǝtijiliri toƣruluⱪ (13:7-9)

«Oyƣan, i ⱪiliq, Mening padiqimƣa, yǝni Mening Xerikim bolƣan adǝmgǝ ⱪarxi qiⱪ, — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar; — Padiqini uruwǝt, ⱪoylar patiparaⱪ bolup tarⱪitiwetilidu; Mǝn ⱪolumni kiqik peillarning üstigǝ qüxürüp turƣuzimǝn.

Zeminda xundaⱪ ǝmǝlgǝ axuruliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — üqtin ikki ⱪismi ⱪirilip ɵlidu; biraⱪ üqtin bir ⱪismi uningda tirik ⱪalidu. Andin Mǝn üqinqi ⱪismini otⱪa kirgüzimǝn, ularni kümüx tawliƣandǝk tawlaymǝn, altun sinalƣandǝk ularni sinaymǝn; ular Mening namimni qaⱪirip nida ⱪilidu wǝ Mǝn ularƣa jawab berimǝn; Mǝn: «Bu Mening hǝlⱪim» dǝymǝn; ular: «Pǝrwǝrdigar mening Hudayim» — dǝydu».


Tonuxturux

7-ayǝt bilǝn kitabning ahirⱪi ⱪismining yengi bir bɵliki baxlinidu. Uning qong temisi Israilning ⱪandaⱪ jazalar bilǝn Pǝrwǝrdigarning muⱪǝddǝs ⱪowmi bolux üqün tawlinip ɵzgǝrtilidiƣanliⱪidur. Ilgiriki bɵlǝkni hulasilisaⱪ, mundaⱪ ixlar jakarlinidu (12:1-13:6): — 


(a) Pǝrwǝrdigar Israil wǝ Yerusalemƣa ⱨujum ⱪilmaⱪqi bolƣan dunyawi küqlǝrdin mudapiǝ ⱪilididiƣanliⱪi;

(ǝ) U ⱪaysi yol bilǝn düxmǝnlirini uridiƣanliⱪi;

(b) Ɵz hǝlⱪigǝ nusrǝt ⱪazinidiƣan küq-ⱪudrǝt yǝtküzidiƣanliⱪi;

(p) U awwal Muⱪǝddǝs Roⱨining wasitisi bilǝn ularni towa ⱪilix yoliƣa kirgüzidiƣanliⱪi;

(t) Ular xu arⱪiliⱪ ɵzlirining ɵz Mǝsiⱨini krestlǝx gunaⱨini bilip yetidiƣanliⱪi;

(j) Ular ⱪattiⱪ towa ⱪilip ⱨayatⱪa erixidiƣanliⱪi.


Ikkinqi bɵlǝktǝ (13:7-14:21) tɵwǝndiki ixlar kɵrsitilidu: — 

(a) Ihlassizlarni üzüp taxlax, Yerusalemƣa qüxürülidiƣan jaza;

(ǝ) Xu jazaning wasitisi bilǝn «Hudaning ⱪaldisi» tawlinidu, zeminning ɵzi barliⱪ bulƣinixlardin paklandurulidu;

(p) Xundaⱪ ⱪilip, zemin wǝ hǝlⱪ Hudaning padixaⱨliⱪining yǝr yüzidiki mǝrkizi wǝ wǝkili boluxⱪa layiⱪ tazilap paklinidu.


Ikkinqi bɵlǝk yǝnǝ ikki ⱪisimƣa bɵlünidu; aldinⱪi ⱪisim (13:7-9) bexarǝttiki ixlarning yǝkünidur, keyinki ⱪismida (14-bab) bexarǝttiki ixlar tǝpsiliy eytilidu.

Bexarǝt «sahta pǝyƣǝmbǝr»ning yalƣan yariliridin ⱨǝⱪiⱪiy sanjilƣan ⱨǝⱪiⱪiy padiqiƣa ɵtidu. U ⱨǝⱪiⱪǝtǝn «Dostlirim (ɵz hǝlⱪining)ning ɵyidǝ yarilinip ⱪaldim» deyǝlǝytti! Ular «ⱨayatliⱪni barliⱪⱪa kǝltürgüqi»ni ɵltürginidǝ Hudaning hizmitidǝ bolduⱪ, dǝp oylaytti; kɵnglidǝ Hudadin yiraⱪta bolup, «kɵrünmǝs Hudaning süriti»ni tonumay, U Hudani «Atam» degǝnliki üqün «kupurluⱪ ⱪilding» dǝp Uning üstidin xikayǝt ⱪilƣan.


Lekin Israil hǝlⱪining ɵz bexiƣa sanaⱪsiz azab-oⱪubǝt qüxürgǝn xu jinayiti «xapaitim pütkül dunyaƣa yǝtküzülsun» dǝp, xundaⱪla Israilning kǝlgüsi nijati üqün baxtin ahirƣiqǝ Huda tǝripidin baxⱪurulƣanidi. Xunga Mǝsiⱨning ɵltürülüxi 12:10-14dǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪining keyin ⱪattiⱪ puxayman ⱪilidiƣan wǝ towa ⱪilidiƣan jinayiti deyilidu; ǝmma aldimizdiki 13:7dǝ u Hudaning Ɵzi ⱪilƣan ixidur, deyilidu: —«Oyƣan, i ⱪiliq, Mening padiqimƣa, yǝni Mening Xerikim bolƣan adǝmgǝ ⱪarxi qiⱪ, — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar» (7-ayǝt).


Demǝk, Mǝsiⱨning tartⱪan kresttiki azab-oⱪubǝtliridǝ, uni krestligǝn Yǝⱨudiylar wǝ Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr ɵzliri bilmigǝn ⱨalda Hudaning wasitisi bolup «Uning jenini gunaⱨni yuyidiƣan ⱪurbanliⱪ ⱪilix»i ǝmǝliyǝttǝ Hudaning aldin’ala bekitkini bolup, U «Yǝxaya» 53-babta aldin’ala tǝswirlinidu. Xu yǝrdǝ: «Uni ezixni layiⱪ kɵrgǝn Pǝrwǝrdigardur; U Uni azabⱪa qɵmüldürgüzdi» dǝp oⱪuymiz. Dǝrwǝⱪǝ, insanning ⱪoli bilǝn «U huddi boƣuzlaxⱪa yetilǝp mengilƣan paⱪlandǝk boƣuzlaxⱪa elip mengildi», lekin insanning barliⱪ bǝtniyǝtliki pǝⱪǝt Hudaning «Ɵz küq-ⱪudriti wǝ iradisi boyiqǝ burunla nemǝ bekitkǝn bolsa» xularni ǝmǝlgǝ axurdi, halas («Ros.» 4:28). Bǝrⱨǝⱪ, Xǝytanning ⱨǝsǝthorluⱪi wǝ nǝpriti, bax kaⱨinlarning ƣaljiranǝ ⱪǝⱨri, Ⱨerod padixaⱨning kǝmsitixi, waliy Pilatusning ⱪorⱪunqaⱪliⱪining ⱨǝmmisi pǝⱪǝt Hudaning pütkül dunyani nijat kɵrsun dǝp aldin’ala bekitkǝn ixining ǝmǝlgǝ axuruluxidur, halas.


«Oyƣan, i ⱪiliq!» degǝn bu ajayib bexarǝttǝ ⱪiliq adǝm süpitidǝ Hudaning adalitini bǝja kǝltürüxkǝ qaⱪirilidu. Pǝrwǝrdigarning ⱪiliqi baxⱪa bexarǝtlǝrdǝ — mǝsilǝn, «Yǝr.» 47:6-7, «Əz.» 21:1-17dǝ xundaⱪ kɵrsitilidu. «Ⱪiliq» muxu bexarǝtlǝrdǝ omumǝn ⱪilip eytⱪanda «ɵlüm ⱪorali» yaki «Hudaning jazasining ⱪorali» süpitidǝ sɵzlinidu.

Əmdi ⱪiliq kimgǝ qüxidu? Uxbu bexarǝttǝ rǝzillǝr yaki ihlassizlarning bexiƣa ǝmǝs, bǝlki pütünlǝy gunaⱨsiz, ⱪusursiz muⱪǝddǝs bir Bolƣuqi, Pǝrwǝrdigarƣa ǝng yeⱪin munasiwǝttǝ turƣuqining bexiƣa qüxidu! Bu nemidegǝn qongⱪur bir sir-ⱨǝ! Baxⱪa yǝrlǝrdimu bu ajayib tema üstidǝ kɵp tohtalduⱪ; Mǝsiⱨ Hudaning ⱪozisi bolup, Ɵzining toluⱪ ihtiyari bilǝn yoldin azƣan dunyani ⱪutⱪuzux üqün, gunaⱨkarlarning kǝqürüm ⱪilinipla ⱪalmay, bǝlki mǝnggü ⱨayatⱪa erixixi üqün «... U bizning asiyliⱪlirimiz tüpǝylidin yarilandi (yaki «sanjildi»), U bizning gunaⱨlirimiz üqün zǝhimlǝndi» wǝ «ta ɵlüxkǝ ⱪǝdǝr «xarab ⱨǝdiyǝ» tɵkkǝndǝk Ɵzining jenini tutup bǝrdi».


Kiliq «Mening padiqim»ƣa ⱪarxi qiⱪidu. Pǝrwǝrdigar Ɵzi «Israilning padiqisi»dur — lekin U ⱨǝrdaim muxu ix wǝ uningdiki munasiwǝttǝ Mǝsiⱨning süpitidǝ ix kɵridu. Biz yuⱪirida bu tema toƣruluⱪ sɵzlǝxtuⱪ; mǝsilǝn, «Əzakiyal» 34-babta U «Israilni Mǝn Ɵzüm kelip baⱪimǝn», xundaⱪla ularni «izdǝymǝn», «ⱪutⱪuzimǝn» «küqlǝndürimǝn» wǝ «saⱪaytimǝn» degǝndin keyin U: «Mǝn ularning üstigǝ bir Padiqi, yǝni ⱪulum Dawutni tiklǝymǝn; U ularni beⱪip, ularƣa padiqi bolidu» dǝydu. Muxu yǝrdǝ, xübⱨisizki, «Mening ⱪulum Dawut» ⱨǝⱪiⱪiy Dawut, yǝni «uluƣ Dawuttin bolƣan, ɵzidin uluƣ ǝwladi» Mǝsiⱨni kɵsitidu.

Pǝrwǝrdigar wǝ «Uning padiqisi»ning otturisida bolƣan xu birdinbir pǝwⱪul’addǝ munasiwǝt «Mening Xerikim bolƣan adǝm» degǝn sɵzdin eniⱪ kɵrünidu. Ibraniy tilida «xerik» degǝn bu sɵz muxu ayǝttin baxⱪa pǝⱪǝt «Lawiylar»da tepilidu; xu yǝrdǝ u «dost», «yeⱪin adǝm», «ⱪoxna» degǝn mǝnilǝrdǝ ixlitilidu (mǝsilǝn, «Law.» 25:15). Bu ibarining Mǝsiⱨdin baxⱪa birsini kɵrsitixi ⱪǝt’iy mumkin ǝmǝs. Padiqi mǝdikar yaki yallanma padiqidǝk bolƣan bolsa, Huda ⱨǝrgiz undaⱪ ibarǝ bilǝn uni qaⱪirmaytti.


Xunga bu sɵz Mǝsiⱨning Hudaliⱪ tǝbiitidǝ bolƣanliⱪini eniⱪ kɵrsitidu. Mǝsiⱨ Əysa Ɵzi toƣruluⱪ «Yahxi Padiqidurmǝn» degǝndǝ muxu bexarǝtni (xundaⱪla baxⱪa ohxaydiƣan bexarǝtlǝrnimu) kɵzdǝ tutⱪan bolsa kerǝk; xu qaƣdimu U: «Mǝn wǝ Ata ǝslidinla birdurmiz» dewidi, Yǝⱨudiylar uni qalma-kesǝk ⱪilmaⱪqi boldi («Yuⱨ.» 10:30).


Padiqi urulixi bilǝn pada tarⱪap ketidu: —

«Padiqini uruwǝt, ⱪoylar patiparaⱪ bolup tarⱪitiwetilidu; mǝn ⱪolumni kiqik peillarning üstigǝ qüxürüp turƣuzimǝn». Ⱨǝrⱪandaⱪ pada padiqisiz bolsa apǝtkǝ yüzlinidu, ǝlwǝttǝ. Əmdi bexarǝttǝ eytilƣan «pada» kimlǝr bolidu?

Kɵrsitilgǝn pada bolsa, «Yahxi Padiqi» beⱪix üqün bekitilgǝn Yǝⱨudiy hǝlⱪi boluxi kerǝk (11:11-14dǝ deyilgǝndǝk); ular jaⱨilliⱪi üqün xu yǝrdǝ yǝnǝ «boƣuzlaxⱪa bekitilgǝn pada» deyilidu.


Mǝsiⱨ Əysa bu bexarǝtning Ɵz muhlislirida ǝmǝlgǝ axurulƣanliⱪini kɵrsitip ularƣa mundaⱪ eytⱪan: «Bügün keqǝ silǝr ⱨǝmminglar mening tüpǝylimdin tandurulup putlixisilǝr, qünki muⱪǝddǝs yazmilarda: —«Mǝn padiqini uruwetimǝn, padidiki ⱪoylar patiparaⱪ bolup tarⱪitiwetilidu» deyilgǝn» («Mat.» 26:31). Mǝsiⱨ «urulƣan»din keyin, muhlisliri tawlinix jǝryanini bexidin ɵtküzüxi kerǝk. Tɵwǝndǝ buning üstidǝ yǝnǝ tohtilimiz. 


Bexarǝtning Rǝbning muhlisliri Ɵz yenidin tarⱪitilixtin baxⱪa qong ǝmǝlgǝ axuruluxi Mǝsiⱨ krestlǝngǝndin keyin: «... kǝlgüsidǝ bolidiƣan ǝmirning hǝlⱪi», yǝni rimliⱪlar kelip «xǝⱨǝr bilǝn muⱪǝddǝs ibadǝthanini gumran ⱪildi» degǝn ix bilǝn boldi («Dan.» 9:26). Xuning bilǝn Yǝⱨudiy hǝlⱪining yǝr yüzidiki barliⱪ ǝllǝr arisida «tarⱪitilix» jǝryani baxlandi. Gǝrqǝ bügün Yǝⱨudiylarning «Israiliyǝ» degǝn ɵz wǝtini bolƣini bilǝn, ularning kɵpinqisi tehi pütkül dunyaƣa tarⱪalma ⱨalǝttǝ turmaⱪta.


Gǝrqǝ Hudaning xu dǝⱨxǝtlik jazasi hǝlⱪning bexiƣa qüxidiƣan bolsimu, kiqik bir «ⱪaldi»si yǝnila Uning ƣǝmhorluⱪining obyekti bolidu. Bu ix: «Mǝn ⱪolumni kiqik peillarning üstigǝ qüxürüp turƣuzimǝn» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu.

«Kiqik peillar», yǝni «ɵzini tɵwǝn tutidiƣan»lar ibraniy tilida «kiqiklǝr» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu; muxu ayǝttǝ 11:7dimu tilƣa elinƣan «pada arisidiki miskin mɵminlǝr», yǝni hǝlⱪ arisidiki namrat, ⱨǝⱪⱪaniy, baxⱪilar tǝripidin bozǝk ⱪilinidiƣan kixilǝrni kɵrsǝtsǝ kerǝk.


Ibraniy tilida birsining ɵz ⱪolini mǝlum kixining «üstigǝ qüxürüp turƣuzux»i degǝn ibarǝ birhil jazalaxni bildüridu: Mǝsilǝn: «Amos» 1:8dǝ, «Mǝn... Ekron xǝⱨirigǝ ⱪarxi ⱪol kɵtürimǝn», yaki «Zǝb.» 81:14dǝ «Ularning düxmǝnlirini tezla egildürǝr idim, ⱪolumni rǝⱪiblirigǝ burap basar idim». Ⱨalbuki, muxu yǝrdǝ mǝnisi ijabiy jǝⱨǝttǝ bolsa kerǝk; qünki nǝtijisi «Hudaning ⱪaldisi»ning nijati bolidu (gǝrqǝ xu nijat tawlinix yaki «tǝrbiyilik jazalax»tiki azab-oⱪubǝtlǝr arⱪiliⱪ bolsimu). Mǝzkur ibarǝ Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr («Yǝx.» 1:25dǝ) Yerusalemning tawlinixi bilǝn Pǝrwǝrdigar tǝripidin ularƣa xapaǝt kɵrsitilidiƣanliⱪi ipadilinidu. Xunga, pütün 7-ayǝtni hulasilisaⱪ: — 


(a) Pǝrwǝrdigarning padiqisi hǝlⱪning gunaⱨi tüpǝylidin urulidu;

(ǝ) Nǝtijidǝ, hǝlⱪning kɵp ⱪismining bexiƣa «tarⱪitilix apiti» qüxidu;

(b) Lekin Pǝrwǝrdigar padisidin kiqik «ⱪaldi»ni, yǝni Ɵz sɵzigǝ ⱪulaⱪ salidiƣan mɵminlǝrni rǝⱨimdilliⱪ bilǝn ǝslǝp ularni apǝt iqidǝ ⱪoƣdaydu (11:11ni kɵrüng).


Mǝsiⱨ satⱪunluⱪ ⱪilinidiƣan kǝqtǝ muhlisliriƣa: «Bügün keqǝ silǝr ⱨǝmminglar Mening tüpǝylimdin tandurulup putlixisilǝr, qünki muⱪǝddǝs yazmilarda:

«Mǝn padiqini uruwetimǝn, padidiki ⱪoylar patiparaⱪ bolup tarⱪitiwetilidu» deyilgǝn. Lekin Mǝn tirilgǝndin keyin Galiliyǝgǝ silǝrdin burun barimǝn» («Mat.» 26:31-32, «Mar.» 14:27) dǝp eytⱪan sɵzlirigǝ ⱪaytidin ⱪarisaⱪ, Zǝkǝriyaning bexarǝt sɵzlirini sǝl ɵzgǝrtkǝnlikini kɵrimiz; U Hudaning sɵzini «Mǝn padiqini uruwetimǝn» dǝp, Ɵzining ⱪurbanliⱪ ⱪilinixining Hudaning ⱪilƣan ixi ikǝnlikini tǝkitlǝydu. Gǝrqǝ u ularning xuning bilǝn Ɵzidin tenip kǝtkǝnlikini aldin’ala bilgǝn bolsimu, U yǝnila ularƣa: «Lekin mǝn tirilgǝndin keyin Galiliyǝgǝ silǝrdin burun barimǝn» degǝn sɵzliri bilǝn, ɵlüp tirilgǝndin keyin silǝrdin waz kǝqmǝymǝn, ǝksiqǝ silǝrdin yǝnǝ hǝwǝr alimǝn, dǝydu; demǝk, U «Mǝn ⱪolumni kiqik peillarning üstigǝ qüxürüp turƣuzimǝn» degǝn wǝdisidǝ turdi.


8-9-ayǝtlǝrgǝ kǝlsǝk: —

«Zeminda xundaⱪ ǝmǝlgǝ axuruliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — üqtin ikki ⱪismi ⱪirilip ɵlidu; biraⱪ üqtin bir ⱪismi uningda tirik ⱪalidu. Andin mǝn üqinqi ⱪismini otⱪa kirgüzimǝn, ularni kümüx tawliƣandǝk tawlaymǝn, altun sinalƣandǝk ularni sinaymǝn; ular Mening namimni qaⱪirip nida ⱪilidu wǝ Mǝn ularƣa jawab berimǝn; Mǝn: «Bu Mening hǝlⱪim» dǝymǝn; ular: «Pǝrwǝrdigar Mening Hudayim» — dǝydu».


Hudaning ⱨɵküm-jazalirida «üqtin bir ⱪisim»ning ⱪutⱪuzulup andin yǝnǝ tawlinixi birnǝqqǝ yǝrlǝrdǝ kɵrülidu — mǝsilǝn, «Əz.» 5:12dǝ, Israil hǝlⱪi üq ⱪisimƣa bɵlünidu: — «Xǝⱨǝrdikilǝrdin üqtin bir ⱪismi waba kesili bilǝn ɵlidu ⱨǝmdǝ aranglarda bolidiƣan aqarqiliⱪtin bexini yǝydu; üqtin bir ⱪismi ɵpqɵrünglǝrdǝ ⱪiliqlinidu; wǝ Mǝn üqtin bir ⱪismini ⱨǝr tǝrǝptin qiⱪⱪan xamalƣa soriwetimǝn, andin bir ⱪiliqni ƣilaptin suƣurup ularni ⱪoƣlaymǝn». «Yǝx.» 6:13dǝ bolsa, hǝlⱪning pǝⱪǝt ondin bir ⱪismining Hudaning uluƣ tawlax jazasidin ɵtidiƣanliⱪi kɵrsitilidu.

Hudaning hǝlⱪi tawlinidiƣan waⱪtida «zeminda bolidiƣanliⱪi» tǝkitlinidu: «Zeminda xundaⱪ ǝmǝlgǝ axuruliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — uningda (ibraniy tilida ⱪaytilinidu) üqtin ikki ⱪismi ⱪirilip ɵlidu».

Hudaning bu jazasining ijra ⱪilinix jǝryani ular Mǝsiⱨni qǝtkǝ ⱪaⱪⱪandin keyin miladiyǝdin keyinki 70-yili dǝl xu «zeminda» baxlinip, yǝnǝ xu yǝrdǝ ahirⱪi zamanda ahirlixidu.

Yǝⱨudiy hǝlⱪining Ikkinqi Dunya Uruxidin burun tartⱪan azab-oⱪubǝtliri sanaⱪsizdur. Uruxtin keyin Pǝlǝstin zeminini igilixi bilǝn ular xu azab-oⱪubǝtlǝrdin aram tapⱪini bilǝn, xu azab-oⱪubǝtlǝr yǝnila «Yaⱪupning azab-oⱪubǝt küni» bilǝn ǝwjigǝ qiⱪidu («Yǝr.» 30:7); u qaƣda ular «zeminda turƣanda», hǝlⱪni tawlax üqün Huda tǝyyarliƣan «ot» Zionda yeⱪilidu, humdan Yerusalemda tutaxturulidu («Yǝx.» 31:9).

Üqtin ikki ⱪismi üzüp taxlinixi bilǝn Hudaning hǝlⱪi ⱨǝrgiz mutlǝⱪ yoⱪitiwetilmǝydu; ⱨǝrdaim «üqtin biri» yaki «ondin biri» «muⱪǝddǝs nǝsil» boluxⱪa ⱪalidu («Yǝx.» 6:13); ular arⱪiliⱪ Hudaning Israil barliⱪ ǝllǝrgǝ bǝht-bǝrikǝt bolsun degǝn uluƣ muddia-mǝⱪsǝtlirini mǝnzilgǝ yǝtküzidu. U ularƣa: «Mǝn seni tarⱪitiwǝtkǝn ǝllǝrning ⱨǝmmisini tügǝxtürsǝmmu, lekin seni pütünlǝy tügǝxtürmǝymǝn; pǝⱪǝt üstüngdin ⱨɵküm qiⱪirip tǝrbiyǝ-sawaⱪ berimǝn» dǝydu «Yǝr.» 30:11, 46:28).


Xuning bilǝn «Hudaning ⱪaldisi» sinilip tawlinidu; bu ixning pǝlligǝ yetixi ularning ǝng ahirida ajayib ⱪutuluxidin ilgirirǝkla bolsa kerǝk. Xu qaƣda Huda: «Ularni kümüx tawliƣandǝk tawlaydu, altun siniƣandǝk ularni sinaydu». Malaki pǝyƣǝmbǝr eytⱪandǝk: «U tawliƣuqining oti, kirqining aⱪartⱪuq xoltisidǝk bolidu; U kümüxni tawliƣuqi ⱨǝm eriƣdiƣuqidǝk tawlap olturidu... ularni altun-kümüxni tawliƣandǝk tawlaydu; xuning bilǝn ular Pǝrwǝrdigarƣa ⱨǝⱪⱪaniyliⱪta bolƣan ⱪurbanliⱪ-ⱨǝdiyǝni sunidu...» («Mal.» 3:2-4; «Zǝb.» 66:10-12nimu kɵrüng).

Ular Daniyal pǝyƣǝmbǝrning üq dostidǝk «dǝⱨxǝtlik yalⱪunlap turƣan humdan»da turup: «Mening namimni qaⱪirip nida ⱪilidu wǝ Mǝn ularƣa jawab berimǝn; Mǝn: «Bu Mening hǝlⱪim» dǝymǝn; ular: «Pǝrwǝrdigar mening Hudayim» — dǝydu» («Yǝr.» 32:38-42, «Əz.» 37:23-28 wǝ Tǝwrattiki baxⱪa bexarǝtlǝrnimu kɵrüng; bu bexarǝt yǝnǝ «ularning yǝküni»dur).


Xu kün baldur kelidu: —

«Huxalliⱪtin towlanglar, i asmanlar; i yǝr-zemin, xadlan;

Nahxilarni yangritinglar, i taƣlar;

Qünki Pǝrwǝrdigar Ɵz hǝlⱪigǝ tǝsǝlli bǝrdi, 

Ɵzining har bolƣan peⱪir-mɵminlirigǝ rǝⱨim ⱪilidu» («Yǝx.» 49:13). 


14-bab — Xǝrǝplik ahirǝt; Pǝrwǝrdigarning küni, Pǝrwǝrdigarning padixaⱨliⱪi 

Bu babning awwalⱪi ayǝtliri 13-babtiki 7-9-ayǝtlǝrning tǝpsilatlirini aqidu, xundaⱪla 12-babtiki bexarǝttǝ eytilƣan ixlarning baxlanƣan waⱪtiƣa, yǝni Hudaning Israilni jazalax yolida ǝllǝrning ⱪoxunlirining Yerusalemni muⱨasirigǝ elixiƣa yol ⱪoyƣan waⱪtiƣa ⱪaytidu. 14-babta muxu ⱪoxunlarning ⱨalak bolidiƣanliⱪi ɵz kɵzi bilǝn kɵrgǝn guwaⱨqilar tǝswirligǝndǝk naⱨayiti tǝpsiliy aldin’ala eytilidu.


Tǝwrattiki kɵp bexarǝtlǝrdǝ mǝlum bir wǝⱪǝning aⱪiwiti aldin’ala eytilƣandin keyin xu wǝⱪǝning tǝpsilatliri kɵprǝk bayan ⱪilinidu; muxu yǝrdimu xundaⱪ elinidu.

Israilning 14-babta eytilƣan xu jiddiy krizisiƣa sǝpsilip ⱪaraxtin awwal, krizisning arⱪa kɵrünüxidiki birnǝqqǝ ǝⱨwalƣa ⱪarayli: — 


(a) 12-14-bablardin eniⱪki, Yǝⱨudiy hǝlⱪi ⱪaytidin Ⱪanaan zemini, xundaⱪla Yerusalem xǝⱨirini igiligǝnidi. Tǝwrattiki baxⱪa bexarǝtlǝr wǝ bu bexarǝtning ɵzigǝ asasǝn, ⱪaytⱪanlarning kɵp ⱪismi etiⱪadsiz ⱨalda zeminƣa ⱪaytⱪan. Tǝwrattiki baxⱪa bexarǝtlǝrgǝ ⱪariƣandimu, ahirⱪi zamanlarƣa kǝlgǝndǝ, Yǝⱨudiy hǝlⱪi zeminda turuwatⱪan wǝ zeminƣa ⱪaytmiƣan, tehiqǝ dunyaning qǝt-qǝtlirigǝ tarⱪitilƣan ikki hil ⱨalǝttǝ bolidu.


(ǝ) Rǝbbimiz yǝr yüzidǝ hizmǝt ɵtǝwatⱪan qaƣda Yǝⱨudiy hǝlⱪining kɵp ⱪismi xundaⱪ tarⱪitilƣan ⱨalǝttǝ ⱪalƣanidi; zeminning ɵzidǝ turuwatⱪanlar bolsa mustǝⱪil ǝmǝs, bǝlki «yat ǝllǝrning tɵtinqi imperiyǝsi»ning ⱨɵkümranliⱪi astida turatti (xu imperiyǝning tǝpsilatlirini qüxinix üqün «Daniyal» 7-babtiki bexarǝtni kɵrüng). Xu qaƣda «yat ǝllǝrning tɵtinqi imperiyǝsi» «Rim imperiyǝsi» ǝndizisidǝ idi. «Daniyal» 7-babtiki bexarǝtkǝ asasǝn, xu imperiyǝ ahirⱪi mǝzgilidǝ «dǝjjalning imperiyǝsi» bolidu. Israil ⱪaytidin zeminda ⱨazirⱪiƣa ohxax mustǝⱪil tursimu, ular ahir berip yǝnǝ xu imperiyǝning ⱨɵkümranliⱪining (yǝni, dǝjjalning) harlaxliri astida tursa kerǝk.


(b) Gǝrqǝ (mǝzkur bexarǝt wǝ Tǝwrattiki baxⱪa bexarǝtlǝr boyiqǝ) Israil zeminda birⱪǝdǝr ronaⱪ tapⱪan bolsimu (mǝsilǝn, Yerusalem xǝⱨiri puhta ⱪurulƣan), muxu 14-babta tǝswirlǝngini boyiqǝ ular uqraydiƣan ⱨujum wǝ ⱪorxaw bolsa Israilning pütkül tarihida ǝng wǝⱨxǝtlik wǝ zulmǝtlik wǝⱪǝ bolidu.

Baxⱪa bexarǝtlǝrni toƣra qüxǝngǝn bolsaⱪ, Israil xu waⱪitta alliⱪaqan dǝjjal (Mǝsiⱨning rǝⱪibi) bilǝn ǝⱨdilixip uningƣa beⱪindi bolidu. Mǝsiⱨning xu sɵzi xu qaƣda ǝmǝlgǝ axurulƣan bolidu: «Mǝn atamning nami bilǝn kǝlgǝnmǝn, ǝmma silǝr Meni ⱪobul ⱪilmaysilǝr. Ⱨalbuki, baxⱪa birsi ɵz nami bilǝn kǝlsǝ, silǝr uni ⱪobul ⱪilisilǝr» («Yuⱨ.» 5:43; «Yǝx.» 28:14-22nimu kɵrüng). Dǝjjalning ruhsiti wǝ ⱪollaxliri bilǝn ular üqinqi bir ibadǝthanini ⱪuridu.


(p) Əmma dǝjjal yalƣanqliⱪⱪa wǝ bid’ǝtlikkǝ asaslanƣan ɵzining xu sahta ǝⱨdisidǝ turmaydu. Yǝr yüzidiki barliⱪ hǝlⱪni ɵzigǝ ibadǝt ⱪildurux üqün u Yǝⱨudiylarning xu ibadǝthanidiki ibaditini tohtitip, uni ɵziningki ⱪilidu («Dan.» 9:27, 11:31, «Mat.» 24:15ni kɵrüng). Hǝlⱪning bǝziliri, xübⱨisizki, xu ixⱪa ⱪǝt’iy ⱪarxliⱪ bildüridu; dǝjjal (ɵzidin ilgiri kǝlgǝn birnǝqqǝ mustǝbitlǝrgǝ ohxax) Yǝⱨudiy hǝlⱪini pütünlǝy yoⱪitixⱪa niyǝt baƣlaydu. Yerusalemƣa ⱨujum ⱪilix niyiti bilǝn barliⱪ ǝllǝrning ⱪoxunlirini «Ⱨarmageddon»da yiƣidu: «Ular: — «Yürünglar, ularni millǝt ⱪataridin yoⱪ ⱪilayli! Israilning nami ikkinqi tilƣa elinmisun!» — demǝktǝ» («Zǝb.» 83:4 «Wǝⱨ.» 16:16).


(t) Muxu ⱪoxunlarning dǝⱨxǝtliki alliⱪaqan 12-babta ayan ⱪilindi. Ular zeminni ayaƣ asti ⱪilip barliⱪ ⱪarxiliⱪni tarmar ⱪilidu. Ahir berip Yerusalemƣa ⱨujum ⱪilixⱪa kiridu: —

«Mana, Pǝrwǝrdigarƣa has kün kelidu; u küni arangdin mal-mülküng bulang-talang ⱪilinip bɵlüxüwelinidu. Mǝn barliⱪ ǝllǝrni Yerusalemƣa jǝng ⱪilixⱪa yiƣimǝn; xǝⱨǝr ixƣal ⱪilinidu, ɵylǝr bulang-talang ⱪilinip, ⱪiz-ayallar ayaƣ asti ⱪilinidu; xǝⱨǝrning yerimi ǝsirgǝ qüxüp sürgün ⱪilinidu; tirik ⱪalƣan hǝlⱪ xǝⱨǝrdin elip ketilmǝydu» (1-2-ayǝt).

Xunga xǝⱨǝr ixƣal ⱪilinip haliƣanqǝ bulang-talang ⱪilinidu. Ixƣal ⱪilƣuqi ⱪoxunning yawuzluⱪini tilƣa elixning ⱨajiti yoⱪ. Xǝⱨǝrdikilǝrning yerimi ǝsirgǝ qüxüp sürgün ⱪilinidu. Ⱪariƣanda düxmǝnning ⱪandaⱪtur rǝzil bir niyiti bilǝn azraⱪ bir ⱪismini ⱪalduridu. Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr xu küni toƣruluⱪ: «Ayⱨay, xu küni dǝⱨxǝtliktur! Uningƣa ⱨeqⱪandaⱪ kün ohximaydu; u Yaⱪupning azab-oⱪubǝt künidur!» dǝp pǝryad kɵtüridu («Yǝr.» 30-bab).

Ⱨalbuki, bexarǝt boyiqǝ u kün «dǝjjalning küni» ǝmǝs, bǝlki «Pǝrwǝrdigarƣa has bir kün» — yǝni U Ɵzining yollirining toƣriliⱪi wǝ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪini ⱨǝywǝt bilǝn ispatlaxⱪa, düxmǝnlirini aƣduruxⱪa wǝ Ɵz hǝlⱪini nijatⱪa erixtürüxkǝ bekitkǝn künidur. Bu dǝⱨxǝtlik azab-oⱪubǝtlǝr iqidǝ Israil Pǝrwǝrdigarƣa ⱪattiⱪ nida ⱪilƣaqⱪa, 12:10dǝ eytilƣandǝk Ɵz Mǝsiⱨimizni sanjip ɵltürduⱪ, degǝn wǝⱨiyni ⱪobul ⱪilidu, dǝp ixinimiz. Dǝl xu waⱪitta Israil «ⱪaytidin tuƣulidu».


«Andin Pǝrwǝrdigar qiⱪip xu ǝllǝr bilǝn uruxidu; U Uning jǝng ⱪilƣan künidikidǝk uruxidu» (3-ayǝt).

Tǝwrat tarihida Huda hǝlⱪi üqün kɵp ⱪetim jǝng ⱪilƣan; mǝsilǝn «Yǝx.» 10:14dǝ «Xundaⱪ bir kün ilgiri bolup baⱪmiƣan wǝ keyinmu bolup baⱪmidi; qünki Pǝrwǝrdigar Israil üqün jǝng ⱪildi» dǝp oⱪuymiz. Əmma «jǝng ⱪilƣan künidikidǝk» degǝn ibarǝ bǝlkim Pǝrwǝrdigar Israilni Misirdin ⱪutⱪuzƣan künini kɵrsitidu. Israil ⱪutⱪuzulƣan küni: «Pǝrwǝrdigar jǝngqidur, Yaⱨwǝⱨ Uning namidur» dǝp küy eytildi («Mis.» 14-15-bab).

Xu küni ularni ⱪutⱪuzuxⱪa tuyuⱪsiz ayan bolƣan zat Mǝsiⱨ Əysadin baxⱪa ⱨeqkim ǝmǝstur. Bu karamǝt ix ⱪilixⱪa muwapiⱪ Uning namliri «Yǝx.» 9:6diki bexarǝt boyiqǝ «Əl-Gibbor», yǝni «Küq-Ⱪudrǝtlik Huda» yaki «palwan Huda»ni ɵz iqigǝ alidu. Mǝsiⱨ xu süpitidǝ kǝlgǝndǝ: —


«Uning putliri xu küni Yerusalemning xǝrⱪiy tǝripining ǝng aldi bolƣan Zǝytun teƣida turidu; xuning bilǝn Zǝytun teƣi otturidin xǝrⱪ wǝ ƣǝrb tǝrǝpkǝ yerilidu; zor yoƣan bir jilƣa pǝyda bolidu; taƣning yerimi ximal tǝrǝpkǝ, yerimi jǝnub tǝrǝpkǝ yɵtkilidu» (4-ayǝt).

Hudaning «putliri» yoⱪtur, ǝmma Mǝsiⱨningki bar, ǝlwǝttǝ.


«Zǝytun teƣi»ning Israilning tarihidiki kɵp muⱨim wǝⱪǝlǝr wǝ krizislǝr bilǝn ziq munasiwiti bardur. Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr Dawutning padixaⱨliⱪ tǝhti tehi aƣdurulmastin wǝ «yat ǝllǝrning waⱪti» baxlanmastinla Pǝrwǝrdigarning julasi dǝl muxu taƣdin kɵtürülüp Israil zeminidin ayrilƣinini kɵrdi («Əz.» 11:23).

Ɵzi «Hudaning xan-xǝripi bolƣan», Rǝbbimiz Əysa Mǝsiⱨ Israil hǝlⱪidin qǝtkǝ ⱪeⱪilip, ɵltürülüp wǝ tirilgǝndin keyin dunyadin, xundaⱪla Israil zeminidin ayrilip kǝtkǝndǝ u dǝl muxu taƣdin kɵtürülgǝn: «Wǝ u ularni Bǝyt-Aniya yezisiƣiqǝ (Bǝyt-Aniya Zǝytun teƣida idi) baxlap bardi wǝ ⱪollirini kɵtürüp ularni bǝrikǝtlidi. Wǝ xundaⱪ boldiki, ularni bǝrikǝtligǝndǝ U ulardin ayrilip asmanƣa kɵtürüldi» («Luⱪa» 24:50-51). Əysaning Israildin xundaⱪ ayrilixi bilǝn ularning Babilda 70 yil sürgün bolƣan azabliⱪ mǝzgilidin tehimu uzun wǝ tehimu azabliⱪ bir mǝzgil baxlandi.


Miladiyǝdin altǝ yüz yil burun Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr Pǝrwǝrdigarning julasining dǝl u kǝtkǝn yɵnülüxtin ⱪaytip kelidiƣinini aldin’ala kɵrdi: «Mana, Israilning Hudasining xan-xǝripi xǝrⱪ tǝrǝptin kǝldi; Uning awazi uluƣ sularning xarⱪiriƣan sadasidǝk idi; yǝr yüzi Uning xan-xǝripi bilǝn yorutuldi» («Əz.» 43:2). Bu bexarǝt bolsa simwolliⱪ xǝklidǝ dǝl Mǝsiⱨ Əysaning dunyaƣa ⱪaytip kelixi toƣruluⱪ idi. Qünki Rǝbbimiz muhlislardin Zǝytun teƣida ayrilƣanda pǝrixtilǝr ularƣa: — «Əy Galiliyǝliklǝr, nemixⱪa ɵrǝ turƣininglarqǝ asmanƣa ⱪarap ⱪaldinglar? Ərxkǝ kɵtürülgǝn xu Əysa silǝr Uning asmanƣa ⱪandaⱪ kɵtürülgǝnlikini kɵrgǝn bolsanglar, yǝnǝ xu ⱨalda ⱪaytip kelidu» — dedi («Ros.» 1:11). «Yǝnǝ xu ⱨalda» bolsa pǝⱪǝt insaniy tenidǝ asmandinla ǝmǝs, bǝlki yǝnǝ: —  

(a) ⱪaysi jaydin kǝtkǝn bolsa dǝl xu yǝrgǝ ⱪaytip kelidu; 

(ǝ) «bulutlar bilǝn» (yǝni pǝrixtilǝr wǝ muⱪǝddǝs bǝndiliri bilǝn billǝ) ⱪaytip kelidu («Mat.» 24:30, 26:64, «1Tes.» 4:17, «Ibr.» 12:1, «Wǝⱨ.» 1:7).


Mǝsiⱨning üstigǝ qüxüxi bilǝnla Zǝytun teƣi «otturidin xǝrⱪ wǝ ƣǝrb tǝrǝpkǝ yerilidu; zor yoƣan bir jilƣa pǝyda bolidu; taƣning yerimi ximal tǝrǝpkǝ, yerimi jǝnub tǝrǝpkǝ yɵtkilidu».

Geologlar Zǝytun Taƣning otturisidiki xǝrⱪtin-ƣǝrbkǝ sozulƣan bir «yǝr posti üzülmisi»ni tapⱪan. U «Pǝrwǝrdigarning küni»dǝ yerilixni kütmǝktǝ.

Yerusalemdikilǝr «jilƣa bilǝn» ⱪaqidu: —

«Wǝ silǝr Mening taƣlirimning dǝl muxu jilƣisi bilǝn ⱪaqisilǝr; qünki taƣlarning jilƣisi Azǝlgiqǝ baridu; silǝr Yǝⱨuda padixaⱨi Uzziyaning künliridǝ bolƣan yǝr tǝwrǝxtǝ ⱪaqⱪininglardǝk ⱪaqisilǝr. Andin Pǝrwǝrdigar Hudayim kelidu; ⱨǝmdǝ sǝn bilǝn barliⱪ «muⱪǝddǝs bolƣuqilar»mu kelidu!» (5-ayǝt).

«Padixaⱨi Uzziyaning künliridǝ bolƣan yǝr tǝwrǝx» «Amos» 1:1dǝ tilƣa elinidu («Amos» 1:2dimu bexarǝt ⱪilinƣan). Bu ix Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrning dǝwridin ikki yüz yil burun bolƣini bilǝn halayiⱪⱪa intayin ⱪorⱪunqluⱪ tǝsir ⱪaldurƣanliⱪi eniⱪ turidu.

«Azǝl»ning ⱪǝyǝrdiliki ⱨazirqǝ bizgǝ namǝlum. Ⱨazirⱪi ǝⱨwalda, Yerusalemdin xǝrⱪⱪǝ ⱪeqix mumkin ǝmǝs; «Kidron jilƣisi» wǝ intayin tik bolƣan Zǝytun teƣining ɵzi muxundaⱪ «ⱪeqix yoli»ni tosuwalidu.

Muxu yǝrdǝ «muⱪǝddǝs bolƣuqilar» degǝnlǝr barliⱪ kerub-pǝrixtilǝr wǝ bǝlkim ɵlümdin tirilgǝn Hudaning muⱪǝddǝs bǝndilirini kɵrsitidu («1Tes.» 4-bab, «Yǝⱨ.» 14-15, «1Kor.» 6:2-3, 15:51-57ni kɵrüng).

(Bǝzi alimlar Israilning towa ⱪilix waⱪti (12:4-13:12) muxu pǝyttǝ bolidu, dǝp ⱪaraydu. 12-bab üstidǝ tohtalƣinimizda kɵrsǝtkǝn sǝwǝblǝr üqün biz bu ixni Mǝsiⱨning op’oquⱪ ayan boluxidin ilgiri boluxi kerǝk, dǝp ⱪaraymiz).


Mǝsiⱨning Israilni ⱪoƣdaydiƣan birinqi ixi atliⱪ düxmǝnlǝrni uruxi bolidu «ⱨǝmmǝ atlarni sarasimigǝ, atliⱪlarni sarangliⱪⱪa qüxürimǝn» (12:4). Andin u piyadǝ ǝskǝrlǝrni 14:12dǝ tǝswirlǝngǝn waba bilǝn uridu. Israillar ɵzliri jǝng ⱪilixⱪa küqlǝndürülidu: «Ularning arisidiki ǝlǝngxip ⱪalƣanlarmu xu küni Dawuttǝk palwan bolidu; Dawut jǝmǝti bolsa Hudadǝk, yǝni ularning aldidiki Pǝrwǝrdigarning pǝrixtisidǝk küqlük bolidu» (12:8).

Israilning Mǝsiⱨning ɵltürülüxi tüpǝylidin bolƣan towa ⱪilixtiki azabliri Muⱪǝddǝs Roⱨning ixligǝn ǝmǝli bolidu; xunga xu towa ⱪilixtiki azablar xübⱨisizki, dunyaning qǝt-qǝtlirigǝ tarⱪitilƣanlarƣiqimu yeyilƣan bolidu, dǝp ⱪaraymiz.


6-7-ayǝtkǝ ɵtǝyli: —

«Xu küni xundaⱪ boliduki, nur tohtap ⱪalidu; parlaⱪ yultuzlarmu ⱪarangƣulixip ketidu; biraⱪ u Pǝrwǝrdigarƣa mǝlum bolƣan alaⱨidǝ bir kün, ya keqǝ ya kündüz bolmaydu; xundaⱪ ǝmǝlgǝ axuruliduki, kǝq kirgǝndǝ, alǝm yorutulidu».

6-ayǝttǝ kɵrsitilgǝndǝk, Mǝsiⱨning dunyaƣa ⱪaytip kelixidin sǝl ilgirila asmandiki yoruⱪlar ⱪarangƣulaxturulƣan bolidu. Bu ix Tǝwrat wǝ Injildiki birnǝqqǝ bexarǝtlǝrdǝ tilƣa elinidu: —

«Ⱪuyax ⱨǝm ay ⱪarangƣulixip ketidu, yultuzlar ɵz julasini ⱪayturuwalidu» («Yoel» 3:15), «Ay uyatliⱪta ⱪalidu; kün hijil bolup kɵrünmǝydu; qünki samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar Zion teƣida padixaⱨliⱪ ⱪilidu; Uning xan-xǝripi ɵz aⱪsaⱪalliri aldida parlaydu!» («Yǝx.» 24:23), «Asmandiki yultuzlar wǝ yultuz türkümliri nurini bǝrmǝydu; ⱪuyax bolsa qiⱪipla ⱪarangƣulixidu, aymu ⱨeq yorumaydu» (Yǝx.» 13:10).

«Əmdi xu künlǝrdǝ, xu azab-oⱪubǝt ɵtüp kǝtkǝn ⱨaman, ⱪuyax ⱪariyidu, ay yoruⱪluⱪini bǝrmǝydu, yultuzlar asmandin tɵkülüp qüxidu, asmandiki küqlǝr lǝrzigǝ kelidu» («Mar.» 13:4, 25).


Mǝsiⱨ kǝlgǝn xu kün «Pǝrwǝrdigarƣa mǝlum bolƣan alaⱨidǝ bir kün» bolidu — demǝk, dunya tarihidiki barliⱪ künlǝrdin pütünlǝy baxⱪiqǝ bolidu: «uningƣa ⱨeqⱪandaⱪ kün ohximaydu» («Yǝr.» 30:7). Rǝbbimiz Ɵzi xu kün toƣruluⱪ ɵlümi aldida mundaⱪ degǝn: — «Lekin xu küni yaki waⱪit-saitining hǝwirini bolsa, ⱨeqkim bilmǝydu — ⱨǝtta ǝrxtiki pǝrixtilǝrmu bilmǝydu, Oƣul bilmǝydu, uni pǝⱪǝt Atila bilidu» («Mar.» 13:32).

Xu küni «ya keqǝ ya kündüz bolmaydu» deyilidu.


Bizningqǝ «kündüz bolmaydu», qünki ⱪuyax, ay wǝ yultuzlarning nuri bolmaydu; ⱨǝm «keqimu bolmaydu» — (demǝk, keqidiki ⱪarangƣuluⱪ bolmaydu); qünki Rǝb Mǝsiⱨning xan-xǝripining julasi, xundaⱪla mingliƣan pǝrixtilǝr wǝ muⱪǝddǝs bǝndiliridǝ ǝks etidiƣan Rǝbbining nurimu bar bolidu: «Xundaⱪ ǝmǝlgǝ axuruliduki, kǝq kirgǝndǝ alǝm yorutulidu».


Bǝzi alimlarning pikriqǝ bu «kǝqlik nur» Mǝsiⱨning ming yilliⱪ ⱨɵkümranliⱪining ahiriƣiqǝ dawamlixidu, deyilidu. Demǝk, xu künlǝrdǝ keqidǝ kündüzgǝ ohxax yoruⱪluⱪ bolidu. Hudaƣa nisbǝtǝn «ming yil» pǝⱪǝt «bir kün» bolidu (Injil, «2Pet.» 3:8, «Wǝⱨiy» 20-babni kɵrüng). Biz bu pikirgǝ mayilmiz. Ⱨeq bolmiƣanda, Mǝsiⱨning «ming yilliⱪ» ⱨɵkümranliⱪi baxlanƣan waⱪtida: «Pǝrwǝrdigar Ɵz hǝlⱪining jaraⱨitini tangidiƣan, yǝni ularning ⱪamqa yarisini saⱪaytⱪan xu künidǝ, ay xolisi ⱪuyax nuridǝk, wǝ ⱪuyax nuri bolsa yǝttǝ ⱨǝssǝ küqlük bolidu, yǝni yǝttǝ kündiki nurƣa barawǝr bolidu» — wǝ bǝlkim sǝltǝnitining keyinki künliridimu xundaⱪ boluximu mumkin («Yǝx.» 30:26).

Bu parlaⱪ jismaniy nur «Hudaning ⱪaldisi»ning ǝyni qaƣdiki roⱨiy ⱨalitini ǝks ǝttüridu.

Bu parlaⱪ künning ⱨarpa künidǝ «kǝq kirgǝndǝ» — demǝk, Yǝⱨudiy hǝlⱪi üqün ǝng ⱪarangƣuluⱪ wǝ dǝrd-ǝlǝmlik pǝyttǝ «alǝm yorutulidu»; yǝni «Namimdin ǝyminidiƣan silǝr üqün, ⱪanatlirida xipa-dǝrman elip kelidiƣan, ⱨǝⱪⱪaniyliⱪni qaqidiƣan Ⱪuyax ornidin turidu» («Mal.» 4:4) — xu qaƣda dǝrwǝⱪǝ mǝƣpirǝt wǝ mǝnggülük ⱨayatning nuri bilǝn «alǝm yorutulidu».


«Ornungdin tur, nur qaq! (i Israil!) qünki nurung yetip kǝldi, Pǝrwǝrdigarning xan-xǝripi üstüngdǝ kɵtürüldi!» («Yǝx.» 60:1).

«Xu küni»ning kɵp ajayib nǝtijiliri bu babtiki ⱪalƣan ayǝtlǝrdǝ bayan ⱪilinidu: —


(1) Mǝsiⱨning kelixi bilǝn yüz bǝrgǝn yǝr tǝwrǝx wǝ bǝlkim baxⱪa tǝbiiy ⱨadisilǝr bilǝn Pǝlǝstin zeminida, jümlidin Yerusalemning ⱨalitidǝ qong ɵzgirixlǝr pǝyda bolidu. Bu jismaniy ɵzgirixlǝr baxⱪa bexarǝtlǝrdǝ kɵrstilidu: —

«Qong ⱪirƣinqiliⱪ bolƣan, munarlar ɵrülgǝn xu küni, ⱨǝrbir uluƣ taƣda wǝ ⱨǝrbir egiz dɵngdǝ bolsa, ǝnⱨarlar wǝ eriⱪlar bolidu» («Yǝx.» 30:25).

Yerusalemda: «Ahir zamanlarda, Pǝrwǝrdigarning ɵyi jaylaxⱪan taƣ taƣlarning bexi bolup bekitilidu, u ⱨǝmmǝ taƣ-dɵngdin üstün ⱪilip kɵtürülidu» («Yǝx.» 2:2).

8-ayǝt: — «Xu küni xundaⱪ boliduki, ⱨayatliⱪ suliri Yerusalemdin eⱪip qiⱪidu; ularning yerimi xǝrⱪiy dengizƣa, yerimi ƣǝrbiy dengizƣa ⱪarap aⱪidu; yazda wǝ ⱪixta xundaⱪ bolidu».

Bu ayǝttǝ «xǝrⱪiy dengiz» «Ɵlük Dengiz»ni, «ƣǝrbiy dengiz» «Ottura Dengiz»ni kɵrsitidu. Muxu ix «Yoel» degǝn kitabtimu kɵrsitilidu: —  «...Yǝⱨudadiki barliⱪ eriⱪ-ɵstǝnglǝrdǝ liⱪ su aⱪidu; ⱨǝm Pǝrwǝrdigarning ɵydin bir bulaⱪ qiⱪidu, Xittim jilƣisini suƣiridu» («Yoel» 3:18) («Xittim jilƣisi» Yerusalemning xǝrⱪiy tǝripidǝ bolup, I’ordan jilƣisiƣa tutuxidu — «Qɵl.» 25:1ni kɵrüng. «Xittim» bǝlki akatsyǝ dǝrǝhlirini kɵrsitidu; bu dǝrǝhlǝr pǝⱪǝt ⱪaƣjiraⱪ rayonlarda ɵsidu).


Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrmu bu ixlar toƣrisida (bolupmu xǝrⱪⱪǝ ⱪarap aⱪidiƣan dǝrya toƣruluⱪ) 47:1-12dǝ sɵzlǝydu. «Əz.» 47:12dǝ «Dǝrya boyida, u wǝ bu ⱪetida, ozuⱪ bolidiƣan ⱨǝrhil dǝrǝhlǝr ɵsidu. Ularning yopurmaⱪliri solaxmaydu, ular mewisiz ⱪalmaydu; ular ⱨǝr ayda mewilǝydu; qünki uni suƣiridiƣan sular muⱪǝddǝs jaydin qiⱪidu; ularning mewisi ozuⱪ, ularning yopurmaⱪliri dora-dǝrmanlar bolidu» deyilidu. Uning bu bexariti boyiqǝ dǝrya «Ɵlük dengizdiki sularni saⱪaytidu» wǝ xuning bilǝn beliⱪlar uningda kɵpiyidu. Oⱪurmǝnlǝr biliduki, «Ɵlük Dengiz» dǝrwǝⱪǝ ismi jismiƣa tolimu layiⱪ, qünki uningda bügüngiqǝ ⱨeqⱪandaⱪ janliⱪ yoⱪtur.


«Zǝbur» 46-küydimu «Zǝkǝriya»diki ahirⱪi bablarda eytilƣan wǝⱪǝlǝr tǝswirlinidu. Zǝburning muǝllipi kɵrünüxtǝ kǝlgüsidiki xǝrǝplik Yerusalemƣa ⱪarap: «Hudaning xǝⱨirini, yǝni Ⱨǝmmidin Aliy Bolƣuqi makanlaxⱪan muⱪǝddǝs jayni, hursǝn ⱪilidiƣan eⱪinliri xahliƣan bir dǝrya bardur» dǝydu. Muxu küyning bexida pütkül yǝr yüzi astin-üstün ⱪilinidiƣan ǝⱨwal süpǝtlinidu: «Xunga yǝr ɵrülüp, taƣlar ⱪomurulup dengiz tǝglirigǝ qüxüp kǝtsimu, uning dolⱪunliri xawⱪunlinip ⱪaynam bolsimu, ɵrkǝxliri bilǝn taƣlar silkinip kǝtsimu, ⱪorⱪmaymiz» («Zǝbur» 46-küydin). Ⱪariƣanda, mǝzkur dǝrya bu qong apǝt iqidǝ pǝyda bolidu.

Erǝm baƣqisi toƣruluⱪ: «Baƣni suƣirixⱪa Erǝmdin bir dǝrya eⱪip qiⱪti; andin bɵlünüp, tɵt eⱪin boldi» deyilidu («Yar.» 2:10). Ⱪariƣanda, bu bǝrikǝtlik ⱪǝdimki sular ⱨazir Yerusalemƣa yɵtkilip, «Hudaning xǝⱨirini hursǝn ⱪilip», yǝr yüzidiki baxⱪa jaylarni suƣurup munbǝt ⱪilidiƣan bolidu.


(2) Bu jismaniy bǝht-bǝrikǝtlǝr yǝr yüzidiki roⱨiy ⱨalǝtni ǝks ǝttüridu. Hudaning xapaiti wǝ nijati Yerusalemdin eⱪip barliⱪ ǝllǝrni bǝrikǝtlǝydu.

Mǝsiⱨdǝ mǝnggülük ⱨayatⱪa erixkǝnlǝrning ⱨǝmmisi muxu bǝht-bǝrikǝtlǝrdin ⱨazir ⱨuzurlinidu. Ular üqün Mǝsiⱨdǝ ⱨazirmu: «Pǝrwǝrdigar Ɵzi bizgǝ xan-xǝrǝplik bolƣan, dǝryalar, kǝng ɵstǝnglǝr eⱪip turidiƣan bir jay bolidu» («Yǝx.» 33:21). «Yengi asman, yengi zemin» rosul Yuⱨannaƣa axkarilanƣanda u mundaⱪ dǝydu: — «U manga hrustaldǝk parⱪiraⱪ ⱨayatliⱪ süyi eⱪiwatⱪan dǝryani kɵrsǝtti. Dǝrya Hudaning wǝ Ⱪozining tǝhtidin qiⱪⱪan ...» («Wǝⱨ.» 22:1). Roⱨiy dǝryaning mǝnbǝsi Hudaning Ɵzi, ǝlwǝttǝ. Kimdǝ mǝnggülük ⱨayat bar bolsa, xu dǝrya uningdin eⱪip qiⱪidu. Mǝsiⱨ Əysa xundaⱪ wǝdǝ ⱪilƣan: «Kimdǝkim ussisa, Mening yenimƣa kelip iqsun! Manga etiⱪad ⱪilƣuqi kixining muⱪǝddǝs yazmilarda eytilƣinidǝk, uning iq-baƣridin ⱨayatliⱪ süyining dǝryaliri eⱪip qiⱪidu!» («Yuⱨ.» 7:37).


«Hudaning dǝrya-eriⱪliri suƣa tolƣandur» («Zǝb.» 65:9). Əzakiyal dǝryani ƣayibanǝ kɵrünüxtǝ kɵrüp: «(Dǝrya) mǝn ɵtǝlmǝydiƣan dǝrya bolup qiⱪti; qünki sular ɵrlǝp kǝtti; uningda su üzgili bolatti, u ɵtkili bolmaydiƣan dǝrya bolup qiⱪti» dǝydu («Əz.» 47:5).

Mǝsiⱨning «ming yilliⱪ» sǝltǝnitining bexida xu roⱨiy dǝrya pütkül yǝr yüzigǝ eⱪixi bilǝn «Huddi sular dengizni ⱪapliƣandǝk, pütün yǝr yüzi Pǝrwǝrdigarni bilip-tonux bilǝn ⱪaplinidu» («Ⱨab.» 2:14).

«Pǝrwǝrdigar pütkül yǝr yüzi üstidǝ padixaⱨ bolidu; xu küni pǝⱪǝt bir «Pǝrwǝrdigar» bolidu, yǝr yüzidǝ birdinbir Uningla nami bolidu» (9-ayǝt).


Bu ǝⱨwal Rǝbbimiz muhlisliriƣa: «Sening naming muⱪǝddǝs dǝp uluƣlanƣay. Sening padixaⱨliⱪing kǝlgǝy» wǝ «Padixaⱨliⱪing namayan ⱪilinƣay» dǝp ɵgǝtkǝn duaning ǝmǝlgǝ axurulƣinidur («Mat.» 6:10, «Luⱪa» 11:2).


Buningda üq nuⱪta bar: — 


(a) Pǝrwǝrdigar padixaⱨ bolidu, lekin U Ɵz wǝkili bolƣan Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ ⱨɵküm süridu. Mǝsiⱨning padixaⱨ boluxi pǝⱪǝt Uning Hudaning Sɵz-Kalami yaki «Hudaning Oƣli» bolƣinidinla ǝmǝs, bǝlki «Insan’oƣli» bolƣinidin bolidu. Huda ǝslidǝ Adǝm’atimizƣa: «Silǝr nǝsillinip, kɵpiyip, yǝr yüzini toldurup uni boysundurunglar; dengizdiki beliⱪlar, asmandiki uqarⱪanatlarƣa, xuningdǝk yǝr yüzidǝ yüridiƣan ⱨǝrbir ⱨaywanlarƣa igidarqiliⱪ ⱪilinglar» degǝn («Yar.» 1:26). Lekin Adǝm’atimiz Ⱨawa'animiz bilǝn gunaⱨi tüpǝylidin Hudaning xu uluƣ mǝⱪsitidin mǝⱨrum boldi. Lekin alǝmdǝ bir bolƣan ⱨǝⱪiⱪiy, toluⱪ, nuⱪsansiz insan bolƣan Mǝsiⱨ Əysa buni «xu küni»dǝ ǝmǝlgǝ axuridu. Jǝbrail pǝrixtǝ ǝslidǝ Uning tuƣuluxi toƣruluⱪ Mǝryǝmgǝ degǝndǝk bolidu: «U uluƣ bolidu, Ⱨǝmmidin Aliy Bolƣuqining Oƣli, dǝp atilidu; wǝ Pǝrwǝrdigar Huda Uningƣa atisi Dawutning tǝhtini ata ⱪilidu. U Yaⱪupning jǝmǝti üstigǝ mǝnggü sǝltǝnǝt ⱪilidu, Uning padixaⱨliⱪi tügimǝstur».

Insanlar tehi mukǝmmǝl padixaⱨni kɵrüp baⱪmiƣan; lekin Dawut padixaⱨ Muⱪǝddǝs Roⱨning yolyoruⱪi bilǝn «mukǝmmǝl padixaⱨ» toƣruluⱪ munu bexarǝtni bǝrgǝn: 

«Kimki adǝmlǝrning arisida adalǝt bilǝn sǝltǝnǝt ⱪilsa,

Kimki Hudadin ⱪorⱪux bilǝn sǝltǝnǝt ⱪilsa,

U ⱪuyax qiⱪⱪandiki tang nuridǝk,

Bulutsiz sǝⱨǝrdǝk bolidu,yamƣurdin keyin asman süzük boluxi bilǝn,

Yumran maysilar tupraⱪtin qiⱪidu;

Mana u xundaⱪ bolidu» («2Sam.» 23:1-4).


(ǝ) Mǝsiⱨning sǝltǝnitining kɵlimi «pütkül yǝr yüzi üstidǝ» bolidu. Pǝlǝstin Uning padixaⱨliⱪining mǝrkizi bolidu, lekin: «U dengizdin-dengizlarƣiqǝ, Əfrat dǝryasidin yǝr yüzining qǝtlirigiqǝ ⱨɵküm süridu», wǝ: «Dǝrwǝⱪǝ, barliⱪ padixaⱨlar Uning aldida sǝjdǝ ⱪilidu, pütkül ǝllǝr uning hizmitidǝ bolidu» («Zǝb.» 72:8, 11); qünki xu qaƣda dunyaning barliⱪ padixaⱨliⱪliri «Pǝrwǝrdigarimiz wǝ Uning Mǝsiⱨining padixaⱨliⱪi» bolidu, wǝ U «ǝbǝdil’ǝbǝdgiqǝ ⱨɵküm süridu» («Wǝⱨ.» 11:15) wǝ Hudaning iradisi «Ərxtǝ ada ⱪilinƣandǝk yǝr yüzidimu ada ⱪilinidu» («Mat.» 6:10). Xunga Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝr 16-ayǝttǝ yǝnǝ: «Barliⱪ ǝllǝr... ⱨǝr yili Yerusalemƣa, padixaⱨⱪa, yǝni samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarƣa ibadǝt ⱪilixⱪa ... qiⱪidu» dǝp bexarǝt beridu.

Demǝk, dǝl Huda wǝ Uning Mǝsiⱨini ǝng ⱨaⱪarǝt ⱪilƣan jayda, yǝni yǝr yüzidǝ, u zor ⱨɵrmǝtlinidu, xundaⱪla muⱪǝddǝs, xǝrǝplik wǝ tolimu meⱨir-muⱨǝbbǝtlik dǝp ⱪarilip mǝdⱨiyilinidu.

Rosul Pawlus degǝndǝk: «Əysaning namiƣa asmanlarda, yǝr yüzidǝ ⱨǝm yǝr astida barliⱪ tizlar pükülüp, Hudaatiƣa xan-xǝrǝp kǝltürüp ⱨǝrbir til Əysa Mǝsiⱨning Rǝb ikǝnlikini etirap ⱪilidu» («Fil.» 2:10-11).


(b) Xu küni «Pǝⱪǝt bir «Pǝrwǝrdigar» bolidu, yǝr yüzidǝ birdinbir Uningla nami bolidu» deyilidu. Demǝk, Israillar wǝ ǝllǝr ⱨeqⱪandaⱪ butni (burunⱪidǝk ⱪalaymiⱪanlarqǝ) «Pǝrwǝrdigar» dǝwalmaydu. U ⱨǝⱪiⱪǝtǝn «Barliⱪ yǝr-zeminning Hudasi», «Birdinbir mǝnggü Ɵlmigüqi, ... mubarǝklǝxkǝ layiⱪ bolƣan birdinbir Ⱨɵkümran, yǝni padixaⱨlarning Padixaⱨi, rǝblǝrning Rǝbbi» dǝp atilidu («Yǝx.» 54:5, «1Tim.» 6:15).

«Xuning bilǝn kimki ɵzigǝ bir bǝhtni tilisǝ, «Amin» degüqi Hudaning nami bilǝn axu bǝhtni tilǝydu; kimki ⱪǝsǝm iqmǝkqi bolsa, ǝmdi «Amin» degüqi Hudaning nami bilǝn ⱪǝsǝm iqidu» («Yǝx.» 65:16). Pütkül yǝr yüzidikilǝr ɵtkǝndǝ qoⱪunƣan butlarni taxlap: «I Pǝrwǝrdigar, Sǝn mening küqüm wǝ ⱪorƣinimsǝn, azab-oⱪubǝt künidǝ baxpanaⱨimsǝn. Əllǝr bolsa yǝr yüzining qǝt-qǝtliridin yeningƣa kelidu wǝ: «Bǝrⱨǝⱪ, ata-bowilirimiz yalƣanqiliⱪ ⱨǝm bimǝnilikkǝ mirashorluⱪ ⱪilƣan; bu nǝrsilǝrdǝ ⱨeq payda yoⱪtur. Insanlar ɵz-ɵzigǝ hudalarni yasiyalamdu?! Lekin yasiƣini Huda ǝmǝstur!» dǝp etirap ⱪilixidu («Yǝr.» 16:19-20).


(10-11-ayǝt) «Gebadin Yerusalemning jǝnubidiki Rimmonƣiqǝ bolƣan pütün zemin «Arabaⱨ»dǝk tüzlǝnglikkǝ aylandurulidu; Yerusalem bolsa «Bǝnyamin dǝrwazisi»din «Birinqi dǝrwaza»ƣiqǝ wǝ yǝnǝ «Burjǝk dǝrwazisi»ƣiqǝ, «Ⱨananiyǝlning munari»din padixaⱨning xarab kɵlqǝklirigiqǝ yuⱪiri kɵtürülidu, lekin xǝⱨǝr yǝnila ɵz jayida xu petim turidu; adǝmlǝr yǝnǝ uningda turidu. «Ⱨalak pǝrmani» yǝnǝ ⱨeq qüxürülmǝydu; Yerusalem hatirjǝmliktǝ turidu».


Yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, Yerusalem xǝⱨiri yǝr yüzidiki ⱨǝrbir jaydin egiz kɵtürülidu. U ⱨazir sǝkkiz taƣning otturisididur («Zǝb.» 125:2ni kɵrüng). Xu qaƣda Yerusalem dǝrwǝⱪǝ «Pütkül jaⱨanning hursǝnlikidur... Büyük Padixaⱨning xǝⱨiri!» dǝp atilidu («Zǝb.» 48:2).


«Geba» xǝⱨiri bǝlkim «Gibeaⱨ»ⱪa ohxax boluxi mumkin; u «Yǝx.» 18:24, «2Pad.» 23:8dǝ tilƣa elinƣan, Yǝⱨudaning ximal tǝripidǝ idi. Rimmon jǝnubiy qegrasida bolƣaqⱪa, kɵrsitilgǝn kɵlǝm bǝlkim pütkül Yǝⱨuda zemini boluxi kerǝk. «Arabaⱨ» I’ordan dǝryasi boyidiki uzun wǝ tɵwǝn bir tüzlǝngliktur; xunga ayǝttǝ kɵrsitilgǝn ix Yǝⱨudaning pütkül zemini kɵtürülüp, yengi bir tüzlǝnglik bolidiƣanliⱪidur. 

Hulasilisaⱪ, Yerusalemning ǝtrapidiki taƣliⱪ rayonlar (atmix kilometrqǝ uzunluⱪ wǝ kǝngliktǝ) tüzlǝnglikkǝ aylandurulidu.


Yerusalemƣa kǝlsǝk, ««Bǝnyamin dǝrwazisi»din «birinqi dǝrwaza»ƣiqǝ» wǝ yǝnǝ ««Burjǝk dǝrwazisi»ƣiqǝ» deyilgini Yerusalemning xǝrⱪidin ƣǝrbigiqǝ barliⱪ jaylarni wǝ ««Hananǝlning munari»din «padixaⱨning xarab kɵlqǝkliri»giqǝ» uning ximalidin jǝnubiƣiqǝ bolƣan barliⱪ jaylarni kɵrsitidu; demǝk, pütün xǝⱨǝrni bildüridu; pütkül xǝⱨǝr egiz kɵtürülidu; «Yǝr.» 30:18dǝ «xǝⱨǝr harabiliri ul ⱪilinip (ibraniy tilida «ɵz dɵngi üstidǝ») ⱪaytidin ⱪurulidu» deyilgǝndǝk.

Ⱪaytidin Yǝxayaning Yerusalem toƣrisida bexaritini nǝⱪil kǝltürsǝk: — «Ahir zamanlarda, Pǝrwǝrdigarning ɵyi jaylaxⱪan taƣ taƣlarning bexi bolup bekitilidu, u ⱨǝmmǝ taƣ-dɵngdin üstün ⱪilip kɵtürülidu» («Yǝx.» 2:2).


11-ayǝt: — «Xundaⱪtimu ɵz jayida turuxluⱪ bolidu; adǝmlǝr yǝnǝ uningda turidu. «Ⱨalak pǝrmani» yǝnǝ ⱨeq qüxürülmǝydu; Yerusalem hatirjǝmliktǝ turidu».

Demǝk: (a) Yerusalemdikilǝr ikkinqi sürgün bolmaydu yaki yurtidin ⱪeqixining ⱨajiti bolmaydu; «Yaⱪup ⱪaytip kelidu, aram tepip azadǝ turidu wǝ ⱨeqkim uni ⱪorⱪutmaydu» («Yǝr.» 30:10).

(ǝ) ««Ⱨalak pǝrmani» yǝnǝ ⱨeq qüxürülmǝydu».

«Ⱨalak pǝrmani» (yaki «ⱨalak lǝniti») — ɵtkǝndǝ Huda (eƣir gunaⱨ tüpǝylidin) mǝlum bir nǝrsǝ, adǝm, ailǝ, xǝⱨǝr yaki ⱨǝtta pütün bir hǝlⱪ toƣruluⱪ «ⱨalak pǝrmani» (ibraniy tilida «ⱨǝrǝm») qüxürgǝn bolsa, bularning ⱨǝmmisini mutlǝⱪ yoⱪitix kerǝk idi (mǝsilǝn, «Ⱪan.» 7:25-26, 13:12-17, «Law.» 27:29, «Yǝxua» 6:17-18, 7:11-13ni kɵrüng). Lekin ⱨazir Israilda «ⱨalak pǝrmani» qüxürülgüdǝk gunaⱨlar ⱨeq tepilmaydu. Israilning ɵtkǝn dǝwrliridǝ Huda: «Ibadǝthanamdiki yetǝkligüqilǝrni napak ⱪilip ⱪaldurimǝn, ⱨǝmdǝ Yaⱪupni ⱨalak lǝnitigǝ uqraxⱪa, Israilni rǝswaqiliⱪta ⱪalduruxⱪa bekittim» degǝn, («Yǝx.» 43:28), lekin xu qaƣdiki Israilning roⱨiy ⱨaliti ⱪǝt’iy ɵtkǝnkidǝk bolmaydu.

(b) «Yerusalem hatirjǝmliktǝ turidu». Sepilsiz wǝ istiⱨkamsiz bolsimu, Yerusalem üqün ⱨeq ⱪorⱪⱪudǝk ix bolmaydu. Qünki Huda «Mǝn Pǝrwǝrdigar uning ǝtrapiƣa ot-yalⱪun sepili, uning iqidiki xan-xǝripi bolimǝn» (2:5); «Pǝrwǝrdigar... nijatni uningƣa sepil wǝ tirǝklǝr ⱪilip bekitip ⱪoyidu» dǝydu («Yǝx.» 26:1).


Bu ixlarda yǝr yüzidiki Yerusalem ǝrxtiki, mǝnggülük yengi Yerusalemning ǝksi bolidu: —

«Qünki ⱪaranglar, Mǝn yengi asmanlarni wǝ yengi zeminni yaritimǝn; ilgiriki ixlar ⱨeq ǝslǝnmǝydu, ⱨǝtta ǝskǝ kǝlmǝydu.

Əksiqǝ silǝr Mening yaritidiƣanliⱪimdin huxallininglar;

Mǝnggügǝ xad-huramliⱪta bolunglar,

Qünki Mǝn Yerusalemni xad-huramliⱪ,

Uning hǝlⱪini huxalliⱪ bǝrgüqi ⱪilip yaritimǝn.

Ɵzümmu Yerusalemdin xad-huramliⱪta bolimǝn, ⱨǝm Ɵz hǝlⱪimdin huxallinimǝn; uningda nǝ yiƣa awazi, nǝ nalǝ-pǝryadlar ikkinqi anglanmaydu; uningda yǝnǝ birnǝqqǝ künlük qaqrap kǝtkǝn bowaⱪ bolmaydu, yaki waⱪti toxmay waⱪitsiz kǝtkǝn boway bolmaydu; yüz yaxⱪa kirgǝn bolsa «yigit» sanilidu, xuningdǝk gunaⱨkar yüz yaxⱪa kirip ɵlgǝn bolsa «Hudaning lǝnitigǝ uqriƣan» dǝp ⱨesablinidu...

Ular bikarƣa ǝmgǝk ⱪilmaydu; yaki ularning baliliri tuƣulƣanda kelǝqiki toƣruluⱪ wǝⱨimǝ mǝwjut bolmaydu; qünki ular Pǝrwǝrdigar bǝht ata ⱪilƣan nǝsildur, ularning pǝrzǝntlirimu xundaⱪ.

Wǝ xundaⱪ boliduki, ular nida ⱪilip qaⱪirmastinla, Mǝn ijabǝt ⱪilimǝn; ular dua ⱪilip sɵzlǝwatⱪinidila, Mǝn ularni anglaymǝn. Bɵrǝ ⱨǝm pahlan bilǝn billǝ ozuⱪlinidu; xir bolsa kalidǝk saman yǝydu; yilanning rizⱪi bolsa topa-qangla bolidu. Mening muⱪǝddǝs teƣimning ⱨǝmmǝ yeridǝ ⱨeq ziyankǝxlik bolmaydu; ⱨeq buzƣunqiliⱪ bolmaydu» («Yǝx.» 65:17-25). 

«Yengi Yerusalem» bolsa «Wǝⱨ.» 21:1-2, 21:9-22:5dǝ ayan ⱪilinidu.


Xu künlǝrdǝ «U ɵlümni mǝnggügǝ yutuwalidu! Rǝb Pǝrwǝrdigar ⱨǝrbir yüzdiki yaxlarni sürtiwetidu; pütün yǝr-zemin aldida Ɵz hǝlⱪining xǝrmǝndilikini elip taxlaydu; qünki Pǝrwǝrdigar xundaⱪ eytⱪan» («Yǝx.» 25:8).


Ⱨazir biz 12-15-ayǝtlǝrgǝ ɵtǝyli. 3-ayǝttǝ: «Pǝrwǝrdigar qiⱪip xu ǝllǝr bilǝn uruxidu, u jǝng ⱪilƣan künidikidǝk uruxidu» deyilidu. Bu 12-15-ayǝtlǝrdǝ aldin’ala eytilƣan ixlar Hudaning xu jengining tǝpsilatliri, yǝni Ɵzining wǝ hǝlⱪining düxmǝnlirigǝ qüxürgǝn jazaliridin ibarǝt bolup, 12:4-10-ayǝtlǝr üqün «ⱪoxumqǝ sɵz» deyixkǝ bolidu.


«Wǝ Pǝrwǝrdigar Yerusalemƣa jǝng ⱪilƣan barliⱪ ǝllǝrni uruxⱪa ixlǝtkǝn waba xundaⱪ boliduki, ular ɵrǝ bolsila gɵxliri qirip ketidu; kɵzliri qanaⱪlirida qirip ketidu; tilliri aƣzida qirip ketidu. Xu küni xundaⱪ boliduki, ularning arisiƣa Pǝrwǝrdigardin zor bir alaⱪzadilik qüxidu; ular ⱨǝrbiri ɵz yeⱪinining ⱪolini tutuxidu, ⱨǝrbirining ⱪoli yeⱪinining ⱪoliƣa ⱪarxi kɵtürülidu» (12-13-ayǝt).

Hudaning jazasida üq amil bar: — 


(a) 12-ayǝttiki ⱪorⱪunqluⱪ waba (radiyatsiyǝ kesiligǝ ohxaydu);

(ǝ) U qüxürgǝn «alaⱪzadilik» bilǝn düxmǝnlǝr bir-biri bilǝn soⱪuxidu (bu dǝl atlar wǝ atliⱪalarƣa qüxürülgǝn «sarangliⱪ» wǝ «parakǝndilik» bolsa kerǝk — 12:4). Bundaⱪ «alaⱪzadilik»ni Pǝrwǝrdigar Israilni ⱪutⱪuzux üqün birnǝqqǝ ⱪetim ixlǝtkǝn; mǝsilǝn, Gideon wǝ kiqik ⱪoxunini ⱪutⱪuzƣanda («Ⱨak.» 7:22), Yonatan wǝ yaraƣ kɵtürgüqisi ƣǝlibǝ ⱪilƣanda ixlǝtkǝn («1Sam.» 14:16-20). Əng tipik misal Yǝⱨoxafat padixaⱨning duasi bilǝn Yǝⱨudaƣa ⱪarxi qiⱪⱪan Moab wǝ Ammon wǝ Seirdikilǝrning qong ⱪoxunliri bir-biri bilǝn soⱪuxⱪanda, Yǝⱨuda ulardin ⱪutⱪuzulidu («2Tar.» 20-babta hatirilinidu). 

(b) Hudaning küqlǝndürüxi bilǝn Yǝⱨudaning «ⱪaldi»si «otunlar arisidiki otdandǝk, ɵnqilǝr arisidiki mǝx’ǝldǝk» bolidu; ular düxmǝnlǝrni «ong wǝ sol tǝrǝptǝ yǝwetidu» (12:6).


Ibraniy tilida 12-ayǝt «Ularning kɵzi (birlik xǝklidǝ) ularning qaniⱪida qirip ketidu; ularning tili (birlik xǝklidǝ) ularning aƣzida qirip ketidu» deyilidu. Jümlining bundaⱪ alaⱨidǝ xǝkildǝ elinixi bǝlkim Hudaning jazasining Ɵzigǝ ⱪarxi qiⱪⱪanlarning ⱨǝrbirigǝ mǝhsus ⱪaritilƣanliⱪini tǝkitlǝx üqün boluxi mumkin. Ularning Israilni mazaⱪ ⱪilip: «Kɵzimiz Zionning izasini kɵrsün!» dǝp ⱪariƣan kɵzliri («Mik.» 4:11) wǝ Hudani tillap kupurluⱪ ⱪilƣan tillirining ⱨǝrbiri xundaⱪ qirip ketidu.


«Yǝⱨudamu Yerusalemda jǝng ⱪilidu; ǝtrapidiki barliⱪ ǝllǝrning mal-mülükliri jǝm ⱪilip yiƣilidu — san-sanaⱪsiz altun-kümüx wǝ kiyim-keqǝklǝr bolidu» (14-ayǝt).

Yǝⱨuda ƣǝyrǝt elip Yerusalemdikilǝr bilǝn billǝ jǝng ⱪilidu.

«Əllǝrning mal-mülükliri jǝm ⱪilip yiƣilidu, — san-sanaⱪsiz altun-kümüx wǝ kiyim-keqǝklǝr (olja bolƣan)» — muxuningƣa ohxaydiƣan wǝⱪǝlǝr «2Tar.» 20-babta wǝ «2Pad.» 7:2-8dǝ hatirilinidu.


 «At, ⱪeqir, tɵgǝ, exǝk, xundaⱪla ularning bargaⱨlirida bolƣan barliⱪ mal-waranlar üstigǝ qüxkǝn waba yuⱪiriⱪi wabaƣa ohxax bolidu» (15-ayǝt). Yuⱪirida «ⱨalak pǝrmani» («ⱨǝrǝm») toƣruluⱪ azraⱪ tohtalduⱪ; bumu bir misal. Israil Pǝlǝstingǝ kirgǝndǝ Aⱪan degǝn birla adǝmning gunaⱨi tüpǝylidin mǝƣlup boldi. Xuning bilǝn Aⱪan wǝ ailisidikilǝrla bolup ⱪalmay, uning barliⱪ kala, exǝk wǝ ⱪoyliri «ⱨalak pǝrmani» astiƣa ⱪoyulup qalma-kesǝk ⱪilinip, andin kɵydürüldi («Yǝxua» 7:24-25).

Insanning gunaⱨi pütkül kainat, barliⱪ janiwarlarni ɵzining jazasiƣa qetildurup, azabliⱪ tǝsirlǝrni elip kǝlgǝn. Ⱨalbuki, Mǝsiⱨning nijatining tǝsiri pütkül kainat, barliⱪ janiwarlarƣa bǝht-bǝrikǝt yǝtüzgǝn: «Kainatning ɵzining qiriklixixi bolƣan ⱪulluⱪidin ⱪutulup, pütkül kainat (jümlidin janiwarlar, ǝlwǝttǝ)... Hudaning pǝrzǝntlirigǝ beƣixlinidiƣan xan-xǝrǝpkǝ tǝwǝ bolƣan ⱨɵrlükkǝ erixidu» («Rim.» 8:20-22).


16-ayǝt: — «Xundaⱪ ǝmǝlgǝ axuruliduki, Yerusalemƣa jǝng ⱪilixⱪa kǝlgǝn ⱨǝmmǝ ǝllǝrdin barliⱪ tirik ⱪalƣanlar ⱨǝr yili Yerusalemƣa, padixaⱨⱪa, yǝni samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarƣa ibadǝt ⱪilixⱪa wǝ «kǝpilǝr ⱨeyti»ni tǝbriklǝxkǝ qiⱪidu».

Hudaning xu ⱨɵküm-jazalirining ijabiy nǝtijisimu bar; Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr degǝndǝk: «(Hudaning) ⱨɵkümliri yǝr yüzidǝ kɵrüngǝn bolsa, yǝr yüzidikilǝr ⱨǝⱪⱪaniyliⱪni ɵginidu» (Yǝx.» 26:9). Muxuning mewisi «ǝllǝrdin barliⱪ tirik ⱪalƣanlar» birdinbir Ⱨɵküm Sürgüqigǝ ibadǝt ⱪilixⱪa Yerusalemƣa qiⱪidu. Xübⱨisizki, xu ǝllǝrdiki barliⱪ kixilǝrning ⱨǝmmisi ǝmǝs, bǝlki ularning wǝkilliri ibadǝtkǝ qiⱪidu. Mǝsilǝn, yuⱪirida: «Mǝn barliⱪ ǝllǝrni Yerusalemƣa jǝng ⱪilixⱪa yiƣimǝn» deyilidu; lekin buningdimu ǝllǝrning ⱪoxunliri ɵzlirigǝ wǝkil bolup kelidu, ǝlwǝttǝ.


Nemixⱪa ǝllǝr «kǝpilǝr ⱨeyti»ni (baxⱪa ⱨeytni ǝmǝs) tǝbriklǝxkǝ» qiⱪidu? Biz bu mǝsilǝ toƣruluⱪ, yǝni Huda Israilƣa bekitkǝn ⱨeytlar toƣruluⱪ «Lawiylar»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ azraⱪ tohtalduⱪ. Ⱪisⱪisi, «kǝpilǝr ⱨeyti» (yaki «kǝpǝ tikix ⱨeyti») (a) ⱨǝr yildiki ahirⱪi ⱨosulni tǝbriklǝydu; Mǝsiⱨning ming yilliⱪ sǝltǝniti kǝlgǝndǝ, «ahirⱪi roⱨiy ⱨosul» yiƣildi; (ǝ) Mǝsiⱨning ming yilliⱪ sǝltǝnitidǝ «Hudaning makani insanlarning arisididur» (qedir yaki kǝpǝ tikkǝndǝk) («Wǝⱨ.» 21:3) — muxu ix «kǝpǝ tikix» bilǝn tǝbriklinidu. (b) bu ⱨeyt yilning ⱨeytliri iqidǝ yǝttinqi, yǝni ahirⱪi ⱨeyt bolup, xuning üqün uni «ⱨeytlarning ⱨeyti» yaki «Pǝrwǝrdigarning ⱨeyti» deyixkǝ bolidu («Law.» 23:39).


Hudaning xu ⱨeyt toƣrisidiki bǝlgilimiliridǝ «huxalliⱪ» intayin tǝkitlinidu: «Birinqi küni silǝr esil dǝrǝhlǝrdin xah-putaⱪlarni qatap, yǝni horma dǝrǝhliri bilǝn ⱪoyuⱪ yopurmaⱪliⱪ dǝrǝhlǝrning xahlirini kesip, eriⱪ boyidiki sɵgǝt qiwiⱪlirini ⱪirⱪip Hudayinglar Pǝrwǝrdigar aldida yǝttǝ künni xundaⱪ xad-huram ɵtküzisilǝr. Silǝr ⱨǝr yili bu yǝttǝ künni Pǝrwǝrdigarƣa atiƣan bir ⱨeyt süpitidǝ ɵtküzünglar... Silǝr yǝttǝ küngiqǝ kǝpilǝrdǝ turunglar... Buning bilǝn Mǝn Israillarni Misir zeminidin qiⱪarƣinimda, ularni kǝpilǝrdǝ turƣuzƣinimni ǝwladliringlar bilidu. Ɵzüm Hudayinglar Pǝrwǝrdigardurmǝn» («Law.» 23:40-43). 


Xunga ⱨeytning xad-huramliⱪi Mǝsiⱨning sǝltǝnitining xad-huramliⱪiƣa dǝl wǝkillik ⱪilinidu: «Pǝrwǝrdigarning bǝdǝl tɵlǝp ⱪutⱪuzƣanliri ⱪaytip kelidu, küylǝrni eytip Zionƣa yetip kelidu; ularning baxliriƣa mǝnggülük xad-huramliⱪ ⱪonidu; ular huxalliⱪ wǝ xadliⱪⱪa qɵmgǝn bolidu; ⱪayƣu-ⱨǝsrǝt ⱨǝm uⱨ-nadamǝtlǝr bǝdǝr ⱪaqidu» («Yǝx.» 35:10).


Baxⱪa yǝrlǝrdǝ eytⱪinimizdǝk, Mǝsiⱨning yǝr yüzidiki ming yilliⱪ sǝltǝniti mǝnggülük yengi asman-zeminning tonuxturuluxi wǝ baxlinixidur: —


«Ərxtin yuⱪiri kɵtürülgǝn bir awazning mundaⱪ degǝnlikini anglidim: «Mana, Hudaning makani insanlarning arisididur; U ular bilǝn billǝ makanlixip turidu, ular Uning hǝlⱪi bolidu. Huda Ɵzimu ular bilǝn billǝ turup, ularning Hudasi bolidu. U ularning kɵzliridiki ⱨǝr tamqǝ yaxni sürtidu; ǝmdi ɵlüm ǝsla bolmaydu, nǝ matǝm, nǝ yiƣa-zar, nǝ ⱪayƣu-ǝlǝm bolmaydu, qünki burunⱪi ixlar ɵtüp kǝtti» («Wǝⱨ.» 21:1-8din). Mǝsiⱨning ɵlümining toluⱪ «roⱨiy ⱨosuli» xu qaƣda kɵrünidu: «Mana, ⱨǝr ǝl, ⱨǝr ⱪǝbilǝ, ⱨǝr millǝttin bolƣan, ⱨǝrhil tillarda sɵzlixidiƣan san-sanaⱪsiz zor bir top halayiⱪ tǝhtning wǝ Ⱪozining aldida turatti; ularning ⱨǝmmisigǝ aⱪ ton kiydürülgǝn bolup, ⱪollirida horma xahliri tutⱪanidi. Ular yuⱪiri awaz bilǝn: «Nijat tǝhttǝ olturƣuqi Hudayimizƣa wǝ Ⱪoziƣa mǝnsup bolƣay!» dǝp warⱪirixatti» («Wǝⱨ.» 7:9-10).


17-ayǝt: — «Xundaⱪ boliduki, yǝr yüzidiki ⱪowm-jǝmǝtlǝrdin padixaⱨⱪa, yǝni samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarƣa ibadǝtkǝ qiⱪmiƣanlar bolsa, ǝmdi ularning üstigǝ yamƣur yaƣmaydu».

Mǝsiⱨning ming yilliⱪ sǝltǝnitidǝ «Huddi sular dengizni ⱪapliƣandǝk, pütün yǝr yüzi Pǝrwǝrdigarni bilip-tonux bilǝn ⱪaplinidu» («Ⱨab.» 2:14); gunaⱨ-ⱪǝbiⱨlik bexining kɵtürülüxigǝ yol ⱪoyulmaydu. Lekin pǝyƣǝmbǝrlǝrning baxⱪa bexarǝtliridin ming yilliⱪ sǝltǝnǝtning birinqi dǝwridin keyin ǝllǝrdin bǝziliri Hudaƣa pǝⱪǝt kɵrünüxtǝ boysunidu, dǝp bilimiz. Xunga muxu yǝrdǝ «bexiƣa tǝdrijiy qüxidiƣan jaza» toƣruluⱪ agaⱨ berilidu.


18-ayǝt: «Misir jǝmǝti qiⱪip ⱨazir bolmisa, ularƣimu yamƣur bolmaydu; biraⱪ Pǝrwǝrdigar «kǝpilǝr ⱨeyti»ni tǝbriklǝxkǝ qiⱪmaydiƣan barliⱪ ǝllǝr üstigǝ qüxüridiƣan waba ularƣimu qüxürülidu».

 Misirning teriⱪqiliⱪi yamƣurƣa anqǝ tayanmaydu, bǝlki Nil dǝryasiƣa tayinidu; xunga ularƣa ǝskǝrtiliduki, itaǝtsizlik üqün ⱪoxumqǝ bir «waba» ularƣa qüxidu. Buning ⱪandaⱪ waba ikǝnliki deyilmǝydu.


19-ayǝttǝ agaⱨ ⱪaytilinidu: «Bu Misirning jazasi, xundaⱪla «kǝpilǝr ⱨeyti»ni tǝbriklǝxkǝ qiⱪmaydiƣan barliⱪ ǝllǝrning jazasi bolidu».


20-21-ayǝtlǝrdǝ bexarǝtning pǝllisigǝ kelimiz. Hudaning ǝslidǝ Israilni qaⱪirip: «Silǝr Manga kaⱨinlardin tǝrkib tapⱪan has bir padixaⱨliⱪ wǝ muⱪǝddǝs bir ⱪowm bolisilǝr» degǝn muddia-mǝⱪsiti ahirida ǝmǝlgǝ axurulidu: —

«Xu küni atlarning ⱪongƣuraⱪliri üstigǝ «Pǝrwǝrdigarƣa atilip pak-muⱪǝddǝs bolsun!» dǝp yezilidu; Pǝrwǝrdigarning ɵyidiki barliⱪ ⱪaqa-ⱪuqilarmu ⱪurbangaⱨ aldidiki ⱪaqilarƣa ohxax ⱨesablinidu; Yerusalemdiki wǝ Yǝⱨudadiki barliⱪ ⱪaqa-ⱪuqilarmu Pǝrwǝrdigarƣa atilip pak-muⱪǝddǝs bolidu; ⱪurbanliⱪ ⱪilƣuqilar kelip ularni elip ⱪurbanliⱪ gɵxlirini pixuridu; xu küni samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarning ɵyidǝ «ⱪanaanliⱪ-sodigǝr» ikkinqi bolmaydu».

Xu qaƣda alǝmning tarihida tunji ⱪetim barliⱪ ǝllǝr Israil pütkül ⱪowmining pütünlǝy Hudaƣa atalƣanliⱪiƣa guwaⱨqi bolidu; qünki u yengi ǝⱨdisi boyiqǝ Huda: «Ɵz Tǝwrat-ⱪanunlirimni ularning iqigǝ salƣan ⱨǝmdǝ ularning ⱪǝlbigimu yazƣan» («Yǝr.» 31:33).

Yerusalem wǝ Yǝⱨudaning ɵzi xundaⱪ pak-muⱪǝddǝs boliduki, ular «muⱪǝddǝs ibadǝthana»ning bir ⱪismi dǝp ⱨesablinidu. Əllǝrdin qiⱪidiƣan, ibadǝt yolida ⱪurbanliⱪ ⱪilidiƣanlar xunqǝ kɵp boliduki, muⱪǝddǝs ibadǝthanidiki ⱪaqa-ⱪuqilar ularning ⱪurbanliⱪ gɵxlirini pixuruxiƣa yǝtmǝydu.

Əmǝliyǝttǝ bolsa Yǝⱨuda wǝ Yerusalemda «muⱪǝddǝs» wǝ «ortaⱪ ixlitilidiƣan» degǝn pǝrⱪlǝr yoⱪiƣan bolidu. Ⱨǝmmisi «muⱪǝddǝs» ⱨesablinidu.


«Ⱪanaanliⱪ-sodigǝr» ibraniy tilida «ⱪanaanliⱪ» deyilidu. U muxu yǝrdǝ Pǝlǝstindiki ⱪǝdimki butpǝrǝs millǝtlǝrni ⱨǝmdǝ «sodigǝr» degǝn ikki mǝnini kɵrsitidu. Hudaning muⱪǝddǝs ibadǝthanisida ⱨeqⱪandaⱪ butpǝrǝs (Hudani birinqi orunƣa ⱪoymiƣan) kixi yaki «ibadǝtni sodiƣa aylandurƣuqi» mǝnpǝǝtpǝrǝs tepilmaydu.


«Hudaning padixaⱨliⱪi»da mǝyli Mǝsiⱨning ming yilliⱪ sǝltǝnitidǝ yaki uning Muⱪǝddǝs Roⱨida ⱨazir bolƣan mǝnggülük padixaⱨliⱪida bolsun «ⱨǝrⱪandaⱪ ⱨaram nǝrsǝ wǝ ⱨǝrⱪandaⱪ yirginqlik ixlarni ⱪilƣuqi yaki yalƣanqiliⱪ ⱪilƣuqi uningƣa kirǝlmǝydu» («Wǝⱨ.» 21:27). Xu küni dǝrwǝⱪǝ Hudaning ɵyi «Mening ɵyüm «Barliⱪ ǝl-yurtlar üqün dua ⱪilinidiƣan ɵy» dǝp atilidu» degǝn sɵz ǝmǝlgǝ axurulidu.

«Ibadǝthanining ⱪanuni xundaⱪ bolidu: U turƣan taƣning qoⱪsining bekitilgǝn pasilƣiqǝ bolƣan dairisi «ǝng muⱪǝddǝs» bolidu; mana, bu ibadǝthanining ⱪanunidur» («Əz.» 43:12).


Mǝsiⱨning «ming yilliⱪ sǝltǝnǝt»i toƣruluⱪ «Tǝbirlǝr»nimu kɵrüng.