Tǝwrat 32-ⱪisim
«Yunus»
(Yunus pǝyƣǝmbǝrning kitabi)
Kirix sɵz
Tǝwrattiki «Yunus pǝyƣǝmbǝr» degǝn kitab ⱪisⱪa bolƣini bilǝn, bu kitab Hudaning insanlarƣa bolƣan sǝmimiy muamililiri wǝ meⱨri-muⱨǝbbiti jǝⱨǝttǝ qongⱪur mǝzmun wǝ sawatlarƣa tolƣan xǝrǝplik kitabtur. Biz keyinqǝ kitabtiki birnǝqqǝ qongⱪur ǝⱨmyǝtlik ixlar üstidǝ ⱪisⱪiqǝ tohtilip ɵtimiz. Hudaning Muⱪǝddǝs Roⱨining oⱪurmǝnlǝrgǝ yar bolup, kitabning sirlirini aqsikǝn dǝp dua ⱪilimiz.
Yunus pǝyƣǝmbǝrning «ⱪaqⱪun pǝyƣǝmbǝr» degǝn nami bar. Bǝzi kixilǝr Yunus pǝyƣǝmbǝr yürǝksizlikidin, yǝni zorawanliⱪⱪa qoⱪunidiƣan ǝxǝddiy Asuriyǝliklǝrdin ⱪorⱪup, Hudaning sɵzlirini ularƣa yǝtküzüxtin bax tartip ⱪaqⱪan dǝp oylaydu, wǝ xundaⱪ oylap uni pǝⱪǝt qüxǝnmǝydu. Biz kitabni oⱪuƣinimizda undaⱪ ⱪaraxning pütünlǝy hata ikǝnliki ispatlinidu; ⱨǝmdǝ ǝksiqǝ, Yunusning adǝm ⱨǝm pǝyƣǝmbǝr süpitidiki uluƣ bir zat ikǝnliki oquⱪ kɵrünidu, dǝp ixinmiz.
Kitabning zadi ⱪaysi waⱪitta yezilƣanliⱪi namǝlum. Biraⱪ Yunus pǝyƣǝmbǝr Israilning ximaliy padixaⱨliⱪidiki Yǝrǝboam (II) padixaⱨ bolƣan mǝzgildǝ (miladiyǝdin ilgiriki 793-753-yillarda) pǝyƣǝmbǝrlik ⱪilƣan, dǝp ⱪaraymiz. Uning bir bexariti Tǝwrattiki «Padixaⱨlar (2)» 14-babta hatirilinidu. Tǝwrattiki uxbu ⱪisimda bolsa uning Huda tǝripidin Asuriyǝ imperiyǝsining paytǝhti Ninǝwǝ xǝⱨirigǝ ǝwǝtilgǝnliki hatirilǝngǝn.
«Yunus» degǝn kitabni tǝⱨlil ⱪilixtin awwal, «Asuriylǝr» toƣrisida ⱪisⱪiqǝ tohtiliximizƣa toƣra kelidu. Arheologlarning tapⱪanliridin, ⱪezip qiⱪarƣan ⱪǝdimki tax pütüklǝrdin wǝ yadnamilardin bilimizki, Asuriyǝliklǝr intayin hurapiy bir millǝt idi; ular birnǝqqǝ hil butlarƣa qoⱪunƣan; ularning ǝⱪidilirini hulasilap eytⱪanda, ularni zorawanliⱪⱪa, rǝⱨimsizlikkǝ wǝ ⱨoⱪuⱪⱪila qoⱪunƣan degili bolidu. Ular düxmǝnlirimizni ⱪanqǝ ǝxǝddiylik bilǝn bitqit ⱪilsaⱪ, ularni ǝsirgǝ elip ⱪanqǝ wǝⱨxiy ⱪiyin-ⱪistaⱪⱪa alsaⱪ, kǝlgüsidǝ urux ⱪilix küqimiz xunqǝ küqlük bolidu, dǝp ixǝngǝn. Tɵwǝndiki birnǝqqǝ sɵz Yunus pǝyƣǝmbǝrdin 50 yil ilgiri yaxiƣan Asuriyǝning «Axur-Banipal» isimlik bir padixaⱨining yilnamisidin elinƣan: —
«Mǝn Tela degǝn xǝⱨǝrgǝ yeⱪinlaxtim... Bu xǝⱨǝr intayin puhta bolup, üq sepil bilǝn ⱪorxalƣan. Xǝⱨǝrdikilǝr bu sepilliriƣa ixinip, mǝn bilǝn sülⱨ tüzüp, putlirimni ⱪuqaⱪlaxni rǝt ⱪildi. Mǝn ⱪattiⱪ urux wǝ ⱪirƣinqiliⱪ bilǝn xǝⱨǝrgǝ ⱨujum ⱪilip uni ixƣal ⱪildim. Ularning ǝskǝrliridin üq mingini ⱪiliqlattim; oljilarni, jümlidin ularning ɵy jabduⱪlirini wǝ kala-ⱪoylirini elip kǝttim....
Ularning arisidin alƣan ǝsirlǝrdin bǝzilirini mǝn otⱪa taxliwǝttim... bǝzilirining burnini, ⱪulaⱪlirini, barmaⱪlirini kesiwǝttim... nurƣunlirining kɵzlirini oyuwǝttim. Mǝn tirik ⱪalƣanlardin bir tüwrük, ɵlüklǝrning baxliridin yǝnǝ bir tüwrük yasidim; ularning baxliridin nurƣunlirini xǝⱨǝrdiki yaƣaqlarƣa ⱪeⱪip bekittim; yax ⱪiz-yigitlǝrni ot bilǝn ⱪiyin-ⱪistaⱪ ⱪilip ɵltürüwǝttim; ahirda xǝⱨǝrni wǝyran ⱪilip ǝtraplirini astin-üstün ⱪiliwǝttim...».
Mana bu Yunus ǝwǝtilmǝkqi bolƣan xǝⱨǝrdiki kixilǝrning ǝⱨwali. Əmdi Yunus nemixⱪa ⱪaqⱪanliⱪini oⱪurmǝnlǝr ɵzi kitabni oⱪuƣinida oylinip kɵrsun. Bu mǝsilǝ üstidǝ ⱨǝm «Yunus»ning baxⱪa muⱨim nuⱪtiliri ⱨǝm soriƣan soalliri toƣrisida kitabning ⱪoxumqisidǝ azraⱪ muzakiriliximiz. Əmdi «Yunus pǝyƣǝmbǝr» degǝn kitabning ɵzigǝ kelǝyli!
Mǝzmun: —
1-bab: |
Yunus Ninǝwǝgǝ ǝwǝtilidu, biraⱪ ⱪeqip ketidu. |
2-bab: |
Yunusni qong beliⱪ yutuwalidu. Yunusning duasi |
3-bab: |
Yunus Ninǝwǝgǝ baridu. U Hudaning sɵzlirini ularƣa yǝtküzidu. Halayiⱪ towa ⱪilidu. |
4-bab: |
Yunus naraziliⱪ bildüridu. Huda uningƣa bǝrgǝn jawab-sawaⱪ. |
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
Yunusning Asuriyǝliklǝrgǝ wǝz eytix wǝzipisidin ⱪeqip ketixini qüxinix üqün, yǝnila ularning ⱪandaⱪ kixilǝr ikǝnliki ⱨǝm ularning Yunusning ɵz yurtdaxliri bolƣan Israillar bilǝn ⱪandaⱪ munasiwiti bar ikǝnliki toƣruluⱪ azraⱪ sɵzliginimiz tüzük.
Biz kirix sɵzdǝ Asuriyǝliklǝrning padixaⱨi «Axurbanipal»ning zorawanliⱪ ⱨǝrikǝtlirini azraⱪ tonuxturduⱪ. Padixaⱨning rǝⱨimsizliki keyinki padixaⱨlar üqün muⱪim «istela ⱪilix ɵlgisi» bolup ⱪalƣan. Yunusning dǝwrigǝ kǝlgǝndǝ, Asuriyǝ imperiyǝsini dunyadiki ǝng qong «Küq igisi» wǝ yǝnǝ kelip, «Hudasizliⱪning dǝl ɵzi» dǝp ⱨesabliƣili bolatti. Israillar aliburun ularƣa eƣir seliⱪlarni tapxurƣuqi bolup ⱪalƣanidi. Yunus yǝnǝ uningdin 600 yil ilgiri Balaam isimlik bir pǝyƣǝmbǝrning Asuriyǝning ⱪorⱪunqluⱪ bir ǝl boluxi toƣruluⱪ bir bexarǝtni ⱪilƣininimu bilǝtti. Amos pǝyƣǝmbǝrmu Asuriyǝning tajawuz ⱪilidiƣanliⱪini aldin’ala eytⱪanidi («Amos» 3:11-15, 6:1, 6:14-15ni kɵrüng; Amos pǝyƣǝmbǝr ⱪǝstǝn biwasitǝ Asuriyǝning ismini kɵrsǝtmǝydu). Yunusning dǝwridǝ, Asuriyǝliklǝr Yunus wǝ uning yurtdaxlirini ezixkǝ, ularƣa tajawuzluⱪ ⱪilixⱪa baxliƣan. Xunga Yunusta ⱨǝm yurtdaxlirida, kǝlgüsidǝ ɵzlirigǝ bǝlkim düxmǝn bolidiƣan bu imperiyǝgǝ wǝ millǝtkǝ ɵqmǝnlik ⱨǝm ulardin birhil ⱪorⱪunq xǝkillinixkǝ baxliƣan. Xuning üqün Yunusning Hudaning ɵzigǝ qüxürgǝn bu imperiyǝdikilǝrgǝ wǝz eytix toƣrisidiki buyruⱪiƣa bolƣan ⱨǝyranliⱪini tǝsǝwwur ⱪilix tǝs!
Gǝrqǝ Yunus ularƣa yǝtküzidiƣan «Ⱪiriⱪ kündin keyin, Ninǝwǝ wǝyran bolidu!» degǝn hǝwǝrdǝ ⱨeqⱪandaⱪ ümid kɵrünmigǝn bolsimu, u Hudaning harakterini obdan bilǝtti. Demǝk, Huda insanƣa ularning gunaⱨliri yaki ⱪilmix-ǝtmixliri toƣruluⱪ sɵz ⱪilƣanda, buning bilǝn tǝng ularƣa ⱪutulux yolini kɵrsǝtmǝy ⱪoymaydu. Bu nuⱪta 4-bab, 1-2-ayǝttǝ bizgǝ eniⱪ kɵrünidu: —
«Əmdi bu ixtin Yunus intayin narazi bolup, ƣǝzǝplǝndi. Aⱨ, Pǝrwǝrdigar, ɵz yurtumdiki qaƣda sening xundaⱪ ⱪilidiƣanliⱪingni demigǝnmidim? Xunga mǝn ǝslidǝ Tarxixⱪa ⱪaqmaⱪqi bolƣanmǝn; qünki mǝn bilimǝnki, Sǝn meⱨir-xǝpⱪǝtlik, rǝⱨimdil, asan ƣǝzǝplǝnmǝydiƣan, qongⱪur meⱨribanliⱪⱪa tolƣan, kixilǝrning bexiƣa külpǝt qüxürüxtin yanƣuqi Hudadursǝn».
Yunusning bu sɵzi, xübⱨisizki, bu pütün kitabni qüxinixkǝ aqⱪuq bolidu. Yunus Hudaning kǝqürüm ⱪilidiƣan, meⱨir-muⱨǝbbǝtlik Huda ikǝnlikini bilgǝn; biraⱪ u Hudaning Asuriyǝliklǝrni kǝqürüm ⱪilixi, ularƣa meⱨir-muⱨǝbbǝtlik boluxini halimaytti. Əksiqǝ, u bu ɵz wǝtinigǝ tǝⱨdit bolƣan, uning üstigǝ «yirginqlik butpǝrǝs», zalim bu ⱪowmni Hudaning ⱨalak ⱪiliwetixini halaytti.
Xuning bilǝn Yunus Hudaning ǝmrini anglap, uning sɵzigǝ kirmǝy Asuriyǝgǝ ǝmǝs, bǝlki «Pǝrwǝrdigarning yüzidin ⱪeqix üqün Tarxix degǝn yiraⱪ yurtⱪa barmaⱪqi idi». Buni oⱪuƣinimizda ⱨǝyran ⱪalmaymiz. Uning ⱪeqix sǝwǝbi Asuriyǝliklǝrning uning hǝwirini ⱪobul ⱪilmay, mazaⱪ ⱪilip, uningƣa ziyankǝxlik ⱪilixidin ⱪorⱪⱪanliⱪi üqün ǝmǝs, bǝlki dǝl uning ǝksiqǝ, ularning bu hǝwǝrni ⱪobul ⱪilip, towa ⱪilip ⱪelixidin ⱪorⱪⱪan. Ular towa ⱪilidiƣan bolsa, undaⱪta Huda ularni qoⱪum kǝqürüm ⱪilatti, ǝlwǝttǝ. U bundaⱪ boluxni halimaytti.
Biz Asuriyǝdikilǝr toƣrisida yuⱪirida azraⱪ hǝwǝrdar bolduⱪ. Xuning üqün biz Yunusning «ⱪaqⱪanliⱪ»iƣa ǝmǝs, bǝlki uning ixǝnq-etiⱪadiƣa ⱨǝyran ⱪeliximiz kerǝk. Butpǝrǝslikkǝ ⱨǝm zorawanliⱪⱪa berilgǝn, «yaⱪa yurttikilǝrni ɵltürsǝk, bizgǝ seⱨriy küq pǝyda bolidu» dǝp ⱪariƣan ikki milyon aⱨalisi bolƣan pütün bir xǝⱨǝrning yalƣuz bir adǝmning bǝrgǝn hǝwirini anglapla ⱨǝr jǝⱨǝttin turmux istilini toluⱪ ɵzgǝrtixini kim tǝsǝwwur ⱪilalaydu? Yǝnǝ kelip, muxu xum hǝwǝrni yǝtküzgüqi adǝm ular pǝs kɵridiƣan yat millǝttin tursa? Biliximizqǝ (gǝrqǝ ular uning qong beliⱪning ⱪarnida «tirilix»idin bir’az hǝwǝr tepip uningdin bǝk ⱪorⱪux mumkinqiliki bolsimu), Yunus ularning aldida ⱨeqⱪandaⱪ mɵjizǝ yaratⱪan ǝmǝs. Biraⱪ ular uning hǝwirini Hudadin kǝlgǝn dǝp ixǝndi. Yunusmu ⱨǝm dǝl bu nǝtijini bilǝtti, lekin halimaytti!
Xuning üqün biz dunyada yaxawatⱪan kixilǝr arisida Hudaning küq-ⱪudritini Yunus tonuƣandǝk ⱨǝⱪiⱪǝtǝn tonuydiƣanlar naⱨayiti azdur, dǝp ⱪaraymiz. Yunus muxundaⱪ ixǝnqi qongⱪur az sandiki kixilǝrdin bolmiƣan bolsa, uning bundaⱪ oyliƣinini ⱪandaⱪmu qüxǝndürǝlǝymiz? Adǝmlǝrni hudasizliⱪtin ⱪaytixⱪa ⱪayil ⱪilmaⱪqi bolƣan ⱨǝrbir kixi bu wǝzipining tǝslikini obdan bilidu!
Yunusning Hudaning küq-ⱪudritini tonup yetixi dengizda qiⱪⱪan axu boranda bizgǝ ayan bolidu. Bu boranning arⱪisida kim barliⱪidin, ɵzining boranƣa sǝwǝbqi ikǝnlikidin ⱨǝm kemiqilǝr uni kemidin taxliwǝtsǝ, boranning tohtaydiƣanliⱪidin uning ⱨeqⱪandaⱪ gumani yoⱪ idi. Kemidikilǝr bolsa Yǝⱨudiylar ǝmǝs, ⱨǝⱪiⱪiy Hudaƣa ixǝngǝnlǝrmu ǝmǝs idi (biraⱪ keyin ixǝngüqilǝr boldi); biraⱪ ular awwal Yunusning ɵzini dengizƣa taxliwetix toƣrisidiki tǝlipini rǝt ⱪildi, andin uni ⱪutⱪuzayli dǝp ɵz janlirini tǝwǝkkül ⱪildi. Bǝlkim Huda Yunus ɵzi «hudasiz kapirlar» dǝp ⱪariƣan muxu adǝmlǝr arⱪiliⱪ, uni kǝmtǝrlikkǝ kǝltürmǝkqi bolup uningƣa ⱨǝⱪiⱪiy ǝhlaⱪning ⱪandaⱪ ikǝnlikini ɵgitiwatⱪanidi. Yunus ularning millitidin bolmisimu, ularning etiⱪadida bolmisimu, biraⱪ ular uni «bizdǝk bir insan» dǝp ⱪarap, uningƣa meⱨir-muⱨǝbbǝtlik muamilǝ ⱪildi. Ular Yunusning ornida bolƣan bolsa, u ularƣa xundaⱪ muamilǝ ⱪilƣan bolattimu? Etiⱪadsiz adǝmlǝrning ⱪilƣanliri etiⱪadliⱪ kixilǝrningkidin yahxi bolsa etiⱪadqilarƣa xunqǝ zor sawaⱪ bolidu! Əgǝr etiⱪadqilarning ipadisi xundaⱪ bolsa, undaⱪta ularning «etiⱪad»ining nemǝ ⱪimmiti bolsun?
Muxu ixlarda insan baliliriƣa nisbǝtǝn Hudaning küq-ⱪudritini tonup yetix intayin muⱨim bir sawat bolsimu, Hudaning Yunusⱪa (xundaⱪla bizlǝrgǝ) buningdinmu uluƣ mǝⱪsiti bar idi — yǝni Ɵzining harakterini wǝ muddialirini tonup yǝtküzüxtin ibarǝt idi; andin ahirda u Yunusning (xundaⱪla bizlǝrning) xu mǝⱪsǝt-muddialirida, arzulirida ⱨǝm muⱨǝbbitidǝ Ɵzi bilǝn bir boluxini halaytti. Adǝmlǝr axundaⱪ tǝrǝplǝrdǝ Huda bilǝn billǝ bolsila, andin ⱨǝⱪiⱪǝt bilǝn pǝyƣǝmbǝr atilatti. Bundaⱪ adǝmlǝr sɵzidila ǝmǝs, pütün wujudida, paaliyǝtliridǝ, ⱨayatlirida Hudaƣa wakalitǝn sɵzlǝydu.
Yunusning beliⱪning ⱪarnida ⱪilƣan duasi ikkinqi babta hatirilǝngǝn. Mundaⱪ ixni baxtin ɵtküzüxning ⱪandaⱪ bolidiƣanliⱪini tǝsǝwwur ⱪilalmaymiz. Biraⱪ Yunusning duasida Hudaning uni ⱨǝtta xunqǝ ⱪorⱪunqluⱪ bir yǝrdinmu ⱪutⱪuzidiƣanliⱪiƣa bolƣan ixǝnq-etiⱪadi ⱨǝm ümidi ajayib eniⱪ kɵrülidu. Uning ixǝnqkǝ tolƣan duasidin bu ⱪutⱪuzulux aliburun yüz bǝrgǝndǝk bilinidu. Biraⱪ uning duasidin yǝnǝ bir ixni bayⱪiƣili boliduki, uning dua sɵzliri bundaⱪ ⱪorⱪunqluⱪ tǝjiribining wǝⱨimiliridin exip tehimu ⱪorⱪunqluⱪ ixlarni tǝswirlǝxkǝ ɵtidu; bu duasining ɵzini birhil bexarǝt dǝp ixinimiz. Biz tɵwǝndǝ bu bexarǝt toƣruluⱪ tohtilimiz.
Yunus Ninǝwǝgǝ bǝrgǝn bexarǝt intayin addiy: — «Ⱪiriⱪ kündin keyin, Ninǝwǝ xǝⱨiri wǝyran ⱪilinidu!» (3-bab). Bu hǝwǝrdǝ kǝqürüm ⱪilinixtin ⱨeqⱪandaⱪ ümid kɵrünmǝydu. Biraⱪ Ninǝwǝliklǝr Hudaning ularƣa towa ⱪilix pursitini bǝrgǝnlikini qüxǝngǝnidi; towa ⱪilixi bilǝn ular dǝrwǝⱪǝ Hudaning kǝqürümigǝ erixkǝn. Buningdin Hudaning rǝⱨim-xǝpⱪǝtliri kɵp ikǝnlikini kɵrimiz. Injilda deyilgǝndǝk: «Rǝb Ɵz wǝdisini orundaxni (bǝzilǝrning «keqiktürdi» dǝp oyliƣinidǝk) keqiktürgini yoⱪ, bǝlki ⱨeqkimning ⱨalak boluxini halimay, ⱨǝmmǝ insanning towa ⱪilixiƣa kirixini arzulap, silǝrgǝ kǝngqilik ⱪilip waⱪitni sozmaⱪta» («2Pet.» 3:9).
Biz yǝnǝ, bǝzi bexarǝtlǝrning «xǝrtlik» ikǝnlikini kɵrimiz — adǝmlǝr towa ⱪilsa, bexarǝt ⱪilinƣan «tǝrbiyilik jaza» qüxmǝydu. Ohxaxla, Hudaning mɵmin bǝndiliri itaǝtsizlik ⱪilsa, bexarǝt ⱪilinƣan birǝr bǝrikǝtkǝ erixǝlmǝslikimu mumkin («Yǝr.» 18:1-10). Ninǝwǝ ⱪiriⱪ kündin keyin wǝyran bolmidi. Biraⱪ tarih xuni bizgǝ ispatlidiki, ular Hudaning agaⱨini untuƣan. Bǝlkim bir dǝwrdin keyin (yǝni xu qaƣdiki «Adad-Nirari» isimlik padixaⱨning ɵlümi bilǝn) ular yǝnila ǝslidiki zorawanliⱪ yoliƣa ⱪaytti. Yunus ularƣa yǝtküzgǝn agaⱨ-guwaⱨi Naⱨum pǝyƣǝmbǝr (miladiyǝdin ilgiriki 660-630-yillar) tǝripidin tǝkrarlanƣan. Biraⱪ bu ⱪetim Asuriyǝ ⱪulaⱪ salmidi. Ninǝwǝ xǝⱨiri pütün imperiyǝsi bilǝn miladiyǝdin ilgiriki 612-yili Babil imperiyǝsi tǝripidin pütünlǝy wǝyran ⱪilinƣan.
Əmdi Yunus toƣrisidiki temiƣa ⱪaytayli. U Hudaning hǝwirini yǝtküzdi, biraⱪ uning arzusi Hudaning ⱪǝlbi ⱨǝm muddiasi bilǝn bir bolƣan ǝmǝs. U Hudaning bu «bir talay kapirlar»ni kǝqürüm ⱪilixini halimaytti; u Hudaƣa aqqiⱪlap, Uning ⱨɵkümigǝ naraziliⱪ bildürüp, ⱨǝtta ɵlsǝm dǝp dua ⱪilƣan. Hudaning dualarni, ⱨǝtta pǝyƣǝmbǝrning duasini ijabǝt ⱪilixining daimliⱪ bolmasliⱪi yahxi ixtur. Hudaning Ninǝwǝliklǝrgila ǝmǝs, bǝlki Yunusⱪimu Ɵzining muⱨǝbbǝtlik muddiasi bar idi. Yunus ⱨǝtta Hudaning yollirini ǝyiblǝydiƣan dǝrijidǝ jaⱨil bolƣini bilǝn, Huda uningdin waz kǝqmigǝn. Huda uningƣa Ɵzining ⱪǝlbi ⱨǝm harakterini bildüridiƣan karamǝt bir yolni talliƣan. Yunus ümid ⱪilƣinini, yǝni xǝⱨǝrning wǝyran boluxini kütüp olturƣinida, u ɵzi üqün bir qǝllǝ yasidi. Qǝllǝ anqǝ kɵngüldikidǝk bolmiƣan bolsa kerǝk, qünki ɵzigǝ sayǝ beridiƣan kiqik bir dǝrǝh bir keqidila ɵsüp qiⱪⱪanda, u bɵlǝkqila hursǝn boldi. Yunus ǝslidǝ deⱨⱪan boluxi mumkin, qünki uning adǝttin taxⱪiri huxalliⱪi hatirilǝngǝn. Bu huxalliⱪi kiqik dǝrǝhning ɵzigǝ sayǝ beridiƣanliⱪidinla bolƣan ǝmǝs, bǝlki u uning bǝk qirayliⱪ bir ɵsümlük ikǝnlikidin ⱨǝm xunqǝ tez ɵsidiƣanliⱪidin kɵp ⱨuzur alƣanliⱪidin bolƣan. Ⱨalbuki, Huda aliburun Yunusⱪa tǝrbiyǝ ⱨǝm sawaⱪ bolidiƣan nǝrsilǝrni, yǝni ǝxǝddiy bir boranni, uni yutuwalidiƣan qong bir beliⱪni, tez ɵsidiƣan kiqik bir dǝrǝhni tǝyyarlap ǝwǝtkǝn bolsimu, uningƣa ǝbǝdil’ǝbǝd paydisi bolsun üqün yǝnǝ ikki nǝrsini uning üqün alaⱨidǝ tǝyyarliƣan. Birinqisi — ⱪurt, ikkinqisi — xǝrⱪtin qiⱪⱪan ⱪiziⱪ bir xamal. Ⱪurt bolsa talni yǝp ⱪurutidu, xamal bolsa uning üstigǝ qüxidiƣan ⱪuyaxning tǝptini küqǝytip, uning ɵsümlüktin mǝⱨrum bolux ⱨǝsritini tehimu ⱨes ⱪiliduridu. Uningƣa xunqǝ kɵp ⱨuzur yǝtküzgǝn, uningƣa sayǝ bolƣan xunqǝ güzǝl bir ɵsümlükning ǝrzimǝs bir ⱪurtning zǝrbisi bilǝn tuyuⱪsiz ⱪurup ketixi uning ƣǝzipini ⱪozƣaydu.
Biraⱪ Huda yǝnǝ Yunus aqqiⱪida turƣinida uningƣa: — Bundaⱪ aqqiⱪlanƣining toƣrimu? — dǝp mulayimliⱪ bilǝn soraydu.
Yunus «Mening aqqiⱪliƣinim toƣra» dǝp jawab beridu — dǝrǝh nemixⱪa xunqǝ tuyuⱪsiz wǝyran ⱪiliwetilidu? Dǝrǝhtǝ nemǝ gunaⱨ bolsun? Uning üstigǝ Yunus yalƣuzluⱪ ⱨǝm ümidsizlik iqidǝ uningdin zoⱪ alƣan tursa? Bir gunaⱨsiz güzǝl ɵsümlük nemixⱪa bikardin-bikar tügǝxtürüwetilidu? Yunus ɵzi ǝjir singdürmigǝn ǝmma ⱨuzur alƣan xu dǝrǝhning tügixixigǝ aqqiⱪlanƣan yǝrdǝ, Huda uningdin «Mǝn Ɵzüm yaratⱪan (ⱨǝm xundaⱪla ulardin birhil ⱨuzur alalaydiƣan) Ninǝwǝdiki nurƣun bigunaⱨ balilarƣa rǝⱨim ⱪilsam bolmamdu? dǝp soraydu. Dǝl muxu muⱨim soal Yunusⱪa ⱪoyulidu.
Huda Yunusⱪa: Ninǝwǝdǝ bir yüz yigirmǝ ming «ong ⱪoli bilǝn sol ⱪolini pǝrⱪ etǝlmǝydiƣan» (yǝni 120000 kiqik bigunaⱨ bala) bar, dǝydu. Ninǝwǝ wǝyran bolƣan bolsa, Huda bu balilarƣa ⱪandaⱪ ⱨessiyatta bolar? Ular ⱨǝrgizmu «bir keqidila ɵskǝn» ǝmǝs — U ularni yaratⱪan ⱨǝm tuƣuluxidin tartip ularning ⱨalidin kɵyümqanliⱪ bilǝn hǝwǝr elip kǝlgǝn. Uning üstigǝ yǝnǝ naⱨayiti nurƣun «qong-kiqik mal-waranlar» bar idi — Yunus ɵzi deⱨⱪan turuⱪluⱪ ularning ǝⱨmiyǝtsiz wǝyran boluxiƣa ⱨeqⱪandaⱪ ⱨesdaxliⱪ wǝ ⱨǝsrǝttǝ bolmasmu? Əmǝliyǝttǝ Hudaning gǝpning temisini balilardin malƣa yɵtkigǝnliki, Ɵz sɵzini bir kinayilik (satirik, yumurluⱪ) soalƣa aylandurƣanliⱪidur. Yunus kala-ⱪoylarƣa kɵngül bɵlgǝn yǝrdǝ, adǝmlǝrgǝ kɵngül bɵlmǝsmu? — xundaⱪ ikǝn, Huda Ɵzi yaratⱪan adǝmlǝrgǝ, yǝni Ɵzi kɵyünidiƣan adǝmlǝrgǝ ƣǝmhorluⱪ ⱪilmasmu? Yunus bu ɵsümlüktǝ birhil güzǝllikni kɵrgǝn. Əmdi adǝm towa ⱪilsa, kǝqürüm ⱪilinip turmuxida birhil güzǝllik pǝyda bolmamdu? Yunus bolsa yǝnila ularning tezla ⱨalak ⱪilinixini halamdu, yaki Huda ⱪariƣandǝk ularƣa ⱪaramdu? Yunus ⱪǝlbidǝ ⱨǝm muddiasida Huda bilǝn bir bolƣan bolsa, u ularni «kǝlgüsidiki düxmǝnlǝr» wǝ «iplas kapirlar» dǝp ⱪarimayytti-dǝ, ulardin sɵyünǝtti, ularni ⱪimmǝtlik ⱨesablap, ularnimu huddi ɵzigǝ ohxax Hudaning meⱨir-muⱨǝbbitining obyekti dǝp oyliƣan bolatti.
Yunus mana muxu ixlar ⱨǝⱪⱪidǝ Hudaƣa birǝr eniⱪ jawabni bǝrgǝnmu? Kitabta bu toƣrisida ⱨeqⱪandaⱪ jawab hatirilǝngǝn ǝmǝs. Bǝlkim u Hudaƣa birdinbir toƣra jawabning «xundaⱪ» bolidiƣanliⱪini bilgǝqkǝ, Hudaƣa ⱨeqⱪandaⱪ jawab bǝrmigǝndu? Yunus ɵzining nǝprǝtlik pozitsiyisidin towa ⱪilƣanmu? U Hudaning ɵz düxmini bolux mumkinqiliki bolƣan adǝmlǝrni kǝqürüm ⱪilƣanliⱪini ⱪobul ⱪilƣanmu? Ⱪobul ⱪilƣan, dǝp ixinimiz. Buni biz nemidin bilǝlǝymiz? Ispat dǝl «Yunus pǝyƣǝmbǝr» degǝn kitabning mǝwjut boluxining ɵzidur. Yunus Hudaning ⱨɵkümini ⱪobul ⱪilmiƣan bolsa, undaⱪta biz ⱨǝrgiz bu wǝⱪǝlǝrdin hǝwǝrdar bolalmayttuⱪ. Qünki bu sɵⱨbǝtning mǝzmunidin hǝwǝrdar bolƣan pǝⱪǝt Yunus ⱨǝm Hudaning Ɵzi. Yunus Hudaning buyruⱪi bilǝn biz oⱪuƣan bu ⱨǝmmǝ wǝⱪǝlǝrni bizgimu sawaⱪ ⱨǝm tǝrbiyǝ bolsun dǝp kitabta hatiriligǝn, dǝp ixinimiz. Kitabta bizning Yunusning barliⱪ hataliⱪlirini ⱨǝm natoƣra oyliƣanlirini kɵrüximizgǝ yol ⱪoyulidu. Pǝⱪǝt Huda tǝripidin kǝmtǝrlikkǝ kǝltürülgǝn, tǝrbiyǝ ⱪilinƣan Yunustǝk bir adǝmla ɵzining hataliⱪlirini ⱨǝm gunaⱨlirini baxⱪilar kɵrüp sawaⱪ alsun dǝp xundaⱪ roxǝn hatirilixigǝ razi bolidu, ǝlwǝttǝ. Huda Ɵz Muⱪǝddǝs Kitabida oⱪurmǝn bolƣan bizlǝrgǝ baxⱪilarning hataliⱪ wǝ gunaⱨlirini kɵrüxkǝ muyǝssǝr bolux imtiyazini beridu. Bundaⱪ boluxning sǝwǝbi ⱨǝrgiz «mǝn bolsam, xundaⱪ ⱪilmayttim» dǝp tǝkǝbburlixip ketiximiz üqün ǝmǝs, bǝlki bu ixlardin sawaⱪ, tǝrbiyǝ eliximiz üqündur.
Bizningqǝ Hudaning: «Ninǝwǝdikilǝrgǝ iqimni aƣritip, rǝⱨim ⱪiliximƣa toƣra kǝlmǝmdu?» degǝn soaliƣa Yunusning ⱪandaⱪ jawab bǝrgǝnliki hatirilǝnmigǝnlikining, kitabning tuyuⱪsiz «tohtap ⱪelix»ning bir sǝwǝbi bar. Qünki Hudaning bu soali pǝⱪǝt Yunusⱪila ǝmǝs, bǝlki bizgimu berilgǝndur. «Ninǝwǝdikilǝrgǝ iqimni aƣritip rǝⱨim ⱪiliximƣa toƣra kǝlmǝmdu dǝysǝn? Əmdi ǝtrapidikiliringqu? Ularni jazaliƣaysǝn dǝp, yaki ularni towa ⱪilixⱪa yetǝklǝp kǝqürüm ⱪilƣaysǝn dǝp dua ⱪilƣining tüzükmu? Sǝndǝ Mening adǝmlǝrgǝ rǝⱨim ⱪilidiƣan ⱪǝlbimdǝk ⱪǝlb barmu?» demǝkqi Pǝrwǝrdigarimiz bolƣan Huda.
Bu soal bizni biwasitǝ Mǝsiⱨ Əysaning Injilda hatirilǝngǝn tǝlimigǝ yetǝklǝp baridu. U nǝqqǝ ⱪetim: «Silǝr baxⱪilarning gunaⱨlirini kǝqürüm ⱪilsanglar, ǝrxtiki Atanglar silǝrning gunaⱨliringlarnimu kǝqürüm ⱪilidu; biraⱪ baxⱪilarning gunaⱨlirini kǝqürüm ⱪilmisanglar, Atanglarmu silǝrning gunaⱨliringlarnimu kǝqürüm ⱪilmaydu» dǝp tǝlim bǝrgǝn (mǝsilǝn, Injil «Matta» 6-bab). Mǝn ǝgǝr ɵzümni yaratⱪan, apamning baliyatⱪusida apiridǝ ⱪilinƣinimdin tartipla manga kɵyünüp kǝlgǝn Hudaning Ɵzining aldida gunaⱨ ⱪilƣan bolsam, ǝmdi baxⱪilarning manga tǝsir yǝtküzgǝn gunaⱨlirini ⱨesablap, uni kɵnglümdǝ saⱪlaxⱪa nemǝ asasim bar?
Yunus pǝyƣǝmbǝrning kitabida biz munazirilǝxmigǝn nurƣun baxⱪa mǝsililǝrmu mǝwjut. Biz pǝⱪǝt yǝnǝ bir ix toƣruluⱪ, yǝni Mǝsiⱨ Əysaning Yunus pǝyƣǝmbǝr üstidǝ ⱪilƣan gepi toƣruluⱪ tohtilayli. Əysa Yǝⱨudiylarƣa tǝlim bǝrgǝndǝ birnǝqqǝ ⱪetim Yunus pǝyƣǝmbǝrni tilƣa alƣan, birinqisi bolsa: —
«Rǝzil ⱨǝm zinahor bu dǝwr bir «alamǝt»ning kɵristilixini istǝp yüridu. Biraⱪ bu dǝwrdikilǝrgǝ «Yunus pǝyƣǝmbǝrdǝ kɵrülgǝn mɵjizilik alamǝt»tin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ karamǝt kɵrsitilmǝydu. Qünki Yunus pǝyƣǝmbǝr yoƣan beliⱪning ⱪorsiⱪida üq keqǝ-kündüz yatⱪandǝk, Insan’oƣlimu ohxaxla üq keqǝ-kündüz yǝrning baƣrida yatidu.
Soraⱪ küni Ninǝwǝ xǝⱨiridikilǝr bu dǝwrdikilǝr bilǝn tǝng ⱪopup, bu dǝwrdikilǝrning gunaⱨlirini bekitidu. Qünki Ninǝwǝliklǝr Yunus pǝyƣǝmbǝr jakarliƣan hǝwǝrni anglap, yamanliⱪidin towa ⱪilƣan; wǝ mana, muxu yǝrdǝ Yunus pǝyƣǝmbǝrdinmu uluƣ birsi turidu!» (Injil «Mat.» 12:39-41, «Luⱪa» 11:32).
(Yǝⱨudiylarning xundaⱪ «mɵjizilik alamǝt»ni izdixi ularning Mǝsiⱨ Əysaƣa: — Ɵzüngning Huda ǝwǝtkǝn Mǝsiⱨ-Ⱪutⱪuzƣuqi ikǝnlikingni ispatlaydiƣan bir mɵjizǝ yarat! — dǝydiƣan tǝlipidur. Biraⱪ ǝmǝliyǝttǝ Mǝsiⱨ Əysa alliburun Ɵzining kim ikǝnlikini ispatlaydiƣan nurƣun mɵjizilǝrni yaratⱪanidi).
Yunusning beliⱪ tǝripidin yutuwelinip andin ⱪusup yanduruluxini uning birhil «ɵlümi ⱨǝm tirilixi» degili bolidu. Mǝsiⱨ Əysaning «Yunus pǝyƣǝmbǝrni tǝstiⱪliƣan «mɵjizilik alamǝt»»ni ⱪandaⱪ ǝmǝlgǝ axurƣanliⱪini tɵwǝndiki pakitlardin oylap beⱪing.
(1) Yunus awwal ɵz hǝlⱪigǝ Hudaning sɵz-kalamini jakarliƣan («2Pad.» 14:25) lekin ular towa ⱪilmidi. Uning pǝyƣǝmbǝrlik hizmiti Galiliyǝdǝ baxlanƣan.
Keyin u «yat ǝllǝr»gǝ Hudaning sɵzini yǝtküzgǝn.
Mǝsiⱨmu awwal Ɵz hǝlⱪigǝ Hudaning sɵz-kalamini jakarliƣan («Yuⱨ.» 1:11) lekin ular towa ⱪilmidi; Mǝsiⱨning pǝyƣǝmbǝrlik hizmitimu Galiliyǝdin baxlanƣan («Mat.» 4:12-16, «Luⱪa» 4:14).
Keyin U «yat ǝllǝr»gǝ hux hǝwǝrni jakarliƣan («Əf.» 2:17).
(2) Yunus ɵz ihtiyari bilǝn adǝmlǝrning arisidin (ɵzining gunaⱨi tüpǝylidin) ɵlüxkǝ taxliwetilgǝn; uning boran ⱨǝm beliⱪ tǝrǝpliridin bolƣan «ɵlümi» axu boranni tinqlandurup, baxⱪilarni ⱪutⱪuzup ⱨayatliⱪⱪa erixtürgǝn.
Mǝsiⱨ Əysamu adǝmlǝrning arisidin qǝtkǝ ⱪeⱪilip, yaƣaqⱪa mihlinip ɵlüxkǝ taxliwetilgǝn; biraⱪ Uning ɵlümi Hudaning bizgǝ ⱪaritilƣan ƣǝzipini tinqlandurup, baxⱪilarni ⱪutⱪuzup mǝnggü ⱨayatliⱪⱪa erixtüridu.
Ohximasliⱪ xuki, Uning ɵlümi «ɵzining gunaⱨi tüpǝylidin» ǝmǝs, bǝlki U baxⱪilarning gunaⱨlirini ɵz üstigǝ alƣan.
(3) Yunus beliⱪning ⱪarnida üq keqǝ-kündüz yatⱪan.
Mǝsiⱨ Əysa gɵrdǝ üq keqǝ-kündüz yatⱪan. (Yǝⱨudiylarning ⱨesabiqǝ, bǝzidǝ bir ⱪanqǝ saǝtmu toluⱪ bir kün ⱨesablinidu)
(4) Yunus beliⱪning ⱪorsiⱪidin «tirilgǝn»din keyin, ɵz ⱪowmi bolƣan Yǝⱨudiylarƣa ǝmǝs, bǝlki Yǝⱨudiy bolmiƣan Ninǝwǝliklǝrgǝ Hudaning sɵzlirini jakarlaxⱪa barƣan.
Mǝsiⱨ Əysa tirilgǝndin tartip bügüngǝ ⱪǝdǝr Ɵz rosulliri ⱨǝm muhlisliri arⱪiliⱪ Yǝⱨudiy ǝmǝslǝrgǝ, jümlidin bizlǝrgǝ Injildiki hux hǝwǝrni tarⱪitip kǝlmǝktǝ. Uning «Ɵz ⱪowmi» bolƣan Yǝⱨudiylar hux hǝwǝrni (bügüngǝ ⱪǝdǝr) asasǝn tehi ⱪobul ⱪilmiƣan («Əf.» 2:17).
(5) Yunusning beliⱪ ⱪarnida ⱪilƣan duasi toƣruluⱪ oylayli. (2-babta): —
— «Mǝn dǝrd-ǝlimimdin Pǝrwǝrdigarƣa pǝryad kɵtürdüm,
U manga ijabǝt ⱪildi.
Mǝn tǝⱨtisaraning tǝktidin pǝryad ⱪildim, Sǝn awazimƣa ⱪulaⱪ salding».
Əmǝliyǝttǝ Yunus (u ⱨǝⱪiⱪǝtǝn ɵlüp kǝtmigǝn bolsa) tǝⱨtisarada bolmaytti. Biraⱪ Injilƣa asasǝn Mǝsiⱨ Əysaning Roⱨi axu yǝrgǝ berip Ɵzi krestkǝ mihlanƣanda gunaⱨning ⱨǝm ɵlümning üstidin alƣan ƣǝlibisini xu yǝrdǝ jakarliƣanliⱪini bilimiz («1Pet.» 3:18-19, 4:6). Xu qaƣda tǝⱨtisarada yatⱪan etiⱪadqilarning roⱨlirining ⱨǝmmisi ɵzlirining kǝqürüm ⱪilinixining asasining dǝl Mǝsiⱨning ɵlümining ɵzi ikǝnlikini tunji ⱪetim bilip, Mǝsiⱨ bilǝn billǝ boluxⱪa Uningƣa baƣlinidu.
(2:3-4) «Qünki Sǝn meni dengiz tǝktigǝ, dengiz ⱪarniƣa taxliwǝtting,
Kǝlkün eⱪinliri meni arisiƣa eliwaldi,
Sening barliⱪ dolⱪunliring ⱨǝm ɵrkǝxliring üstümdin ɵtüp kǝtti;
Xunga mǝn: «Mǝn nǝziringdin taxliwetilgǝnmǝn — dedim.
Biraⱪ mǝn yǝnila muⱪǝddǝs ibadǝthanangƣa ⱪarap ümid bilǝn tǝlmürimǝn».
Xübⱨisizki, gǝrqǝ Yunusⱪa xundaⱪ (taxliwetilgǝndǝk) tuyulƣini ⱨǝm u xundaⱪ degini bilǝn, u ǝmǝliyǝttǝ Hudaning nǝziridin taxliwetilgǝn ǝmǝs. Biraⱪ biz Mǝsiⱨ Əysaning ⱨǝrbir adǝmning gunaⱨlirining jazasini Ɵz üstigǝ elix üqün ⱨǝⱪiⱪǝtǝn ǝrxtiki Atisidin ayrilix azabini toluⱪ tartⱪanliⱪini bilimiz. Qǝklik bolƣan waⱪitliⱪ ayrilix iqidǝ U ⱨǝrbir adǝmning mǝnggülük dozihini Ɵz üstigǝ artⱪan bolƣaqⱪa, Uningƣa etiⱪad ⱪilƣanlar Hudaning kǝqürümigǝ erixǝlǝydu.
(2:5-6) «Sular meni yutup kǝtküdǝk dǝrijidǝ oriwaldi,
Dengiz tǝkti meni ⱪapsiwaldi;
Dengiz qɵpliri beximƣa qirmixiwaldi.
Mǝn taƣlarning tǝglirigiqǝ qüxüp kǝttim;
Yǝr-zemin tegidiki taⱪaⱪlar meni ǝbǝdil’ǝbǝdgiqǝ ⱪamap ⱪoydi;
Ⱨalbuki, Sǝn jenimni ⱨang iqidin qiⱪarding, i Pǝrwǝrdigar Hudayim».
Yunus «taƣlarning tǝglirigiqǝ» qüxüp kǝtkǝn ǝmǝs. Biraⱪ Mǝsiⱨ Əysaning ɵzi ǝrxtiki Atisidin ayrilƣinida, U barliⱪ mǝwjudatning dǝl tegi-uliƣiqǝ berip gunaⱨni bir tǝrǝp ⱪiliwetip, Huda ⱨǝm Ɵzining mɵmin bǝndiliri üqün yengi yǝr-zeminning ulini bǝrpa ⱪilƣan.
Yunus bolsa ɵzining «jazasi» (ǝmǝliyǝttǝ tǝrbiyisi)ning azabini «ǝbǝdil’ǝbǝdgiqǝ» tartmiƣan. Biraⱪ yuⱪirida deginimizdǝk, Mǝsiⱨ Əysaning qǝklik bir waⱪit iqidǝ (bǝlkim kresttǝ bolƣan keyinki üq saǝt iqidǝ) ⱨǝrbir adǝmning dozihining mǝnggü azablirini, (yǝni gunaⱨning ⱨǝⱪiⱪiy tegixlik jazasini) Ɵz üstigǝ alƣan. Xunga U krestkǝ mihlanƣan ahirⱪi üq saǝttin keyin: «Hudayim, Hudayim, nemixⱪa mǝndin waz kǝqting?!» — dǝp towliƣan. Qünki Ɵzi gunaⱨsiz bolup bizningki gunaⱨimiz üqün, siz bilǝn mǝn kǝqürüm ⱪilinip mǝnggü ⱨayatⱪa erixiximiz üqün, Huda ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Uningdin waz kǝqkǝn; U «gunaⱨlar üqün ⱪurbanliⱪ» bolƣan.
«Ⱨalbuki Sǝn jenimni ⱨang iqidin qiⱪarding, i Pǝrwǝrdigar Hudayim».
Hudaning Mǝsiⱨ Əysani ɵlümdin tirildürüxi ⱨǝm xuning bilǝn tǝng Yunusning bu bexarǝtlik duasining ǝmǝlgǝ axurulƣanliⱪi uning kresttiki ɵlümining gunaⱨⱪa, xundaⱪla gunaⱨⱪa qetixliⱪi bar mǝsililǝrgǝ ⱨǝⱪiⱪǝtǝn birdinbir taⱪabil turƣuqi bolƣanliⱪiƣa ispattur. Ⱪǝdirlik oⱪurmǝn, Mǝsiⱨ Əysaning hux hǝwirini anglap «Yunus pǝyƣǝmbǝrning mɵjizilik alamiti»ni, yǝni Mǝsiⱨning ɵzingiz üqün bolƣan ɵlümini ⱨǝm tirilixini ⱪobul ⱪilip, bu arⱪiliⱪ mǝnggülük ⱨayatni, Hudaning ⱨuzurida tinq-hatirjǝmlikni tapⱪaysiz!
Amin!