«Əstayidil Izdǝngüqilǝr

 üqün»



Nikola Yaⱪup Ƣabril



Mundǝrijǝ: —


Kirix sɵz


  1-muzakirǝ

1-ⱪisim: Tǝwrat wǝ Injil — ⱨǝⱪiⱪǝttur

2-ⱪisim: Əⱪliy ispat

3-ⱪisim: Tarihiy ispat

4-ⱪisim: Arhe'ologiyilik (ⱪezip qiⱪⱪan) ispat


2-muzakirǝ

Tǝwrat wǝ Injilni Ⱪur'an inawǝtsiz ⱪiliwǝtkǝnmu?


3-muzakirǝ

Insan balisi gunaⱨkardur, ⱨǝtta pǝyƣǝmbǝrlǝrmu!


4-muzakirǝ

Mǝsiⱨ Əysaning krestkǝ mihlinixi (kirix sɵz)



1-ⱪisim: Hudaning Mǝsiⱨ Əysaning krestkǝ mihlinixida bolƣan mǝⱪsiti

Əysa «Inaⱪlaxturux»ni ⱪandaⱪ ǝmǝlgǝ axurƣan?

2-ⱪisim: pǝⱪǝt Mǝsiⱨ Əysala axu ⱪurbanliⱪ wǝzipigǝ layiⱪtur

3-ⱪisim: Mǝsiⱨ Əysa Ɵz ihtiyari bilǝn krestkǝ mihlanƣanmu?

4-ⱪisim: Ⱪur'anda Mǝsiⱨ Əysaning krestkǝ mihlinixi toƣrisida yezilƣanliri

5-ⱪisim: Mǝsiⱨning krestkǝ mihlinixidiki tarihiy ispatlar


5-muzakirǝ

Mǝsiⱨning gunaⱨsizliⱪi, Hudaliⱪi wǝ oƣulluⱪi


6-muzakirǝ

Ⱪur'anda Mǝsiⱨning baxⱪilardin üstünlüki toƣrisida yezilƣanliri 


7-muzakirǝ

Hudadiki «üqning birliki», «üqtǝ birlik» yaki «üqlük

gǝwdǝ»


8-muzakirǝ

«Yardǝmqi» wǝ Muⱨǝmmǝd


9-muzakirǝ

Injilning ⱪalaymiⱪan dunyaƣa bǝrgǝn nuri


Ⱨatimǝ



«Əstayidil Izdǝngüqilǝr üqün»


Kirix sɵz


Mǝn nurƣun waⱪtimni musulman ⱪerindaxlirim bilǝn billǝ ɵtküzdum; bu ⱪerindaxlirim iqidǝ ɵlimalarmu az ǝmǝs idi. Biz din toƣruluⱪ ǝstayidil, sǝmimiy wǝ dostanǝ paranglaxⱪanlirimizda «Bu dunyadiki barliⱪ yollarni ⱪidirip, ⱨǝmmǝ ixiklǝrni qekip qiⱪattuⱪ»; xuning bilǝn mǝndǝ bu sɵⱨbǝtlirimizni yǝkünlǝp yezip, bir kitabqǝ ⱪilip qiⱪirix hiyali tuƣuldi. Ahiri hiyalim ǝmǝlgǝ exip, bu kitabqǝ yezilip qiⱪti. Bu kiqikkinǝ «tirixqanliⱪim»ni, ⱨǝⱪiⱪǝt yolidikilǝr üqün paydiliⱪ ⱨǝm ularƣa yetǝkqi bolsun dǝp, ⱨǝⱪiⱪǝtni izdǝydiƣan ⱨǝm uni nixan ⱪilidiƣan kixilǝr otturisiƣa ⱪoymaⱪqimǝn. Əgǝr ⱨǝⱪiⱪǝtning nemǝ ikǝnliki ularƣa eniⱪ bolƣan bolsa, ular ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ erixix üqün barliⱪ dunyalirini raziliⱪ bilǝn setiwetip, ⱨǝⱪiⱪǝtni hoxalliⱪ bilǝn setiwelixini sǝmimiy ümid ⱪilimǝn. Ənǝ xundaⱪ kixilǝrla bǝht ⱨǝm ronaⱪ tapalaydu.


Bu kitabtiki muzakirlirimdǝ mǝn ⱨǝrⱪandaⱪ bir ǝⱨli musulmanƣa mas kelidiƣan usulni ⱪollandim, ⱨǝrⱪandaⱪ bir ⱨɵrmǝtlik izdǝngüqining uni inkar ⱪilmaydiƣanliⱪiƣa ixinimǝn. Imkaniyǝtning bariqǝ, Ⱪur'an, ⱨǝdis wǝ ⱨǝm tarihlardin ispatlar aldim. Qünki bular musulmanlarƣa nisbǝtǝn tarazida tohtaydiƣan ⱨǝm ⱨeqⱪandaⱪ ⱪarxiliⱪⱪa uqrimaydiƣan ispatlardur. Muxundaⱪ ispatlar bolƣandila, biz gǝpning poskallisiƣa yetǝlǝymiz. Xübⱨisizki, alimlarning xǝrⱨliginidǝk, «Ⱨǝⱪiⱪǝt izdinixning ⱪizidur». Ⱨǝⱪiⱪǝtni izdigüqi uni tepix üqün munazirǝ saⱨǝsidǝ yol kezixkǝ razidur. Alliⱪaqan ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ erixkǝn kiximu bu munaziridin bax tartmaydu, qünki bu munazirǝ uni tehimu mustǝⱨkǝmlǝydu. Xunga ⱪerindixim, ihlasmǝnlik bilǝn bolidiƣan sɵⱨbǝtkǝ tǝklip ⱪiliximni eƣir kɵrmisingiz, bu munazirigǝ ⱪatnaxⱪiningizda, ɵzingizgǝ wǝ yaki baxⱪilarƣa paydisi tegidu; ikki tǝrǝptǝ ƣalib kelisiz. Mening Ⱪur'andin yaki ⱨǝdislǝrdin nǝⱪil kǝltürüxüm bularni ⱨǝⱪiⱪǝt degǝnlikim ǝmǝs. Lekin logikiliⱪ munazirining ⱪa'idǝ-yosunliri boyiqǝ, mening muxundaⱪ tǝdbirni ⱪollanƣinim tüzük; bolupmu eⱨtiyaj tüpǝylidin mǝjburiy ǝⱨwal astida, uni ⱪollanmay bolmaydu. Qünki bǝzi musulman ⱪerindaxlar, ⱪolumdiki Muⱪǝddǝs Kitab (Tǝwrat wǝ Injil)ning pütünlǝy ⱨǝⱪiⱪiy wǝ toluⱪ nopuzluⱪ ikǝnlikini ⱪobul ⱪilalmaydu. Ⱪobul ⱪilaliƣan bolsa idi, mǝn ǝnǝ xu Muⱪǝddǝs Kitabtin, ularning ⱪǝlbidiki barliⱪ ǝndixilǝr wǝ gumanlarni tügitidiƣan, nurƣun ispatlarni kɵrsitip bǝrgǝn bolattim.


Ⱪerindaxlirim, silǝrdǝ wǝ bizlǝrdǝ, Yaratⱪuqimiz Hudaƣa ibadǝt ⱪilix, ɵlümdin keyinki mǝnggülük bǝhtkǝ erixixtǝk etiⱪad ortaⱪliⱪi bar ǝmǝsmu? Silǝr bu nixanni baxⱪa bir tǝriⱪidǝ (yolda) izdǝysilǝr, biz bolsaⱪ baxⱪa bir tǝriⱪidǝ izdǝymiz. Əmma bu ixlar üstidǝ kǝmtǝrlik, ihlasmǝnlik wǝ obyektipliⱪ bilǝn tǝpsiliy muzakirǝ ⱪilsaⱪ, bizgǝ nemimu ziyini bolsun? Ⱨǝⱪiⱪǝt bir wǝ bɵlünmǝstur, xunga inaⱪliⱪta birgǝ mangayli, xundila Yaratⱪuqimizning iltipatiƣa, ⱨǝm ahiri Erǝm (Edǝn) baƣqisidikidǝk mǝnggülük bǝhtkǝ erixǝlǝymiz. Pǝⱪǝt Hudadin kǝlgǝn sǝmimiy muⱨǝbbǝt bu kitabni silǝr üqün yazdurdi. Biz silǝrning biz bilǝn billǝ mengixinglarni, biz Mǝsiⱨ Əysadin erixkǝn nijatliⱪtin ⱨǝm mǝnggülük ⱨayatliⱪtin silǝrningmu ortaⱪ bǝⱨriman boluxinglarni halaymiz. Biz ɵzimiz erixmǝkqi bolƣan axu bǝht, xadliⱪ ⱨǝm nijatliⱪni silǝrdimu bolsun dǝp tiligǝn ikǝnmiz, undaⱪta ⱨǝrgizmu silǝrdin nǝprǝtlǝnmǝymiz, bǝlki silǝrni sɵyidiƣan sǝmimiy dostlardin bolimiz. Bizdin ⱪilqilikmu gumanlanmanglar; Huda silǝrni toƣra yolda yetǝkligǝy.


Muzakirining yüzǝki bolup ⱪelixining aldini elix kerǝk, xunga bǝzibir sɵzlirimgǝ qidaxliⱪ berix tǝs bolup ⱪalsa, ⱪerindaxlirimning yol ⱪoyuxini ɵtünimǝn, qünki mening mǝⱪsitim baxⱪilarning etiⱪadlirini qɵkürüx ǝmǝs. Ⱨalbuki, bǝzi pakitlar ⱨǝm ⱨǝⱪiⱪǝtlǝrni ayding ⱪilmaⱪqimǝn, xuning üqün baxⱪilarning kɵnglini dǝp ɵzümning etiⱪad ǝⱪidilirimni bir yaⱪⱪa ⱪayrip ⱪoyalmaymǝn. Baxⱪilarningmu ⱨǝm xundaⱪ ⱪilixini tǝlǝp ⱪilmaymǝn. Bu ⱪandaⱪla bolmisun siz üqün bir ⱪetimliⱪ muzakirǝ pursiti bolup ⱪalidu ǝmǝsmu? Lekin wǝdǝ berimǝnki, ⱨɵrmǝtlik kitabhanning ƣururiƣa tegidiƣan, mǝshirǝ ⱪilidiƣan yaki mazaⱪ ⱪilidiƣan tüstiki ⱨǝrⱪandaⱪ bir sɵzning qiⱪip ⱪelixidin saⱪlinimǝn.


 Ahirda xuni etirap ⱪilip ɵtmǝkqimǝnki, bu kitabqini tüzüxtǝ mǝn ilgiriki basma materiyallardin paydilandim. Hudadin iltija ⱪilƣinim, bu kitabqǝ payda yǝtküzgüqi ⱨǝm inaⱪliⱪning ⱪorali bolup qiⱪⱪay. Huda bolsa sǝmimiy iltijalarƣa jawab bǝrgüqidur, mening yar-yɵlǝnqüküm ⱨǝm barliⱪ mǝdǝt mǝnbǝyimdur.


Izaⱨat: — Ⱪur'andin nǝⱪil kǝltürülgǝn sɵzlirining ⱨǝmmisi Muⱨǝmmǝd Saliⱨning tǝrjimisidin elinƣan. 





1-muzakirǝ


1-ⱪisim

Tǝwrat wǝ Injil — Ⱨǝⱪiⱪǝttur


Ixinimizki, Muⱪǝddǝs Kitab (Tǝwrat, Zǝbur, Injil) ⱨǝⱪiⱪiy tǝlimatning uli wǝ muhlislar üqün barliⱪ mǝsililǝrni ⱨǝl ⱪilƣuqidur. U bolsa adil sotqi, baxⱪilarning ǝyiblixidin ⱪorⱪmaydiƣan, ⱨǝⱪiⱪǝtni eniⱪlap, yalƣanqiliⱪni basidiƣan, barliⱪ talax-tartixlardiki ixǝnqlik wǝ sadiⱪ guwaⱨqidur. Xunga muzakirilirimdǝ, uni birinqi orunƣa ⱪoydum. Qünki Muⱪǝddǝs Kitabning ixǝnqlik ikǝnlikini ⱪayil ⱪilarliⱪ sɵz wǝ logikiliⱪ ispat bilǝn xǝrⱨiliyǝlisǝm, biz bu uluƣ kitabning ⱨɵkümlirigǝ boysunup, uningdin yolyoruⱪ wǝ barliⱪ ixlirimizda nǝsiⱨǝt alalaymiz. Bǝrⱨǝⱪ, u bir parlaⱪ nur ⱨǝm barliⱪ jan igilirining toƣra yetǝkqisidur.


(1) Ⱪur'andiki Sürǝ «Al-imran» 3-ayǝttin, biz tɵwǝndikilǝrni kɵrimiz: —

«Ilgiri, kixilǝrgǝ (insanlarƣa) yol kɵrsǝtküqi ⱪilip Tǝwrat bilǝn Injilni nazil ⱪilƣanidi».


Demǝk, Huda insanlarƣa Tǝwrat wǝ Injilni yolyoruⱪ süpitidǝ qüxürgǝn.


(2) Sürǝ «Ma'idǝ», 71-ayǝttǝ: —

«(I Muⱨǝmmǝd!) eytⱪinki, «I ǝⱨli-kitab! (yǝni Yǝⱨudiylar wǝ Nasaralar) silǝr Tǝwratⱪa, Injilƣa wǝ silǝrgǝ Pǝrwǝrdigaringlardin nazil ⱪilinƣan kitabⱪa (yǝni Ⱪur'anƣa) toluⱪ ǝmǝl ⱪilmiƣuqǝ, silǝr etibarƣa alƣudǝk dinda bolƣan bolmaysilǝr» («Nasaralar» — Mǝsiⱨkǝ etiⱪad ⱪilƣuqilarni kɵrsitidu).


Bu ayǝt Tǝwrat wǝ Injilning ixǝnqlik ikǝnlikini ispatlaydu, undaⱪ bolmiƣinida, Muⱨǝmmǝd ularƣa ǝmǝl ⱪilix kerǝklikini demigǝn bolatti.


(3) Yǝnǝ Sürǝ «Ma'idǝ», 47-ayǝttǝ: –

«Əⱨli Injillar (yǝni Nasaralar) Alla Injilda nazil ⱪilƣan ǝⱨkamlar boyiqǝ ⱨɵküm ⱪilsun, Alla nazil ⱪilƣan ayǝtlǝr boyiqǝ ⱨɵküm ⱪilmiƣanlar pasiⱪlardur»

 – demǝk, Injil Huda tǝripidin qüxürülgǝn, Muⱨǝmmǝd uni ⱨoⱪuⱪluⱪ dǝp bilgǝn.


(4) Sürǝ «Nisa», 136-ayǝt: – 

«I mɵminlǝr! Allaƣa, Allaning pǝyƣǝmbirigǝ wǝ Alla uningƣa nazil ⱪilƣan kitabⱪa (yǝni Ⱪur'anƣa) wǝ ilgiri Alla nazil ⱪilƣan kitablarƣa (yǝni Ⱪur'andin ilgiri nazil ⱪilinƣan samawi kitablarƣa) iman kǝltürünglar. Kimki Allani, Allaning pǝyƣǝmbirini, kitablirini, pǝyƣǝmbǝrlirini wǝ ahirǝt künini inkar ⱪilidikǝn, u ⱪattiⱪ azƣan bolidu».


Bu ayǝt, birawning Tǝwrat wǝ Injilƣa ixǝnmigǝnlik, Ⱪur'anƣa ixǝnmigǝnlikigǝ ohxax «ⱪattiⱪ azƣan bolidu» dǝp bekitidu.


(5) Sürǝ «Sǝbǝ'i», 30-ayǝttǝ: –

«Kapirlar: «Bu Ⱪur'anƣa wǝ uningdin ilgiriki kitablarƣa ⱨǝrgiz ixǝnmǝymiz» dǝydu».


Mǝkkiliklǝr («kapirlar») mana xundaⱪ Ⱪur'andin hǝwǝrdar bolƣandǝk Tǝwrat wǝ Injildinmu hǝwǝrdar bolƣanikǝn.


(6) Sürǝ «Ⱪǝsǝs», 49-ayǝttǝ: –

«Eytⱪinki: «Əgǝr (u ikki kitab seⱨirdur degǝn sɵzünglarda) rastqil bolidiƣan bolsanglar, u ikki kitabⱪa ⱪariƣanda, Alla tǝripidin nazil bolƣan tehimu toƣra bir kitab kǝltürüp beⱪinglar, mǝn uningƣa ǝgixǝy»»


Dǝrwǝⱪǝ, Muⱨǝmmǝd Tǝwrat wǝ Injilning toƣriliⱪini ⱨǝm Ⱪur'an bilǝn barawǝr orunda turidiƣanliⱪiƣa guwaⱨliⱪ ⱪilƣan.


(7) Sürǝ «Ma'idǝ», 43-ayǝttǝ: –

«Ularning yenida Allaning ⱨɵkmini ɵz iqigǝ alƣan Tǝwrat tursa (yǝni Tǝwrattiki ⱨɵkümlǝrni kɵrüp turup ǝmǝl ⱪilmaywatsa) (i Muⱨǝmmǝd) ⱪandaⱪqǝ seni ⱨɵküm qiⱪirixⱪa tǝklip ⱪilidu?»


Yuⱪirⱪi ayǝtlǝrning mǝnisi eniⱪ ⱨǝm oquⱪ turuptuki, uni yǝnǝ xǝrⱨlǝx yaki qüxǝndürüp yürüxning ⱨeqⱪandaⱪ ⱨajiti yoⱪ bolsa kerǝk.


Bu ayǝtlǝrning omumiy mǝnisi dǝl xuki, dunyaƣa yoruⱪluⱪ wǝ yetǝkligüqi bolsun dǝp, Muⱪǝddǝs Kitab (yǝni Tǝwrat wǝ Injil)ni Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir dana bir Huda qüxürgǝn. Kitabning ⱪa'idǝ-prinsipliriƣa ri'ayǝ ⱪilix wǝ ǝgixix kerǝk. Bir musulman bu kitabtiki sɵzlǝrgǝ ixǝnmisǝ, undaⱪta uningda etiⱪadning kǝmqil ikǝnliki wǝ uning yoldin bǝkmu ezip kǝtkǝnlikidur. Yǝnǝ kelip, Muⱨǝmmǝd dǝwridiki mǝkkiliklǝrgǝ nisbǝtǝn Tǝwrat bilǝn Injil Ⱪur'anƣa ohxaxla tonuxluⱪ idi.


Ⱪerindixim, mǝnisi eniⱪ turƣan bu ayǝtlǝrni oⱪup turup yǝnila Muⱪǝddǝs Kitabⱪa ixǝnmǝy, uni ⱨajǝtsiz yaki munasiwǝtsiz dǝp ⱪarisingiz ⱪandaⱪ bolidu? Huda Ɵz ǝmrlirigǝ ita'ǝtsizlik ⱪilƣanlarni sürüxtürüp ⱨesab alidiƣan künidǝ, kitab-dǝptǝrlirini aqⱪinida, ɵzingizni ⱪandaⱪmu aⱪliyalaysiz? Sizning xu kitabni (Tǝwrat, Zǝbur, Injil)ni oⱪup, uningƣa ixinixingizni wǝ prinsipliriƣa ita'ǝt ⱪilixingizni dǝwǝt ⱪilimǝn. Xundaⱪ ⱪilƣanda, siz birla waⱪitta Hudaning ⱨǝm adalǝtlik (ⱨǝr bir gunaⱨni jazalaydiƣan) ⱨǝm bizgǝ rǝⱨim-xǝpⱪitini kɵrsitidiƣan birdinbir yolini bayⱪiyalaysiz. Gunaⱨliringizni yuyux imkaniyitini tapalaysiz ⱨǝmdǝ bu dunya wǝ u dunyadiki ǝng muⱨim zat – Əysa Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ mǝnggülük xadliⱪⱪa erixǝlǝysiz.


Lekin mǝlum bir ⱪerindixim mundaⱪ dǝp rǝddiyǝ beriximu mumkin: –


«Sizning nǝⱪil kǝltürgǝn ayǝtliringiz rast, hulasingizmu toƣra. Biraⱪ siz mening ixiniximni tǝlǝp ⱪilƣan, Ⱪur'an guwaⱨ bolup tǝstiⱪliƣan axu «Tǝwrat wǝ Injil» degǝn kitabingiz ɵzgǝrtilgǝn wǝ burmilanƣan; uningƣa bir ⱪara ⱪol tǝgkǝn. Siz bügün «Tǝwrat wǝ Injil» dǝp atawatⱪan kitablar, Ⱪur'an guwaⱨ bolup tǝstiⱪliƣan kitablarƣa pütünlǝy ohximaydu. Musulmanlarning ularning ⱪa'idǝ-prinsipliridin waz keqip, ulardin dajip kǝtkǝnliki dǝl xu sǝwǝbtin. Buni ulardin kɵrgili bolamdu?!».

Muxundaⱪ rǝddiyǝ ⱪilƣuqilar wǝ xularƣa ohxaxlardin xuni tǝlǝp ⱪilimǝnki, ular jawabimni diⱪⱪǝt bilǝn anglap, qongⱪur oylinip bitǝrǝp ⱨɵküm qiⱪarsun.


Siz yuⱪirida Ⱪur'andin nǝⱪil kǝltürülgǝn ayǝtlǝrdin, Muⱪǝddǝs Kitab (Tǝwrat, Injil)ning Muⱨǝmmǝd dǝwridila toluⱪ mukǝmmǝl bolƣanliⱪi wǝ ixǝnqlik ikǝnlikini uⱪup ɵttingiz. Xundaⱪ bolmiƣan bolsa, Muⱨǝmmǝd ɵzi uningƣa guwaⱨliⱪ ⱪilalmaytti wǝ yaki kixilǝrgǝ uning ǝmr-pǝrmanliriƣa ǝmǝl ⱪilixni buyruyalmaytti. Ⱨeq bolmiƣanda, Muⱪǝddǝs Kitabning Muⱨǝmmǝd dǝwridǝ toƣra bolƣanliⱪini, uning ɵzgǝrtilmǝy, oydurmiqiliⱪtin haliy ikǝnlikini etirap ⱪilixingiz kerǝk.


Mǝn yǝnǝ sizdin tɵwǝndiki ayǝtlǝrni oⱪuxingizni tǝlǝp ⱪilimǝn. Ulardin ɵzingiz xundaⱪ ɵzgirix mumkinqiliki yaki insan balilirining xundaⱪ yol bilǝn uni ɵzgǝrtix imkaniyitining bar-yoⱪluⱪini kɵrǝlǝysiz.


 «(I Muⱨǝmmǝd!) Sǝn Pǝrwǝrdigaringning kitabidin sanga wǝⱨiy ⱪilinƣanni oⱪuƣin, Allaning sɵzlirini ⱨeq kixi ɵzgǝrtǝlmǝydu» (Sürǝ «Kǝⱨf», 26)


«...Allaning sɵzlirini ⱨǝrⱪandaⱪ adǝm ɵzgǝrtǝlmǝydu» (Sürǝ «Ən'am», 33)


«Pǝrwǝrdigarning sɵzi naⱨayiti rasttur, naⱨayiti toƣridur, uning sɵzini ɵzgǝrtǝlǝydiƣan ⱨeq kixi yoⱪtur». (Sürǝ «Ən'am», 115)


«Alla wǝdisigǝ hilapliⱪ ⱪilmaydu»

(«Yunus», 64-ayǝt)


«Allaning yolida (ǝrǝbqi, kalamida) ⱨeqⱪandaⱪ ɵzgirix tapalmaysǝn (yǝni Allaning tutⱪan yoli ɵzgǝrmǝydu)» (Sürǝ «Fǝtiⱨ», 22-ayǝt)


«...Ⱪur'an ƣalib kitabtur. Buningƣa aldidinmu, arⱪisidinmu (yǝni ⱨeqⱪaysi tǝripidin) batil (inawǝtsiz) yüzlǝnmǝydu» (Sürǝ «Fussilat», 40-41-ayǝt)


«Ⱪur'anni (ǝrǝbqǝ, «ǝskǝrtix»ni) ⱨǝⱪiⱪǝtǝn biz nazil ⱪilduⱪ wǝ qoⱪum uni ⱪoƣdaymiz» (Sürǝ ««Ⱨijr», 9-ayǝt)


Yuⱪiriⱪi sürilǝrdin, Hudaning sɵzlirini ⱨeqkimning ɵzgǝrtǝlmǝydiƣanliⱪini kɵrǝlǝysiz, qünki Huda bir kitab qüxürgǝndin keyin uni ⱪoƣdaxⱪa wǝdǝ bǝrgǝn. Əgǝr birsi yuⱪiriⱪi «Ⱨijr» süridiki «ǝskǝrtix» degǝn sɵz pǝⱪǝtla Ⱪur'anni kɵrsitidu dǝp ⱪarisa, mǝn: – Bu «ǝskǝrtix» degǝn sɵz Tǝwrat wǝ Injilnimu ɵz iqigǝ alidu, – dǝp jawab bǝrgǝn bolattim. Mǝsilǝn Ⱪur'andiki bayanƣa ⱪarap beⱪing: –


«Əgǝr (buni) bilmisǝnglar ǝⱨli ilimdin (ǝⱨli-ǝskǝrtixtin) (yǝnǝ Tǝwrat, Injillarni bilidiƣanlardin) soranglar» (Sürǝ «Ənbiya» 7-ayǝt) 


Əmǝliyǝttǝ, Tǝwratning ɵzi Sürǝ «Ənbiya» 47-ayǝttǝ «Ⱪur'an» («furⱪan») dǝp atalƣan:  

«Biz ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Musa bilǝn Ⱨarunƣa furⱪanni (yǝni ⱨǝⱪ bilǝn batilni (naⱨǝⱪni), ⱨalal bilǝn ⱨaramni, ⱨidayǝt bilǝn gumraⱨliⱪni  (aldinip kǝtkǝnlikni) ayriƣuqi (Tǝwratni), nurni, tǝⱪwadarlarƣa (paydilinidiƣan) wǝz-nǝsiⱨǝtni (ǝskǝrtixni) bǝrduⱪ».


Mundaⱪqǝ eytⱪanda, Ⱪur'anƣa ⱪaritilƣan ⱨǝmmǝ sɵz Tǝwrat wǝ Injilƣa ⱪaritilƣan ǝmǝsmu? Qünki Tǝwrat wǝ Injil Hudaning sɵzliridur; etiⱪadingiz boyiqǝ, Ⱪur'anmu Hudaning sɵzi bolidu. Ⱪur'anda Huda Ɵz sɵzliridǝ ⱨeqⱪandaⱪ ɵzgirix, ⱪoxulup ⱪelix yaki eliwetilixlarning mutlǝⱪ bolmaydiƣanliⱪini (Jalalayn ɵlima degǝndǝk) eytⱪanliⱪiƣa ixǝnsingiz, undaⱪta ⱪandaⱪsigǝ «Tǝwrat wǝ Injil ɵzgǝrtilgǝn» degili bolsun?


 Əgǝr siz yǝnǝ «ɵzgǝrtilgǝn»likining eⱨtimali bar dǝp ⱪarisingiz, undaⱪta Ⱪur'anningmu ɵzgǝrtilgǝnlikining eⱨtimali bar bolƣan bolidu, qünki Tǝwrat wǝ Injil üqün eⱨtimalliⱪi bar bolƣan ixlar, ohxaxla Ⱪur'andimu bar boliweridu. Ɵlima Al-Razining deginidǝk, «Insanlar Hudaning sɵzlirini (Tǝwrat wǝ Injilni) ɵzgǝrtǝlǝydiƣan bolsa, xübⱨisizki Ⱪur'annimu ɵzgǝrtǝlǝydiƣan bolidu». Siz Ⱪur'anni «ɵzgǝrtilgǝn» dǝp etirap ⱪilmaysiz. Xuningƣa ohxax, Tǝwrat wǝ Injilningmu ɵzgǝrtilixi mumkin ǝmǝslikini etirap ⱪilixingiz kerǝk. Ularning ⱨǝⱪiⱪiyliⱪini etirap ⱪilip, ǝmr-pǝrmanliriƣa boysunup, «Yol, Ⱨǝⱪiⱪǝt wǝ Ⱨayatliⱪ» bolƣan Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨni tonutidiƣan yetǝkligüqi süpitidǝ Tǝwrat wǝ Injilni ⱪobul ⱪilixingiz kerǝk.


Əmdi, Mǝdinǝdǝ yezilƣan sürilǝr yǝni atalmix «Tǝwrattiki ayǝtlǝrning buzuluxi» toƣrisida tohtilip ɵtsǝk, bu ayǝtlǝr pǝⱪǝtla bǝzibir Yǝⱨudiylarƣa ⱪaritilƣan idi. Tɵwǝndǝ baxⱪa bir kitabtin sɵz alsaⱪ: –


Birinqi, Sürǝ «Al-Imran», 78-ayǝttǝ: –

«Ulardin (yǝni Yǝⱨudiylardin) bir türkümi kitabta bolmiƣan nǝrsilǝrni, silǝrning kitabta bar ikǝn dǝp oylixinglar üqün, tillirini ǝgri-bügri ⱪilip oⱪuydu wǝ uni Alla tǝripidin nazil bolƣan dǝydu. ...ular bilip turup Alla namidin yalƣan oⱪuydu».


Birǝrsi «Bu ayǝt Tǝwratning ɵzgǝrtilgǝnlikini demǝkqimu?» dǝp sorap ⱪalsa, ǝmǝliyǝttǝ bolsa, bu ayǝt dǝl xuning tǝtürisini ispatlaydu. Qünki muxu yǝrdǝ, kitabning ɵzgǝrtkǝnlikini demǝy, bǝlki «bir türküm» adǝmlǝr oⱪuƣan waⱪtida, hata tǝlǝppuz bilǝn mǝnisini ɵz mǝⱪsiti üqün burmiliƣanliⱪini kɵrsitidu. Ularning ⱪolidiki kitab dǝl ǝslidiki Tǝwrattin baxⱪa kitab ǝmǝstur.


Ikkinqi, Sürǝ «Nisa», 46-ayǝt: –

«Yǝⱨudiylarning iqidǝ kitabning (yǝni Tǝwratning) sɵzlirini ɵzgǝrtiwetidiƣanlarmu bar, ular «sɵzüngni angliduⱪ, boysunmiduⱪ, bizgǝ ⱪulaⱪ sal, biz sanga ⱪulaⱪ salmaymiz» dǝydu, dinƣa tǝnǝ ⱪilix yüzisidin «ra'ina» degǝn sɵzni tillirini ǝgri ⱪilip eytidu». 


Bu sɵzlǝrning mǝnisi yuⱪiriⱪi misalƣa ohxax, yǝnǝ «bir türküm» adǝmlǝrning tillirini ǝgri ⱪilip hata tǝlǝppuz bilǝn Tǝwratni oⱪuydiƣanliⱪini kɵrsitidu. Buningƣa tɵwǝndiki ayǝtmu (47-ayǝt) ispat beridu: –

«I kitab berilgǝnlǝr! (yǝni Yǝⱨudiylar)... ɵzünglardiki kitabni (yǝni Tǝwratni) tǝstiⱪ ⱪilidiƣan, bizgǝ nazil ⱪilƣan kitabni (yǝni Ⱪur'anƣa) iman kǝltürünglar».

Demǝk, ularning «ɵzidiki kitab» dǝl ǝsli ɵzgǝrtilmigǝn ǝynǝn Tǝwrattur.


Sürǝ «Ma'idǝ», 13-ayǝtningmu yuⱪiridiki ikki ayǝtkǝ ohxax mǝnisi bar. Yǝnǝ xu süridiki 46-, 47- ayǝtlǝr, Sürǝ «Yunus» 94-ayǝtlǝrmu xuni ispatlaydu: –


«Ularning (yǝni bǝni-Isra'il pǝyƣǝmbǝrlirining) arⱪisidin ɵzidin ilgiri nazil ⱪilinƣan Tǝwratni (yǝni uning Alla tǝripidin nazil ⱪilinƣanliⱪini) etirap ⱪilƣuqi Əysa ibn-Mǝryǝmni ǝwǝttuⱪ, uningƣa ⱨidayǝt bilǝn nurni ɵz iqigǝ alƣan Injilni ata ⱪilduⱪ, «Injil» ɵzidin ilgiri nazil ⱪilinƣan Tǝwratni etirap ⱪilƣuqidur (yǝni uningƣa muwapiⱪtur), tǝⱪwadarlarƣa ⱨidayǝt wǝ pǝnd-nǝsiⱨǝttur. Əⱨli Injillar (yǝni Nasaralar) Alla Injilda nazil ⱪilƣan ǝⱨkamlar boyiqǝ ⱨɵküm ⱪilsun, Alla nazil ⱪilƣan ayǝtlǝr boyiqǝ ⱨɵküm ⱪilmiƣanlar pasiⱪlardur».

«Mubada sǝn, sanga biz nazil ⱪilƣan kitabtin xǝklinidiƣan (xübⱨilinidiƣan, guman ⱪilidiƣan) bolsang, sǝndin ilgiri kitab oⱪuƣanlar (yǝni Tǝwrat bilǝn Injil nazil ⱪilinƣan Yǝⱨudiylǝr wǝ Nasaralar)din sorap baⱪⱪin...»


Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 113-ayǝttimu: –

«Yǝⱨudiylar «Nasaralarning ⱨeqⱪandaⱪ asasi yoⱪ (yǝni ular toƣra dinda ǝmǝs)» dedi. Nasaralarmu: «Yǝⱨudiylarning ⱨeqⱪandaⱪ asasi yoⱪ (yǝni ular toƣra dinda ǝmǝs)» dedi. Ⱨalbuki, ular kitabni (yǝni Yǝⱨudiylarning Tǝwratni, Nasaralar Injilni) oⱪuydu» – deyilgǝn. 

(Əmǝliyǝttǝ, «Nasaralar» (Mǝsiⱨ muhlisliri) Tǝwrat-Zǝbur bilǝn Injil degǝn ikki kitabƣa ixinidu, bǝzidǝ ularni «Kona Əⱨdǝ» ⱨǝm «Yengi Əⱨdǝ» dǝp ataydu).


Biz yuⱪiriⱪi ayǝtlǝr toƣrisidiki muzakirimizdǝ muxu yǝrgǝ kǝlgüqǝ, «Injil» toƣrisida tehi anqǝ sɵz aqmiƣan iduⱪ; Tǝwratⱪa nisbǝtǝn yuⱪiriⱪi ayǝtlǝrmu bizni ohxax hulasigǝ kǝltüriduki, Yǝⱨudiylarning ⱪolidiki Tǝwrat ⱨǝⱪiⱪiy Tǝwrattur, pǝⱪǝtla bǝzi Yǝⱨudiylar (Tǝwrattiki) ayǝtlǝrgǝ Muⱨǝmmǝdning arzusiƣa ⱪarxi mǝnidǝ tǝbir bǝrgǝn. Bu hulasigǝ ɵlima Al-Razi, Al-Baydawilarmu ularning «buzulƣan tekistlar» degǝn tǝbirigǝ ⱪoxulidu. Undaⱪ bolmiƣinida, Ⱪur'anning «Mǝdinǝdiki süriliri» «Mǝkkǝdiki süriliri»gǝ zit kelip ⱪalƣan bolatti.




2-ⱪisim

Əⱪliy ispat



Asman wǝ dunyani ⱨǝm barliⱪ janliⱪlarni birla eƣiz sɵz bilǝn yaratⱪan Hudaning Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir ikǝnlikini ⱨǝrbir ǝⱪil igisi bilidu. Hudaning nurƣun karamǝtliridin, ka'inatning barliⱪ uniwersal ⱪanuniyǝtlirining top-toƣra ikǝnlikidin wǝ mingliƣan yillardin beri ɵzgǝrmigǝnlikidin Uning danaliⱪi ⱨǝmmigǝ ayandur. Huda ⱨǝm ⱪadir ⱨǝm dana bolƣaqⱪa, ǝⱪil igiliri bolƣan insanlarning Yaratⱪuqisiƣa bolƣan munasiwiti, xundaⱪla bir-birigǝ bolƣan burqlirini ularƣa qüxǝndüridiƣan bir asasiy nizam yaki tüzülmini Ɵzi tüzüp qiⱪixi kerǝk idi. Insan ɵzining kǝlgüsi tǝƣdirining ⱪandaⱪ bolidiƣanliⱪini – ita'ǝtsizlǝrgǝ jaza berilidiƣanliⱪini, etiⱪad ⱪilip ita'ǝt ⱪilƣanlarƣa in'am berilidiƣanliⱪini bilixkǝ moⱨtaj idi. Undaⱪ bolmiƣanda malimanqiliⱪ, ⱪanunsizliⱪlar insanlar arisida ǝwj elip, qong beliⱪ kiqik beliⱪni yutuwalidiƣandǝk bolup ⱪalƣan bolatti. Buning aⱪiwiti insanlarni huddi ɵz mǝdǝniyitini yoⱪatⱪan bǝzi millǝtlǝrdǝk, ɵzini ⱨalak ⱪilixⱪa elip baratti. Xundaⱪ bolƣanda insanƣa nisbǝtǝn ǝhlaⱪ bilǝn ǝhlaⱪsizliⱪ otturisida pǝrⱪ ⱪalmaytti. Bu hil ǝⱨwallarni Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir wǝ birdinbir dana bolƣan Pǝrwǝrdigarimizning ⱪobul ⱪilalixi ⱨǝrgiz mumkin ǝmǝs.


Hudaning insanƣa qüxürgǝn bu nizam bilǝn tüzülminamini, ǝgǝr Tǝwrat wǝ Injil ǝmǝs desingiz, siz dǝp beⱪing, undaⱪta u nemǝ? Muxuningƣa ohxax eⱨtiyajni ⱪanduralaydiƣan (ⱨǝmmǝ dǝwrlǝrni besip ɵtkǝn) baxⱪa bir ⱪǝdimiy Muⱪǝddǝs Kitab barmu? Bǝrⱨǝⱪ, yoⱪtur!


Xübⱨisizki, Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir wǝ birdinbir dana Huda, xundaⱪ bir kitabni insanlarƣa nizam wǝ yetǝkliguqi bolsun dǝp qüxürgǝndǝ, uni ɵzgǝrtix, ⱪoxulup ⱪelix, elinip ketix wǝ buzuluxtin saⱪlaxⱪa kapalǝtlik ⱪilƣan. Xundaⱪ ⱪilmiƣan bolsa, u kitab Xǝytan wǝ ⱨǝr bir yaman niyǝtlik adǝmning zǝrbǝ nixaniƣa aylinip ⱪalƣan bolatti, wǝ yaki nurƣunliƣan «Muⱪǝddǝs Kitablar» pǝyda bolƣan bolatti, pikirlǝr bɵlünüp, ⱨǝⱪiⱪǝtning ɵzi ⱪaymuⱪux wǝ malimanqiliⱪ iqidǝ yoⱪilatti. Bundaⱪ ixlar Hudadin naⱨayitimu yiraⱪ! Qünki U Ɵzining kitabliri, Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injilning ⱨǝrbir ⱪismini ɵzgirixtin, hataliⱪ sadir boluxtin ǝsirmu'ǝsir saⱪlap kǝlgǝn. U bu kitablarni, azƣanlarƣa yol kɵrsǝtküqi mǝx'ǝl süpitidǝ saⱪlap kǝlgǝn.


Muⱪǝddǝs Kitablar, Tǝwrat wǝ Injillarni ɵzgǝrtixtǝk bir «suyiⱪǝst» mǝwjut boluxi üqün nurƣun yǝrdiki nurƣun kixilǝr, birla waⱪitning ɵzidǝ birlixixi kerǝk idi. Əmma bundaⱪ bir birlixix ⱨǝrgiz mumkin ǝmǝs. Dǝslǝptǝ, Ⱪur'an pǝyda bolƣan qaƣda (miladiyǝdin keyin 7-ǝsirdǝ) Yǝⱨudiy etiⱪadqiliri ⱨǝm Mǝsiⱨ (hristi'an) muhlisliri dunyaning ⱨǝrⱪaysi jayliri, mǝsilǝn Suriyǝ, Türkiyǝ, Misir, Efi'opiyǝ, Pars, Ⱨindistan, Ottura Asiya, Ⱪǝxⱪǝr, Turpan, Jonggo wǝ Yawropalarƣa tarⱪalƣanidi. Muⱪǝddǝs Kitablar, bolupmu Injil, ǝyni Ibraniy til wǝ Yunan (Grek) tilidin nurƣun millǝtlǝrning tiliƣa, jümlidin ǝrǝbqǝ, armenqǝ, amⱨarqǝ (Efi'opiyǝ tili), koptqǝ wǝ latinqiƣa alliburun tǝrjimǝ ⱪilinƣan. Turpandimu arhe'ologlar Injilning ⱪǝdimki uyƣurqǝ tǝrjimisidin birnǝqqǝ ⱪisimlirini ⱪezip qiⱪⱪan. Bu nurƣunliƣan kixilǝrning ɵzliri muⱪǝddǝs dǝp bilgǝn kitabni ɵzgǝrtix suyiⱪǝstidǝ bir yǝrgǝ jǝm bolalaydu degǝngǝ ixinix ǝⱪilgǝ siƣamdu? Ariliⱪning yiraⱪliⱪi bir yaⱪta tursun, ularning arisida tili wǝ kɵzⱪaraxliri, ⱨǝrⱪaysi mǝzⱨǝplǝr ɵzlirining tǝkitlǝydiƣan ixliridimu nurƣun pǝrⱪlǝr bolƣan tursa? Əksiqǝ, bu nurƣunliƣan yǝrlǝrdiki, ɵz tiliƣa tǝrjimǝ ⱪilinƣan ⱨǝrⱪaysi millǝt kixilirining ⱪolidiki kitab dǝl ǝnǝ xu bir Tǝwrat wǝ bir Injildur.


Xübⱨisizki, bǝzilǝrning «Muⱪǝddǝs Kitablar ɵzgǝrtilgǝn» dǝwelixi ispatsiz, asassiz tɵⱨmǝttur. «Ɵzgǝrtilgǝn» deyilsǝ, undaⱪta ɵzgǝrtilgǝn tekistlǝr ⱪeni? Ⱪaysi tekistlǝr? Əyni nusha ⱪandaⱪ idi? Ularni burmilaxtiki mǝⱪsǝt nemǝ ikǝn? Bu soalarƣa kim jawab berǝlǝydu? Eⱨtiyatqan bir alim ɵz ⱨɵkümining asasi toluⱪ bolmay turup, uni ⱨǝrgizmu otturiƣa qiⱪarmaydu.


Ⱨijradin ilgiriki ɵzlirini hristi'an dǝydiƣan bǝzi ǝrǝb ⱪǝbililiri, mǝsilǝn: Ⱨimyar, Ƣasan, Rabiyǝ ⱪǝbililiri wǝ Nijranliⱪ, Ⱨeraliⱪ ⱪatarliⱪlar üqün Injil ǝslidǝ ǝrǝbqigǝ tǝrjimǝ ⱪilinƣanidi. Bundaⱪ bolmiƣinida ular ⱪandaⱪlarqǝ Injilƣa iman kǝltürsun? Bu pakitlar «Al-Aƣaniy» («nǝzmilǝr») degǝn kitabta dǝlillinip ispatlanƣan, qünki bu kitabda Waraka bǝn Nawfal (Muⱨǝmmǝd dǝwrdiki ǝng dangliⱪ yazƣuqi) ɵzining bu kitabni yazƣanliⱪini ⱨǝm «Ərǝbqigǝ tǝrjimǝ ⱪilinƣan Injildin haliƣan yeridin kɵqürgǝn»likini bayan ⱪilidu. «Injil ɵzgǝrtilgǝn» degǝnlǝr bu kitabtin muxu sɵzgǝ ispat tapaliƣan bolsa, u qaƣda Waraka bǝn Nawfalning xu kitabidin asanla ispat alƣan bolatti. Əmma almiƣan.


Yǝⱨudiylarƣa kǝlsǝk, Muⱪǝddǝs Kitab (Tǝwrat, Zǝbur)ni saⱪlaxⱪa bolƣan ⱪizƣinliⱪi dunyaƣa mǝxⱨur. Ularning ɵlimaliri wǝ alimliri bilǝn arilixip kɵrgǝn ⱨǝrbir adǝmgǝ ularning ⱨǝtta Tǝwrattiki sɵzlǝrning wǝ ⱨǝrplǝrning ⱪanqǝ wǝ nǝqqǝ ikǝnlikini eniⱪ bilidiƣanliⱪimu ayan. Xunga eytalaymizki, muⱪǝddǝs kibabning pütünlikidǝ ⱨeqⱪandaⱪ xǝk yoⱪ ⱨǝm kǝlgüsidimu ɵzgǝrmǝydu; buningƣa ǝng ǝⱪǝlliy bilim wǝ bu kitabning dǝwrdin-dǝwrgǝ ⱪaldurulux jǝriyanliri guwaⱨ bolalaydu.


Kitablarning kɵpiyip ketixi ularning ⱨǝⱪiⱪǝt ikǝnlikigǝ barawǝr ǝmǝs; tǝkxürüp, izdinip, selixturup kɵrüng. Xundaⱪ ⱪilƣanda pakitlarƣa erixisiz. Qünki arzu-ⱨǝwǝslǝr wǝ xǝhsiyǝtqilikni axkarilap uni ǝyiblǝydiƣan, adǝmlǝrning rǝzil kɵngüllirini ɵzgǝrtidiƣan bu kitab – Hudaning sap, pak, dana harakterlirigǝ ⱨǝmmǝ jǝⱨǝttin uyƣun bolƣan, mǝdǝniyǝtlik turmuxⱪa ündǝydiƣan, Hudani, xundaⱪla ⱨǝrⱪandaⱪ bir insan oƣlini, jümlidin düxmǝnlǝrnimu sɵyüxkǝ undǝydiƣan, yamanliⱪni ⱪayturuxⱪa yol ⱪoymaydiƣan wǝ Adǝm'atining barliⱪ pǝrzǝntlirini ⱪerindaxlar dǝp ⱪaraydiƣan bu kitab bǝrⱨǝⱪ barliⱪ mǝwjudatlarning Yaratⱪuqisi Pǝrwǝrdigarning jaⱨandiki barliⱪ mǝhluⱪatlarning ǝmǝl ⱪilixi üqün bǝrgǝn kitabidur.




3-ⱪisim

Tarihiy ispat


Muⱪǝddǝs Kitab (Injil, Zǝbur wǝ Tǝwrat)ning dǝwrsizliki wǝ ⱨǝⱪiⱪǝtlikini rǝt ⱪilƣili bolmaydu. Pütün alǝmdiki ⱨǝrⱪandaⱪ bir kitab uningƣa ohxax toluⱪ ispatlanƣan ǝmǝs. Tarih ǝng adil guwaⱨqi ⱨǝm ǝng ixǝnqlik ispat bolƣaqⱪa, muzakirilirimizdǝ gumanni tǝltüküs yoⱪitip, ⱨǝⱪiⱪǝtni roxǝn ⱪilidiƣan tɵwǝndiki ispatni otturiƣa ⱪoymaⱪqimǝn.


Eniⱪki, Muⱪǝddǝs Kitab nurƣunliƣan bexarǝtlǝrni ɵz iqigǝ alidu. Bu bexarǝtlǝrning kɵpinqisi alliburun ǝmǝlgǝ exip bolƣan. Ⱪalƣanliri bolsa, waⱪti-sa'iti toxⱪanda ǝmǝlgǝ axurulmay ⱪalmaydu. Huda muⱪǝddǝs bǝndliri bolƣan pǝyƣǝmbǝrlǝr arⱪiliⱪ nurƣun wǝⱪǝlǝrning yüz beridiƣanliⱪini aldin'ala eytⱪan; mǝsilǝn, mǝlum padixaⱨlarning küqiyidiƣanliⱪini wǝ bǝzilirining gumran bolidiƣanliⱪini, büyük xǝⱨǝrlǝrning ⱨalak bolidiƣanliⱪini wǝ ɵzining wǝyran boluxini oylap baⱪmiƣan uluƣ wǝ xǝrǝplik dɵlǝtlǝrning yoⱪilidiƣanliⱪinimu aldin eytⱪanidi.


Buningƣa mundaⱪ bir misalni kɵrǝyli. Naⱨum pǝyƣǝmbǝr Asuriyǝning paytǝhti bolƣan Ninǝwǝning ⱨalak bolidiƣanliⱪini eniⱪ aldin eytⱪan. Ninǝwǝ xǝⱨiri bolsa, ǝslidǝ egizliki 30 metr, aylanmisi 95 kilometr kelidiƣan sepil bilǝn ⱪorxalƣan bolup, 60 metr egizliktiki 1500 munari bar uluƣ bir xǝⱨǝr idi. Bu xǝⱨǝrning ⱨalak boluxi toƣruluⱪ bexarǝt hǝtmuhǝt ǝmǝlgǝ axurulƣan.


Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr bilǝn Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr, Ⱪaldiyǝ hǝlⱪlirining paytǝhti bolƣan «Babil» yaki «Babilon»ning ǝng bayaxat wǝ ǝng gülliniwatⱪan dǝwridǝ xu xǝⱨǝr wǝ imperiyǝsining wǝyran boluxini aldin eytⱪan. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning bexarǝtliridin 160 yil ɵtkǝndin keyin, axu uluƣ xǝⱨǝr Babil pǝyƣǝmbǝrlǝrning deginidǝk wǝyran bolup kǝtti. Herodot wǝ Ksenofondin ibarǝt ikki grek tarihxunasining Babilning gumran bolux ǝⱨwali toƣrisida yazƣan bayanliri pǝyƣǝmbǝrlǝrning eytⱪanliriƣa ajayib ohxixidu.


Muⱪǝddǝs Kitabtiki nurƣun baxⱪa bexarǝtlǝr iqidǝ Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrning Tur xǝⱨiri toƣrisidiki bexariti bar: («Əzakiyal» 26-bab)


«On birinqi yili, ayning birinqi künidǝ xundaⱪ boldiki, Pǝrwǝrdigarning sɵzi manga kelip mundaⱪ deyildi: —

«I Insan oƣli, Turning Yerusalem toƣruluⱪ: «Waⱨ! Yahxi boldi! Əllǝrning dǝrwazisi bolƣuqi wǝyran boldi! U manga ⱪarap ⱪayrilip eqildi; uning wǝyran ⱪilinixi bilǝn ɵzümni toyƣuzimǝn!» degini tüpǝylidin, — xunga Rǝb Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Mana, i Tur, Mǝn sanga ⱪarximǝn, dengiz dolⱪunlarni ⱪozƣiƣandǝk, kɵp ǝllǝrni sǝn bilǝn ⱪarxilixⱪa ⱪozƣaymǝn; ular Turning sepillirini bǝrbat ⱪilip, uning munarlirini qeⱪip yoⱪitidu. Uning üstidiki topilirini ⱪirip taxlap, uni taⱪir tax ⱪilip ⱪoyimǝn. U pǝⱪǝt dengiz otturisidiki torlar yeyilidiƣan jay bolidu; qünki Mǝn xundaⱪ sɵz ⱪildim, dǝydu Rǝb Pǝrwǝrdigar; u ǝllǝr üqün olja bolup ⱪalidu. Uning ⱪuruⱪluⱪta ⱪalƣan ⱪizliri ⱪiliq bilǝn ⱪirilidu; xuning bilǝn ular Mening Pǝrwǝrdigar ikǝnlikimni tonup yetidu. 

— Qünki Rǝb Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — 

Mana, Mǝn Tur bilǝn ⱪarxilixixⱪa Babil padixaⱨi Neboⱪadnǝsar, yǝni «padixaⱨlarning padixaⱨi»ni, atlar, jǝng ⱨarwiliri bilǝn, atliⱪ qǝwǝndazlar, ⱪoxun wǝ zor bir top adǝmlǝr bilǝn ximal tǝripidin qiⱪirip epkelimǝn. U ⱪuruⱪluⱪta ⱪalƣan ⱪizlirini ⱪiliq bilǝn soyidu, sanga muⱨasirǝ potǝylirini ⱪuridu, sepilƣa qiⱪidiƣan dɵnglükni yasaydu, sanga ⱪarap ⱪalⱪanlirini kɵtüridu. U sepilliringƣa bɵsküqi bazƣanlarni ⱪaritip tiklǝydu, ⱪoral-paltiliri bilǝn munarliringni qeⱪip ƣulitidu. Uning atlirining kɵplükidin ularning kɵtürgǝn qang-topisi seni ⱪaplaydu; sepilliri bɵsülgǝn bir xǝⱨǝrgǝ bɵsüp kirgǝndǝk u sening ⱪowuⱪliringdin kirgǝndǝ, sepilliring atliⱪ ǝskǝrlǝrning, qaⱪlarning ⱨǝm jǝng ⱨarwilirning sadasi bilǝn tǝwrinip ketidu. Atlirining tuyaⱪliri bilǝn u barliⱪ rǝstǝ-koqiliringni qǝylǝydu; u puⱪraliringni ⱪiliq bilǝn ⱪiridu, küqlül tüwrükliring yǝrgǝ yiⱪilidu.

Ular bayliⱪliringni olja, mal-tawarliringni ƣǝnimǝt ⱪilidu; ular sepilliringni buzup ƣulitip, ⱨǝxǝmǝtlik ɵyliringni harabǝ ⱪilidu; ular sening taxliring, yaƣaq-limliring wǝ topa-qangliringni dengiz suliri iqigǝ taxlaydu. Mǝn nahxliringning sadasini tügitimǝn; qiltarliringning awazi ⱪaytidin anglanmaydu. Mǝn seni taⱪir tax ⱪilimǝn; sǝn torlar yeyilidiƣan bir jay bolisǝn, halas; sǝn ⱪaytidin ⱪurulmaysǝn; qünki Mǝnki Pǝrwǝrdigar xundaⱪ degǝnmǝn, dǝydu Rǝb Pǝrwǝrdigar...

Mǝn seni baxⱪilarƣa bir agaⱨi-wǝⱨxǝt ⱪilimǝn;

Sǝn ⱪaytidin ⱨeq bolmaysǝn;

Ular seni izdǝydu, biraⱪ sǝn mǝnggügǝ tepilmaysǝn»

— dǝydu Rǝb Pǝrwǝrdigar».


Buningdin tarih biz üqün hatirligǝn tɵwǝndiki pakitlarni kɵrǝlǝymiz: –

Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr kitabidiki xu 26-bab, 8-ayǝttin, Neboⱪadnǝsar padixaⱨning Tur degǝn xǝⱨǝrni wǝyran ⱪilidiƣanliⱪini oⱪuymiz. Pǝyƣǝmbǝr 3-ayǝttǝ, kɵp dɵlǝtlǝrning Tur xǝⱨirigǝ ⱪarxi turidiƣanliⱪini, 4-ayǝttǝ, bu xǝⱨǝrning bir taⱪir taxⱪa aylinip ⱪalidiƣanliⱪini, 5-ayǝttǝ taxning üstigǝ beliⱪqilarning torliri yeyilidiƣanliⱪini dǝp ɵtkǝn. 12-ayǝttǝ, xǝⱨǝr harabilirining dengizƣa taxliwetilidiƣanliⱪini, 14-ayǝttǝ xǝⱨǝrning ⱪayta ⱪurulalmaydiƣanliⱪini wǝ 21-ayǝttǝ, uning mutlǝⱪ ƣayib bolidiƣanliⱪining bekitilgǝnlikini aldin degǝn.


Əzakiyalning bexaritidin üq yil keyin, Babilning padixaⱨi Tur xǝⱨirining ɵz xǝrtlirini ⱪobul ⱪilip tǝslim boluxiƣa ⱪǝdǝr, yǝni 13 yil uni ⱪorxap turdi. Ahiri u xǝⱨǝrgǝ bɵsüp kirgǝn, lekin xǝⱨǝr aⱨalisining dengizdin ɵtüp xǝⱨǝrdin yerim kilometr yiraⱪliⱪtiki bir aralƣa ⱪeqip kǝtkǝnlikini bayⱪiƣan. Babilning padixaⱨi xǝⱨǝrni Əzakiyal 8-ayǝttǝ aldin eytⱪinidǝk, yǝr bilǝn yǝksan ⱪilƣanidi.


Keyin büyük Iskǝndǝr  (Aliksandir, greklarning imperatori) kelip, isyan kɵtürgǝn xu araldiki Tur xǝⱨirini muⱨasirigǝ eliwaldi. Iskǝndǝr kona xǝⱨǝrning harabiliridin ixlitip, xu aralƣa baridiƣan 60 metr kǝngliktiki bir yolni yasap qiⱪti. Buning bilǝn Əzakiyalning bexaritidiki 3-, 12-ayǝttǝ deyilginidǝk, bu yǝrnimu besiwaldi. Keyin 4-5 ayǝtlǝrdǝ deyilginidǝk, xǝⱨǝr ⱪayta bir taⱪir taxⱪa aylinip kǝtkǝn.


Turning tarihi Iskǝndǝrning dǝⱨxǝtlik urux elip berixi bilǝn ayaƣlaxⱪan ǝmǝs. Keyin, awwal Antigon (miladiyǝdin ilgiriki 314-yilda), andin Pitolimi Filadelfus (miladiyǝdin ilgiriki 285-247-yillarda) uning sodisining wǝ dengiz üstidiki ⱨakimiyitining üstünlikini bitqit ⱪilƣan. Ahiri, miladiyǝdin keyinki 1321-yili ǝrǝb jǝngqiliri uni ixƣal ⱪilip pütünlǝy ⱨalak ⱪilƣan. Xu qaƣda ǝrǝb sayaⱨǝtqisi Ibn Batutaning sɵzliri bilǝn eytⱪanda, xǝⱨǝr «Bir tǝmsil, ... pütünlǝy bir harabǝ» boldi. Bu ǝⱨwal bexarǝttiki 14-ayǝttǝ dǝl aldin eytilƣan.


Əzakiyalning dǝwridǝ Tur uluƣ, güllǝngǝn bir xǝⱨǝr idi. Əyni qaƣdiki bu küqlük xǝⱨǝrning bayliⱪliri wǝ xan-xǝrǝplirini kɵrgüqi kixilǝrgǝ nisbǝtǝn Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrning xu bexarǝtliri bǝk külkilik sezilgǝn bolsa kerǝk. Insan tǝpǝkkuri boyiqǝ bolƣanda, bu bexarǝtlǝrning ǝmǝlgǝ axurulux mumkinqilikining nisbiti 750 milyonning biri bolatti. Ⱨalbuki, deyilgǝn bexarǝtlǝrning ⱨǝmmisi, ⱨǝtta inqikǝ tǝpsilatliriƣiqimu ǝmǝlgǝ axurulƣan!


«Xunga Rǝb Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Mana, i Tur, Mǝn sanga ⱪarximǝn, dengiz dolⱪunlarni ⱪozƣiƣandǝk, kɵp ǝllǝrni sǝn bilǝn ⱪarxilixⱪa ⱪozƣaymǝn; ular Turning sepillirini bǝrbat ⱪilip, uning munarlirini qeⱪip yoⱪitidu. Uning üstidiki topilirini ⱪirip taxlap, uni taⱪir tax ⱪilip ⱪoyimǝn»

(«Əz.», 26:3-4).




4-ⱪisim

Arhe'ologiyilik ispat


Tarihning guwaⱨqiliri bǝzidǝ ⱪarxiliⱪⱪa uqrisimu, lekin arhe'ologiyilik ispatⱪa ⱪil siƣmas.


Muⱪǝddǝs Kitab ⱪǝdimdin ⱨazirƣiqǝ tǝnⱪid ⱪilƣuqilarning obyekti wǝ hudasizlar bilǝn etiⱪadsizlarning ⱨujum ⱪilidiƣan nixani bolup kǝlgǝn. Qünki Muⱪǝddǝs Kitab axu kixilǝrning arzu-ⱨǝwǝslirigǝ, nadan kɵzⱪaraxliriƣa wǝ kixini ⱨalakǝtkǝ baxlaydiƣan pǝlsǝpilirigǝ ⱪarxi turidiƣan kitabtur. Xuning bilǝn ulardin nurƣunliri Pǝlǝstin, Babil, Asuriyǝ wǝ Misirdiki asar'ǝtiⱪilǝrgǝ kɵz tikip, imkaniyǝtning bariqǝ wǝⱨiy berilgǝn Muⱪǝddǝs Kitablardin azraⱪ bolsimu hataliⱪ wǝ yaki nuⱪsan tepiwelixni mǝⱪsǝt ⱪilƣan. Ular Muⱪǝddǝs Kitabni «Pǝⱪǝtla burmilanƣan tǝmsillǝr wǝ ǝn'ǝnilǝrning arilaxmisi» degǝnni dunyaƣa ispatlimaⱪqi bolƣan. Əmma Huda ularni niyǝtlirigǝ yǝtküzmigǝn; ularning oⱪliri nixandin ezip kǝtkǝn, ularning ümidliri yǝrdǝ ⱪaldurulƣan. Qünki abidǝ taxlar wǝ tarihiy ⱨɵjjǝtlǝr butpǝrǝslǝr tǝripidin yezilƣan bolsimu, lekin bu asar'ǝtiⱪilǝrdǝ yezliƣan guwaⱨlar wǝⱨiy berilgǝn Muⱪǝddǝs Kitablarƣa mutlǝⱪ maslaxⱪan idi.


Bǝzi musulman ⱪerindaxlar Tǝwrat wǝ Injil kitabliri Ⱪur'an süriliridiki asasliⱪ tǝlimlǝrning tǝtüri bolƣanliⱪini bayⱪiƣinida, «Bu kitablar hata, buzuwetilgǝn» dǝp xikayǝt ⱪilixⱪan. Əmma xikayǝtlirining obyektip dǝlil-ispatliri kǝm bolƣan. Ⱪǝdimiy arhe'ologiyilik guwaⱨlar nurƣun etiⱪadsiz izdǝngüqilǝrni Muⱪǝddǝs Kitabⱪa ixǝndürgǝn. Xunga, mǝn bu yǝrdǝ axundaⱪ ixǝngüqilǝrning yardǝm tapⱪinidǝk, ⱨazirⱪi izdiniwatⱪan ⱪerindaxlirimningmu yardǝm tepixini ümid ⱪilip, yuⱪirida eytilƣan asar'ǝtiⱪilǝr ⱨǝⱪⱪidǝ anqǝ-munqǝ tohtilip ɵtmǝkqimǝn.


Etiⱪadsizlarning Muⱪǝddǝs Kitablarƣa ixǝnmǝsliki wǝ uningƣa ⱪaratⱪan ǝxǝddiy tǝnⱪidliri asasǝn ikki amildin kelip qiⱪⱪan, deyixkǝ bolidu. Birinqi amil Babil imperiyǝsi (miladiyǝdin ilgiriki 540-yil)din ilgiri Pǝlǝstindǝ «yeziⱪ tehi xǝkillǝnmigǝn (hǝtlǝr, ⱨǝrplǝr mǝwjut ǝmǝs demǝkqi) yaki naⱨayiti az ixlitilgǝn» degǝn uⱪumdur. Xuning bilǝn ular «Musa yaki baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝr hǝtni ⱪandaⱪ yazƣan?» dǝp mazaⱪ ⱪilidu.


Ikkinqi amil bolsa, ular «Tǝwrat qoⱪum ⱪǝdimki Ottura Xǝrⱪtiki mǝdǝniyǝtning sǝwiyisini bǝkla axuriwǝtkǝn» degǝngǝ ixinip kǝtkǝn – qünki xu qaƣdiki tarihxunaslar xu mǝdǝniyǝtning sǝwiyisi ǝslidǝ bǝk tɵwǝn degǝn kɵzⱪaraxta idi. Lekin yeⱪinⱪi mǝzgillǝrdiki Misir, Babil, Asuriyǝning ilƣar mǝdǝniyǝtlirigǝ guwaⱨqi bolƣan nurƣun yadikarliⱪlar Muⱪǝddǝs Kitabtiki bayanlarning toƣra ikǝnlikini kɵrsǝtkǝn. Ularning mǝdǝniyǝt yadikarliⱪliri wǝ yilnamiliri arⱪiliⱪ, Asuriyǝning padixaⱨliri Sǝnnaherib, Tiglaf Pilǝsǝr wǝ Babil padixaⱨi Neboⱪadnǝsar ⱪatarliⱪlarning yürgüzgǝn uruxliri wǝ ularning padixaⱨliⱪining ⱪandaⱪ ikǝnlikini igǝliyǝlǝymiz. Biz ⱨazir Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr, Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr, ⱨǝtta Musa pǝyƣǝmbǝrning yazma kitabliri wǝ mǝktupliridǝ ixlitilgǝn hǝtlǝrning xǝkilliri wǝ uslublirini ɵz kɵzimiz bilǝn kɵrǝlǝymiz. Demǝk, «Ⱪǝdimki abidǝ taxlar gǝp ⱪilmaⱪta». Bu abidǝ taxlar Hudaning yazƣuqilarni ilⱨamlanduruxi wǝ ularƣa wǝⱨiy qüxürüxi bilǝn Muⱪǝddǝs Kitablar wujudⱪa kǝlgǝn, demǝktǝ. Bu asar'ǝtiⱪilǝr bizgǝ ⱨǝtta miladiyǝdin ilgiriki 2234-yildin tartip, ularning yezix usulliri mukǝmmǝllǝxtürülgǝn dǝp ispat beridu. Demǝk, ularning «hǝt yezix» sǝwiyisi Əzakiyal, Musa wǝ Ibraⱨimning dǝwrliridin ilgirila bizning bügünki sǝwiyimizgǝ yeⱪinlaxⱪan.


Əmdi mǝn Tǝwratta tǝswirlǝngǝn, ⱪǝdimki asar'ǝtiⱪilǝr yeⱪinda ⱨǝⱪiⱪǝtligǝn muⱨim wǝⱪǝ wǝ ixlarni tilƣa almaⱪqimǝn.


Əngliyǝ Muzeyida kɵrgǝzmǝ ⱪilinƣan Asuriyǝdiki ǝyni tax tahtilar Tǝwrattiki «Yaritilix» ⱪismidiki dunyaning yaritilixi toƣrisida degǝnlǝrni ajayib toƣra ispatliƣan. Sǝⱨipǝ qǝklimigǝ uqrimiƣan bolsa mǝn bu yǝrdǝ axu tahtilarda yezilƣanlarni oⱪurmǝn üqün tǝrjimǝ ⱪilƣan bolattim. Bu bayanlarda, gǝrqǝ riwayǝt iznaliri bar bolsimu, lekin ⱨǝⱪiⱪiy ǝⱨwal eniⱪ bayan ⱪilinƣan. «Dǝslǝptǝ ikkila insan yaritilƣanidi, ular «aliyjanap yüzlük Rǝb» tǝripidin yaritilƣan» degǝn hatirǝ tax, ǝslidǝ yǝr yüzidǝ pǝⱪǝt birla jüp ǝr-ayalning barliⱪiƣa guwaⱨliⱪ ⱪilidu. Xu muzeyda yǝnǝ Babildin elip kelinigǝn tüwrüktǝ bir sürǝt bar. Sürǝttǝ, Adǝm'ata wǝ Ⱨawa'animiz ikkisining otturisida bir dǝrǝh wǝ Ⱨawa'animizning kǝynidǝ bir yilan turatti. Bu sürǝt Tǝwrattiki «Yaritilix» ⱪismining adǝmning ⱪandaⱪ ⱪilip gunaⱨ sadir ⱪilƣanliⱪi toƣrisidiki bayaniƣa guwaⱨliⱪ beridu.


Burunlarda, etiⱪadsiz alimlar Muⱪǝddǝs Kitabning «Nuⱨ pǝyƣǝmbǝr waⱪtidiki qong topan» toƣrisidiki bayanini pǝⱪǝtla «ǝpsanǝ», «konilarning riwayǝtliridin biri», «Tǝpsiliy tǝkxürüx elip berilsa, uning bir oydurma ikǝnliki qoⱪum pax ⱪilinidu» dǝp ⱪaraytti. Əmma arhe'ologlarning uzun tǝkxürüxliridin keyinki bayⱪaxliri, ɵzlirining ǝslidǝ hatalaxanliⱪini iⱪrar ⱪilixⱪa wǝ ilgirki sɵzlirini yanduruwelixⱪa mǝjburliƣan. Topanning pakit ikǝnlikini etirap ⱪilƣan. Muxu etiⱪadsiz alimlar iqidǝ ge'ologlar gǝwdilik misal idi. Qünki Asuriyǝdiki ⱪezilmilar arisida, Əngliyǝ Muzeyida ⱨazir saⱪliniwatⱪan bǝzi abidǝ tahtilar bar. Abidǝ taxlarda, qong bir kemining ⱪandaⱪ yasalƣanliⱪi, adǝmlǝr wǝ ⱨǝrhil ⱨaywanlarning topandin ⱪandaⱪ saⱪlanƣanliⱪi, ⱪattiⱪ yamƣurning ⱪandaⱪ ⱪilip nurƣun adǝm wǝ ⱨaywanlar yaxawatⱪan pütün yǝr yüzini besiwelip topanƣa aylanƣanliⱪi ⱨǝmdǝ barliⱪ jan-janiwarlarning ⱪandaⱪ ⱨalak bolƣanliⱪi wǝ baxⱪa tǝpsilatlar bayan ⱪilinƣan.


Ⱨǝrⱪaysi ⱪit'ǝlǝrdiki taƣlarda, qongⱪur jilƣilarda, dengiz tax ⱪatmiliri (taxⱪa aylandurulƣan dengiz ⱨaywanliri) bayⱪalmaⱪta. Ulardin bǝzilirini pǝⱪǝt mǝlum dengizlardinla tapⱪili bolidu. Beliⱪ ⱨǝm dengiz ɵsümlüklirining ⱪalduⱪliri bizgǝ tax ⱪatma xǝklidǝ taƣ ⱪatlamlirida uqraydu. Ularning kɵp ⱪismi ⱨǝrⱪaysi muzeylarda saⱪliniwatidu. Əgǝr ularni tǝkxürüp kɵrüxkǝ ⱪiziⱪsingiz, muzeylarƣa barsingiz bolidu. Bularning ⱨǝmmisi Muⱪǝddǝs Kitabning qong topan toƣruluⱪ yazƣan bayanining toƣra ikǝnlikini ispatlaydu. Undaⱪ topan bolmiƣan bolsa, bu ⱪululǝ wǝ beliⱪⱪa ohxax dengizda yaxaydiƣan ⱨaywanlarning ⱪalduⱪliri ⱪandaⱪmu ɵzliri yaxiyalmaydiƣan bundaⱪ hilwǝt wǝ egiz taƣlarƣa kelip ⱪalƣan bolsun?


Semit isimlik mǝlum bir alim Ninǝwǝⱨ xǝⱨirining harabiliridin bir tahtini bayⱪiƣan. Ⱨazir bu tahta Əngliyǝ Qong Muzeyida saⱪlanmaⱪta. Uningda Tǝwrattiki hatirilǝrni ispatlaydiƣan nurƣun yǝrlǝr bar. Uningda mǝsilǝn Tǝwrattiki «yaritilix» ⱪismi (11-babida), «Babil» (yaki «Babilon») munarining ⱪuruluxi wǝ xu ⱪurulux sǝwǝbidin insanlarning ǝslidǝ alaⱪlixiwatⱪan birla tili nurƣun tillarƣa ayriwetilingǝngǝ ohxax ixlar hatirlǝngǝn. Kona Asuriyǝning harabiliridin tepilƣan yǝnǝ bir tahtida, Muⱪǝddǝs Kitabta yezilƣinidǝk («Yar.» 19:24) Sodom wǝ Gomorra degǝn xǝⱨǝrlǝrning ot wǝ güngürt bilǝn ⱨalak ⱪilinƣanliⱪi hatirlǝngǝn.


Yǝnǝ bir ⱪeziwelinƣan tahtida «Yaritilix»ning 14-babida tohtalƣan «Elam padixaⱨi Kedorlayomǝr» wǝ uning ittipaⱪdaxlirining Pǝlǝstingǝ ⱨujum ⱪilƣanliⱪi hatirilǝngǝn.


Ɵtkǝn dǝwrlǝrdiki grek tarihxunasliridin «Plutarh» wǝ «Hirodit» Musa pǝyƣǝmbǝrning Tǝwrattiki hatirilǝxlirini mazaⱪ ⱪilip: «Musaning deginidǝk, Misirda ɵz waⱪtida xarab degǝn nǝrsǝ bolƣan ǝmǝs – bu qoⱪum yalƣanqiliⱪ» deyixkǝn. Lekin ularning hata, Musaning toƣra ikǝnliki ⱨazir ⱨǝmmǝ adǝmgǝ ayan. Ⱪǝdimki Misirning birnǝqqǝ ⱪǝbriliridin xarab ixlǝp qiⱪirilix, yǝni üzüm tallirini pǝrwix ⱪilixtin üzüm xirnisini idixⱪa ⱪuyup saⱪlaxⱪiqǝ bolƣan pütün jǝryanni sürǝtligǝn tam rǝsimliri bayⱪalƣan. Yǝnǝ birnǝqqǝ «ǝrb» (xarab) degǝn hǝt yezilƣan botulkilar tepilƣan. Xu harabilardin yǝnǝ, ⱨǝzriti Yüsüp waⱪtidiki aqarqiliⱪ toƣruluⱪ ispatlarmu ⱨǝm tepilƣan.


Misirdiki abidǝ taxlar xu zamandiki Misir imperatori «Uluƣ Ramses» Firǝwn, Fitom wǝ Ramses degǝn ikki xǝⱨǝrni ⱪuruxta musapir ⱪullarni ixlǝtkǝnlikini bayan ⱪilƣan. Bular Tǝwrattiki «Misirdin qiⱪix» ⱪismining 11-babida deyilgǝnlirigǝ ispat bolalaydu. Arhe'ologlar yǝnǝ kona xǝⱨǝr Tebestiki bir ⱪǝbristandin Isra'il hǝlⱪlirining ⱪul ⱪilinixi wǝ dɵlǝtlik ⱪuruluxlarda ⱨaxarƣa tutulƣanliⱪi bayan ⱪilinƣan pütüklǝrnimu ⱪezip tapⱪan.


Muxu misallarƣa ohxax, Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injillarda tǝswirlǝngǝn ix-wǝⱪǝlǝr wǝ mingliƣan kiqik tǝpsilatlarni biwasitǝ yaki wasitiliⱪ ⱨalda ispatlaydiƣan nurƣunliƣan ⱪazma asar'ǝtiⱪilǝr, pütüklǝr, tam rǝsimlǝr wǝ hatirǝ taxlar bar.


Bulardin baxⱪa yǝnǝ Muⱪǝddǝs Kitablarning nurƣun ⱪǝdimki kɵqürülmǝ nushilirimu bu kitablarning toƣra ikǝnliki wǝ ɵzgǝrtilmigǝnlikigǝ ispat beridu. Bu materiyallarni Yawropadiki ǝng aliy kütüphanilar wǝ muzeylarda kɵrgili bolidu. Ular kona Yunan (grek) tili wǝ baxⱪa tillardiki yeziⱪta, terǝ wǝ ⱪǝƣǝzlǝrgǝ yezilƣan. Ularning bǝziliri pütün Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injilni, bǝziliri bolsa pǝⱪǝt Muⱪǝddǝs Kitabning mǝlum ⱪismlirini ɵz iqigǝ alƣan. Tɵwǝndǝ ulardin bǝziliri kɵrsitilidu: –


1. Siz Rimdiki Watikan ordisidin «Kodeks Watikanus» (Watikan nusha) degǝn kɵqürülmini kɵrǝlǝysiz. Bu bolsa ⱨijradin tǝhminǝn 250 yil ilgiri kɵqürülgǝn.


2. «Kodeks Sini'atikus» (Sinay nusha). Bu Misirdiki Sinay teƣidin tepilƣan. Ⱨazir Londondiki «Əngliyǝ Qong Muzeyi»da, Injil, Zǝbur wǝ Tǝwrattin tǝrkib tapⱪan. Bu, ⱨijradin tǝhminǝn 200 yil ilgiri kɵqürülgǝn.


3. «Kodeks Aleksandrinus» (Misirdiki kona xǝⱨǝr Aleksandriyǝdǝ tepilƣan). Bu nusha Londondiki «Əngliyǝ Qong Muzeyi»ning «Ⱨǝzinǝ ɵyi»dǝ kɵrgǝzmigǝ ⱪoyulƣan. Umu ⱨijradin tǝhminǝn 200 yil ilgiri yezilƣan, Tǝwrat wǝ Injilni ɵz iqigǝ alidu.


4. «Kodeks Əfra'imus» (Əfra'im nusha) bu ⱨazir Pariȥda, ⱨijradin tǝhminǝn 150 yil ilgiri yezilƣan. U Injilni ɵz iqigǝ alidu.


5. Yeⱪinda Pǝlǝstindǝ «Injil» «Luⱪa»din bir ⱪismi tepildi. Bu az degǝndǝ ⱨijradin 590 yil ilgiri yezilƣanidi.


6. Bizning Turpanimizdiki Astaniƣa yeⱪin bir jaydin kona uyƣur tilidiki tǝrjimilǝr tepilƣan. Ular bǝlkim ⱨijradin 70-100 yil ilgiri tǝrjimǝ ⱪilinƣan. Xu qaƣda uyƣurlarda heli nurƣun Hristi'an muhlisliri bar idi.


1948-yili bir ǝⱨmiyǝtlik tarihiy wǝⱪǝ yüz bǝrgǝn. Ta'amiraⱨ ⱪǝbilisidin bolƣan Muⱨǝmmǝd Al-dib Badawi «Ɵlük Dengiz» boyida ⱪoy beⱪiwatⱪanikǝn. Birdinla uning bir ⱪoyi taƣ baƣriƣa ⱪarap yamixixⱪa baxlaptu. U ⱪoyini yandurup kelix üqün bir tal taxni ⱪoy tǝrǝpkǝ ⱪaritip etiptu. Xuning bilǝn bir sapal nǝrsining qeⱪilƣan awazi angliniptu. U yǝnǝ bir tal taxni atⱪanikǝn, ⱨeliⱪi awaz yǝnǝ angliniptu, u awaz qiⱪⱪan tǝrǝpkǝ ⱪarap mengiptu, u xu yǝrdǝ bir ɵngkürning barliⱪini bayⱪaptu. U «Qoⱪum bir gɵⱨǝrni taptim!» dǝp oylap ɵngkürgǝ kiridiƣan bǝk tar bir tɵxüktin eⱨtiyatqanliⱪ bilǝn kiriptu. Ɵngkür iqidikisi dǝrwǝⱪǝ gɵⱨǝr ikǝn lekin bu gɵⱨǝr uning ɵzi wǝ ⱪǝbilisi üqünla ǝmǝs, bǝlki pütün dunya üqün tepilƣan gɵⱨǝr ⱨesablinidu.


U bayⱪiƣan nǝrsilǝr ǝmǝliyǝttǝ bir yürüx Tǝwrat-Zǝburning yɵgimǝ kitabliri bolup qiⱪti. Ularning arisida Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning bir pütün kitabi bar idi; bu kitab ǝslidǝ Əysa Mǝsiⱨning tuƣuluxidin (miladiyǝdin) 700 yil ilgiri yezilƣan. Bu kitablarning ⱨǝmmisi Muⱪǝddǝs Kitabning toƣra kɵqürülgǝnliki, ⱨeq ɵzgǝrmigǝnlikigǝ naⱨayiti eniⱪ guwaⱨqi bolƣan. Qünki uning mǝzmuni ⱨazirⱪi ixlitiliwatⱪan kɵqürülmǝ nushilarƣa ohxax. Xuning bilǝn «kitab ɵzgǝrtiwetilgǝn» degǝn xikayǝtkǝ pütünlǝy rǝddiyǝ berilgǝn, bu sahta xikayǝtlǝrnimu pax ⱪilƣan. Bu yɵgimǝ kitablar ⱨazir «Kumran» yaki «Ɵlük Dengiz yɵgimǝ kitabliri» dǝp atalmaⱪta.


Xübⱨisizki, Huda Muⱪǝddǝs Kitabning kɵqürülüxi wǝ dǝwrdin-dǝwrgǝ ⱪaldurux jǝryanlirida Mǝsiⱨ muhlisliri jama'ǝtlirigǝ izqil ⱨalda yetǝkliqilik ⱪilip kǝlgǝn. Jama'ǝtning ɵzi ⱪimmǝtlik «kitab ambiri» bolup kǝlgǝn, bu pakitⱪa ǝmǝliy wǝ küqlük ispat bardur. Xunga, Əysa Mǝsiⱨ muhlisliri jama'itini, Hudaning sirlirini saⱪlaxtiki hǝzinǝ degili bolidu.


Yuⱪiriⱪi nushilardin sirt, muhlislarning ⱪolida yǝnǝ nurƣunliƣan baxⱪa nushilarmu bar, bǝziliri Islam dinidin ilgiri yezilƣan, bǝziliri uning bilǝn zamandax bolƣan. Bu babni ⱪisⱪiraⱪ yezix üqün bu yǝrdǝ birmubir yezip olturmiduⱪ. Hristi'an wǝ Yǝⱨudiylar ixlitiwatⱪan, 2000din artuⱪ tilƣa tǝrjimǝ ⱪilinƣan ⱨazirⱪi nushilarni bu ⱪǝdimki nushilar bilǝn selixtursaⱪ, ulardiki ohxaxliⱪ kixini ⱨǝyran ⱪalduridu. Ular ⱨǝrⱪandaⱪ bir adǝmning ɵzlirini tǝkxürüp kɵrüxi üqün ⱨazir turmaⱪta!





2-muzakirǝ

Tǝwrat wǝ Injilni Ⱪur'an inawǝtsiz ⱪiliwǝtkǝnmu?


«Tǝwrat wǝ Injil ɵzgǝrtilmigǝn wǝ yaki burmilanmiƣan» degǝn ispat aldida, ⱨǝmmigǝ dana bir Huda tǝripidin bizgǝ yetǝkqi wǝ yoruⱪluⱪ bolsun dǝp qüxürülgǝn bu kitablarni ⱨǝmmǝ adǝm etirap ⱪilmay ⱪalmaydu. Əmma bǝzi adǝmlǝr etirap ⱪilƣandin keyinmu muzakiridiki yɵnülüxlirini dǝrⱨal ɵzgǝrtip: – «Injil wǝ Tǝwratning ornini Ⱪur'an igilǝp, ularni inawǝtsiz ⱪilƣan» deyixiwalidu. Əmma bu ⱨeqⱪandaⱪ asasi yoⱪ bir tɵⱨmǝt ⱨesablinidu. Qünki Ⱪur'anda bundaⱪ deyilmigǝn. Əksiqǝ Ⱪur'anda Ⱪur'anning ɵzi «Injil wǝ Tǝwratni tǝstiⱪliƣuqi ⱨǝm ⱪoƣdiƣuqi bolsun dǝp qüxürülgǝn»liki ⱨǝmmǝ adǝmgǝ bǝx ⱪoldǝk ayan bolƣan ǝrǝb tili bilǝn yezilƣan. Buni tɵwǝndiki ayǝtlǝrdin kɵrüwalalaysiz: –


«Mǝn nazil ⱪilƣan Tǝwratni tǝstiⱪ ⱪilƣuqi Ⱪur'anƣa iman kǝltürünglar» (Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 41-ayǝt)


«...ularƣa (Yǝⱨudiylarƣa) Alla tǝripidin ulardiki kitab (Tǝwrat)ni tǝstiⱪlaydiƣan kitab (Ⱪur'an) nazil bolƣan... » (Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 89-ayǝt)


«Ⱪur'an... ularning ⱪolidiki kitabni (yǝni Tǝwratni) tǝstiⱪ ⱪilƣuqidur» (Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 91-ayǝt)


«...silǝrdiki nǝrsilǝrni (yǝni kitab wǝ ⱨekmǝtni) etirap ⱪilƣuqi pǝyƣǝmbǝr (yǝni Muⱨǝmmǝd ǝlǝyiⱨissalam) kǝlsǝ uningƣa ...iman eytixinglar kerǝk...» (Sürǝ «Al-Imran», 81-ayǝt)


«(I Muⱨǝmmǝd!) Ɵzidin ilgiriki kitablarni tǝstiⱪ ⱪilƣuqi ⱨǝⱪ kitabni (yǝni Ⱪur'anni)  (alla) sanga nazil ⱪildi. Ilgiri, kixilǝrgǝ yol kɵrsǝtküqi ⱪilip Tǝwrat bilǝn Injilni nazil ⱪilƣanidi» (Sürǝ «Al-imran», 3-ayǝt)


«I kitab berilgǝnlǝr! (yǝni Yǝⱨudiylar) ... ɵzünglardiki kitabni (yǝni Tǝwratni) tǝstiⱪ ⱪilidiƣan, biz nazil ⱪilƣan kitabⱪa (yǝni Ⱪur'anƣa) iman kǝltürünglar» (Sürǝ «Nisa», 47-ayǝt)


«Bu Ⱪur'anni birawning Allaƣa iptira ⱪilixi ǝⱪligǝ siƣmaydu... Lekin Ⱪur'an ilgiri kǝlgǝn (Tǝwrat, Injil ⱪatarliⱪ samawiy) kitablarni tǝstiⱪ ⱪilƣuqidur...» (Sürǝ «Yunus», 38-ayǝt)


«Ularning «yǝni bǝni Isra'il pǝyƣǝmbǝrlirining» arⱪisidin ɵzidin ilgiri nazil ⱪilinƣan Tǝwratni «yǝni uning Alla tǝripidin nazil ⱪilinƣanliⱪini» etirap ⱪilƣuqi Əysa ibn-Mǝryǝmni ǝwǝttuⱪ, uningƣa ⱨidayǝt bilǝn nurni ɵz iqigǝ alƣan Injilni ata ⱪilduⱪ, «Injil» ɵzidin ilgiri nazil ⱪilinƣan Tǝwratni etirap ⱪilƣuqidur «yǝni uningƣa muwapiⱪtur», tǝⱪwadarlarƣa ⱨidayǝt wǝ pǝnd-nǝsiⱨǝttur. Əⱨli Injillar (yǝni Nasaralar) Alla Injilda nazil ⱪilƣan ǝⱨkamlar boyiqǝ ⱨɵküm ⱪilsun, Alla nazil ⱪilƣan ayǝtlǝr boyiqǝ ⱨɵküm ⱪilmiƣanlar pasiⱪlardur» (Sürǝ «Ma'idǝ» 47-46-ayǝt)

(«Nasaralar» muxu yǝrdǝ deyǝlgǝn «hristi'anlar, Mǝsiⱨiylǝrni kɵrsitidu)


«(I Muⱨǝmmǝd!) biz sanga ɵzidin ilgiriki (samiwiy) kitablarni etirap ⱪilƣuqi wǝ ularƣa xaⱨit bolƣuqi (yaki, ⱪoƣdiƣuqi) ⱨǝⱪ kitabni (yǝni Ⱪur'anni) nazil ⱪilduⱪ» (Sürǝ «Ma'idǝ» 48-ayǝt)


«(I Muⱨǝmmǝd!) eytⱪinki, «I ǝⱨli-kitab! (yǝni Yǝⱨudiylar wǝ Nasaralar) silǝr Tǝwratⱪa, Injilƣa wǝ silǝrgǝ Pǝrwǝrdigaringlardin nazil ⱪilinƣan kitabⱪa (yǝni Ⱪur'anƣa) toluⱪ ǝmǝl ⱪilmiƣuqǝ, silǝr etibarƣa alƣudǝk dinda bolƣan bolmaysilǝr»  (Sürǝ «Ma'idǝ», 68-ayǝt)


Əⱪli bar adǝm, asasi yoⱪ gǝpni ⱪilmaydu. Biraⱪ bǝzi ⱪerindaxlirimiz bu ixta oylimay gǝp ⱪilip salidu. Birsi ulardin «sizdǝ ⱨǝⱪiⱪǝt bolsa, ispat kǝltürüng» dǝp tǝlǝp ⱪilsa, ular pǝⱪǝt «keyinkisi baldurⱪisining ornini basidu» dǝp jawab beridu. Baxⱪiqǝ ⱪilip eytⱪanda: «Ⱪur'an Tǝwrat wǝ Injildin keyinrǝk kǝlgǝnliki üqünla, ularni inawǝtsiz ⱪilƣan». Yǝnǝ bǝzilǝr: – «Ⱪur'an bolsa Tǝwrat bilǝn Injilni ɵz iqigǝ alidu, xunga bizgǝ Tǝwrat bilǝn Injilning keriki yoⱪ» dǝp ⱪaraydu. Əmma Ⱪur'anning ɵzi yuⱪiriⱪi sɵzlǝrni ⱪilƣanikǝn, undaⱪta mǝn oⱪurmǝnlǝrning ǝⱪligǝ bolƣan ⱨɵrmitim yüzisidin, axundaⱪ tayini yoⱪ «Ispatlar»ƣa rǝddiyǝ berix bilǝn nurƣun waⱪitni israp ⱪilixning ⱨajiti yoⱪ, dǝp oylaymǝn. Qünki aldinⱪi on ayǝt wǝ xu ayǝtlǝrgǝ ohxax nurƣunliƣan ayǝtlǝrdǝ, Ⱪur'anning Tǝwrat wǝ Injilning toƣra ikǝnlikini tǝstiⱪliƣuqi, ularni ⱪoƣdiƣuqi wǝ tǝkitligüqi süpitidǝ qüxürülgǝnliki oquⱪ eytilƣan. Ⱪur'anda uning ɵzining Injil wǝ Tǝwratning ǝmr-prinsiplirini inawǝtsiz ⱪilix üqün qüxürülgǝnliki ⱨeqⱪaqan eytilmiƣan. Əmǝliyǝttǝ bolsa, uning ǝksiqǝ bolƣan. Qünki Ⱪur'an «Injil bilǝn Tǝwratni tǝstiⱪliƣuqi» bolƣanikǝn, u Yǝⱨudiylar wǝ hristi'anlarƣa: «I ǝⱨli-kitab! (yǝni Yǝⱨudiylar wǝ nasaralar) silǝr Tǝwratⱪa, Injilƣa wǝ silǝrgǝ Pǝrwǝrdigaringlardin nazil ⱪilinƣan kitabⱪa (yǝni Ⱪur'anƣa) toluⱪ ǝmǝl ⱪilmiƣuqǝ, silǝr etibarƣa alƣudǝk dinda bolƣan bolmaysilǝr» wǝ «ǝⱨli Injillar (yǝni nasaralar) Alla Injilda nazil ⱪilƣan ǝⱨkamlar boyiqǝ ⱨɵküm ⱪilsun, Alla nazil ⱪilƣan ayǝtlǝr boyiqǝ ⱨɵküm ⱪilmiƣanlar pasiⱪlardur» – degǝnni oquⱪ dǝwǝt ⱪilƣan.


«Inawǝtsiz ⱪilix» («nasiⱪ ⱪilix») degǝn uⱪum toƣra bolƣan bolsa, Muⱨǝmmǝdning Yǝⱨudiylar wǝ hristi'anlarƣa Tǝwrat wǝ Injilning ǝmr-pǝrmanlirini ǝmǝl ⱪilixⱪa nǝsiⱨǝt ⱪilƣanliⱪini kɵrmigǝn bolattuⱪ. Yǝnǝ kelip, musulmanlardin Injil bilǝn Tǝwratⱪa iman kǝltürüxini tǝlǝp ⱪilƣanliⱪinimu kɵrmigǝn bolattuⱪ. Ⱪur'an «Tǝwrat wǝ Injil»ni ɵz iqigǝ alƣanliⱪini ⱨeqⱪaqan bayan ⱪilmiƣan – ǝgǝr alƣan bolsa, musulmanlar ularni keriki yoⱪ desǝ bolatti. Əmǝliyǝttǝ Sürǝ «Xu'ǝra», 192-196-ayǝttǝ, Ⱪur'an buning ǝksini bayan ⱪilƣan: «Ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Ⱪur'an ilgiriki (pǝyƣǝmbǝrlǝrning) kitablirida tilƣa elinƣan». Əmǝliyǝttǝ bu yǝrdǝ «tilƣa elinƣan» degǝn sɵzni sɵzmusɵz tǝrjimǝ ⱪilsaⱪ, «Iqidǝ bar», Ⱪur'an boyiqǝ etⱪanda, «Injil wǝ Tǝwrat Ⱪur'anni ɵz iqigǝ alidu» degǝn mǝnǝ qiⱪidu.


Ⱪur'an, Tǝwrat wǝ Injilni tǝstiⱪlimiƣanmu dǝyluⱪ (gǝrqǝ bu gǝp mǝwjut bolup baⱪmiƣan bolsimu), bundaⱪ bir bayandin, Ⱪur'an Injil wǝ Tǝwratni inawǝtsiz ⱪiliwǝtkǝn ⱨǝm ularni biz üqün ⱨajǝtsiz ⱪiliwǝtkǝn degǝn hulasini qiⱪarƣili yǝnila bolmaydu. Qünki Ⱪur'an undaⱪ ⱪilmiƣan, ǝksiqǝ u Tǝwrat wǝ Injilni ɵzining sɵzlirining asasi ⱪilixⱪa intilgǝn wǝ ɵzini Tǝwrat wǝ Injil bilǝn tǝng bir orunƣa ⱪoyƣanidi. Ⱪur'an eyttiki: ««Əgǝr (u ikki kitab seⱨirdur degǝn sɵzünglarda) rastqil bolidiƣan bolsanglar, u ikki kitabⱪa ⱪariƣanda, Alla tǝripidin nazil bolƣan tehimu toƣra bir kitab kǝltürüp beⱪinglar, mǝn uningƣa ǝgixǝy»» (Sürǝ «Ⱪǝsǝs», 49-ayǝt)


Dǝrwǝⱪǝ, Muⱨǝmmǝd muxu yǝrdǝ Tǝwrat wǝ Injilning toƣra ikǝnlikigǝ ⱨǝm Ⱪur'an bilǝn tǝng orunda turidiƣanliⱪiƣa guwaⱨliⱪ beridu.


Ⱪur'an ǝrǝblǝrni Muⱪǝddǝs Kitabning hǝwirining rastliⱪiƣa wǝ ularning bu kitabⱪa moⱨtaj ikǝnlikigǝ ixǝndürüxkǝ kɵp ⱪetim intilgǝn. Muxu yol bilǝn u Tǝwrat wǝ Injilning yat bir ⱪowmƣa, yat bir tilda qüxürülgǝnliki toƣrisida tohtilip, mundaⱪ degǝnidi: – «Ilgiri, kixilǝrgǝ (insanlarƣa) yol kɵrsǝtküqi ⱪilip Tǝwrat bilǝn Injilni nazil ⱪilƣanidi. Ⱨǝⱪ bilǝn batilni ayriƣuqi kitabni (yǝni barliⱪ samawi kitablarni) nazil ⱪildi...

 («Al-Imran», 3-ayǝt).


Ərǝblǝr bu tillarni qüxǝnmigǝndin keyin, ular Huda bizgǝ ɵz ǝrǝb tilimizda yǝni «eniⱪ ǝrǝbqidǝ» (Tǝwrat wǝ Injilƣa ohxax tǝriⱪidǝ) Ⱪur'anni qüxürgǝn dǝydu: «Ⱪur'andin ilgiri Musaning kitabi (yǝni Tǝwrat) ǝⱨli jaⱨanƣa pexwa wǝ rǝⱨmǝt idi. Bu ǝrǝb tilidiki kitabtur, (ilgiriki kitablarni) tǝstiⱪ ⱪilƣuqidur...» (Sürǝ «Əⱨⱪaf», 12-ayǝt)






3-muzakirǝ

Insan balisi gunaⱨkardur, ⱨǝtta pǝyƣǝmbǝrlǝrmu!


Huda ǝslidǝ adǝmni sap, pak yaratⱪan, Huda Erǝm baƣqisida adǝm üqün bir bǝhtlik makan tǝyyarliƣan. Bu makandiki ⱨeqⱪandaⱪ bir nǝrsǝ insanning Hudaƣa ibadǝt ⱪilixini ɵzigǝ mǝⱨliya ⱪilalmaytti. Əmma künlǝrning biridǝ u yeyix mǝn'i ⱪilinƣan mewini yǝp Rǝbbining ǝmrigǝ ita'ǝtsizlik ⱪilƣan. Xuning bilǝn u ⱨǝmmǝ nǝrsidin mǝⱨrum ⱪilinƣan. Xu ixta Adǝm'ata ɵzining ǝwladliriƣa wǝkillik ⱪilatti; u Hudaƣa asiyliⱪ ⱪilip Huda bilǝn tüzgǝn ǝⱨdini buzup taxliƣaqⱪa, xu waⱪittin tartip ta bügüngǝ ⱪǝdǝr uning ǝwladliri uning wǝkil bolƣiniƣa bǝk puxayman ⱪilip kǝlmǝktǝ. Adǝm'atimiz azduruxⱪa uqrap gunaⱨⱪa teyilip yiⱪilƣan. Biz Adǝm'atimizning baliliri bolƣanliⱪimiz üqün uning ajizliⱪiƣa warisliⱪ ⱪilip ⱪalduⱪ; irsiyǝt ⱪanuniyǝtliri boyiqǝ, biz uning gunaⱨƣa bolƣan mayilliⱪi bilǝn tuƣulduⱪ. Əmma lekin Adǝm'atimizning gunaⱨi üqün jazaƣa tartilmaymiz; Hudaning Adǝm'atimizning ⱪilƣan xu gunaⱨidin narazi ikǝnlikini bilip turup, bizmu ohxaxla ita'ǝtsizilik ⱪilƣanliⱪimizdin ɵzimizning gunaⱨimiz üqün jazalinimiz. Ɵlima Tarmatⱨi wǝ baxⱪilar mundaⱪ degǝn: – «Adǝm'ata teyilip yiⱪilƣan, xuning bilǝn uning pǝrzǝntlirimu teyilip yiⱪildi; Adǝm'ata Hudaning sɵzini untup xu dǝrǝhtin mewǝ yegǝn, xuning bilǝn uning pǝrzǝntlirimu Hudaning sɵzini untuƣan; Adǝm'ata teyilip gunaⱨ ⱪilƣan, xunga uning pǝrzǝntlirimu gunaⱨ ⱪilƣan».


Bu ⱨɵküm adil wǝ toƣridur. Ⱪisⱪisi, musulman ɵlimalar arisida: «Adǝm'atining ɵz ǝwladliriƣa bolƣan wǝkillikini inkar ⱪilixⱪa bolmaydu» dǝydiƣanlar az ǝmǝs. Xǝyh Muⱨ'iyi Əd-din ibn Əl-Ərǝbi bu tema toƣruluⱪ ɵzining kitabi, 305-babta pütülgǝn.


Huda Ɵzi Adǝm'atimizni pak ⱨalǝttǝ yaratⱪanikǝn, u Hudaning buyruⱪiƣa hilapliⱪ ⱪilƣan yǝrdǝ, uning ǝwladliri – insan balisi bolƣan bizlǝrgǝ yǝnǝ nemǝ degülük? Insan balisi gunaⱨ sadir ⱪilip, Hudaning xan-xǝripigǝ yetǝlmǝy, xan-xǝripidin wǝ rǝⱨimidin mǝⱨrum bolƣanliⱪi ⱨǝmmigǝ eniⱪ.


Ⱨǝm tarih ⱨǝm kǝqürmixlirimiz bizgǝ xuni ɵgitiduki, adǝmning ⱪǝlbi rǝzil kelidu. Ɵzimizning ⱪǝlbimiz bizgǝ mundaⱪ dǝydu: «Nǝps degǝn nǝrsǝ ⱨǝⱪiⱪǝtǝn yaman ixlarƣa kɵp buyruydu» (Sürǝ «Yüsüf», 53-ayǝt). Yaratⱪuqi Hudaning ⱨay berixi tǝsir ⱪilmisa, adǝm ɵz nǝpsini ⱪana'ǝtlǝndüridiƣan yol tapsila, xu yolda mangidu. Gunaⱨ wǝ rǝzillik mǝn'i ⱪilinƣanliⱪini bilip turup, wijdanimizƣa hilapliⱪ ⱪilip, buzuⱪ tǝbi'itimizgǝ boysunup, mǝn'i ⱪilinƣan ixlarni ⱪiliwerimiz. Ⱨaraⱪkǝx ɵz humarining salamǝtlikigǝ, tirikqilikigǝ, a'ilidikilirigǝ wǝ etiⱪadiƣa ⱪandaⱪ ziyan yǝtküzidiƣanliⱪini bilsimu, yǝnila ⱨaraⱪ iqiweridiƣanliⱪini bayⱪiƣansiz? Uning iqidiki kontrol ⱪilƣili bolmaydiƣan küqlǝr, uni rǝzillikkǝ ittǝrmǝktǝ; paⱨixiwaz, oƣri, ⱪimarwaz, tɵⱨmǝthor, ⱨǝsǝthor, aldamqi wǝ terikkǝk kixilǝrmu ǝnǝ xu ⱨaraⱪkǝxkǝ ohxaxdur.


Xǝhsiy kǝqürmixlirimiz bizgimu iqimizdǝ ƣǝyriy yaman ⱨissiyat wǝ mayilliⱪning mǝwjutluⱪini ɵgitip kǝlmǝktǝ. Bular insan tǝbi'itining qirixning nǝtijisidur. Ular wijdanlirimiz bilǝn kürǝx ⱪilidu, yahxi niyitimizgimu ⱪarxiliⱪ kɵrsitidu. Biz muxuningdin ɵzimizning Yaratⱪuqimiz Hudaning iradisigǝ hilapliⱪ ixlarni ⱪilidiƣanliⱪimizni, yaman, rǝzil arzu-ⱨǝwǝslǝrgǝ ǝsir bolup ⱪalƣanliⱪimizni tonuwalalaymiz.


Biz ⱨeqⱪandaⱪ ⱪusuri, ǝyibi yoⱪ adǝmni uqritip baⱪmiƣan. Mǝsiⱨ Əysadin baxⱪa, ⱨeqⱪandaⱪ bir insan ɵzini mutlǝⱪ pak, gunaⱨsiz dǝp eytmiƣan wǝ eytalmaydu. Ahirida biz muxu toƣrisida yǝnǝ tohtilimiz.


Munu ayǝt ⱨǝrbir adǝmning qiriklixip kǝtkǝnlikini kɵrsitip: – «Nǝps degǝn nǝrsǝ ⱨǝⱪiⱪǝtǝn yaman ixlarƣa kɵp buyruydu» – dǝydu (Sürǝ «Yüsüf», 53-ayǝt). Al-Razi ɵlima bu ayǝt toƣrisida mundaⱪ sɵz ⱪilƣan: «Adǝmning jeni ɵzini yaman ixlarƣa buyruydu yaki küxkürtidu; baxⱪiqǝ eytⱪanda, insanning jeni ɵzini yamanliⱪⱪa mayil ⱪilidu, asiyliⱪ ⱪilixⱪa ündǝydu wǝ kǝyp-sapaƣa tǝxna bolidu. Ⱨazirⱪi maddiy dunyaning tartix küqi üstün bolƣaqⱪa, yuⱪiri dunyaƣa kɵtürülüx tǝxnaliⱪi kǝmqil bolidu, xu ayǝttǝ bizni «yaman ixlarƣa buyruƣan» dǝp ⱨɵküm ⱪilinƣan».


Bu ayǝtning ǝrǝbqǝ mǝnisi ǝsli:  (Al-Razining yuⱪiriⱪi degini boyiqǝ) «Adǝmning jeni ⱨǝⱪiⱪǝtǝn yaman ixlarƣa ⱪutritidu» – bu ayǝt ⱨǝrbir insanning jeniƣa mustǝsnasiz ⱪaritilidu. Xunga degili boliduki, ⱨǝrbir jan igisi yamanliⱪⱪa mayil. Ərǝbqǝ xu ayǝttiki «la-ammara» (ǝynǝn tǝrjimǝ ⱪilinƣan) «lam» degǝn sɵzning küqǝytilgǝn xǝkli bolup, bu sɵz ixning jǝzmǝnlikini, mutlǝⱪliⱪini tǝkitlǝydu. Demǝk, bu yǝrdǝ ⱨǝrbir adǝmning gunaⱨliⱪ tǝbi'iti bar, degǝn hulasigǝ kǝlsǝk bolidu.

Ⱨǝrbir adǝmning gunaⱨ sadir ⱪilƣanliⱪiƣa tɵwǝndiki ayǝtmu ispat bolidu: –


«Andin biz dozah azabiƣa ǝng layiⱪ bolƣanlarni ǝlwǝttǝ obdan bilimiz. Silǝrning iqinglardin dozahⱪa barmaydiƣan birǝr kiximu ⱪalmaydu, bu Pǝrwǝrdigaringning ɵzgǝrmǝs ⱨɵkümidur. Andin tǝⱪwadarlarni (jǝⱨǝnnǝmdin) ⱪutⱪuzimiz, zalimlarni jǝⱨǝnnǝmdǝ tizlinip olturƣan ⱨalda ⱪoyimiz» (Sürǝ «Mǝryǝm», 72-70 ayǝt)


Al-Razi ɵlima bu ayǝt toƣrisida: «Ⱨǝr adǝmning otⱪa qüxidiƣanliⱪi bekitilmigǝn bolsa, «Andin tǝⱪwadarlarni (jǝⱨǝnnǝmdin) ⱪutⱪuzimiz» degili bolmaytti» degǝn. Baxⱪa ⱨǝdislǝrdimu ohxax deyilgǝnlǝr bar. Ɵlima Jabǝrdin xu ayǝt toƣruluⱪ soriƣanda, u: «Pǝyƣǝmbirimiz (Muⱨǝmmǝd): ««Al-woro'od» (qüxüx) degǝn sɵzning mǝnisi, dozahⱪa kirixni kɵrsitidu, ⱨǝrbir adǝm mustǝsnasiz dozahⱪa kirip kɵydürülidu» deginini ɵz ⱪuliⱪim bilǝn angliƣanidim» – dedi.


Ɵlima Jalal-Ad-Din: – «Wariduⱨa» degǝn sɵz («uningƣa qüxüdiƣan») «dozahⱪa kiridiƣan wǝ uningda kɵydürülidiƣan» degǝn mǝnisi bilǝn xǝrⱨlǝydu. Al-Razi yǝnǝ xu tǝbirni tǝstiⱪlap: –


 «Tarazisi eƣir kǝlgǝn (yǝnǝ yahxiliⱪliri yamanliⱪlirini besip qüxkǝn) adǝmgǝ kǝlsǝk... u jǝnnǝttǝ bolidu» (Sürǝ «Ⱪari'ǝ», 5-ayǝt)ni qüxǝndürginidǝ: «Gǝrqǝ xundaⱪ bolƣan bolsimu, etiⱪad ⱪilƣuqining gunaⱨliri kǝqürüm ⱪilinidu» – dedi.


Bu ayǝtlǝr wǝ tǝbirlǝr ⱨǝrbir adǝmning gunaⱨ ɵtküzgǝnlikini wǝ bǝzi adǝmlǝrning waⱪitliⱪ jazaƣa tartilidiƣanliⱪini, yǝnǝ bǝzilǝrning otta mǝnggü kɵydürülidiƣanliⱪini ispatlidi ǝmǝsmu? Ⱨǝr bir adǝmning gunaⱨ sadir ⱪilƣanliⱪiƣa yǝnǝ mundaⱪ bir ayǝt ispattur: –


«Kimki meⱨriban Allani yad etixtin (yǝni Ⱪur'andin) yüz ɵrüydikǝn, biz uningƣa Xǝytanni musǝllat ⱪilimiz (Xǝytan uni wǝswǝsǝ ⱪilidu), Xǝytan uningƣa ⱨǝmixǝ ⱨǝmraⱨ bolidu» (Sürǝ «Zuhruf», 35-ayǝt).


Əmǝliyǝttǝ insan balisi ⱨǝrwaⱪit ⱨǝrda'im «Allani yad etip turux» dǝrijisigǝ kɵtürülmigǝqkǝ, Xǝytanning ⱨǝmixǝ wǝswǝsǝ ⱪilixi ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ix ǝmǝs. Birsi Muⱨǝmmǝdtin: «Ⱪaysi ƣazat (muⱪǝddǝs urux) ǝng ǝla» dǝp soriƣanda, u jawabǝn: «Arzu-ⱨǝwǝsliringiz bilǝn ⱪilƣan ƣazat» dǝptu. Bu urux yǝnǝ «ǝng dǝⱨxǝtlik kürǝx» dǝpmu atalƣan. Yǝnǝ mundaⱪ degǝn gǝpmu bar: «Əng ǝxǝddiy düxmining ɵzüng bolisǝn, u iqingdidur». Buningdin tǝbi'itimizning qiriklixip kǝtkǝnlikini, ⱪǝlbimizdǝ rǝzillikning pistirmisi barliⱪini wǝ qong-kiqik ixlarda bizning nemigǝ mayil bolƣanliⱪimizni kɵrüwalƣili bolidu.


Gǝpning meƣiziƣa kǝlsǝk, insan balisi buzulup kǝtkǝn eƣir gunaⱨkar, Hudaning xapa'iti ⱨǝm rǝⱨim-xǝpⱪiti bolmiƣan bolsa, birmu adǝm gunaⱨtin ⱪutⱪuzulmayytti, ⱨǝⱪⱪaniy bolalmaytti.


Xuning bilǝn biz inkar ⱪilƣusiz ispatlar arⱪiliⱪ, ⱨǝrbir adǝmni gunaⱨ sadir ⱪilƣan, degǝn hulasigǝ kǝlduⱪ. Xunga ⱨǝrbir adǝm, Əysa Mǝsiⱨning ɵzliri üqün ⱪilƣan, gunaⱨlarni yuyudiƣan birdinbir ⱪurbanliⱪiƣa moⱨtaj bolmaⱪta. Bir kixi Hudaning bu ǝng qong iltipatini ⱪobul ⱪilmiƣan bolsa, Hudaning adalǝtlikigǝ ⱪana'ǝt tepixi üqün dozahⱪa ǝwitilixi kerǝk. Biz 4-muzakiridǝ «gunaⱨdin kǝqürüm ⱪilinix» toƣrisidiki ixlarni tǝpsiliy sɵzlǝymiz. Ɵz tǝbi'itimizgǝ kǝlsǝk, bizdǝ Adǝm'atidin miras ⱪalƣan ajizliⱪ wǝ gunaⱨⱪa bolƣan mayilliⱪ bolƣaqⱪa, ⱪǝlbimiz paklinix üqün Muⱪǝddǝs Roⱨⱪa, yǝni Hudaning Roⱨiƣimu moⱨtajdur. Pǝⱪǝt Muⱪǝddǝs Roⱨla gunaⱨⱪa bolƣan mayilliⱪni ⱪǝdǝmmuⱪǝdǝm yoⱪitalaydu wǝ ezitⱪu oylarni, yaman ƣǝrǝzlǝrni ɵzgǝrtix hizmitini ⱪilalaydu. Muⱪǝddǝs Kitab buni «yengi tuƣulux», yaki «ikkinqi ⱪetim tuƣulux» dǝp ataydu. Bu toƣruluⱪmu biz keyin yǝnǝ tǝpsiliy ⱨalda sɵzlǝymiz.


Mǝsiⱨiy muhlislar Muⱪǝddǝs Kitabta deyilginidǝk ⱨǝrbir insanning gunaⱨ ɵtküzgǝnlikigǝ, qiriklikning barliⱪ insanni bulƣiwǝtkǝnlikigǝ ixinidu. Pǝyƣǝmbǝrlǝrmu insan balisi bolƣaqⱪa gunaⱨkardur. Xundaⱪtimu, hristi'anlar Hudaning insanni agaⱨlandurux wǝ Ɵzining gǝp-sɵzlirini wǝ bexarǝtlirini yǝtküzüx üqün pǝyƣǝmbǝrlǝrni talliƣanliⱪiƣa ixinidu, xuningdǝk ularning rosulluⱪ (ǝlqilik) wǝzipisini ɵtiginidǝ yǝtküzgǝn gǝplirining (mǝyli eƣizqǝ yaki yazmiqǝ bolsun) hataliⱪtin saⱪlanƣanliⱪiƣa ixinidu. Xunga Huda Ɵzining Muⱪǝddǝs Roⱨi bilǝn ularning intilixlirigǝ yetǝkqilik ⱪilƣan, ularning kixilǝrgǝ Ɵzini tonuxturuxiƣa ilⱨamlandurup wǝⱨiy berip, ularni xu waⱪitning ɵzidǝ Uning demǝkqi bolƣan gǝp-sɵzlirini untup ⱪelix ⱨǝm ezip ⱪelixtin saⱪliƣan. Əmma ular (pǝyƣǝmbǝrlǝr wǝ rosullar) ɵz ⱨǝrikǝtliridǝ wǝ addiy turmuxlirida gunaⱨtin saⱪlanƣan ǝmǝs. Bu ix ulardimu barliⱪ insanlarning maⱨiyitining tüp irsiy ajizliⱪi, gunaⱨⱪa mayilliⱪ bolƣanliⱪiƣa ispatni kɵrsitidu. Xuningdin gunaⱨsizliⱪ wǝ mukǝmmǝllik pǝⱪǝtla Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir uluƣ Hudaƣa mǝnsup, degǝn pakit eniⱪlaxturulidu.


Uningdin sirt, gunaⱨ ⱪanqilik «qong» yaki «kiqik» boluxidin ⱪǝt'iynǝzǝr, u Hudaning jazalixiƣa, dozah otida kɵyüxkǝ tegixlik. Xunga, gǝrqǝ ⱪatilliⱪ oƣriliⱪtin yaki ⱪarƣaxtin pǝrⱪliⱪ bolsimu, ularning ⱨǝmmisi Hudaning jazalixiƣa ohxaxla muwapiⱪ. Qünki ularning ⱨǝmmisi asiyliⱪ ⱨǝm ita'ǝtsizliktin kelip qiⱪⱪan. Bu pakit Tǝwrat wǝ Injilning nurƣun ayǝtliridǝ jakarlanƣan, mǝsilǝn: –


«Ⱨǝmmǝ adǝm yoldin qǝtnidi,

Ularning barliⱪi ǝrzimǝs bolup qiⱪti.

Meⱨribanliⱪ ⱪilƣuqi yoⱪ, ⱨǝtta birimu yoⱪtur».

(Injil, «Rimliⱪlarƣa», 3-bab, 12-ayǝt)


«Barliⱪ insanlar gunaⱨ sadir ⱪilip, Hudaning xan-xǝripigǝ yetǝlmǝy, uningdin mǝⱨrum boldi»

(Injil, «Rimliⱪlarƣa», 3-bab, 23-ayǝt)

Ⱨǝdislǝrmu buni tǝstiⱪlap, mundaⱪ degǝn: –


««Bir adǝm baxⱪa birining ⱨǝⱪⱪini ong ⱪoli bilǝn tartiwalsa, Huda uni jǝnnǝttin mǝⱨrum ⱪilip, uni otta kɵydürüxi kerǝk» (Muⱨǝmmǝd degǝn sɵzlǝr)... Birsi uningdin: «I Allaning pǝyƣǝmbiri, ⱨǝtta kiqikkinǝ ix bolsimu xundaⱪ bolamdu?» – dǝp soridi. U jawabǝn: «Ⱨǝtta birǝr tal «arak» (xahqǝ) sǝwǝbidin bolƣan bolsimu» – dedi».


Biz ǝmdi pǝyƣǝmbǝrlǝrning ɵtküzgǝn gunaⱨliriƣa kelǝyli. Musulmanlar pǝyƣǝmbǝrlǝrning gunaⱨsiz ikǝnliki toƣrisida ⱨǝrhil pikirlǝrdǝ bolƣan. Bǝzilǝr ularni mutlǝⱪ gunaⱨsiz, bǝzilǝr ularni baliliⱪida gunaⱨ ɵtküzüp, qong bolƣanda gunaⱨsiz bolƣan, degǝn. Yǝnǝ bǝziliri ularni kixilǝrgǝ nǝsiⱨǝt ⱪilƣinidila gunaⱨsiz bolƣan, ularda baxⱪa waⱪitlarda wǝ baxⱪa jǝⱨǝtlǝrdǝ gunaⱨ ɵtküzüx mumkinqilikining barliⱪini etirap ⱪilƣan. Ahiridiki bu kɵzⱪarax rǝⱨmǝtlik Xǝyh Muⱨǝmmǝd Adoning idi. Ⱨalbuki, Ⱪur'anda bolsa, pǝyƣǝmbǝrlǝrning kɵpinqisining ɵzlirining etirap ⱪilixi boyiqǝ eytⱪanda, ular uxxaⱪ-qüxxǝk sǝwǝnliklǝrni ǝmǝs, bǝlki eƣir ita'ǝtsizliklǝrni ⱪilƣanliⱪi eniⱪ deyilgǝn. Buni siz tɵwǝndiki abzaslardin kɵrǝlǝysiz.


Musulman ɵlimalar gunaⱨlarni «uxxaⱪ-qüxxǝk» wǝ «eƣir» dǝp ikki hilƣa bɵlgǝn: «Huda uxxaⱪ-qüxxǝk gunaⱨlarni kǝqüridu, lekin eƣir gunaⱨlarni kǝqürmǝydu» degǝndǝk. Ularning pikri boyiqǝ eƣir gunaⱨlar munular: –


(1) Wapasizliⱪ

(2) Uxxaⱪ-qüxxǝk gunaⱨlarni ⱪayta-ⱪayta sadir ⱪilip turux

(3) Hudaning rǝⱨimigǝ ümidsiz ⱪarax

(4) «Hudayim meni kǝqürdi, Hudaning ƣǝzipidin saⱪlandim» deyix

(5) Yalƣan guwaⱨliⱪ berix

(6) Yǝnǝ bir musulmanƣa tɵⱨmǝt ⱪilix

(7) Yalƣan ⱪǝsǝm iqix

(8) Seⱨrigǝrlik, jadugǝrlik

(9) Ⱨaraⱪ iqix

(10) Yetim-yesirlarning puli yaki ⱨǝⱪⱪini aldap elix yaki tartiwelix

(11) Ⱪǝrzgǝ ɵsüm elix

(12) Zina yaki paⱨixiwazliⱪ

(13) Bǝqqiwazliⱪ

(14) Oƣriliⱪ

(15) Ⱪatilliⱪ

(16) Uruxta kapirlardin qekinix

(17) Ata-aniƣa ita'ǝtsizlik ⱪilix


Xunga, ularning kɵzⱪarixiqǝ, bu sǝwǝnliklǝrning ⱨǝrⱪaysisini sadir ⱪilƣan, towa ⱪilmiƣan ⱨǝrbir mɵmin dozahning otlirida jazalinidu. Baxⱪa gunaⱨlar bolsa uxxaⱪ-qüxxǝk dǝp ⱨesablinidu.


Pǝyƣǝmbǝrlǝrning gunaⱨliri toƣruluⱪ bayanlar:


Adǝm'ata gunaⱨ ɵtküzgǝn. Bu Sürǝ «Taⱨa», 121-ayǝttǝ: 

«Adǝm (ata) Pǝrwǝrdigariƣa (uning ǝmrigǝ) hilapliⱪ ⱪildi, xuning bilǝn u azdi».

Xǝrⱨqilǝr bu ayǝttin uning qǝklǝngǝn dǝrǝh mewisini yeyix bilǝn igisigǝ asiyliⱪ ⱪilƣanliⱪini qüxǝndüridu. 


««(I adǝm!) ... Bu dǝrǝhⱪǝ yeⱪinlaxmanglar (yǝni mewisidin yemǝnglǝr), bolmisa (ɵzünglarƣa) zulum ⱪilƣuqilardin bolup ⱪalisilǝr» — deduⱪ» (Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ» 35-ayǝt).


Ɵlima Baydⱨawi mundaⱪ degǝn: «U Igisining tǝlipidin ezip, hatalixip ɵlüp kǝtmǝslik üqün, xu dǝrǝhtin mewǝ yegǝn; wǝ yaki u ɵzigǝ buyrulƣan toƣra yoldin azdurulƣan, yaki düxmǝn tǝripidin aldinip azdurulƣan».


Ɵlima Al-Razi: Adǝm'ata gunaⱨ ⱪilƣanliⱪiƣa iⱪrar ⱪilƣan, lekin bu ix uning pǝyƣǝmbǝr boluxidin ilgiri yüz bǝrgǝn, dǝydu. U yǝnǝ mundaⱪ: «Adǝm'atining ita'ǝtsizlik ⱪilip, ezip kǝtkǝnliki rast, lekin pǝⱪǝtla dǝrǝhning mewisini yegǝnlikidin gunaⱨkar bolƣan. U bu gunaⱨiƣa towa ⱪilƣanliⱪidin, bu ita'ǝtsizlikning ⱨesabi uningƣa yezilmaydu» degǝn. Biz uning ahirⱪi jümlisigǝ ⱪoxulƣinimiz, bizning Adǝm'atining ita'ǝtsizlik ⱪilip yoldin azƣanliⱪini inkar ⱪilƣinimiz ǝmǝs.


Ita'ǝtsizlikningmu eƣir gunaⱨlarƣa kiridiƣanliⱪini tɵwǝndiki ayǝttin kɵrüwalalayimiz:


«Kimki Allaƣa wǝ uning pǝyƣǝmbirigǝ asiyliⱪ ⱪilidikǝn (yǝni kimki Allani wǝ Allaning pǝyƣǝmbirini inkar ⱪilidikǝn, Allaƣa mulaⱪat boluxⱪa ixǝnmǝydikǝn, Allaning ayǝtlirigǝ ⱪulaⱪ selixtin yüz ɵrüydikǝn), u dozah azabiƣa duqar bolidu, dozahta mǝnggü ⱪalidu» (Sürǝ «Jin», 23 ayǝt).


Yǝnǝ, Sürǝ «Taⱨa», 120-ayǝttǝ: «Andin Pǝrwǝrdigari uni tallidi, uning tǝwbisini (towisini) ⱪobul ⱪildi wǝ uni ⱨidayǝt ⱪildi» deyilgini Adǝm'atining gunaⱨ ⱪilƣanliⱪini, andin towa ⱪilƣanliⱪini kɵrsitidu. «Towa ⱪilix» birinqidin ɵz gunaⱨiƣa ɵkünüx, ikkinqidin Hudaƣa iⱪrar ⱪilix, üqinqidin axu gunaⱨni ǝmdi ikkinqi ⱪilmasliⱪⱪa bǝl baƣlaxtin ibarǝt. «Towa ⱪilix» tilƣa elinsa, bu ibarǝ gunaⱨ ⱪilƣanliⱪini ispatlaydu ǝmǝsmu? Adǝm'ata ɵzining gunaⱨiƣa towa ⱪilƣan, qünki:


«Ular: «Pǝrwǝrdigarimiz! Biz ɵzimizgǝ ɵzimiz zulum ⱪilduⱪ, ǝgǝr Sǝn bizni mǝƣpirǝt ⱪilmisang, biz qoⱪum ziyan tartⱪuqilardin bolimiz» dedi» (Sürǝ « Ə'iraf» 23-ayǝt).


Bu yǝrdǝ Adǝm'ata, yǝni ǝng uluƣ pǝyƣǝmbǝrlǝrdin biri ⱨesablanƣan muxu Adǝm'atimiz, Xǝytanning gepigǝ kirip, uningƣa ⱪulaⱪ selip, ɵzining ⱨǝmmidin üstün turidiƣan Igisidin gumanlanƣanliⱪi wǝ hata yol bilǝn mǝnggü ɵlmǝslikkǝ erixmǝkqi bolƣanliⱪi eniⱪ kɵrsitilgǝn. U gunaⱨ ⱪilƣan, bu gunaⱨ «eƣir gunaⱨ»lar iqigǝ kiridu.


Nuⱨ pǝyƣǝmbǝrmu gunaⱨ ⱪilƣan, buni Sürǝ «Nuⱨ», 24-28-ayǝttin kɵrüwalƣili bolidu: –


«Nuⱨ Allaƣa eytti: ... Ular ⱨǝⱪiⱪǝtǝn nurƣun kixilǝrni azdurdi, zalimlarni tehimu gumraⱨ ⱪilƣin... Pǝrwǝrdigarim yǝr yüzidǝ kapirlarning birinimu ⱪoymiƣin. U ɵzi gunaⱨ ⱪilƣanliⱪi ɵzigǝ eniⱪ bolƣandin keyin xundaⱪ du'a ⱪilƣan: «Manga, ata-anamƣa, mening ɵyümgǝ mɵmin bolup kirgǝn kixigǝ wǝ mɵmin ǝrlǝrgǝ, mɵmin ayallarni mǝƣpirǝt ⱪilƣin...». U eƣir bir gunaⱨ ⱪilmiƣan bolsa Hudadin mǝƣpirǝt tilǝxning ⱨajiti yoⱪ idi. Bǝzi xǝrⱨqilǝr bu ayǝttiki Nuⱨ pǝyƣǝmbǝrning gunaⱨ ⱪilƣanliⱪi toƣrisidiki mǝzmunni suslaxturmaⱪqi bolƣan bolsimu, lekin biz yǝnila xundaⱪ eytimizki, u gunaⱨ ⱪilƣan.


Ⱨǝzriti Ibraⱨimmu gunaⱨ ⱪilƣan, bu Sürǝ «Ən'am», 77-78-ayǝttǝ yezilƣan: –


«Ibraⱨim keqining ⱪarangƣuluⱪi basⱪanda bir yultuzni kɵrüp (ⱪowmning sɵzini dǝlil kǝltürüp, ularni mat ⱪilix üqün): «Bu mening Pǝrwǝrdigarimdur» dedi. Yultuz petip ketiwidi, «Mǝn petip kǝtküqilǝrni (yǝni yultuzlarƣa ibadǝt ⱪilixini) yaⱪturmaymǝn» dedi. U ayning tuƣⱪanliⱪini kɵrüp (yuⱪiriⱪi usul boyiqǝ) «Bu mening Pǝrwǝrdigarimdur» — dedi. Ay petip ketiwidi, «Əgǝr Pǝrwǝrdigarim meni ⱨidayǝt ⱪilmiƣan bolsa, mǝn qoⱪum azƣuqi ⱪowmning ⱪatarida bolidikǝnmǝn» — dedi».


Yuⱪirida biz Muⱨǝmmǝd saliⱨning tǝrjimisini sɵzmusɵz ǝynǝn alduⱪ. U muxu yǝrdǝ Ibraⱨimning yultuz, ay wǝ ⱪuyaxⱪa ibadǝt ⱪilƣinini aldamqiliⱪ dǝp qüxǝndüridu (tirnaⱪ iqidiki sɵzlǝr ǝsliy tekisttǝ yoⱪ). Ⱪandaⱪla bolmisun, Ibraⱨim pǝyƣǝmbǝr ya ⱪuyaxⱪa ibadǝt ⱪilƣan ya yalƣanqiliⱪ ⱪilƣan. U nemǝ ix ⱪilƣan bolmisun, bǝribir eƣir gunaⱨ ⱨesablinidu.


Yǝnǝ Sürǝ «Ibraⱨim», 41-ayǝttǝ: –

«Pǝrwǝrdigarimiz! Ⱨesab alidiƣan kündǝ (yǝni ⱪiyamǝt künidǝ) manga, ata-anamni wǝ mɵminlǝrni mǝƣpirǝt ⱪilƣin».


Mǝƣpirǝt tilǝx pǝⱪǝt gunaⱨ ⱪilƣandin keyin bolidiƣan ix, ǝlwǝttǝ.


Yǝnǝ Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 260-ayǝttǝ: –

«Ɵz waⱪtida Ibraⱨim: «Pǝrwǝrdigarim, ɵlüklǝrni ⱪandaⱪ tirildüridiƣanliⱪingni manga kɵrsǝtkin» dedi. Alla: «(Ɵlüklǝrni tirildürǝlǝydiƣanliⱪimƣa) ixǝnmidingmu?» dedi. Ibraⱨim: «Ixǝndim, lekin kɵnglüm (tehimu) ⱪarar tapsun üqün (kɵrüxni tilǝymǝn)» dedi». Buningdin biz Ibraⱨimning Hudaning küq-ⱪudritigǝ xǝk kǝltürgǝnlikini kɵrimiz, bumu eƣir gunaⱨdur. Ⱨǝdislǝrdin: «Biz xǝk kǝltürüxkǝ Ibraⱨimdinmu mayilmiz» – degǝnni oⱪuymiz.


Yǝnǝ Sürǝ «Ənbiya», 64-ayǝttǝ: – «Ibraⱨim «(Yaⱪ) bǝlki ularning munu qongi (qong but, demǝk) xundaⱪ ⱪildi. Ular sɵzliyǝlisǝ (kimning qaⱪⱪanliⱪini) ularning ɵzliridin sorap beⱪinglar».


Bu yǝrdǝ Ibraⱨim butlarni buzup taxliwǝtkǝn, deyilidu. Baxⱪilar uningdin sorisa, u yalƣan eytip, qong but kiqiklirini qul-qul ⱪiliwǝtkǝn degǝn, deyilgǝnidi.


Abi-Hurayraning deyixiqǝ, Muⱨǝmmǝd: «Ibraⱨim pǝⱪǝtla üq ⱪetim yalƣan gǝp ⱪilƣan» dǝp bayan ⱪilƣan. Birinqi ⱪetim, «Mǝndǝ kesǝl bar», degǝn. Ikkinqi ⱪetim, «Ularning munu qongi (qong buti) xundaⱪ ⱪildi», degǝn. Üqinqi ⱪetim «Saraⱨ mening singlim» degǝn (bu sɵzlǝrni ɵlimalardin Buhariy wǝ Muslim nǝⱪil kǝltürgǝn).


Musa pǝyƣǝmbǝr gunaⱨ ⱪilƣan. Buni Sürǝ «Ⱪǝsǝs», 15-16-ayǝttǝ kɵrimiz: –


«... Musa uni muxt bilǝn birni urup ɵltürüp ⱪoydi. Musa eytti: «Bu Xǝytanning ixidur, xübⱨisizki, Xǝytan azdurƣuqi axkara düxmǝndur!». Musa eytti: «Pǝrwǝrdigarim! Mǝn ⱨǝⱪiⱪǝtǝn ɵzümgǝ zulum ⱪildim. Meni mǝƣpirǝt ⱪilƣin».

Alla uni mǝƣpirǝt ⱪildi».


Bu ix toƣriliⱪ yǝnǝ Sürǝ «Xu'ǝra», 19-ayǝttǝ mundaⱪ deyilgǝn: –

«Musa eytti: Mǝn xu ixni ⱪilƣan qeƣimda nadanlardin  (azdurulƣanlardin) idim».


Sürǝ « Ə'iraf», 150-151-ayǝt: –

«Musa ƣǝzǝplǝngǝn, ƣǝmkin ⱨalda ⱪaytip kelip, ⱪowmigǝ: «Mǝn yoⱪ qaƣda (mozayƣa qoⱪunup) nǝⱪǝdǝr yaman ix ⱪilidinglar-ⱨǝ! (Kütüp turmay) Pǝrwǝrdigaringlarning ǝmrigǝ aldirap kǝttinglarmu?» dedi wǝ (ƣǝzǝplǝngǝnliktin) Tǝwrat tahtilirini (yǝrgǝ) taxlidi, ⱪerindixining qeqidin tutup ɵz tǝripigǝ tartti. (Ⱨarun) eytti: «(I ⱪerinidixim! (Bu) ⱪowm meni bozǝk tapti, meni ɵltürüwǝtkili tas ⱪaldi...». Musa eytti: «Pǝrwǝrdigarim! Meni wǝ mening ⱪerindiximni mǝƣpirǝt ⱪilƣin, bizni rǝⱨmiting da'irisigǝ kirgüzgin, sǝn ǝng rǝⱨim ⱪilƣuqi Zattursǝn»».


Muxu ayǝtlǝrdin bilimizki, Musa ⱪatilliⱪ ⱪilƣanliⱪini wǝ buning eƣir bir gunaⱨ ikǝnlikini ⱨes ⱪilƣan. Xunga u uningƣa iⱪrar ⱪilip mǝƣpirǝt tiligǝn. Xuningƣa ohxax, uning ƣǝzǝplinip tax tahtilarni taxliwetip, akisiƣa biⱨɵrmǝtlik ⱪilƣini gunaⱨ ⱪilƣanliⱪ. Xu gunaⱨini tonup yǝtkǝndin keyin, ɵzi wǝ akisi üqün kǝqürüm soriƣan. Ⱨarunning gunaⱨi bolsa Isra'illarning qoⱪunuxi üqün altundin bir Mozay yasap bǝrgǝnliki.


Ⱪur'anda deyixqǝ ǝⱪǝlliysi ⱨǝzriti Yüsüpmu gunaⱨⱪa mayil bolƣan. Buni Sürǝ «Yüsüp», 24-ayǝttin oⱪuyalaymiz: –


«U (yǝnǝ Zülǝyha) Yüsüpkǝ (yeⱪinqiliⱪ ⱪilixⱪa) bǝl baƣlidi, Pǝrwǝrdigarining roxǝn dǝlilini kɵrmigǝn bolsa, Yüsüpmu uningƣa mayil bolƣan bolatti. Biz Yüsüptin gunaⱨtin wǝ sǝt ixtin yǝnǝ xundaⱪ saⱪliduⱪ, xübⱨisizki, Yüsüp bizning sadiⱪ bǝndilirimizdin idi».


Tǝwrat, «Yaritilix» ⱪismi 47-babta, Yüsüpning ɵz atisi ⱨǝzriti Yaⱪup pǝyƣǝmbǝrning (Yüsüpning ikki oƣli toƣruluⱪ) bǝrgǝn bexaritigǝ dǝslǝptǝ ixǝnmigǝnliki hatirilǝngǝn.


Dawut pǝyƣǝmbǝr gunaⱨ ⱪilƣan, buni Sürǝ «Sad» 24-25-ayǝttin kɵrüwlalaymiz: –

«Dawut bizning uni siniƣanliⱪimizni bildi. Pǝrwǝrdigaridin mǝƣpirǝt tǝlǝp ⱪildi, sǝjdigǝ bardi. Biz uni ǝpu ⱪilduⱪ, u bizning dǝrgaⱨimizda ǝlwǝttǝ yeⱪinliⱪⱪa wǝ yahxi aⱪiwǝtkǝ igǝ boldi».


Əmǝliyǝttǝ, Tǝwrattiki «Samu'il (1)» 11-12-babtiki tǝpsiliy hatirilǝrdin ⱪariƣanda, uning gunaⱨi ⱪatilliⱪ wǝ zina bolƣanidi. Əmma xu jinayǝtlǝrni tonup yǝtkǝnliki üqün u Hudadin mǝƣpirǝt sorap ǝpu ⱪilinƣan. Bularning ⱨǝmmisi Tǝwratta eniⱪ bayan ⱪilinƣan. Xǝrⱨqilǝrning kitablirida xu toƣruluⱪ nurƣun uzun wǝ ɵz'ara zit bolƣan qüxǝndürüxlǝrni oⱪup qiⱪⱪandin kɵrǝ, Tǝwrattin biwasitǝ paydilansingiz, nurƣun waⱪtingizni tejǝp ⱪalisiz. Ⱨalbuki, Anis-ibn-Malik, ibn Abbas, Waⱨb-ibn-Munabbǝⱨ wǝ baxⱪa ɵlimalar tilƣa alƣandǝk, ⱨǝdislǝrdǝ Dawutning azdurulƣanliⱪi, ⱪattiⱪ ɵküngǝnliki, ⱨǝsrǝt-ⱪayƣuliri wǝ kǝqürümgǝ erixkǝnlikliri bayan ⱪilinƣan nurƣun yǝrliri bar.


Sulayman gunaⱨ ⱪilƣan. Sürǝ «Sad», 31-35-ayǝttin kɵrǝlǝymizki: –


«Ɵz waⱪtida kǝqⱪurunluⱪi uningƣa yahxi yügürük atlar toƣrilandi. Sulayman eytti: «Mǝn ⱨǝⱪiⱪǝtǝn atlarni Pǝrwǝrdigarimni ǝslǝx üqün yahxi kɵrdüm, ular (kɵzümdin) ƣayib bolƣuqǝ (ularni kɵzdin kǝqürüx bilǝn boldum)» Sulayman eytti: «Atlarni mening aldimƣa elip kelinglar»,  (atlar elip kelingǝndin keyin) Sulayman ularning paqaⱪlirini, boyunlirini silaxⱪa baxlidi. Biz ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Sulaymanni siniduⱪ, uning tǝhti üstigǝ bir jǝsǝtni taxliduⱪ, andin u (buning sinaⱪ ikǝnlikini bilip) tǝwbǝ (towa) ⱪildi. Sulayman eytti: «Pǝrwǝrdigarim! Meni mǝƣpirǝt ⱪilƣin...»

(Bu ayǝtning tǝrjimisi «Pǝrwǝrdigarni ǝslǝx üqün yahxi kɵrdüm» ǝmǝs, bǝlki «Pǝrwǝrdigarni seƣinixtin artuⱪ yahxi kɵrdüm» boluxi kerǝk).


Al-Kaxaf, Al-Razi wǝ baxⱪa xǝrⱨqilǝr nurƣun hatirilǝrni kɵrsitip bu ayǝtlǝrgǝ ⱨǝrhil usul bilǝn tǝbir bǝrgǝn, lekin yiƣixtrurup eytⱪanda bu atlar Sulaymanni Hudani seƣinix wǝ du'a ⱪilixidin eziⱪturƣan. Eytilixiqǝ u ahirda bu atlarni soyƣuzuwǝtkǝn. 34, 35-ayǝtlǝrdǝ uning gunaⱨ ⱪilƣanliⱪi eniⱪ yezilƣan. Undaⱪ bolmisa, u ⱪandaⱪmu «Meni mǝƣpirǝt ⱪilƣin...» degǝn sɵzni ⱪilsun?


Yünüs pǝyƣǝmbǝrmu gunaⱨ ⱪilƣan. Buni Sürǝ «Saffat», 140-144-ayǝtlǝrdin kɵrüwalimiz: –


«Yunus ⱨǝⱪiⱪǝtǝn pǝyƣǝmbǝrlǝrdindur. Ɵz waⱪtida u (ⱪowmdin) ⱪeqip (kixilǝr bilǝn) toxⱪan bir kemigǝ qiⱪiwaldi. (Kemidikilǝr qǝk qiⱪⱪan adǝmni dengizƣa taxlap kemining yükini yeniklitix üqün) qǝk taxlaxti, Yunus (qǝktǝ) mǝƣlup bolƣanlardin bolup (dengizƣa taxlandi), uni qong bir beliⱪ yutuwǝtti. U (ⱪowmini taxlap, Pǝrwǝrdigarining iznisiz qiⱪⱪanliⱪi üqün) ǝyiblinixkǝ tegixlik idi. Əgǝr u tǝsbiⱨ eytⱪuqilardin bolmisa idi, beliⱪning ⱪarnida ǝlwǝttǝ ⱪiyamǝtkiqǝ ⱪalatti».


«Əyiblinixkǝ tegixlik idi» degǝn jümlidin biz uning gunaⱨ ⱪilƣanliⱪini bilimiz. U «ⱨǝⱪiⱪǝtǝn pǝyƣǝmbǝrlǝrdin» («tǝsbiⱨ eytⱪuqilardin») bolup turup yǝnǝ ita'ǝtsizlik ⱪilƣan ǝmǝsmu? Uning ⱪilƣan ixlirini Tǝwrattiki «Yünüs» ⱪismidin tǝpsiliy ⱨalda kɵrüwalƣili bolidu. U Hudaning buyruⱪini anglimay, Hudaning Ninǝwǝ xǝⱨiridikilǝrni towa ⱪilixⱪa qaⱪirƣanliⱪini ularƣa yǝtküzmǝy ⱪeqip ketip, ahiri axu beliⱪ tǝripidin yutuwetilgǝnidi.


Muⱨǝmmǝdmu gunaⱨ ⱪilƣan. Buni Sürǝ «Fǝtiⱨ», 2-ayǝttin kɵrüwalimiz: –


«Allaning sening ilgiriki wǝ keyinki gunaⱨliringni kǝqürüxi üqün, sanga bǝrgǝn nemitini mukǝmmǝllǝxtürüxi üqün, seni toƣra yolƣa baxlixi üqün, sanga küqlük yardǝm berixi üqün, sanga ⱨǝⱪiⱪǝtǝn roxǝn ƣǝlibǝ ata ⱪilduⱪ».


Yǝnǝ Sürǝ «Muⱨǝmmǝd», 19-ayǝttǝ: –

«Bilginki, Alladin baxⱪa ⱨeq mǝbud (bǝrⱨǝⱪ) yoⱪtur, gunaⱨing üqün, ǝr-ayal mɵminlǝr üqün mǝƣpirǝt tiligin...».


Sürǝ «Ƣafir», 55 ayǝttǝ: –

«(I Muⱨǝmmǝd!) Muxriklarning yǝtküzgǝn ǝziyǝtlirigǝ sǝwr ⱪilƣin, Allaning (sanga wǝ sening tǝwǝliringgǝ yardǝm berix) wǝdisi ⱨǝⱪiⱪǝtǝn ⱨǝⱪtur, gunaⱨingƣa istiƣpar eytⱪin».


Sürǝ «Nisa», 105-106 ayǝt: –

«(I Muⱨǝmmǝd!) seni kixilǝr arisida Allaning kɵrsǝtkini boyiqǝ ⱨɵküm ⱪilsun dǝp, sanga ⱨǝⱪiⱪǝtǝn ⱨǝⱪ kitabni nazil ⱪilduⱪ. Ha'inlarning tǝripini almiƣin. Alladin mǝƣpirǝt tiligin. Alla ⱨǝⱪiⱪǝtǝn naⱨayiti mǝƣpirǝt ⱪilƣuqidur, naⱨayiti meⱨribandur».


Birinqi ayǝt Muⱨǝmmǝdning bu gǝptin ilgirimu gunaⱨ ⱪilƣanliⱪi wǝ uningdin keyinmu gunaⱨ ⱪilidiƣanliⱪini eniⱪ kɵrsitidu. Əgǝr birsi (Al-Razi, Al-Kaxaf wǝ baxⱪa ɵlimalardǝk) bu sɵz Muⱨǝmmǝdning ümmǝtliri üqünla mǝƣpirǝt soriƣan degǝn mǝnisi bar desǝ, yuⱪiriⱪi ikkinqi ayǝt buningƣa rǝddiyǝ bǝrgǝn bolidu; u Muⱨǝmmǝdni ɵzi ⱨǝm ǝr-ayal mɵminlǝr üqünmu mǝƣpirǝt tilǝxkǝ ündǝydu.


Bǝzi musulman ɵlimalar: «Tǝⱪwadarlarning pǝzilǝtliri Hudaning «yeⱪin turƣuqiliri» («muⱪǝrribunlar»)ning sǝwǝnliklirigǝ barawǝrdur» dǝp xǝrⱨligǝn. Tǝⱪwadar, ihlasmǝn adǝm uxxaⱪ-qüxxǝk ixlarda Hudaƣa ita'ǝtsizlik ⱪilsa, Huda ularni eƣir gunaⱨ ɵtküzgǝn dǝp ⱨesablaydu. Ularning gunaⱨ ǝmǝs dǝp ⱪariƣan ixliriƣa kǝqürüm sorimiƣuqǝ, Huda ularni gunaⱨkar dǝp ⱪaraydu. Bu ɵlimalar: – «Muⱨǝmmǝdning ǝⱨwali bolsa mana xundaⱪtur» dǝydu. Lekin ularning untup ⱪalƣini xuki, bu ayǝtlǝrdǝ gǝp ⱪilƣuqi (ularning ixinixiqǝ) adǝm ǝmǝs, bǝlki Pǝrwǝrdigarning Ɵzidur; U: «Gunaⱨing üqün, ǝr-ayal mɵminlǝr üqün mǝƣpirǝt tiligin,...» dǝydu. Huda ⱪandaⱪmu gunaⱨ ǝmǝs ixni gunaⱨ desun wǝ bundaⱪ ixⱪa kǝqürüm tilǝxni tǝlǝp ⱪilsun? Bu bolmiƣur gǝp ǝmǝsmu?


Sürǝ «Əⱨzab», 37-ayǝttǝ, mundaⱪ deyilgǝn: —

«Ɵz waⱪtida sǝn Alla nemǝt bǝrgǝn, sǝnmu in'am ⱪilƣan kixigǝ (Zǝydkǝ): «Hotunungni nikaⱨingda tutⱪin, Alladin ⱪorⱪⱪin!» deding, Alla axkarilimaⱪqi bolƣan nǝrsini kɵnglüngdǝ yoxurdung, kixilǝrning tǝnǝ ⱪilixidin ⱪorⱪtung. Alladin ⱪorⱪuxung ǝng ⱨǝⱪliⱪ idi. Mɵminlǝrgǝ ularning bala ⱪiliwalƣan oƣullirining ⱪoyup bǝrgǝn hotunlirini nikaⱨlap alsa gunaⱨ bolmasliⱪi üqün, Zǝynǝbni Zǝyd ⱪoyuwǝtkǝndin keyin sanga nikaⱨlap bǝrduⱪ, Allaning (sening Zǝynǝbni elixing toƣrisidiki) ǝmri qoⱪum orunlinidu».


Bu ixta, Muⱨǝmmǝd ǝsli ɵzining ⱪuli Zǝydni ⱨɵr ⱪilip, Zǝyd iman eytⱪandin keyin, uni bala ⱪiliwalƣan wǝ Zǝynǝb isimlik aliyjanap bir ayalni uning ǝmrigǝ elip bǝrgǝn. Biraⱪ bir mǝzgildin keyin Muⱨǝmmǝdning Zǝynǝbkǝ kɵngli qüxüp ⱪelip, uningƣa niyitini bildürüp: «Kɵngüllǝrni ɵzgǝrtküqi mǝdⱨiyilǝnsun!» degǝn. Zǝynǝb bu sɵzni eri Zǝydkǝ eytip bǝrgǝn. Muⱨǝmmǝdning niyitini qüxǝngǝn Zǝyd, uning yeniƣa kirip, huddi ɵzlükidin ayalidin ayrilƣusi bardǝk: «Ayal ⱨǝmraⱨimdin ayrilƣum bar» – degǝn. Muⱨǝmmǝd Zǝydning gepini qüxǝnmigǝn boliwelip uningdin: «Nemǝ boldung? Uningdin gumanlinip ⱪaldingmu?» – dǝp soriƣan. U jawabǝn: «Yaⱪ, U aⱪsɵngǝng bolƣanliⱪi üqün mǝndin üstün turup manga ⱨɵkümranliⱪ ⱪilƣanliⱪidinla» dedi. Muⱨǝmmǝd uningƣa: «Ayalingni ɵz yeningda ⱪalduriwǝrgin» – dedi (tǝpsilatlirini ɵlima Al-Kaxafning bu toƣruluⱪ ɵzining kitabidiki (2-tom, 213-bǝt) bu ayǝtlǝr toƣrisidiki tǝbiridin wǝ ɵlima Baydⱨawining degǝnliridin kɵrüweling).


Uning muxu yǝrdǝ «Kixilǝrning tǝnǝ ⱪilixidin» ⱪorⱪup, «Alla axkarilimaⱪqi bolƣan nǝrsini» kɵngligǝ yoxuruwalƣanliⱪi eniⱪ kɵrünüp turuptu. U Zǝydning ayalini pǝⱪǝtla Hudaning ǝmri boyiqǝ alƣanliⱪini kɵrsǝtmǝkqi. Biz bu tekistlǝrdin, Muⱨǝmmǝdning Zǝynǝbkǝ kɵngli qüxkǝnlikini yoxuruwatⱪanliⱪini, yǝni kɵnglidǝ ⱨeqⱪaqan bundaⱪ ix sadir bolup baⱪmiƣandǝk ⱪiyapǝtkǝ kiriwalƣanliⱪini kɵrǝlǝymiz. Xuning bilǝn u: «Alla axkarilimaⱪqi bolƣan nǝrsini kɵnglüngdǝ yoxurdung» – dǝp ǝyiblǝngǝn.


Bu ayǝtkǝ tǝbir bǝrginidǝ, ɵlima Al-Razi awwal: «U Zǝynǝbkǝ tǝgmǝkqi bolƣanliⱪidin... ǝyiblǝngǝn» dedi. Lekin keyin «U Hudadin ⱪorⱪⱪan lekin yǝnǝ adǝmlǝrdinmu ⱪorⱪⱪan, xunga Huda uni ǝyiblidi» – degǝn, qünki «Alladin ⱪorⱪuxung ǝng ⱨǝⱪliⱪ idi». Xunga bu ixtimu Muⱨǝmmǝd toƣra ⱪilmiƣan, qünki u ⱪorⱪmasliⱪⱪa tegixlik bolƣanlardin ⱪorⱪⱪan.


Yǝnǝ Sürǝ «Bǝni Isra'il» (Isra) 76-ayǝttǝ mundaⱪ deyilgǝn: —

 «Seni biz (ⱨǝⱪtǝ turuxta) mustǝⱨkǝm ⱪilmiƣan bolsaⱪ, ularƣa mayil bolup kǝtkili ⱨǝⱪiⱪǝtǝn tas ⱪalƣaniding».


Ɵlima Al-Zajjajning pikrigǝ asaslinip, ɵlima Al-Razimu xu toƣruluⱪ mundaⱪ yazƣan: – ««Seni biz (ⱨǝⱪtǝ turuxta) mustǝⱨkǝm ⱪilmiƣan bolsaⱪ» wǝ «ularƣa mayil bolup kǝtkili ⱨǝⱪiⱪǝtǝn tas ⱪalƣaniding» degini, gunaⱨⱪa azraⱪⱪinǝ mayilliⱪini kɵrsitidu». Ɵlima Kat'adaning degini boyiqǝ, Muⱨǝmmǝd yuⱪiriⱪi ayǝtni eytⱪandin keyin, u yǝnǝ mundaⱪ degǝn: «I Pǝrwǝrdigar, mǝndin kɵz yumup aqⱪuqǝ waⱪitmu ayrilma». Bu ayǝt wǝ ⱨǝdislǝr ǝⱪǝlliysi Muⱨǝmmǝdning xundaⱪ gunaⱨⱪa mayil bolƣanliⱪini kɵrsǝtmǝmdu?


Ɵlima Muslim wǝ Buhariylarning hatirliridǝ, ular Muⱨǝmmǝdning mundaⱪ bir bayani bar, degǝn: «Ⱨeqⱪaysinglar Hudaning rǝⱨimisiz jǝnnǝtkǝ kirmǝysilǝr». Birsi: «I pǝyƣǝmbǝr, ⱨǝtta sizmu mustǝsna ǝmǝsmu?» – dǝp soriwidi, u jawabǝn: «Huda xapa'itini ɵpqürǝmdǝ ⱪoymisa, ⱨǝtta mǝnmu xundaⱪ» – dedi. Abu Ⱨurayra xundaⱪ dediki, ɵzi Muⱨǝmmǝdning: «Xübⱨisizki, mǝn Hudaning bir künidǝ yǝtmix dɵrǝm mǝƣpiritini tilǝp towa ⱪilimǝn» deginini anglidi. Bǝzi gǝplǝr boyiqǝ u «yǝtmixtin kɵp» degǝnidi. Ɵlima Ibnat-Halid wǝ Abu Hurayralar: «Allaning pǝyƣǝmbiri mundaⱪ degǝn: «I Alla, gɵrning azabidin, otning azabidin sǝndin panaⱨ izdǝymǝn»» (Buhariy, 1-ⱪismidin).


Bu baptiki gǝp-sɵzlǝrdin ⱨǝrⱪandaⱪ bir sǝmimiy bolƣan kixi xundaⱪ mutlǝⱪ bir pakitni eniⱪ kɵrǝlǝyduki, bizning atimiz bolƣan Adǝm'ata ita'ǝtsizlikkǝ yiⱪilip qüxüp, oy-pikirliri rǝzillixip, yamanliⱪⱪa mayil boluxⱪa baxliƣan. Xuning bilǝn uning ǝwladliri bolƣan bizlǝr tǝbi'iy ⱨalda uning xu gunaⱨⱪa wǝ asiyliⱪⱪa mayilliⱪiƣa warisliⱪ ⱪilip kǝlduⱪ. Ɵzimizning xǝhsiy kǝqürmixlirimizmu buni bizgǝ ispatlap keliwatidu.


Uluƣ pǝyƣǝmbǝrlǝr, ⱨǝtta islamiyǝtning pǝyƣǝmbiri Muⱨǝmmǝdningmu eƣir gunaⱨlarni sadir ⱪilƣanliⱪini bilip ɵttuⱪ. Xunga ⱨǝrⱪandaⱪ bir yǝrdiki ⱨǝrⱪandaⱪ bir adǝm, Hudaning ǝmr-ⱪanunliriƣa hilapliⱪ ⱪilƣanlarni azabdin ⱪutⱪuzidiƣan bir Ⱪutⱪuzƣuqiƣa moⱨtajtur. Ⱨǝmmimiz ɵzimizning roⱨini gunaⱨtin ⱨɵr ⱪilidiƣan, Hudaning adalǝtlikini wǝ rǝⱨim-xǝpⱪitini namayan ⱪilidiƣan ⱪusursiz bir ⱪurbanliⱪⱪa moⱨtajmiz. Bu ix pǝⱪǝtla Əysa Mǝsiⱨning krestkǝ mihlinixi, yǝni insan üqün ada ⱪilƣan ɵlümi arⱪiliⱪ ǝmǝlgǝ axurulidu. Kimdikim Uningƣa etiⱪad baƣlisa, xu kixining gunaⱨliri Hudaning kǝqürüm ⱪilixiƣa wǝ Muⱪǝddǝs Roⱨning wasitisi bilǝn paklinixⱪa erixǝlǝydu. Xuning bilǝn U mǝnggülük ⱨayatⱪa, mǝnggülük hursǝnlikkǝ erixkǝn bolidu.


Bǝzi musulman ⱪerindaxlirimizning, nemixⱪa ɵzliri «munzal» (wǝⱨiy ⱪilinƣan) dǝp ⱪaraydiƣan kitablarning bayanliriƣa ⱪarxi turup, pǝyƣǝmbǝrlǝrdiki gunaⱨlarning izlirini yoxuruxⱪa intilidiƣanliⱪlirini qüxǝnmǝymǝn. Bolupmu pǝyƣǝmbǝrlǝrdin ⱨeqⱪaysisi ɵzlirini gunaⱨsiz dǝwalƣan ǝmǝs, ǝksiqǝ ɵzlirining ajiz ikǝnlikini wǝ gunaⱨkar ikǝnlikini iⱪrar ⱪilƣan xara'it astida axundaⱪ kɵzⱪaraxlarning boluxi tehimu orunsizdur. Bǝrⱨǝⱪ, Huda ⱨǝmmidin üstün danaliⱪi bilǝn kitablirini qüxürgǝn, etiⱪadni bekitkǝn. U barliⱪ ixlirida pütünlǝy danaliⱪ kɵrsǝtkǝn, insanlarning ⱨǝrⱪandaⱪ moⱨtajlirini pütünlǝy bilidiƣandur.



4-muzakirǝ


Mǝsiⱨ Əysaning krestkǝ mihlinixi

Kirix sɵz


Mǝyli xǝri'ǝt ⱪanunlirida yaki dɵlǝtning ⱪanunlirida bolsun, ⱪanunƣa hilapliⱪ ⱪilƣuqilar yaki jinayǝtqilǝrning ⱨǝmmisigǝ jaza berilidu dǝp bǝlgilǝngǝn. Bu ⱪanunlarƣa asasǝn, jinayǝtqigǝ berilidiƣan jazaning eƣir-yenikliki, ziyankǝxlikkǝ uqriƣuqining ⱪandaⱪ adǝm ikǝlikigǝ ⱪarap bekitilidu. Mǝsilǝn: Mǝktǝptiki bir oⱪuƣuqi ɵz sawaⱪdixini ⱨaⱪarǝtlisǝ, berilidiƣan jaza yenikrǝk bolidu. Əmma oⱪutⱪuqisiƣa xundaⱪ ⱪilsa, mǝktǝptin ⱨǝydiwetilixi mumkin. Ⱪanun boyiqǝ, birsi adǝttiki puⱪraƣa tɵⱨmǝt qaplisa, ǝyiblik ix ⱪilƣan bolidu; bir sotqiƣa xündaⱪ ⱪilsa, uningƣa eƣirraⱪ jaza berilidu. Əmma ǝgǝr padixaⱨⱪa tɵⱨmǝt qaplisa, uningƣa tehimu eƣir jaza berilidu. Uluƣluⱪi, ⱨǝywisi wǝ muⱪǝddǝsliki jǝⱨǝttǝ ⱨǝmmidin üstün turidiƣan Hudaƣa gunaⱨ ⱪilsa, uningƣa berilidiƣan jaza ⱪanqilik eƣir bolar! Xübⱨisizki, u kixi ǝbǝd'il tügimǝydiƣan ⱪattiⱪ azabⱪa mǝⱨkum ⱪilinidu.


Huda ǝng adil; u zǝrriqilik sǝwǝnliknimu kɵrmǝskǝ selip ɵtküziwǝtmǝydu. U tegixlik jazasini bǝrmǝy ⱪuymaydu. Xunga etirap ⱪiliximiz kerǝkki, ⱨǝmmǝ adǝm Hudaƣa gunaⱨ ⱪilƣan —


 «Qünki adǝmlǝrning ⱨǝmmisi gunaⱨ sadir ⱪilip, Hudaning uluƣliⱪiƣa yetǝlmǝy, uningdin mǝⱨrum boldi» («Rimliⱪlarƣa» 3-bab, 23-ayǝt)

 

— gunaⱨlirining jazasi üqün dozahning otida azablinip, dozahtin qiⱪalmaydiƣan boldi. Əmma muxundaⱪ bolƣinida, Hudaning rǝⱨimdilliⱪi nǝgǝ kǝtkǝn bolidu? Yǝnǝ kelip, gunaⱨkarlarƣa rǝⱨim-xǝpⱪǝt kɵrsitip ularni kǝqürsǝ, Uning adilliⱪi nǝgǝ kǝtkǝn bolidu? Xuning üqün U Ɵzining adilliⱪining tǝlipini ⱨǝm rǝⱨim-xǝpⱪitining tǝlipini birlǝktǝ tǝng ⱪana'ǝtlǝndürǝlǝydiƣan bir wastini orunlaxturup qiⱪⱪan – u bolsimu, Mǝsiⱨning ɵlümidur.





1-ⱪisim

Hudaning Mǝsiⱨ Əysaning krestlinixida «inaⱪlaxturux» bolƣan mǝⱪsitini Mǝsiⱨ Əysa ⱪandaⱪ ǝmǝlgǝ axurƣan?


Adǝm'ata Hudaƣa asiyliⱪ ⱪilip gunaⱨ ɵtküzgǝnliktin Erǝm baƣqisidin ⱪoƣliwetilgǝn (Tǝwrat, «Yaritilix», 3-bab). Bu wǝⱪǝ Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 36-ayǝttimu bayan ⱪilinƣan: –


«Xǝytan u ikkisini teyildurdi (yǝni mǝn'i ⱪilinƣan dǝrǝhning mewisini yegüzüp hatalaxturdi), turuwatⱪan jǝnnǝttin qiⱪardi».


Xuning bilǝn Adǝm'ata ǝwladliri bilǝn billǝ mǝnggülük ɵlümgǝ mǝⱨküm bolƣan. Uningda rǝzil ⱨawayi-ⱨǝwǝslǝr kɵpiyip, yamanliⱪ haⱨixi kɵnglidǝ yiltiz tartⱪan. Uning ǝwladliri atining bu haⱨixliriƣa warisliⱪ ⱪilip uning izini basⱪan. Xuning bilǝn bu dunya rǝzillikkǝ tolƣan. Muxu rǝzilliklǝr üqün, Hudada insanlarni ⱨalak ⱪilixtin sirt, ɵz adilliⱪining tǝlipini ⱪana'ǝtlǝndüridiƣan ⱨeqⱪandaⱪ yol ⱪalmiƣandǝk idi. Qünki insanlar ɵzlirini ɵzgǝrtip, ǝslidiki pak wǝ muⱪǝddǝs ⱨalitigǝ ⱪaytalaydiƣan yolni tapalmiƣan. Pǝⱪǝtla insanning yaritilƣan waⱪtidiki ǝyni ⱨaliti jǝnnǝtkǝ layiⱪ idi – yǝni insanning sap, pak wǝ muⱪǝddǝs ⱨaliti idi. Huda yǝnǝ Ɵzining bekitkǝn ⱪanunliridin ezip ketixi mumkin ǝmǝs; Hudaning adilliⱪi Ɵzining adil yolda mengixini, ⱨǝrbir gunaⱨkarning tegixlik jazaƣa uqrixini, ularning ɵlüm bilǝn bǝdǝl tɵlixini tǝlǝp ⱪilidu.


 «Gunaⱨ sadir ⱪilƣuqi jan igisi ɵlidu. Oƣul atisining ⱪǝbiⱨlikining jazasini kɵtürmǝydu, wǝ yaki ata oƣlining ⱪǝbiⱨlikining jazasini kɵtürmǝydu; ⱨǝⱪⱪaniy kixining ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi ɵz üstidǝ turidu, rǝzil kixining rǝzilliki ɵz üstidǝ turidu» (Tǝwrat, «Əzakiyal» 18-bab, 20-ayǝt). Ⱪanun qiⱪarƣuqining ɵzi, ɵzining qiⱪarƣan ⱪanunlirini bǝja kǝltürmisǝ, undaⱪta adilliⱪ degǝn nǝdimu mǝwjut bolƣan bolsun?!!


Tǝbir jǝⱨǝttin eytⱪanda, «adilliⱪ» degǝn «adilsizliⱪ»ning ǝksi bolup, u ⱨǝⱪⱪaniyǝt, toƣra, durus, lilla, halis, tǝrbiyǝ wǝ tüzitix, wapaƣa wapa, japaƣa japa ⱪayturuxlarni kɵrsitidu. Meⱨri-xǝpⱪǝt bolsa, kɵngli yumxaⱪ, xapa'ǝt, hǝyr-eⱨsan, sehiylik wǝ ǝpu ⱪilix degǝnlǝrni kɵrsitidu. Bǝzilǝr: «Rǝⱨimdilliⱪ – jazalaxⱪa tegixlik bolƣanlarni ⱪoyuwetixtin ibarǝt» – dǝydu. Huda ⱨǝm rǝⱨimdil ⱨǝm adil bolƣanliⱪtin, U Ɵzining adilliⱪ yoli bilǝn, adil ⱨalda kixilǝrgǝ rǝⱨimdilliⱪ ⱪilixni halaydu. Xunglaxⱪa U «gunaⱨtin ⱨɵr ⱪilix» ǝmilini ǝzǝldinla ⱪilip kǝlgǝn. Bu ǝmǝlni ⱪilixtiki muⱨim bir basⱪuq, Musaƣa qüxürülgǝn Tǝwrat ⱪanunidin boldi. Tǝwrat wǝ uning iqidiki «muⱪǝddǝs ⱪanun»ning asasi bolsa, bigunaⱨ ⱨaywanlarni ⱪurbanliⱪ ⱪilixtin ibarǝttur. Bu ⱪurbanliⱪ ⱪilinƣan ⱨaywanlarning tɵkülgǝn ⱪeni «gunaⱨni yepip turidu» deyilgǝn.


Adǝm'atining oƣli Ⱨabil, Musaƣa qüxürülgǝn ⱪanundin ilgirila ⱪurbanliⱪ ⱪilixⱪa baxliƣanidi. Keyinki ǝwladlarmu muⱪǝddǝs ⱪanun qüxürülüp yezip qiⱪilƣuqǝ, ohxaxla xundaⱪ ⱪurbanliⱪlarni ⱪilip kǝlgǝn. Musa Hudaning bayanatqisi bolup, bu ⱪurbanliⱪ toƣrisidiki bǝlgilimilǝrni muⱪǝddǝs ⱪanunda tǝpsiliy ⱨalda eytip beridu. Muⱪǝddǝs ⱪanunda, Huda bu ⱪurbanliⱪ ⱪilixtiki ixlar arⱪiliⱪ, gunaⱨning nǝⱪǝdǝr yirginqlik ⱨǝm paji'ǝlik ikǝnlikini insan ⱪǝlbigǝ qongⱪur singdüriwetix üqün, ularƣa balilarqǝ ɵgitixkǝ baxliƣan. Huda ⱨaywanlarni «ⱨalal» wǝ «ⱨaram» dǝp ikki türgǝ ayriƣan, pǝⱪǝt «ⱨalal» ⱨaywanlarnila ⱪurbanliⱪ ⱪilƣili bolatti. U bu ixlar bilǝn ularƣa: «Dǝrwǝⱪǝ, Tǝwrat ⱪanuni boyiqǝ ⱨǝmmǝ nǝrsǝ degüdǝk ⱪan bilǝn paklinidu; ⱪurbanliⱪ ⱪeni tɵkülmigüqǝ, gunaⱨlar kǝqürüm ⱪilinmaydu» dǝp ɵgǝtkǝn (Injil «Ibraniylarƣa» 9-bab, 22-ayǝt).


Xuning bilǝn U gunaⱨkar bolƣan adǝmni gunaⱨi üqün ⱨalal, ⱨeqⱪandaⱪ ⱪusuri yoⱪ bir qarpayni ⱪurbanliⱪ süpitidǝ kǝltürüxkǝ buyruƣan. Gunaⱨkar ɵzining ɵlüxkǝ tegixlik ikǝnlikini ɵzigǝ ǝskǝrtix üqün, ⱪurbanliⱪni soyup andin uni ot üstigǝ ⱪoyuxi kerǝk. Ⱨalbuki, gunaⱨ orniƣa soyulƣan bu ⱪurbanliⱪ arⱪiliⱪ, gunaⱨni (ixǝnqisi bolsa) Huda aldida «kafarǝt ⱪilinƣan», yǝni «yepilƣan» dǝp ⱨesabliƣili bolatti. Bu türlük ⱪurbanliⱪlarning ⱨǝmmisi Hudaning kǝlgüsidǝ ǝwǝtmǝkqi bolƣan Mǝsiⱨining (Ⱪutⱪuzƣuqisining) uluƣ ⱪurbanliⱪini aldin'ala kɵrsǝtkǝn. Qünki axu ⱪurbanliⱪ ⱪilinƣan barliⱪ qarpaylarning ⱪimmiti birmu adǝmning pütkül gunaⱨi üqün bǝdǝl bolalmaytti.


Mǝsiⱨ Əysaning hizmǝt ⱪilix waⱪti yetip kǝlgǝndǝ, qɵmüldürgüqi pǝyƣǝmbǝr Yǝⱨya uni kɵrsitip turup: «Mana, pütkül dunyaning gunaⱨlirini elip taxlaydiƣan Hudaning ⱪozisi!» — dǝp jakarliƣan (Injil, «Yuⱨanna», 1-bab). Yǝⱨyaning muxu gepi boyiqǝ eytⱪanda, bu dunyaƣa kǝlgini, «gunaⱨni yapidiƣan» bir ⱪurbanliⱪ ǝmǝs, bǝlki «pütkül dunyaning gunaⱨlirini elip taxlaydiƣan» bir ⱪurbanliⱪtur. Xuning üqün u qoⱪum ǝng ahirⱪi ⱪurbanliⱪ bolƣan bolidu.


Tehimu tǝpsiliy ⱪilip qüxǝndürsǝk, waⱪti-sa'iti toxⱪanda, Huda Ɵz Kalami (Sɵzi) Mǝsiⱨ-ⱪutⱪuzƣuqini ǝwǝtkǝn. U insan süpitidǝ tuƣulup, bu dunyada bizgǝ ohxax adǝm bolup yaxiƣan, ǝmma U bizdǝk gunaⱨ sadir ⱪilƣan ǝmǝs, ⱨeqⱪandaⱪ aldamqiliⱪ ⱪilip baⱪⱪan ǝmǝs (bu kitabning 5-muzakirisidiki Mǝsiⱨning gunaⱨsizliⱪi toƣrisidiki sɵⱨbǝtni kɵrüng). Bu «Kalam» – yǝni Mǝsiⱨ, gunaⱨkar adǝmlǝrning ornida ǝyiblinix üqün, Ɵzini krestkǝ (darƣa) mihlitip ɵlüxkǝ tutup bǝrgǝn. U gunaⱨsiz, mukǝmmǝl adǝm bolup, qǝklik waⱪit iqidǝ burunⱪi ⱨǝm keyinki ⱨǝmmǝ adǝmlǝrning barliⱪ gunaⱨlirini üstigǝ alƣan, U bizning ornimizda Hudaning gunaⱨ üstigǝ tɵkmǝkqi bolƣan ƣǝzǝplik jazalirini ⱪobul ⱪilƣan. Gunaⱨning jazasi – Hudadin ayrilixtur; xunga krestkǝ mihlanƣan altǝ sa'ǝt iqidǝ, Uning roⱨi Hudadin ayrilƣan. Xu altǝ sa'ǝtning ǝng ahirⱪi minutlirida: –


«Əysa yuⱪiri awaz bilǝn: «Eli, eli, lǝma sawaⱪtani?» yǝni «Hudayim, Hudayim, Meni nemixⱪa taxliwǝtting?» dǝp ⱪattiⱪ nida ⱪildi» (Injil «Matta», 27-bab, 46 ayǝt, «Markus», 15-bab, 24-ayǝt)


Demǝk U, dunyadiki milyonliƣan adǝmlǝrning mǝnggülük dozah azablirini (dozah – Hudadin ayriwetixtin ibarǝt) qǝklik waⱪit iqidila bexidin ɵtküzüp, barliⱪ bǝdǝlni tɵliwǝtkǝn. Huda mana muxu wasitisi bilǝn birla waⱪitta, ⱨǝm Ɵzining adilliⱪini ⱪana'ǝtlǝndürgǝn ⱨǝm ⱨǝrbir adǝmni Ɵzining rǝⱨimdillikigǝ mǝnggülük erixǝlǝydiƣan ⱪilƣan. Huda Ɵz Kalami bolƣan Mǝsiⱨning mukǝmmǝl ⱪurbanliⱪini ⱪobul ⱪilƣan. Muxundaⱪ bolƣanliⱪtin Dawut pǝyƣǝmbǝrning tɵwǝndiki gepi ǝmǝlgǝ axurulƣan: «Ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbǝt wǝ ⱨǝⱪiⱪǝt ɵz'ara kɵrüxti; ⱨǝⱪⱪaniyǝt wǝ aman-hatirjǝmlik bir-birini sɵyüxti» («Zǝbur», 85-küy, 10-misra).


Mǝsiⱨ Əysaning kresttiki ɵlümigǝ etiⱪad baƣliƣan ⱨǝmmǝ kixilǝr bu nijatliⱪⱪa erixidu. Bu nijatliⱪ – gunaⱨ kǝqürüm ⱪilinixi bilǝnla bolupla ⱪalmay, yengi bir ⱨayatⱪa erixixtin ibarǝttur. Bu yengi ⱨayat Hudaning ǝmr-pǝrmanlirini yahxi kɵridiƣan roⱨ-ⱪǝlb bilǝn ɵtid'iƣan ⱨayattur – bu ⱨayat adǝmning küqigǝ tayanmaydiƣan, Hudaning Muⱪǝddǝs Roⱨining küqigǝ tayinidiƣan ⱨayattur. Bu yengi ⱨayat toƣrisida Tǝwrattiki ikki pǝyƣǝmbirimiz Yǝrǝmiya wǝ Əzakiyallar awwal bexarǝt berip mundaⱪ degǝn: –


«Mana, xu künlǝr keliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, Mǝn Isra'il jǝmǝti wǝ Yǝⱨuda jǝmǝti bilǝn yengi ǝⱨdǝ tüzimǝn; bu ǝⱨdǝ ularning ata-bowiliri bilǝn tüzgǝn ǝⱨdigǝ ohximaydu; xu ǝⱨdini Mǝn ata-bowilirini ⱪolidin tutup Misirdin ⱪutⱪuzup yetǝkliginimdǝ ular bilǝn tüzgǝnidim; gǝrqǝ Mǝn ularning yoldixi bolƣan bolsammu, Mening ular bilǝn tüzüxkǝn ǝⱨdǝmni buzƣan, — dǝydu Pǝrwǝrdigar. Qünki xu künlǝrdin keyin, Mening Isra'il jǝmǝti bilǝn tüzidiƣan ǝⱨdǝm mana xuki:

— Mǝn Ɵz Tǝwrat-ⱪanunlirimni ularning iqigǝ salimǝn,

Ⱨǝmdǝ ularning ⱪǝlbigimu yazimǝn.

Mǝn ularning ilaⱨi bolimǝn,

Ularmu Mening hǝlⱪim bolidu.

Xundin baxlap ⱨeqkim ɵz yeⱪiniƣa yaki ɵz ⱪerindixiƣa: —

«Pǝrwǝrdigarni tonuƣin» dǝp ɵgitip yürmǝydu; qünki ularning ǝng kiqikidin qongiƣiqǝ ⱨǝmmisi Meni tonup bolƣan bolidu; qünki Mǝn ularning ⱪǝbiⱨlikini kǝqürimǝn ⱨǝmdǝ ularning gunaⱨini ⱨǝrgiz esigǝ kǝltürmǝymǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar».

(Yǝrǝmiya 31-bab, 31-34-ayǝt) 


«Mǝn (Pǝrwǝrdigar) süpsüzük suni üstünglarƣa qaqimǝn, buning bilǝn silǝr pak bolisilǝr. Silǝrni ⱨǝmmǝ paskiniliⱪinglardin wǝ butliringlardin paklaymǝn. Mǝn silǝrgǝ yengi ⱪǝlb berimǝn, iqinglarƣa yengi bir Roⱨ salimǝn; teninglardiki tax yürǝkni elip taxlap, meⱨrlik bir ⱪǝlbni ata ⱪilimǝn. Mening Roⱨimni iqinglarƣa kirgüzüp, silǝrni ǝmr-pǝrmanlirim boyiqǝ mangƣuzimǝn, ⱨɵkümlirimni tutⱪuzimǝn, xuning bilǝn ularƣa ǝmǝl ⱪilisilǝr».

(Tǝwrat, «Əzakiyal» 36:26-27)  


Injilda yǝnǝ, bu «yengi ǝⱨdǝ» toƣrisida rosul Petrus mundaⱪ degǝn: —

«Towa ⱪilinglar, ⱨǝrbiringlar Əysa Mǝsiⱨning namida gunaⱨliringlarning kǝqürüm ⱪilinixi üqün qɵmüldürüxni ⱪobul ⱪilinglar wǝ xundaⱪ ⱪilsanglar Hudaning iltipati bolƣan Muⱪǝddǝs Roⱨ silǝrgǝ ata ⱪilinidu. Qünki bu wǝdǝ silǝrgǝ wǝ silǝrning baliliringlarƣa, yiraⱪta turuwatⱪanlarning ⱨǝmmisigǝ, yǝni Pǝrwǝrdigar Hudayimiz Ɵzigǝ qaⱪirƣanlarning ⱨǝmmisigǝ ata ⱪilinidu» (Injil, «Rosullarning pa'aliyǝtliri» 2-bab, 38-39-ayǝt).


Bu yengi ǝⱨdini Mǝsiⱨ Əysa Ɵzining ⱪeni wǝ jeni bilǝn insan üqün ⱪolƣa kǝltürgǝn.


Hudadin gunaⱨlar üqün kǝqürüm elix wǝ Hudaning ⱪobul ⱪilixiƣa erixix üqün ⱪilinƣan ⱪurbanliⱪlarning Islam dinidiki tutⱪan orni muⱨim (bu jǝⱨǝttǝ Islam dini baxⱪa dinlarƣa ohxax). Bu toƣruluⱪ tǝpsiliy ⱨalda sɵzliximizning ⱨajiti yoⱪ. Ⱨǝrbir musulman Ⱪurban Ⱨeyt üqün ⱪoy soyuxni, ta'am üqün ǝmǝs, bǝlki Hudaning kǝng ⱪorsaⱪliⱪi wǝ bǝht ata ⱪilixiƣa erixixning bǝdili dǝp ⱨesablaydu. Xuningƣa ohxax, ⱨǝzriti Ibraⱨimning ⱪilƣan ⱪurbanliⱪ ⱪoqⱪiri oƣlining ornida soyulƣan: —


«Biz uning orniƣa qong bir ⱪurbanliⱪni (yǝni jǝnnǝttin qiⱪⱪan ⱪoqⱪarni) bǝrduⱪ» (Sürǝ «Saffat», 107-ayǝt).


Xuning bilǝn ⱨǝrbir ⱪilinƣan ⱪurbanliⱪ ⱪurbanliⱪ ⱪilƣuqining ornida kǝqürümgǝ erixixtiki birhil wasitǝ dǝp ⱪarilidu. Tɵwǝndiki ⱨǝdisdin ⱨǝtta Muⱨǝmmǝdning ɵzimu ⱪurbanliⱪning ⱪenini gunaⱨni yuyux wǝ kǝqürüm ⱪilinixⱪa erixixtiki wasitǝ dǝp ⱪariƣanliⱪini bilimiz: —


«U ⱪizi Fatimǝgǝ xundaⱪ degǝn: «I Fatimǝ, ⱪurbanliⱪ ⱪilƣanda, uning bexida turƣin, qünki ⱪenining birinqi tamqisi yǝrgǝ qüxüxi bilǝnla gunaⱨliring kǝqürüm ⱪilinidu»».


Muⱨǝmmǝdning sɵzi tilƣa elinƣan «pulsirat» degǝn ⱨǝdisdǝ mundaⱪ deyilgǝn: «Adǝmlǝr ilgiri ⱪilƣan ⱪurbanliⱪ ⱪoylirining üstigǝ minip, pulsirat sim kɵwrüktin jǝnnǝtkǝ ɵtküzülidikǝn».

 

Bu ⱪurbanliⱪlar ularni ⱪurbanliⱪ ⱪilƣan adǝmlǝrning jeniƣa barawǝr ǝmǝs; ǝmǝliyǝttǝ ⱪurbanliⱪ ⱪilinƣan barliⱪ ⱨaywanlarning yiƣindisi bir ǝⱪil igisigǝ tǝng kelǝlmǝydu. Ular gunaⱨni yuyuxⱪa bǝdǝl bolalmaydu, ular pǝⱪǝtla Mǝsiⱨning alǝmdiki ǝng uluƣ bolƣan ⱪurbanliⱪini kɵrsitip berixtiki bir simwoldur, halas. Tǝwratta nurƣun ⱪetim bu uluƣ ⱪurbanliⱪning kǝlgüsidǝ kelidiƣanliⱪi toƣrisida bexarǝt ⱪilinƣan wǝ ⱨǝrhil usullarda aldin eytilƣan: Injilda bolsa, bu bexarǝtlǝrning ⱨǝmmisi Mǝsiⱨ Əysaning krestkǝ mihlinixi bilǝn ǝmǝlgǝ axuruldi, deyilgǝn. Huda pǝⱪǝt muxu ⱪurbanliⱪnila barliⱪ insaniyǝtning jeniƣa barawǝr bolidu, dǝp ⱨesablaydu. «Qünki Huda dunyadiki insanlarni xu ⱪǝdǝr sɵyiduki, Ɵzining birdinbir yeganǝ Oƣlini pida boluxⱪa bǝrdi. Mǝⱪsiti, Uningƣa etiⱪad ⱪilƣan ⱨǝrbirining ⱨalak bolmay, mǝnggülük ⱨayatⱪa erixixi üqündur» (Injil, «Yuⱨanna», 3-bab, 16-ayǝt).





2-ⱪisim

Pǝⱪǝt Mǝsiⱨ Əysala axu ⱪurbanliⱪ wǝzipisigǝ layiⱪtur


Axu uluƣ ⱪurbanliⱪⱪa layiⱪ ⱨǝm uni orundiyalaydiƣan kixi pǝⱪǝt Mǝsiⱨ Əysala boluxtiki sǝwǝblǝr tɵwǝndikidǝk (Tǝwrattiki ⱪurbanliⱪ ⱪilix toƣrisidiki prinsiplarƣa asasǝn):


1. Ⱪurbanliⱪ sap, pak, ⱪusursiz boluxi kerǝk.


2. Ⱪurbanliⱪning ⱪimmiti gunaⱨidin ⱨɵr ⱪilinidiƣan barliⱪ insan jenining ⱪimmitigǝ barawǝr boluxi kerǝk.


3. Ⱪurbanliⱪ pǝⱪǝt insan hilidin boluxi kerǝk.


4. Ⱪurbanliⱪ Huda bilǝn insan otturisida alaⱪiqi bolux salaⱨiyitigǝ igǝ boluxi kerǝk.


Birǝrsi, muxu xǝrtlǝrgǝ yetǝlǝydiƣan adǝmni pütün insan arisidin izdisǝ Mǝsiⱨ Əysadin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ adǝmni tapalmaydu. Sǝwǝbi xuki, ⱨǝrbir adǝm, ⱨǝtta pǝyƣǝmbǝrlǝrmu gunaⱨ ⱪilƣan, xundaⱪla ular ɵzlirini gunaⱨtin halas ⱪilidiƣan birsigǝ moⱨtaj. Hudaning nǝziridǝ ⱨeqⱪandaⱪ adǝm bu hildiki zɵrür ⱪimmǝtkǝ igǝ ǝmǝstur. Hudaning Kalami bolƣan Mǝsiⱨ Əysadin baxⱪa ⱨeqkim ɵzlükidin bu salaⱨiyǝtkǝ igǝ bolalmaydu.


«I xǝpⱪǝtqim,

Jenim dǝrd-ǝlǝmdǝ, qirip ketiwatidu,

Ɵlümingdin xipa tepip, ⱪolungda dawalansun,

I hatirjǝmlik yǝtkuzguqi, panaⱨ izdǝy krestingdin,

Mening üqün tilikimni sora Angliƣuqi Atangdin»


«Qünki birla Huda bardur, Huda bilǝn insanlar arisida bir kelixtürgüqimu bar, U bolsimu Ɵzi insan bolup kǝlgǝn Mǝsiⱨ Əysadur»

(Injil, «Timotiyƣa (1)», 2-babtin).




3-ⱪisim

Mǝsiⱨ Əysa Ɵz ihtiyari bilǝn krestkǝ mihlanƣanmu?


Bǝzi musulmanlar Mǝsiⱨ Əysaning ǝmǝliyǝttǝ krestkǝ mihlanƣanliⱪiƣa ixǝnmǝydu. Ulardin sǝwǝbini sorisaⱪ ular jawabǝn: «U pǝyƣǝmbǝrlǝr arisidki ǝng nadirlardin bolƣandin keyin, Huda ⱪandaⱪmu Uni rǝzil Yǝⱨudiylarning krest üstidǝ xunqǝ dǝⱨxǝtlik ɵltürüxigǝ yol ⱪoyuxⱪa tapxursun? Bu ⱨǝrgiz mumkin ǝmǝs» — deyixi mumkin. Lekin aƣzida xundaⱪ degini bilǝn, ular Ⱪur'andiki Hudaning axundaⱪ ixⱪa yol ⱪoyƣanliⱪi bayan ⱪilinƣan munu ayǝtni untup ⱪalƣan: — 

«Ular ǝⱨdini buzƣanliⱪliri, Allaning ayǝtlirini inkar ⱪilƣanliⱪliri, pǝyƣǝmbǝrlǝrni naⱨǝⱪ ɵltürgǝnlikliri üqün..  (Alla) ...dillirini peqǝtliwǝtti...» (Sürǝ «Nisa», 155-ayǝttin).


Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 91-ayǝt: —

«Ularƣa (Yǝⱨudiylarƣa)... «Silǝr (Tǝwratⱪa) ixinidiƣan bolsanglar, ilgiri nemǝ üqün Allaning pǝyƣǝmbǝrlirini ɵltürdünglar?» — deyilgǝn».


Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 61-ayǝt: —

«Bu ularning Allaning ayǝtlirini inkar ⱪilƣanliⱪliri, pǝyƣǝmbǝrlǝrni naⱨǝⱪ ɵltürgǝnlikliri tüpǝylidin boldi».


Ɵlima Almaƣazining tarihi, Muⱨǝmmǝd-ibn-Isⱨaⱪning tǝrjimiⱨalliri wǝ ⱨǝdislǝrgǝ asaslanƣanda, Muⱨǝmmǝd sǝkratⱪa qüxkǝn waⱪtida, ɵzining mǝlum bir satⱪun ayalning ⱪolida zǝⱨǝrlǝngǝnlikini etirap ⱪilƣan. Uningdin sirt, Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injilning eniⱪ bayanliriƣa asasǝn, Mǝsiⱨ Əysaning krestkǝ mihlinixi, Huda ǝzǝldin burunla bekitip ⱪoyƣandǝk, Mǝsiⱨning pütünlǝy Ɵz ihtiyariliⱪi bilǝn bolƣan ixtur. Mǝsiⱨ Əysa Ɵzi naⱨayiti eniⱪ ⱪilip eytⱪanki, uning bu dunyaƣa kelixtiki mǝⱪsiti — krestlǝngǝn ⱪurbanliⱪ süpitidǝ Ɵzini Hudaƣa atap, insanlarni gunaⱨtin ⱨɵr ⱪilixⱪa bǝdǝl tɵlǝxtin ibarǝttur. Bir ⱪetim u xundaⱪ degǝndǝ, Uning bir muhlisi uni ǝyiblǝp: — «Ya Rǝb, Sanga rǝⱨim ⱪilinƣay! Bexingƣa bundaⱪ ixlar ⱪǝt'iy qüxmǝydu!» — degǝn. Mǝsiⱨ Əysa uningƣa ⱪarap uni ǝyiblǝp: —


«Arⱪamƣa ɵt, Xǝytan! Sǝn Manga putlikaxangsǝn, sening oyliƣanliring Hudaning ixliri ǝmǝs, insanning ixliridur» — dedi (Injil, «Matta, 16-babtin). Keyin, Yǝⱨudiy kattibaxliri wǝ molliliri uni tutuxⱪa kǝlgǝndǝ, uning muhlislirining biri uni ulardin ⱪoƣdimaⱪqi bolƣinida, Əysa uningƣa: «Ⱪiliqingni ⱪiniƣa sal, ⱪiliq kɵtürgǝnlǝr ⱪiliq astida ⱨalak bolidu. Yaki Meni Atisiƣa nida ⱪilalmaydiƣan boldi, dǝp oylap ⱪaldingmu?! Xundaⱪ ⱪilsamla U Manga xu'an on ikki tümǝndin artuⱪ pǝrixtǝ mangdurmamdu? Biraⱪ Mǝn undaⱪ ⱪilsam, muⱪǝddǝs yazmilardiki bu ixlar muⱪǝrrǝr bolidu degǝn bexarǝtlǝr ⱪandaⱪmu ǝmǝlgǝ axurulsun» — dedi (Injil, «Matta», 26-bab, 52-55 Ayǝt).


Bǝzi musulman ⱪerindaxlirimiz: «Huda Əysa Mǝsiⱨni baxⱪilarning gunaⱨliri üqün ⱪandaⱪmu ɵlüm bilǝn jazalalisun? Qünki ⱪolingizdiki Tǝwratning «Padixaⱨlar (2)» 14-babida: «Musaƣa qüxürlgǝn ⱪanun kitabida Pǝrwǝrdigarning: «Atilarni oƣulliri üqün ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪilixⱪa bolmaydu ya oƣullirini atiliri üqün ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪilixⱪa bolmaydu, bǝlki ⱨǝrbiri ɵz gunaⱨi üqün ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪilinsun» dǝp pütülgǝn ǝmri boyiqǝ, u  (Amaziya padixaⱨ) ɵltürgüqilǝrning balilirini ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪilmidi» — dǝp yezilƣan ǝmǝsmu?» — dǝp soraydu.


Jawabimiz xuki, ǝmǝliyǝttǝ Huda Mǝsiⱨ Əysani insanning gunaⱨliri üqün ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪilƣan ǝmǝs, bǝlki Mǝsiⱨ Əysa bizgǝ bolƣan muⱨǝbbitidin bizning ornimizda ɵlüx üqün ihtiyar ⱪilip ɵzini tutup bǝrgǝn. Bundaⱪ ⱪilixi ⱨǝⱪiⱪǝtǝn muⱨǝbbǝtning ǝng yüksǝk ipadisi ǝmǝsmu? U uluƣlinixⱪa ǝng layiⱪ ǝmǝsmu? Insanning ⱪǝrzini Ɵz ihtiyari bilǝn tɵlǝxni tǝlǝp ⱪilƣandin keyin, Huda ⱪandaⱪmu Uni ⱪobul ⱪilmisun?


«Əysa Ɵzini tutⱪili kǝlgǝn bax kaⱨinlar, pasiban bǝgliri wǝ aⱪsaⱪallarƣa ⱪarap: — 

«Bir ⱪaraⱪqini tutidiƣandǝk ⱪiliq-toⱪmaⱪlarni kɵtürüp kǝpsilǝrƣu? Muⱪǝddǝs ibadǝthanida ⱨǝr küni silǝr bilǝn billǝ idim, silǝr ⱪol salmidinglar... Lekin bu pütün ixlarning yüz berixi pǝyƣǝmbǝrlǝrning muⱪǝddǝs yazmilirida aldin eytⱪanlirining ǝmǝlgǝ axuruluxi üqün boldi», – dedi.

Bu qaƣda, muhlislarning ⱨǝmmisi Uni taxlap ⱪeqip ketixti» (Injil, «Luⱪa» 22-babtin, «Matta» 26-babtin)


Əysa Mǝsiⱨ ⱨeqⱪandaⱪ jinayǝt ɵtküzüp baⱪmiƣan bolsimu, jinayǝtqi dǝp ⱨɵküm ⱪilinip krestkǝ mihlanƣan. Yǝⱨudiylar ya uning harakteridin ya ⱪilƣan ixliridin ⱨeqⱪandaⱪ ⱪusur tapalmiƣan. Əmma u bizning ornimizda ⱪurbanliⱪ bolƣan, bizgǝ mǝⱨkum boluxⱪa tegixlik jazani ɵz üstigǝ alƣan. Musaning ⱪanuni boyiqǝ, darƣa esilƣan kixi Hudaning lǝnitigǝ uqriƣan dǝp ⱨesablinatti. Xunga u bizni dǝp Hudaning lǝnitigǝ uqriƣan. U xundaⱪ lǝnǝtkǝ ⱨǝrgiz layiⱪ ǝmǝs, lekin lǝnǝtkǝ layiⱪ gunaⱨkar bolƣan mening ornumda Ɵz jenini tutup bǝrdi. Xuningdin kɵrgili boliduki, Huda ǝng aliy bolƣan pilanliri iqidǝ Ɵz pǝyƣǝmbǝrlirining ɵltürülüxigǝ yol ⱪoyƣan. Mǝsiⱨ Əysa Hudaning adilliⱪini ⱪana'ǝtlǝndürgǝn (qünki gunaⱨning jazasini ⱪobul ⱪilƣan) wǝ xuning bilǝn bir waⱪitta bizgǝ ⱪutⱪuzulux, mǝnggülük ⱨayatⱪa erixixning yolini eqip bǝrgǝn. Huda Mǝsiⱨ Əysasiz ⱨeqⱪandaⱪ adǝmni kǝqürmǝydu, Uningsiz rǝⱨimdilliⱪini kɵrsitix yoli yoⱪtur.


Bu, Hudaning ⱨǝm adilliⱪi ⱨǝm rǝⱨim-xǝpⱪitini birla waⱪitta kɵrsitix bilǝn, etiⱪadqilarni ⱪutⱪuzuxⱪa ǝzǝldinla bekitip ⱪoyƣan birdinbir yolidur. Siz Hudaning adilliⱪi wǝ rǝⱨim-xǝpⱪitini axundaⱪ birlǝxtüriwǝtkǝnlikini islam xǝr'iyitidin tapalarsizmu? Wǝ yaki Ⱪur'andin ya ⱨǝdislǝrdin, sot ⱪilix, ⱨesab elix wǝ kǝqürüm ⱪilixning birla waⱪitta bir tǝrǝp ⱪilinƣan yaki ⱪilinidiƣan, degǝnlǝrni tapalamsiz? Bǝzi musulman ⱪerindaxlirimiz bu mǝsiligǝ nǝⱪil kǝltüridiƣan ayǝt xuki: —


«Dilinglardiki (yamanliⱪni) mǝyli axkara ⱪilinglar, mǝyli yoxurunglar, uning üqün Alla silǝrdin ⱨesab alidu. Alla haliƣan kixini mǝƣpirǝt ⱪilidu, haliƣan kixigǝ azab ⱪilidu. Alla ⱨǝmmǝ nǝrsigǝ ⱪadirdur» (Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 284-ayǝt).


Əgǝr Huda xu ayǝt boyiqǝ adǝmlǝrdin ⱨesab alidiƣan bolsa, undaⱪta nǝdimu Hudaning adilliⱪi wǝ meⱨri-xǝpⱪiti bolƣan bolsun? Durus, Huda ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Ɵzi haliƣanqǝ ⱪilidu; lekin U Ɵzining ɵzgǝrmǝs harakteri wǝ muⱪǝddǝs ⱪanuniƣa hilapliⱪ ixni ⱨǝrgizmu iradǝ ⱪilalmaydu. Mǝsilǝn eytayluⱪ, mǝlum bir sotqi akingizni ɵltürgǝn ⱪatilning jinayiti toluⱪ ispatlanƣanliⱪini angliƣandin keyin, xu ⱪatilni kǝqürüm ⱪilip ⱪoyup bǝrsǝ, siz bu sotqini adil sotqi dǝp ⱪarayttingizmu? Ⱨǝrgiz mumkin ǝmǝs! Siz uni pütünlǝy adil ǝmǝs dǝp ⱨesablayttingiz; qünki sotqining ɵzi ⱪanunƣa hilapliⱪ ix ⱪilƣan. Hudadimu axundaⱪ ix mǝwjut degǝn hiyal, ⱨǝⱪiⱪǝtǝn ǝⱪilgǝ siƣmaydiƣan ix ⱨǝm ǝng orunsiz gǝptur.


Sürǝ «Ⱪari'ǝ» 6-9-ayǝt: —

«Tarazisi eƣir kǝlgǝn (yǝni yahxiliⱪliri yamanliⱪlirini besip qüxkǝn) adǝmgǝ kǝlsǝk, u kɵngüllük turmuxta (yǝnǝ nazunimǝtlik jǝnnǝttǝ) bolidu. Tarazisi yenik kǝlgǝn (yǝni yamanliⱪliri yahxiliⱪlirini besip qüxkǝn) adǝmgǝ kǝlsǝk, uning jayi ⱨawiyǝ (dozah) bolidu».


Bu ayǝttiki bu hil ⱨesablax sistemisini ⱪandaⱪmu inawǝtlik degili bolsun? Muxu yǝrdǝ baxⱪa bir kitabdiki gǝpni ixlǝtsǝk: ««sǝwǝb wǝ nǝtijǝ» degǝn uniwersal ⱪanuniyǝtni kimmu ɵzgǝrtǝlisun? Pǝⱪǝt birla ⱪetim gunaⱨ ɵtküzüp, andin kiyin mingliƣan, on mingliƣan «sawabliⱪ ixlar»ni ⱪilsingiz, bu ⱨǝrgizmu ⱪǝlbingizdiki bulƣinixni yuyalmaydu. Ⱪandaⱪmu yuyalisun? Mǝn bügün pütün bir kün, ⱨǝmmǝ ixta ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ ⱪilƣan bolsam, bu pǝⱪǝtla mutlǝⱪ pak, muⱪǝddǝs bir Hudaning aldidiki ⱪilixⱪa tegixlik bolƣan burqum, yǝni Yaratⱪuqim Hudaƣa bolƣan bügünki ⱪǝrzimdur, halas. Mǝn yüz kün izqil ⱨalda yǝnǝ axundaⱪ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ ⱪilƣan bolsam, bumu mening burqumdur, halas. On ming kün, ⱨǝtta ⱨazirdin baxlap ɵmürwayǝt axundaⱪ ⱨǝⱪⱪaniyǝt iqidǝ yaxax, ⱨǝrbir insanning tegixlik burqidur, halas. Lekin bundaⱪ yaxax ⱨǝrgiz mumkin ǝmǝs. Ⱨǝrgiz mumkin bolmiƣan muxundaⱪ yaxax (nawada mumkin bolup ⱪalsa) bizning burun ⱪilƣan yamanliⱪlirimizni Huda aldida yuyalamdu? degǝn soalni sizdin soraymǝn.


Baxⱪiqǝ ⱪilip eytⱪanda, imtiⱨan bǝrgǝndǝ, 99 toƣra jawab ⱪandaⱪmu bir hata jawabni toƣra ⱪilalisun? Hudaning imtiⱨanida ɵtüx tǝlipi 100 nomur bolsa, 99 nomur alƣanni intiⱨamdin ɵtkǝn ⱨesabliƣili bolamdu? Mǝyli 99 nomur, 50 nomur, 15 nomur bolup, «yüz»lük tǝlǝpkǝ yeⱪin yaki yiraⱪ bolsun, ⱨǝmmisi ohxaxla tǝlǝpkǝ yǝtmǝydu. Gunaⱨ degǝn gunaⱨ. Gunaⱨning qongimu gunaⱨ, kiqikimu gunaⱨ. «Qünki adǝmlǝrning ⱨǝmmisi gunaⱨ sadir ⱪilip, Hudaning uluƣliⱪiƣa yetǝlmǝy, uningdin mǝⱨrum boldi» (Injil, «Rimliⱪlarƣa» 3-bab 23)» («gunaⱨ — insandiki birdinbir mǝsilǝ»din)


Sürǝ «Nisa», 44-ayǝt: — «Alla ⱨǝⱪiⱪǝtǝn zǝrriqǝ zulum ⱪilmaydu. Əgǝr kixining zǝrriqǝ yahxiliⱪi bolsa, Alla uni ⱨǝssilǝp ziyadǝ ⱪilidu, ɵz dǝrgaⱨidin büyük ǝjir (yǝni jǝnnǝt) ata ⱪilidu». Bizning bu ayǝt toƣrisida degǝnlirimiz ohxax — bir adǝmning yahxiliⱪini «ⱨǝssilǝp ziyadǝ ⱪilix»ning adilliⱪ ǝmǝslikini siz bilisiz.


Sürǝ «Bǝni-Isra'il» («Isra») 13-14 ayǝt: «Ⱨǝrbir insanning ǝmǝlini uning boyniƣa esip ⱪoyimiz (yǝni insanning ⱪilƣan ⱨǝrⱪandaⱪ ǝmǝli huddi boyunqaⱪ boyundin ayrilmiƣinidǝk uningdin ⱨǝrgiz ayrilmaydu, xuningƣa yarixa jaza berilidu), ⱪiyamǝt küni uning namu-ǝmǝlini kɵrsitimiz, u uni oquⱪ kɵridu. (Uningƣa) «Namu-ǝmǝlingni oⱪuƣin! Bügün ɵzünggǝ (yǝni bu ⱪilmixliringƣa) ɵzüng guwaⱨ boluxung kupayǝ» deyilidu».


Buningda ⱨǝrbir adǝm üqün ⱪiyamǝt künidiki tirilixtǝ eqilidiƣan ⱨesab dǝptirining barliⱪi kɵrsitilgǝn. Lekin bu kitabning ⱪandaⱪ usul bilǝn wǝ yaki ⱪandaⱪ ⱪanun boyiqǝ yezilƣanliⱪi deyilmigǝn.


Sürǝ «Ⱨud», 114-ayǝt: «Xübⱨisizki, yahxi ixlar arⱪiliⱪ yaman ixlar yuyulidu. Bu qüxǝngüqilǝr üqün wǝz-nǝsiⱨǝttur».


Yuⱪiridiki bu ayǝtlǝrni omumiylaxturup qüxǝndürüp berix üqün bǝzi musulman ɵlimalar mundaⱪ degǝn: «Ⱨeqkim Huda yahxiliⱪlirim üqün manga in'am bǝrmigǝn, dǝp ⱪaⱪxiyalmaydu; qünki yaman adǝmlǝrning ⱪilƣan yamanliⱪliri yahxiliⱪliridin kɵp (eƣir) bolsa, u qaƣda uning ⱪilƣan yahxiliⱪliri üqün alƣan in'ami «bu dunyada bolƣan» bolup ⱨesablinidu». Muxu boyiqǝ ⱨesab alidiƣan ix bolsa, ⱨǝrbir ezilgüqi ǝzgüqidin ⱨǝⱪⱪini alalaydu. Ularning pikriqǝ yǝnǝ: «Pǝrixtilǝr ǝzgüqining ⱪilƣan adalǝtsizliklirigǝ barawǝr dǝp ⱨesabliƣan bir nisiwisini elip, bu nisiwini ezilgüqining yahxiliⱪliriƣa ⱪoxup beridu. Andin yǝnǝ birsining «yahxiliⱪ»liri «yamanliⱪ»liridin zǝrriqǝ artuⱪ (eƣir) bolsa, Huda Ɵzining rǝⱨimdilliⱪidin, uni jǝnnǝtkǝ kirgüzüx üqün yahxiliⱪlirini ⱨǝssilǝp ziyadǝ ⱪilidu. Birsining «yahxiliⱪ»liri yoⱪ ⱨesabta bolsa, Huda u ziyan yǝtküzgǝn adǝmlǝrning gunaⱨ yükliridin elip, alƣinini uning gunaⱨliriƣa ⱪoxup ⱨǝssilǝp ziyadǝ ⱪilidu. Xuning bilǝn u ɵzining gunaⱨliri wǝ baxⱪilarning gunaⱨliri üqün dozahⱪa taxliwetilidu».


Bu adilliⱪmu?



Uning üstigǝ, Huda turidiƣan jǝnnǝt qoⱪum mutlǝⱪ sap, pak yǝrdur. Pǝⱪǝt pütünlǝy paklanƣan wǝ ⱨǝⱪⱪaniy ⱪilinƣanlarla kirǝlǝydu. Birla ⱪetim gunaⱨ sadir ⱪilƣan adǝm ita'ǝtsizlikidin napak bolƣan bolidu. Xu ⱨali bilǝn jǝnnǝtkǝ kirixi ⱨǝrgiz mumkin ǝmǝs. Mǝsilǝn alayluⱪ, musulman ⱨǝj ⱪilƣili aⱪ ton kiyip, namazƣa kirginidǝ birǝr daƣ uning aⱪ toniƣa tegip kǝtsǝ, bu napak bolƣan ⱨesablanmamdu? U namaz oⱪux üqün aⱪ tonini ⱪayta tazlixi kerǝk ǝmǝsmu? Əmma Huda izdigǝn sapliⱪ-pakliⱪ bolsa, insanning taxⱪi kɵrünüxidǝ ǝmǝs, bǝlki iqki dunyasida sap wǝ pak boluxidin ibarǝttur. Hudaning nǝziridǝ bolsa, insan «sap» yaki «sap ǝmǝs», «pak» yaki «pak ǝmǝs»tur. «Heli pak» yaki «pakraⱪ» deyixlǝr ⱪǝt'iy mǝwjut ǝmǝstur. Xunga, insan balisi tamamǝn saplinip yengilanmiƣuqǝ, jǝnnǝtkǝ kirixkǝ bolmaydu. Uning gunaⱨliri kǝqürüm ⱪilinƣan dǝyluⱪ, lekin uning kɵnglidǝ yamanliⱪning birǝr tal uruⱪi ⱪalsimu u yǝnila yaman ⱨesablinidu, bundaⱪ insan ⱪandaⱪmu jǝnnǝtkǝ munasip bolalisun?

Yǝnǝ bǝzibir adǝmlǝr adǝm otⱪa kirip, otta ⱪiyinlinixliri bilǝn gunaⱨlirini yuyidiƣan bǝdǝlni tɵlǝp, andin qiⱪidiƣanliⱪiƣa ixinidu: —


«Andin biz dozah azabiƣa ǝng layiⱪ bolƣanlarni ǝlwǝttǝ obdan bilimiz. Silǝrning iqinglardin dozahⱪa barmaydiƣan (kirmǝydiƣan) birǝr kiximu ⱪalmaydu, bu Pǝrwǝrdigaringning ɵzgǝrmǝs ⱨɵkümidur. Andin tǝⱪwadarlarni (jǝⱨǝnnǝmdin) ⱪutⱪuzimiz, zalimlarni jǝⱨǝnnǝmdǝ tizlinip olturƣan ⱨalda ⱪoyimiz» (Sürǝ ««Mǝryǝm», 70-72-ayǝt)


Yuⱪiridiki ayǝt wǝ uningƣa asaslanƣan pikir toƣrisida, degǝnlirimizmu pǝⱪǝt yǝnila ohxax bir sɵzdur — adǝm ɵzining gunaⱨini ɵzi yuyalmaydu. Birsining yaman kɵngli wǝ haⱨixi ɵzgǝrtilmigǝn bolsa, umu jǝnnǝtkǝ, jǝnnǝtmu uningƣa munasip ǝmǝs. Oƣri türmigǝ taxlinixi yaki ⱪoli kesiwetilixi bilǝn oƣriliⱪ ⱪilmasliⱪⱪa, zinahor ⱪamqilinixi bilǝn zinahorluⱪ ⱪilmasliⱪⱪa bolƣan haⱨixini ɵzgǝrtǝlixi natayin. Bǝzi ǝⱨwallarda axundaⱪ jazalar ularni tehimu yamanlaxturuwetidu. Sürǝ «Yüsüf», 53-ayǝttǝ deyilginidǝk: «Nǝpsi degǝn nǝrsǝ ⱨǝⱪiⱪǝtǝn yaman ixlarƣa kɵp buyrudu».


Hudaning meⱨri-xǝpⱪiti toƣruluⱪ ipadilǝngǝn yuⱪiriⱪi ⱨǝrhil uⱪumlar Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injilda deyilgǝnlǝrgǝ pütünlǝy ⱪarimuⱪarxidur. Bu yǝrdǝ biz Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injil boyiqǝ Hudaning nijati toƣruluⱪ yǝnǝ bir ⱪetim tǝkrarlap ɵtǝyli: —


(1) Hudaning adilliⱪi ⱨǝr bir gunaⱨ üqün gunaⱨkarning jazalinixini tǝlǝp ⱪilidu;

(2) Birla ⱪetim ɵtküzülgǝn gunaⱨⱪa tegixlik bolƣan adil jaza mǝnggülük ɵlümdur, yǝni Hudadin ayrilixtur.

(3) Xunga bir adǝm ɵmürwayǝt yahxiliⱪ ⱪilsimu, bu pǝⱪǝtla uning ⱪilixⱪa tegixlik bolƣan ixidur. Bu yahxiliⱪi uning birmu gunaⱨini yuyalmaydu.

(4) Birla ⱪetimliⱪ gunaⱨning jazasi Hudadin mǝnggülük ayrilix bolƣandin keyin, bu wǝ u dunyadiki waⱪitliⱪ azablinixlar uni ⱨǝrgiz pak ⱪilalmaydu.

(5) Adǝmning gunaⱨliri kǝqürülgǝndin keyin, ⱪǝlbidǝ tehiqǝ axundaⱪ gunaⱨ haⱨixliri bolsa, u yǝnila jǝnnǝtkǝ layiⱪ ǝmǝstur.

(6) Huda bizni küqlük wǝ qongⱪur sɵygü bilǝn sɵygǝnlikidin bizni ⱪutⱪuzuxni halaydu.

(7) Ɵzining adilliⱪini ⱪana'ǝtlǝndürüx üqün Huda Mǝsiⱨ Əysani, bizning ornimizda gunaⱨlirimizning jazasini Ɵz üstigǝ elixi üqün uni ǝwǝtkǝn. Xunglaxⱪa u bizgǝ kɵrsǝtkǝn meⱨri-xǝpⱪitini pütünlǝy Ɵzining adilliⱪiƣa asasliƣan (Mǝsiⱨ Əysaning ɵlüxi, ⱨǝrbir insanning ⱨǝrbir gunaⱨi üqün tegxilik bolƣan jazani ɵz iqigǝ elip bolƣan).

(8) Mǝsiⱨ Əysa bizning gunaⱨlirimizning ⱨǝmmisini Ɵz raziliⱪi bilǝn üstigǝ elip, krestkǝ mihlinip, ɵzini ⱪurbanliⱪ ⱪilƣan.

(9) Huda Uning ⱪurbanliⱪini ⱪobul ⱪilƣan wǝ xundaⱪ ⱪobul ⱪilƣinini ispatlax üqün Uni ɵlümdin tirildürgǝn.

(10) Huda Uning ⱪurbanliⱪiƣa asasǝn, towa ⱪilip, Mǝsiⱨ Əysaƣa ɵzini tapxurƣan ⱨǝrbir ixǝngüqining gunaⱨlirini kǝqürüm ⱪilƣan. 

(11) Huda ⱨǝrbir ixǝngüqigǝ «yengi ǝⱨdǝ»si boyiqǝ yengi ⱪǝlb, yengi roⱨ berixkǝ wǝdǝ ⱪilƣan.

(12) Huda ⱨǝrbir ixǝngüqigǝ Ɵzining Muⱪǝddǝs Roⱨini berixkǝ wǝdǝ ⱪilƣan. Pǝⱪǝt Muⱪǝddǝs Roⱨla insanning ⱪǝlbini pakliyalaydu wǝ uni muⱨǝbbǝtlik ⱪilalaydu. Bularƣa tɵlǝngǝn bǝdǝlnimu Mǝsiⱨ Əysa Ɵzini ⱪurbanliⱪ ⱪilƣinida tɵlǝp bolƣan.

(13) Muⱪǝddǝs Roⱨning inasanning roⱨiy dunyasida ⱪilƣan ǝmili bilǝn, insan jǝnnǝtkǝ layiⱪ boluxⱪa, jǝnnǝttǝ mǝnggülük turuxⱪa tǝyyarlinidu.

(14) Bularning ⱨǝmmisi «hux hǝwǝr» deyilidu. (Injil» degǝn sɵz «huxhǝwǝr» degǝn mǝnidǝ).


Huda bu yolni Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injilda bekitkǝn. Bu yolni Huda bekitkǝnikǝn, kimmu uningƣa ⱪarxiliⱪ bildürǝlisun? Bu yolƣa kim ⱪarxiliⱪ kɵrsǝtsǝ, u Hudaning Ɵzigǝ ⱪarxiliⱪ kɵrsǝtkǝn bolidu.







4-ⱪisim

Ⱪur'anda, Mǝsiⱨ Əysaning krestkǝ mihlinixi toƣrisida yezilƣanliri


Bǝzi musulmanlar, Əysaning krestkǝ mihlanƣanliⱪi ⱨǝⱪiⱪǝtǝn mǝwjut bolƣan ix, ǝmma krestkǝ mihlanƣan kixi Mǝsiⱨ Əysa ǝmǝs, bǝlki Huda baxⱪa bir kixini Əysaning ⱪiyapitigǝ ohxitip, uni Mǝsiⱨ Əysaning ornida mihlatⱪuzƣan, dǝp ixinidu. Bundaⱪ kɵzⱪaraxning boluxi bǝlkim Sürǝ «Nisa», 157-158-ayǝttin kǝlgǝn: —


«(Yǝⱨudiylarning) yǝnǝ Allaning rosuli Əysa ibn Mǝryǝmni ɵltürduⱪ degǝnlikliri üqün (ularƣa lǝnǝt ⱪilduⱪ). Wǝⱨalǝnki, ularning Əysani ɵltürginimu yoⱪ, darƣa asⱪinimu yoⱪ wǝ lekin ularƣa xübⱨǝ selindi (Əysani astuⱪ dǝp guman ⱪilip, Əysa ǝlǝyⱨissalamƣa ohxap ⱪalƣan baxⱪa birsini asti), Əysa toƣrisida ihtilap ⱪilixⱪanlar ⱨǝⱪiⱪǝtǝn uning ɵltürülgǝnliki (mǝsilisi)dǝ xübⱨididur. Ular bu (ixning ⱨǝⱪiⱪiti)ni bilmǝydu, gumanƣila asaslinidu, ular Əysani jǝzmǝn ɵltürmidi. Bǝlki Alla uni Ɵz tǝripigǝ kɵtürdi (yǝni Əysa ǝlǝyⱨissalamni Alla ularning xǝrridin ⱪutuldurup tirik ⱨalda asmanƣa elip qiⱪip kǝtti) Alla ƣalibtur, ⱨekmǝt bilǝn ix ⱪilƣuqidur».


Əmǝliyǝttǝ, musulman ɵlimalar muxu ayǝt toƣrisida ohximiƣan hulasigǝ kǝlgǝn. Birinqi kɵzⱪarax bolsa, Huda Yǝⱨudiylarƣa Ɵz küq-ⱪudritini kɵrsitix üqün yaki ularni gumanda ⱪaldurux üqün Əysani tirik peti biwasitǝ Ɵz yeniƣa elip qiⱪip kǝtkǝn. Ikkinqi kɵzⱪarax bolsa, bu ayǝtning mǝnisi Yǝⱨudiylarning «Əysaning namini yoⱪitix, ⱨǝtta Uni insanning yadidin qiⱪiriwetix üqün Uni krestkǝ mihlitip ɵltürǝyli» degǝn mǝⱪsitini ǝmǝlgǝ axurmiƣan, ǝksiqǝ Uning krestkǝ mihlinixi Uning namini pütün dunyaƣa tarⱪaldurƣan. Ⱪur'anning tǝrjimisidin bundaⱪ mǝnǝ qiⱪmaydu, dǝymiz. Lekin Ⱪur'anning bǝzi yǝrliridǝ Mǝsiⱨ Əysaning ɵlümi tilƣa elinip ɵtkǝn. Əmdi yuⱪiriⱪi ayǝt, Əysa ɵltürülgǝn degǝn mǝnini ɵz iqigǝ almisa, undaⱪta Ⱪur'anning ɵzi bir-birigǝ zit bolƣan sɵzlǝrni ⱪilƣan bolidu ǝmǝsmu? Mǝsilǝn Sürǝ «Al imran», 55-ayǝt: —


«Ɵz waⱪtida Alla eytti: «I Əysa! Mǝn seni (ǝjiling yǝtkǝndǝ) ⱪǝbzi roⱨ ⱪilimǝn, seni dǝrgaⱨimƣa kɵtürimǝn (yǝni asmanƣa elip qiⱪimǝn) seni kapirlardin pak ⱪilimǝn (yǝni seni ɵltürmǝkqi bolƣan yamanlarning xǝrridin saⱪlaymǝn)...»


Əsli ǝrǝbqǝ ayǝttiki «mutawaffiyka» degǝn sɵzni, tǝrjiman Muⱨǝmmǝd Saliⱨ «ⱪǝbzi roⱨ ⱪilimǝn» dǝp tǝrjimǝ ⱪilƣan. «Ⱪǝbzi roⱨ ⱪilimǝn» degǝn sɵz uyƣurqida «jeningni alimǝn» degǝn mǝnidǝ. Ⱪariƣanda Muⱨǝmmǝd Saliⱨ muxu yǝrdǝ Əysani ɵldi, dǝp ⱪariƣan. Bǝzi xǝrⱨqilǝr bolsa, bu sɵzning mǝnisini «uhlitix» dǝp xǝrⱨligǝn. Lekin bir insanni ɵzining «dǝrgaⱨiƣa kɵtürüx»tin ilgiri, Hudaning Mǝsiⱨni «uhlitip ⱪoyux»ida ⱪandaⱪ ǝⱪil ixlǝtkǝnlikini, ɵtkǝnki wǝ ⱨazirⱪi xǝrⱨqilǝrmu qüxǝndürüp berǝlmǝydu. Əmǝliyǝttǝ bolsa, «mutawaffiyka» («ⱪǝbzi roⱨ ⱪilimǝn») degǝn sɵz (Muⱨǝmmǝd Saliⱨ tǝrjimǝ ⱪilƣandǝk) ɵlümni kɵrsitidu. Baxⱪa ɵlimalar, jümlidin Ibn Abbas wǝ Muⱨǝmmǝd-ibn-Isⱨaⱪlar mana muxundaⱪ dǝp ⱪariƣan. Əmma yuⱪiriⱪi bǝzi xǝrⱨqilǝrning, Mǝsiⱨ Əysaning ɵlük ⱨalǝttǝ ⱪanqǝ waⱪit turƣanliⱪi toƣrisidiki pikirliri ⱨǝrhil. Ɵlima Waⱨab, Mǝsiⱨni üq sa'ǝt ɵlüp, andin tirildürüldi degǝn. Muⱨǝmmǝd-ibn-Isⱨaⱪ: «Yǝttǝ sa'ǝt ɵlüp andin tirildürüldi» degǝn. Al-Rab'i ibn Ans, Huda uni asmanƣa kɵtürginidǝ ɵltürgǝn, degǝn. Imam al-Baydⱨawi bolsa Mǝsiⱨni üq sa'ǝtla ɵlgǝn dǝp ixǝngǝn. Ərǝbqǝ bir luƣǝttǝ «tawaffa» degǝn pe'ilni mundaⱪ dǝp qüxǝndüridu: — «Huda uni ɵlümgǝ ⱪoydi, demǝk, uning jenini aldi».


Ⱪur'anda, «mutawaffiyka» wǝ «tawaffa» degǝn pe'ilgǝ munasiwǝtlik sɵzlǝr, 23 ⱪetim «ɵlüx» degǝn mǝnidǝ ixlitilgǝn. Ikki yǝrdin baxⱪa yǝrdikisi pütünlǝy ɵlümnila kɵrsitidu. Ikkisidin baxⱪisi, kontekist boyiqimu, kɵqmǝ mǝnisi boyiqimu ohxaxla ɵlümni kɵrsitidu: —


«Alla silǝrni keqisi uhlitidu, kündüzdiki ⱪilƣan ixliringlarni bilip turidu, andin bǝlgilǝngǝn muddǝtkiqǝ yaxixinglar üqün, kündüzdǝ silǝrni oyƣitidu, andin Allaning dǝrgaⱨiƣa ⱪaytisilǝr, andin ⱪilƣan ǝmǝlliringlarni Alla silǝrgǝ eytip beridu» — Sürǝ «Ən'am», 60-ayǝt.


«Insanlar ɵlidiƣan qaƣlirida, Alla ularning janlirini alidu, ɵlmigǝnlǝrning janlirini uhliƣan qaƣlirida alidu» — (Sürǝ «Zumǝr», 42-ayǝt).


Yǝnǝ bǝzi xǝrⱨqilǝr Sürǝ «Nisa»diki «mutawaffiyka» degǝn sɵzdiki «waf» («wǝ», «ⱨǝm») ikki bisliⱪ bir sirliⱪ mǝnini kɵrsǝtkǝn, Mǝsiⱨ bu dunyaƣa ikkinqi ⱪetim kǝlginidǝ ɵlüp ketidu, dǝp qüxǝndürgǝn. Əgǝr ⱨǝⱪiⱪǝtǝn xundaⱪ mǝnidǝ bolƣan bolsa, nemixⱪa eniⱪ deyilmigǝn? Axundaⱪ ikki bisliⱪ sɵzlǝrdin muⱨim ⱨǝⱪiⱪǝtni qiⱪarƣili bolamdu?


Sürǝ Mǝryǝm 15-ayǝt: —

«U (Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr) tuƣulƣan künidǝ, wapat bolƣan künidǝ, tirilip (ⱪǝbridin) turƣuzulƣan künidǝ  (Allata'ala tǝripidin bolƣan) amanliⱪⱪa erixidu».


Sürǝ «Mǝryǝm» 34-ayǝt:

«Mǝn (Əysa Mǝsiⱨ) tuƣulƣan künümdǝ, wapat bolƣan künümdǝ, tirilip (ⱪǝbrǝmdin) turƣuzulƣan künümdǝ  (Allata'ala tǝripidin bolƣan) amanliⱪⱪa eriximǝn».


Muxu ikki ayǝtning birinqisi boyiqǝ eytⱪanda, ⱨǝrⱪandaⱪ bir musulman Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝrning tuƣulƣanliⱪi wǝ ɵlgǝnlikigǝ ixinidu-yu, nemixⱪa ikkinqi ayǝttǝ eytilƣan Mǝsiⱨning ɵlümigǝ ixǝnmǝydu? Ikki ayǝttǝ eytilƣan sɵzlǝr asasǝn ohxax bolƣandin keyin, ularning mǝnilirimu ohxax boluxi kerǝk-tǝ. 


Sürǝ «Mǝryǝm» 31-ayǝttǝ: —

«(Əysa dedi: —) ⱪǝyǝrdǝ bolay meni bǝrikǝtlik ⱪildi, ⱨayatla bolidikǝnmǝn, manga namazni, zakatni ada ⱪilixni tǝwsiyǝ ⱪildi». Xǝri'ǝt boyiqǝ zakat namrat (musulman)larƣa berilidiƣan mǝlum miⱪtardiki pulni kɵrsitidu. Ɵlimalarning pikri boyiqǝ, Ⱪur'anda eytilƣan «zakat» yǝnila pul degǝn mǝnini kɵrsitidu (pǝⱪǝtla Sürǝ «Mǝryǝm» 13-ayǝttǝ: —


«Biz uningƣa mǝrⱨǝmǝt ⱪilix wǝ uni (naqar hislǝtlǝrdin) pak ⱪilix yüzisidin (xundaⱪ ⱪilduⱪ), Yǝⱨya tǝⱪwadar idi» — xu yǝrdila «zakat» «pak ⱪilix»ni kɵrsitidu.


Əgǝr Mǝsiⱨ Əysa ɵlmǝy asmanƣa kɵtürülgǝn bolsa, zakat berix tehi Uning burqi bolidu. U zakatni kimgǝ beridu? U tehi bu dunyada bolsa, undaⱪta U zadi nǝdǝ? Uning zakitini ⱪobul ⱪilƣanlar yǝnǝ nǝdǝ? U bu dunyada bolmisa wǝ xundaⱪla zakat berixni tohtatⱪan bolsa, Uni qoⱪum ɵldi, xunglaxⱪa uni zakat berix burqini tügǝtti, deyix kerǝk.


Sürǝ «Ma'idǝ» 117-ayǝttǝ: —

«Mǝn ularning arisida bolƣan muddǝttǝ, ularning ǝmǝllirini mǝn kɵzitip turƣanidim, meni ⱪǝbzi roⱨ ⱪilƣiningdin keyin, ularning ǝmǝllirini sǝn kɵzitip turƣaniding, sǝn ⱨǝmmǝ nǝrsidin hǝwǝrdarsǝn».


Bu ayǝt toƣrisida Al-Razi wǝ Al-Jalalayn mundaⱪ degǝn: «Bu ayǝtni Mǝsiⱨ Əysa Hudaƣa ⱪiyamǝt künidǝ deyixi mumkin». Al-Razi bu «ⱪǝbzi roⱨ ⱪilƣining» (mutawaffiyka) degǝn sɵzning mǝnisini «kɵtürülüx» dǝp qüxǝndürginidǝ, u bu sɵzni ǝslidǝ «uhlitix» dǝp qüxǝndürüp ɵtkǝnlikini untup ⱪalƣan ohxaydu. Qünki u Sürǝ «Al-Imran», 55-ayǝttiki «ⱪǝbzi roⱨ ⱪilimǝn» (mutawaffiyka) degǝnni axundaⱪ mǝnidǝ (uhlitix) degǝnidi: —


«Ɵz waⱪtida Alla eytti: «I Əysa! Mǝn seni (ǝjiling yǝtkǝndǝ) ⱪǝbzi roⱨ ⱪilimǝn, seni dǝrgaⱨimƣa kɵtürimǝn (yǝni asmanƣa elip qiⱪimǝn) seni kapirlardin pak ⱪilimǝn (yǝni seni ɵltürmǝkqi bolƣan yamanlarning xǝrridin saⱪlaymǝn)...»


Al-Razi wǝ baxⱪa tǝrjimanlarning izaⱨatlirini («mutawaffiyka» («ⱪǝbzi roⱨ ⱪilix») degǝn sɵzni pǝⱪǝtla «kɵtürüx» degǝn mǝnidǝ ⱪobul ⱪilidiƣan bolsaⱪ, undaⱪta, bu Mǝsiⱨ Əysani ɵlmigǝn wǝ kǝlgüsidǝ mǝnggülük ɵlmǝydu degǝnliktin ibarǝttur. Muxundaⱪ bolsa, bu pikirlǝr Sürǝ «Rǝⱨman», 26-27-ayǝt («Zeminning üstidiki ⱨǝmmǝ yoⱪilidu! Əzimǝtlik wǝ kǝrǝmlik Pǝrwǝrdigaringning Zati mǝnggü ⱪalidu!» wǝ: «Allaning Zatidin baxⱪa barliⱪ nǝrsǝ yoⱪilidu!») Sürǝ «Ⱪǝsǝs», 88-ayǝtlǝrgǝ zit kelidu.


Əmǝliyǝttǝ Mǝsiⱨ Əysaning krestkǝ mihlinip ɵlgǝnlikigǝ ixǝngǝn musulman ɵlimalar az ǝmǝs. Bu Sürǝ «Nisa»diki 158-ayǝttǝ eytilƣan «mutawaffiyka» degǝn sɵzning rastinla «ɵlüm» degǝn mǝnini kɵrsitidiƣanliⱪiƣa ixinixning nemǝ ziyini bar? Xundaⱪ bolƣandila, bu ayǝt Tǝwratⱪa, Injilƣa wǝ Mǝsiⱨiy muhlislirining Mǝsiⱨning ɵlümi toƣrisida bolƣan etiⱪadiƣa uyƣun kelidu.


I Huda, ⱨǝⱪiⱪǝtni izdigüqilǝrgǝ ⱨǝⱪiⱪǝtni oquⱪ kɵrsitip bǝrgǝysǝn, ⱨajǝtmǝlǝrgǝ nurungni qaqⱪaysǝn! Iltija ⱪobul ⱪilƣuqilarning arisida sǝn ǝng iltipatliⱪsǝn, bǝrgüqilǝrning arisida sǝn ǝng sehi bǝrgüqidursǝn!




5-ⱪisim

Mǝsiⱨning krestkǝ mihlinixidiki tarihiy ispatlar


Krestkǝ mihlinix wǝⱪǝsi kixilǝrning oydurmisi ǝmǝs. Axundaⱪ dǝⱨxǝtlik wǝⱪǝ yüz bǝrmigǝn bolsa, hristi'anlar ɵzining uluƣ Yetǝkqisi, Pǝyƣǝmbiri, Ⱪutⱪuzƣuqisi, Rǝbbini axundaⱪ har ⱪilinƣan demigǝn bolatti. Musa pǝyƣǝmbǝrning muⱪǝddǝs ⱪanunida mundaⱪ deyilgǝn: «Kimdǝkim dǝrǝhkǝ esilƣan bolsa, Huda tǝripidin lǝnǝtkǝ ⱪaldurulƣan kixi ⱨesablinidu» («Ⱪanun xǝrⱨi» 21:23). Uning üstigǝ Injilda mundaⱪ deyilgǝn: «Ⱨalbuki, Mǝsiⱨ bizni Tǝwrat ⱪanunidiki lǝnǝttin ⱨɵr ⱪilix üqün ornimizda lǝnǝt bolup bǝdǝl tɵlidi. Bu ⱨǝⱪtǝ muⱪǝddǝs yazmilarda: «Yaƣaqⱪa esilƣan ⱨǝrⱪandaⱪ kixi lǝnǝtkǝ ⱪalƣan ⱨesablansun» dǝp yezilƣan» («Galatiyaliⱪlar» 3:13).


Mǝsiⱨiylǝr «Əysa krestkǝ mihlanƣan» degǝn pakitni etirap ⱪilipla ⱪalmastin, bǝlki axu wǝⱪǝni ɵzlirining barliⱪ roⱨiy bayliⱪliri wǝ samawiy bǝhtiyarliⱪlirining mǝnbǝsi, barliⱪ nijatliⱪning buliⱪi dǝp ⱪarap pǝhirlinip kǝlgǝn. Xundaⱪla ular, ⱨǝrⱪandaⱪ adǝmning ɵlümidin baxⱪiqǝ bolƣan Mǝsiⱨ Əysaning ɵlümi, pǝⱪǝt ɵzlirila üqün ǝmǝs, bǝlki barliⱪ ixǝngüqilǝr üqünmu, gunaⱨning qanggilidin ⱨɵrlükkǝ qiⱪirixtiki wasitidur, dǝp ixinidu.


Muzakirilirimizdǝ, musulman ⱪerindaxlirimizƣa «krest wǝⱪǝsi»ning tarihiy ispatliri ǝsⱪitip ⱪalƣaqⱪa, muxu yǝrdimu xulardin azraⱪ bir ⱪismini sɵzlǝp ɵtmǝkqimǝn.


Dǝslǝptǝ ⱪǝdimki pǝyƣǝmbǝrlǝrdin Dawut, Yǝxaya, Daniyal wǝ baxⱪilar Mǝsiⱨning ⱨayatida bolidiƣan türlük ixliri, bolupmu Uning ɵlümi wǝ tirildürülixi toƣrisida aldin bexarǝtlǝrni eytⱪan. Bu bexarǝtlǝr rǝsmiy ⱨalda miladiyǝdin (yǝni Əysaning tuƣuluxidin) 1800 yil ilgiri Musa bilǝn baxlanƣan. Bu bexarǝtlǝrning arisida: —


(1) Mǝsiⱨning nǝdǝ tuƣulidiƣanliⱪi (Tǝwrat, «Mikaⱨ», 5:1-2)

(2) Pak ⱪizdin tuƣulidiƣanliⱪi (Tǝwrat, «Yǝxaya» 7:14)

(3) Nǝdǝ ɵsüp qong bolidiƣanliⱪi (Tǝwrat, «Yǝxaya» 53:2, 11:1)

(4) Uning nǝdin hux hǝwǝrni tarⱪitixⱪa baxlaydiƣanliⱪi (Tǝwrat, «Yǝxaya» 9:1-2, «Matta» 4:14-17)

(5) Uning yaritidiƣan mɵjiziliri (Tǝwrat, «Yǝxaya» 35:3-7)

(6) Yǝⱨudiy molliliri bilǝn bolidiƣan ziddiyiti (Tǝwrat, «Yǝxaya» 28:16, «Zǝbur» 118-küy, 22-misra)

(7) Ahirda Yǝⱨudiy molliliri bilǝn baxliⱪliri wǝ Rim kapir rǝⱨbǝrlirining birlixip uningƣa süyⱪǝst ⱪilidiƣanliⱪi («Zǝbur», 2:1-12)

(8) Mǝsiⱨ Əysaning exǝkkǝ minip yerusalimƣa ƣǝlibǝ, ǝmma kiqik pe'illiⱪ bilǝn kiridiƣanliⱪi (Tǝwrat, «Zǝkǝriya», 9:9)

(9) Əysaning Ɵz muhlisining uningƣa satⱪunluⱪ ⱪilidiƣanliⱪi («Zǝbur» 41:9)

(10) Satⱪunluⱪ ⱪilix baⱨasi 30 kümüx tǝnggǝ bolidiƣanliⱪi (Tǝwrat, «Zǝkǝriya», 11:12-14)

(11) Uning ɵlümining ⱪaysi yil, ⱪaysi ay, ⱪaysi ⱨǝptidǝ bolidiƣanliⱪini ⱨesabliƣan bexarǝt (Tǝwrat, «Daniyal», 9-bab 24-27-ayǝt)

(12) Ɵlümidǝ uning put-ⱪollirining texilidiƣanliⱪi («Zǝbur», 22:16, «Zǝkǝriya» 12:10)

(13) Uning barliⱪ insanlarning gunaⱨlirini Ɵzining ɵlüm jazasini ⱪobul ⱪilixi arⱪiliⱪ üstigǝ alidiƣanliⱪi (Tǝwrat, «Yǝxaya» 53-bab, 4-12-ayǝt)

(14) Uning ɵlümidǝ kiyim-keqǝkliri seliwetilinip, baxⱪilar tǝripidin ɵz'ara ülǝxtürülidiƣanliⱪi wǝ kiyim üqün qǝk taxlinidiƣanliⱪi («Zǝbur», 22:18)

(15) Ɵlümidǝ uningƣa aqqiⱪ su bilǝn ɵt suyuⱪluⱪi arilaxturulƣan suning iqküzülidiƣanliⱪi («Zǝbur», 69-küy, 21-misra)

(16)  Uning jinayǝtqilǝr arisida, xundaⱪla naⱨǝⱪ ⱨalda jinayǝtqi ⱪatarida bekitilip, ɵlüm jazaƣa mǝⱨkim ⱪilinidiƣanliⱪi (Tǝwrat, «Yǝxaya» 53-bab, 9-ayǝt)

(17) Uning jǝsitining bir bay adǝmning ⱪǝbristaniƣa dǝpnǝ ⱪilinidiƣanliⱪi (Tǝwrat, «Yǝxaya» 53-bab, 9-ayǝt)

(18) Üqinqi künidǝ tirildürülidiƣanliⱪi (Zǝbur 16-küy, 9-10-misra, Tǝwrat, «Yǝxaya» 53:8, 10 («Zǝbur» 22:30 bilǝn selixturung), «Ⱨoxiya» 6:2)

(19) Tirildürülgǝndin keyin, asmanƣa kɵtürülidiƣanliⱪi («Zǝbur» 47-küy, 4-misra, «Zǝbur» 24-küy).


Mǝlum birsining ⱨesablap qiⱪixiqǝ, Mǝsiⱨ Əysa biz bilǝn bu dunyada billǝ bolƣinida, u 300din artuⱪ bexarǝtlǝrni ǝmǝlgǝ axurƣan. Huda buyrusa bu bexarǝtlǝrning bǝzilirini biz kǝlgüsidǝ yazmaⱪqi bolƣan yǝnǝ bir kitabta tǝpsiliy ⱨalda kɵrsitip berimiz. Bu yǝrdǝ pǝⱪǝt birsinila tǝpsiliy ⱨalda kɵrüp ɵtǝyli: 


Tǝwrattiki «Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr» kitabi, 52:13-53:12-ayǝtlǝr:

Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dedi: —


« — Kɵrünglarki, Mening ⱪulum danaliⱪ bilǝn ix kɵridu,

U alǝm aldida kɵtürülidu, yuⱪiri orunƣa qiⱪirilidu, naⱨayiti aliy orunƣa erixtürülidu.

Lekin nurƣun kixilǝr seni kɵrüp, intayin ⱨǝyran ⱪelixidu,

  Qünki Uning qirayi baxⱪa ⱨǝrⱪandiⱪiningkidin kɵp zǝhimlǝngǝn,

Ⱪulning ⱪiyapiti xu dǝrijidǝ buzuwetilgǝnki, Uningda ⱨǝtta adǝm siyaⱪimu ⱪalmiƣan!

U xu yol bilǝn nurƣun ǝllǝrning üstigǝ ⱪan qaqidu.

Ⱨǝtta xaⱨ-padixaⱨlarmu Uning karamitidin aƣzini tutupla ⱪalidu;

Qünki ɵzlirigǝ ǝzǝldin eytilmiƣanni ular kɵrǝlǝydu,

Ular ǝzǝldin anglap baⱪmiƣanni qüxinǝlǝydu.

(53-bab)

Bizning hǝwirimizgǝ kimmu ixǝngǝn?

Ⱨǝm «Pǝrwǝrdigarning Biliki» bolƣuqi kimgimu ayan ⱪilinƣan?

U bolsa Pǝrwǝrdigarning aldida huddi yumran maysidǝk,

Yaki huddi ⱪaƣjiraⱪ topraⱪta tartⱪan bir yiltizdǝk ɵsidu;

Uningda jǝzbdarliⱪ yaki ⱨǝywǝ yoⱪ bolidu,

Biz Uni kɵrginimizdǝ, Uning bizni jǝlb ⱪilƣudǝk tǝⱪi-turⱪimu yoⱪ bolidu.

U kixilǝr tǝripidin kǝmsitilidu, ular Uningdin yiraⱪlixidu;

U kɵp dǝrd-ǝlǝmlik adǝm bolup,

Uningƣa azab-oⱪubǝt yar bolidu;

Xuning bilǝn Uningdin yüzlǝr ⱪaqurulidu;

U kǝmsitilidu, biz Uni ⱨeq nǝrsigǝ ǝrzimǝs dǝp ⱨesabliduⱪ.

Biraⱪ ǝmǝliyǝttǝ bolsa,

U bizning ⱪayƣu-ⱨǝsritimizni kɵtürdi,

Azab-oⱪubǝtlirimizni Ɵz üstigǝ aldi.

Biz bolsaⱪ, bu ixlarni U wabaƣa uqriƣan,

Huda tǝripidin jazalinip urulƣan,

Xundaⱪla ⱪiyin-ⱪistaⱪⱪa elinƣanliⱪidin dǝp ⱪariduⱪ!

Lekin U bizning asiyliⱪlirimiz tüpǝylidin yarilandi,

Bizning gunaⱨlirimiz üqün zǝhimlǝndi;

Uning jazalinix bǝdiligǝ, biz aram-hatirjǝmlik taptuⱪ,

Ⱨǝm ⱪamqidin bolƣan yariliri arⱪiliⱪ biz xipamu taptuⱪ. 

Ⱨǝmmimiz huddi ⱪoylardǝk yoldin ezip qiⱪtuⱪ;

Ⱨǝrbirimiz ɵzimiz haliƣan yolƣa mangƣaniduⱪ;

Biraⱪ Pǝrwǝrdigar ⱨǝmmimizning ⱪǝbiⱨlikini Uning üstigǝ yiƣip yüklidi.

U ⱪiynilip, azab qǝkkǝn bolsimu eƣiz aqmidi;

U huddi boƣuzlaxⱪa yetilǝp mengilƣan paⱪlandǝk boƣuzlaxⱪa elip mengildi,

Xundaⱪla yung ⱪirⱪiƣuqilar aldida ⱪoy ün-tinsiz yatⱪandǝk, U zadila eƣiz aqmidi. 

U ⱪamap ⱪoyulup, ⱨǝⱪ sottin mǝⱨrum bolup elip ketildi,

Əmdi Uning ǝwladini kimmu bayan ⱪilalisun?!

Qünki U tiriklǝrning zeminidin elip ketildi,

Mening hǝlⱪimning asiyliⱪi üqün U waba bilǝn uruldi.

Kixilǝr Uni rǝzillǝr bilǝn ortaⱪ bir gɵrgǝ bekitkǝn bolsimu,

Lekin U ɵlümidǝ bir bay bilǝn billǝ boldi,

Qünki U ⱨeqⱪaqan zorawanliⱪ ⱪilip baⱪmiƣan,

Uning aƣzidin birǝr eƣizmu ⱨiylǝ-mikirlik sɵz tepilmas.

 Biraⱪ Uni ezixni layiⱪ kɵrgǝn Pǝrwǝrdigardur;

U Uni azabⱪa qɵmüldürgüzdi.

Gǝrqǝ U Ɵz jenini gunaⱨni yuyidiƣan ⱪurbanliⱪ ⱪilƣan bolsimu,

Lekin U Ɵzining uruⱪ-ǝwladlirini qoⱪum kɵrüp turidu,

Xundaⱪla Uning kɵridiƣan künliri uzartilidu;

Wǝ Pǝrwǝrdigarning kɵngüldikiliri Uning ⱪolida bolup rawaj tepip ǝmǝlgǝ axurulidu.

U Ɵzi tartⱪan japaning mewisini kɵrüp mǝmnun bolidu;

Ⱨǝⱪⱪaniy bolƣuqi Mening ⱪulum Ɵzining bilimliri bilǝn nurƣun kixilǝrgǝ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪni yǝtküzidu.

Qünki U ularning ⱪǝbiⱨliklirini Ɵzigǝ yükliwalidu.

Bu ixliri üqün Mǝn xu «nurƣun kixi»ni Uningƣa ⱨǝdiyǝ ⱪilip nesiwisi ⱪilimǝn,

Xuning bilǝn U Ɵzi küqlüklǝrni ƣǝnimǝt süpitidǝ ülǝxtürüp beridiƣan bolidu;

Qünki U ta ɵlüxkǝ ⱪǝdǝr «xarap ⱨǝdiyǝ» tɵkkǝndǝk Ɵzining jenini tutup bǝrdi,

Xundaⱪla Ɵzining asiyliⱪ ⱪilƣuqilarning ⱪatarida sanilixiƣa yol ⱪoydi.

Xuning bilǝn U nurƣun kixilǝrning gunaⱨini Ɵz üstigǝ aldi,

Ɵzini asiyliⱪ ⱪilƣuqilarning orniƣa ⱪoyup ular üqün du'a ⱪildi».

(Tǝwrat, «Yǝxaya» 52-53-bab)


Bu bexarǝt Mǝsiⱨ Əysaning dunyaƣa kelixidin 700 yil ilgiri, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ berilgǝnidi. Bu bexarǝt Mǝsiⱨ Əysani kɵrsǝtmigǝn desǝk, u qaƣda zadi kimni kɵrsǝtkǝn bolidu? Ⱪeni, ɵzingiz bir dǝp beⱪinga.

(Bu bexarǝtlǝrni oⱪuwatⱪiningizda, bǝlkim siz bǝzi sɵzlǝrning «ɵtkǝn zaman xǝklidǝ» yezilƣanliⱪiƣa ⱪarap, bir'az ƣǝlitǝ tüyƣuda boluxingiz mumkin. Bu bexarǝtlǝr bolsa (kǝlgüsi, yǝni tehi yüz bǝrmigǝn ixlarni aldin'ala eytⱪan bolsa), — nemixⱪa «ɵtkǝn zaman xǝklidǝ» ipadilǝngǝn dǝp sorixingiz mumkin. Ixinimizki, Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Hudayimiz aldida, kǝlgüsidiki, yǝni tehi yüz bǝrmigǝn ixlar huddi burunⱪi yaki bügünki ixlarƣa ohxaxla roxǝn ⱨǝm eniⱪ turidu, ǝlwǝttǝ. Bu bexarǝtlǝrdǝ, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr Muⱪǝddǝs Roⱨning ⱪabiliyiti bilǝn kǝlgüsidiki mǝlum bir zamanda bolup ɵtkinidǝkla, bexarǝt berilgǝn ixlarni, alliburun yüz berip bolƣan ixlarni kɵrgǝndǝk eniⱪ kɵridu. Pe'ilning «ɵtkǝn zaman xǝkli»ni ixlitixning ǝⱨmiyiti xuni ispatlayduki, Hudaning nǝziridǝ Mǝsiⱨ Əysaning ɵlümi, ǝlmisaⱪtin ǝng ǝⱨmiyǝtlik, ǝng muⱨim wǝ ǝng uluƣ ix, xundaⱪla mǝnggülük bir pakittur).


Tǝwratta, Mǝsiⱨ Əysa toƣrisidiki bexarǝtlǝrdin sirt, baxⱪa nurƣun bexarǝtlǝt bar. Mǝsilǝn, Yǝⱨudiylarning paytǝhti Yerusalem wǝ qong ibadǝthanining wǝyran ⱪilinixi, Yǝⱨudiylarning ⱪurbanliⱪ ⱪilix tüzümining ǝmǝldin ⱪalduruluxi (Mǝsiⱨning uluƣ ⱪurbanliⱪi bilǝn baxⱪa ⱨǝrⱪandaⱪ ⱪurbanliⱪ ⱪilixning ⱨajiti ⱪalmiƣanliⱪi üqün), Yǝⱨudiylarning padixaⱨliⱪ tüzümining yoⱪilixi wǝ bu ixlardin keyinki Yǝⱨudiylarning dunyaning ⱨǝrⱪaysi yǝrlirigǝ tarⱪitiwetilixi toƣrisidiki bexarǝtlǝr berilgǝn (mǝsilǝn, «Daniyal» 9-bab, 26-27, «Ⱨoxiya» 3-bab, 3-5-ayǝtlǝrni kɵrüng).


Mǝsiⱨ Əysa bu dunyaƣa kelixi bilǝn Tǝwrattiki Ɵzining ɵlümi wǝ insanlarning gunaⱨliri üqün ⱪurbanliⱪ ⱪilinixi toƣrisidiki bexarǝtlǝrning ǝmǝlgǝ axuruluxi kerǝklikini Yǝⱨudiylarƣa eniⱪ elan ⱪilƣan. U asmanƣa kɵtürülgǝndin keyin, Ɵzining talliƣan rosulliri (ǝlqiliri) Uning ɵlümidin bǝk pǝhirlǝngǝn. Ularning birsi «Mǝn aranglarda Əysa Mǝsiⱨdin baxⱪa, yǝni krestlǝngǝn Mǝsiⱨdin baxⱪa ⱨeqnǝrsini bilmǝslikkǝ bǝl baƣliƣanidim» degǝn («Korintliⱪlar (1)» 2:2).


Mǝsiⱨ Əysaning ɵlümidin birnǝqqǝ kün keyin, Uning rosuli Petrus toplanƣan zor bir türküm Yǝⱨudiylarning aldida ornidin dǝs turup ularƣa: «Silǝr Uni Tǝwrat ⱪanunisiz yürgǝn adǝmlǝrning ⱪoli arⱪiliⱪ krestlǝp ɵltürgüzdünglar» degǝn. Uning muxu hǝwǝrni jakarlixi bilǝn tǝng, xu mǝydandiki kixilǝrdin 3000qǝ kixi Mǝsiⱨkǝ etiⱪad baƣliƣan.


Mǝsiⱨ Əysaning ɵlümi dǝl rosullarning tǝlimlirining ⱨalⱪiliⱪ nuⱪtisi bolƣan. Ularning mundaⱪ bir gepi buningƣa tipik misal:  — «Ɵzümni elip eytsam, Rǝbbimiz Əysa Mǝsiⱨning kresttiki ɵlümidin baxⱪa ⱨeq ix bilǝn mahtanmiƣaymǝn! Qünki Uning kresti wasitisidin bu dunya manga nisbǝtǝn krestlǝngǝn wǝ mǝnmu bu dunyaƣa nisbǝtǝn krestlǝngǝnmǝn» (Rosul Pawlus, Injil, «Galatiyaliⱪlarƣa», 6-bab).


Mǝsiⱨ Əysaning ɵlümining ⱨalⱪiliⱪ boluxidiki sǝwǝb Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning bexaritidǝ eniⱪ deyilginidǝk, Uning ɵlümi gunaⱨlarning kǝqürüm ⱪilinixidiki birdinbir yol. Injil boyiqǝ axu ɵlüm bu alǝmdiki ǝng uluƣ, ǝng muⱨim, ǝng ⱨalⱪiliⱪ wǝⱪǝdur. Tǝwrattiki bexarǝtlǝrmu xuni tǝstiⱪlaydu. Keyinki dǝwrdiki muhlislarning kɵzⱪariximu rosullarningkigǝ ohxax, qünki Muⱪǝddǝs Kitabta buningdinmu eniⱪ bolƣan pakit yoⱪtur.


Ⱪisⱪisi, Yǝⱨudiy tarihxunasliridin bǝziliri (gǝrqǝ Əysaning Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ ikǝnlikini etirap ⱪilmiƣan bolsimu) Uning krestkǝ mihlanƣanliⱪini tilƣa alƣan. Birinqi ǝsirdiki dangliⱪ Yǝⱨudiy tarihxunasi Yüsüfüs mundaⱪ degǝn: «Waliy Pilatus bax roⱨaniylirimizning (kaⱨinlarning) rayi boyiqǝ axu «Mǝsiⱨ»ni krestkǝ mihlax ⱨɵkümini qiⱪarƣan. Lekin arimizdiki Mǝsiⱨni sɵygǝn bǝzi kixilǝr uningdin waz kǝqmǝy ta bügüngǝ ⱪǝdǝr uni etirap ⱪilip kǝlgǝn. Ular «hristi'anlar» dǝp atilidu» («hristus» Yunan tilida «Mǝsiⱨ» degǝn mǝnidǝ).


Ⱨǝtta bügünki Yǝⱨudiylarmu Mǝsiⱨning mihlanƣanliⱪini etirap ⱪilidu. Heli burunla, rabbi Yuⱨannan Bin Zakkay (dangliⱪ Yǝⱨudiy mollisi Ⱨillǝlning muhlisi) ibraniy tilida bir kitab yezip, mundaⱪ bayan ⱪilƣan: «Mǝsiⱨ Əysaning ɵzini Hudaning Oƣli dǝwelixi kupurluⱪ ⱨesablanƣaqⱪa, kixilǝr otturisida xikayǝt kɵtürülüp kǝtkǝn, xuning bilǝn uni krestkǝ mihlaxⱪa mǝⱨkum ⱪilip, ⱨɵkümranlarning buyruⱪi bilǝn Yerusalem sirtidiki bir dǝrǝhning üstigǝ esilƣan».


Yǝⱨudiylarning «ⱨǝdislǝr»i bolƣan «Talmud» degǝn kitabida Mǝsiⱨning mihlanƣanliⱪi tilƣa elinƣan. Rimliⱪ tarihxunas Takitus qong ǝsirining 15-babida, Isra'iliyǝgǝ ⱨɵkümranliⱪ ⱪilƣan Rimliⱪ Waliy Ponti'us Pilatusning buyruⱪi bilǝn Mǝsiⱨ Əysaning ɵltürülgǝnliki tǝswirlǝngǝn. Bu ǝsǝr axu wǝⱪǝdin 40 yil keyin yezilƣan. Mǝsiⱨning krestinlinixining jǝryanini eniⱪ ⱨǝm tǝpsiliy bilix üqün, u Mǝsiⱨning dǝwridǝ yaxiƣan kixilǝr bilǝn hǝt arⱪiliⱪ alaⱪilaxⱪan. Ular arisida Mǝsiⱨni mihliƣan waⱪitta nǝⱪ mǝydanda bolƣanlarmu boluxi mumkin idi. U yǝnǝ Rimda saⱪlanƣan xaⱨnamilǝrdiki Rim imperiyǝsining ⱨǝrⱪaysi rayon ⱨɵkümdarlirining ǝynǝn tǝzkiriliridin paydilanƣan. Tǝzkirilǝr arisida Pǝlǝstindiki ⱨɵkümdarlarning krestkǝ mihlinix wǝⱪǝsini tǝswirligǝn hatirilǝrmu bar idi. Xunga bu tarihxunasning yazmiliri bǝk ǝtiwarliⱪ saⱪlinip kǝlmǝktǝ.


Muⱨim pakitlardin yǝnǝ biri xuki, Pilatus Mǝsiⱨning ɵlüm jazasi toƣrisida bir doklatni Rimƣa yollap ǝwǝtkǝn; bu doklat Takitusning dǝwrigiqǝ saⱪlinip kǝlgǝn. Muxundaⱪ doklatlarni saⱪlap ⱪoyux bolsa, xu qaƣdiki imperiyǝning bir mǝdǝniy aditi idi. Takitus tǝtⱪiⱪat jǝryanida ǝnǝ xu saⱪlanƣan doklattin ⱨǝm ⱨɵkümǝttin kǝlgǝn mǝnbǝlǝrdin paydilanƣan. Bu doklatning mǝzmunini Flawyus Yustus isimlik bir pǝylasup miladiyǝdin keyinki 169-yili, imperator Antoni'us Pi'usⱪa yazƣan hetidimu tilƣa alƣan. Dangliⱪ Mǝsiⱨiy alim Tǝrtulliyan, miladiyǝdin keyinki 199-yilimu axu doklatni tilƣa alƣan.


Xuning bilǝn Mǝsiⱨning mihlinix wǝⱪǝsi kapirlar, Yǝⱨudiylar wǝ hristi'anlar arisida tilƣa kɵp elinidiƣan gǝp bolƣan, 600 yil mǝzgil iqidǝ puⱪralar wǝ mǝrtiwilik tǝbiⱪilǝr arisida ispatlanƣan ⱨǝⱪiⱪiy pakit dǝp ⱪarilip kǝlgǝn. Ⱪur'an pǝyda bolƣanƣa ⱪǝdǝr ⱨǝrⱪandaⱪ adǝm, mǝyli ⱪandaⱪ etiⱪadta boluxidin ⱪǝt'iynǝzǝr, axu wǝⱪǝdin gumanlinip baⱪⱪan ǝmǝs (Mǝsiⱨ Əysaning ɵlümdin tirilgǝnlikigǝ pǝⱪǝt hristi'anlarla ixǝngǝn, ǝlwǝttǝ). Ⱪarimaⱪⱪa, Ⱪur'anning kɵrünüxtǝ müjmǝl bolƣan bǝzibir jümliliri bǝzi musulman ɵlimilarni Əysaning ɵlümidin gumanlandurƣan, xuning bilǝn bir waⱪitta bǝzi musulmanlarni uningƣa ixǝndürgǝn.


Ⱪǝdirlik oⱪurmǝn, Za'idning Amirni ɵltürüwǝtkǝnlikini 50 kixi ɵz kɵzi bilǝn kɵrgǝn, wǝ bu guwaⱨqilarning ⱨǝmmisi ⱨǝm ⱪatil ⱨǝm ziyankǝxlikkǝ uqriƣuqini obdan tonuydu, dǝyluⱪ. Xundaⱪla, bu ix yüz berip 600 yil bolƣanƣa ⱪǝdǝr «Za'id Amirni ɵltürgǝn» degǝn gǝp ⱨǝmmǝ adǝmning kallisida rǝt ⱪilƣusiz dǝrijidiki pakit dǝp ⱪarilip kǝlgǝnmu, dǝyluⱪ. Bu 600 yil ɵtüp kǝtkǝndin keyin, mǝlum bir kixi otturiƣa qiⱪip: «Mǝn xuningƣa guwaⱨqiliⱪ ⱪilimǝnki, ɵltürülgǝn kixi Amir ǝmǝs, bǝlki Bakir idi» desǝ, kixilǝr buningƣa ⱪandaⱪ pikirdǝ bolar? Mǝyli u «guwaⱨqiliⱪ ⱪilmaⱪqi bolƣan» adǝm baxⱪa tǝrǝpliridǝ ixǝnqlik ⱨesablansimu, hǝlⱪlǝrning «Za'id Amirni ɵltürgǝn» degǝn pikrini ɵzgǝrtǝlǝmdu?! Xübⱨisizki, ⱨǝrⱪandaⱪ bir lilla adǝm nurƣunliƣan guwaⱨqilarning sɵzlirigǝ wǝ xundaⱪla ⱪatilning ɵz iⱪrarnamisigǝ asasǝn, «Ɵltürülgǝn kixi bǝribir Amir ikǝn» degǝn hulasidǝ turuwerixi kerǝk. Mǝlum bir sotqi sot ⱪilix jǝryanida bundaⱪ guwaⱨqiliⱪni ⱪobul ⱪilsa, undaⱪta sotqi ɵzining adalǝtsiz, nadan wǝ ⱪanunlardin tolimu bihǝwǝr ikǝnlikini ispatliƣan bolmamdu?


Bu misalni Mǝsiⱨ Əysaning mihlinip ɵltürülüxi bilǝn ⱨǝr jǝⱨǝttin ziq baƣlinixi bar dǝp olturmisammu, oⱪurmǝngǝ ayan bolsa kerǝk.


Bu ix naⱨayiti muⱨim. Mutlǝⱪ lilla ⱨɵküm qiⱪirix ⱨǝⱪiⱪǝtni izdǝp tepixta kǝm bolsa bolmaydiƣan birdinbir xǝrt. Xundaⱪ lillaliⱪ bilǝn izdǝnsingiz, Mǝsiⱨ Əysaning insanni gunaⱨdin ⱨɵrlükkǝ erixtürüx üqün, krestkǝ mihlinip ɵltürülgǝnlikini tonup yetǝlǝysiz. U ɵlümdin tirildürülup ƣǝlibǝ bilǝn asmanƣa qiⱪip kǝtkǝn. Ɵlüm ⱨǝrgizmu Uningƣa ⱨɵkümranliⱪ ⱪilƣuqi bolalmaydu!


«Xu sǝwǝbtin, Mǝsiⱨ Ɵzi arⱪiliⱪ Hudaning aldiƣa kǝlgǝnlǝrni üzül-kesil ⱪutⱪuzuxⱪa ⱪadir; qünki U ular üqün Hudaƣa muraji'ǝt ⱪilixⱪa mǝnggü ⱨayattur» (Injil, «Ibraniylarƣa» 7-bab 25-ayǝt).






5-muzakirǝ


Mǝsiⱨning Hudaliⱪ tǝbi'iti 

Mǝsiⱨ Hudaning Oƣli,

Mǝsiⱨ gunaⱨsiz


Huda Ɵzining ⱪimmǝtlik kitabida axkariliƣan sirliriƣa asasǝn, biz Mǝsiⱨiylǝr (Mǝsiⱨ muhlisliri, Mǝsiⱨkǝ etiⱪad ⱪilƣuqilar) Mǝsiⱨ Əysaning hataliⱪ sadir ⱪilmaydiƣanliⱪiƣa ixinimiz. Pak ⱪiz Mǝryǝmdinla tuƣulƣanliⱪi üqün u maⱨiyitidin qiriklixip kǝtkǝn insanning gunaⱨliⱪ tǝbi'itigǝ warisliⱪ ⱪilƣan ǝmǝs. Ⱪur'anmu buningƣa guwaⱨqi bolidu (gunaⱨliⱪ tǝbi'iti ǝr kixi arⱪiliⱪ pǝrzǝntkǝ ⱪaldurulidiƣan bolsa kerǝk. Xunimu dǝp ɵtimizki, Mǝryǝmni pak ⱪiz deginimiz, uni gunaⱨsiz deginimiz ǝmǝs, pǝⱪǝt u xu qaƣda tehi yüzi eqilmiƣan ⱪiz idi).


Injilning nurluⱪ kɵrsitixi astida, rosullar ⱪobul ⱪilƣan wǝⱨiylǝrgǝ asasǝn biz Mǝsiⱨ Əysaning birla waⱪitta ⱨǝm Huda ⱨǝm insan ikǝnlikigimu ixinimiz. Buni baxⱪiqǝ ipadilisǝk, «Qünki Uningda, yǝni Mǝsiⱨdǝ, Hudaning barliⱪ jǝwⱨiri tǝn xǝklidǝ turidu» (Injil, «Kolossiliklǝrgǝ», 2-bab, 9-ayǝt)


«Huda burunⱪi zamanlarda ata-bowilarƣa pǝyƣǝmbǝrlǝr arⱪiliⱪ türküm-türküm boyiqǝ wǝ nurƣun yollar bilǝn sɵz ⱪilƣan bolup, muxu ahirⱪi künlǝrdǝ bolsa bizgǝ Oƣli arⱪiliⱪ sɵzlidi. U Oƣlini pütkül mǝwjudatning mirashori ⱪilip bekǝtkǝn, Uning arⱪiliⱪ ka'inatlarni yaratⱪan. U Hudaning xan-xǝripidin parliƣan nur, Uning ǝyniyitining ipadisidur, U ⱪudrǝtlik sɵz-kalami bilǝn pütkül ka'inattiki mǝwjudatni ɵz ornida turƣuzuwatⱪan bolup, U gunaⱨlarni tazilax hizmitini ada ⱪilƣandin keyin, ǝrxtiki xanu-xǝwkǝt Igisining ong yenida olturdi».

(Injil, ibraniylarƣa» 1-bab, 1-3-ayǝt)


Xularƣa asasǝn Mǝsiⱨni, birla waⱪitta ⱨǝm Huda ⱨǝm insan degili bolidu. Qünki adǝm Huda ǝmǝs, Huda degǝn Huda, adǝm degǝn adǝm. Mǝsiⱨ muhlislirining etiⱪadida «muⱪǝddǝs bǝndilǝrgǝ bir yolila amanǝt ⱪilinƣan etiⱪad»ta, bǝzi musulmanlarning tǝsǝwwur ⱪilƣinidǝk «ikki Huda» mǝwjut ǝmǝs, «Huda pǝⱪǝt bir» dǝp etirap ⱪilinidu. Mǝsiⱨ insan xǝklidǝ bolux ⱪarariƣa ⱪǝt'iy kǝlgǝnlikidin keyin, ihlasmǝn bir insan ornida bolup, barliⱪ ixlirida Hudaning küq-ⱪudritigǝ tayinip kǝlgǝn. Mɵjizǝ yaritixtimu, Ɵzidiki Hudaliⱪ küq-ⱪudrǝtkǝ tayanmay, insanƣa ohxax, (mɵjizǝ yaritix üqün) Hudaning küq-ⱪudritigǝ, yǝni Uning Muⱪǝddǝs Roⱨiƣa tayinip kǝlgǝn. Pǝⱪǝt bǝzibir alaⱨidǝ ǝⱨwalda, Huda Uningƣa Ɵzidiki Hudaliⱪ küqini ixlitixkǝ buyruƣan: Mǝsilǝn, tɵwǝndikilǝrni alsaⱪ:


«Üqinqi küni, Galiliyǝdiki Kana yezisida bir toy boldi. Əysaning anisi Mǝryǝm u yǝrdǝ idi ⱨǝm Əysa wǝ Uning muhlislirimu toyƣa tǝklip ⱪilinƣanidi.

Toyda xarab tügǝp ⱪalƣanda, Əysaning anisi Uningƣa:

– Ularning xarabliri tügǝp ⱪaptu, – dedi.

Əysa uningƣa: – Hanim, Mening sǝn bilǝn nemǝ karim? Mening waⱪti-sa'itim tehi kǝlmidi, – dedi.

Anisi qakarlarƣa:

– U silǝrgǝ nemǝ ⱪil desǝ, xuni ⱪilinglar, – dedi.

Əmdi xu yǝrdǝ Yǝⱨudiylarning taⱨarǝt aditi boyiqǝ ixlitilidiƣan, ⱨǝrbirigǝ ikki-üq tungdin su siƣidiƣan altǝ tax küp ⱪoyulƣanidi.

Əysa qakarlarƣa:

– Küplǝrgǝ su toldurunglar, – dedi.

Ular küplǝrni aƣziƣiqǝ tolduruxti, andin U ularƣa yǝnǝ:

– Əmdi buningdin usup toy baxⱪurƣuqiƣa beringlar, – dedi.

Ular uni apirip bǝrdi.

Toy baxⱪurƣuqi xarabⱪa aylandurulƣan sudin tetip kɵrgǝndǝ (u uning ⱪǝyǝrdin kǝltürülgǝnlikini bilmidi, ǝmma buni su toxuƣan qakarlar bilǝtti) toy baxⱪurƣuqi toyi boluwatⱪan yigitni qaⱪirip, uningƣa:

– Ⱨǝrbir toy ⱪilƣuqi yahxi xarabni toyning bexida ⱪuyidu, andin meⱨmanlar heli ⱪanƣuqǝ iqkǝndin keyin, naqirini ⱪuyidu. Əjǝb, sǝn yahxi xarabni muxu qaƣⱪiqǝ saⱪlapsǝn! – dedi.

Bu bolsa, Əysa kɵrsǝtkǝn mɵjizilik alamǝtlǝrning dǝslǝpkisi bolup, Galiliyǝning Kana yezisida kɵrsitilgǝnidi. Buning bilǝn U Ɵzining xan-xǝripini ayan ⱪildi, wǝ Uning muhlisliri Uningƣa etiⱪad ⱪildi» (Injil «Yuⱨanna» 2-bab, 1-11-ayǝt).


«Ata Meni xu sǝwǝbtin sɵyiduki, Mǝn jenimni ⱪayturuwelixim üqün uni pida ⱪilimǝn. Jenimni ⱨeqkim Mǝndin alalmaydu, Mǝn uni Ɵz ihtiyarim bilǝn pida ⱪilimǝn. Mǝn uni pida ⱪilixⱪa ⱨoⱪuⱪluⱪmǝn wǝ xundaⱪla uni ⱪayturuwelixⱪimu ⱨoⱪuⱪluⱪmǝn; bu ǝmrni Atamdin tapxuruwalƣanmǝn» («Yuⱨanna», 10-bab, 17-18-ayǝt).


Yuⱪiriⱪi ayǝt adǝmni ⱨǝyran ⱪalduridu. Bu dunyada ⱨeqⱪandaⱪ adǝm ɵzining ɵlidiƣan waⱪtini bǝlgiliyǝlmǝydu. Ⱨǝtta ɵzini ɵltürüwalidiƣan adǝmlǝrmu xundaⱪ, qünki ⱨeqkim ɵz jeni üstidǝ ⱨɵküm sürǝlmǝydu. Lekin Mǝsiⱨ Əysa muxu yǝrdǝ, Atisining buyruⱪi bilǝn, Ɵzidǝ jan berix ⱨǝm Ɵzini tirildürüx ⱨoⱪuⱪi wǝ küq-ⱪudritining barliⱪini eytⱪan. Dǝrwǝⱪǝ, U krestkǝ mihlanƣanda, axu ilgiri eytⱪan waⱪti yetip kǝlgǝndǝ: —


«Əysa sirkǝ xarabni iqkǝndin keyin:

– Tamam boldi! – dedi-dǝ, bexini tɵwǝn ⱪilip, roⱨini tapxurup bǝrdi» («Yuⱨanna», 19-bab, 30-ayǝt). Adǝttǝ adǝm tiniⱪi üzülgǝndin keyin «bexi tɵwǝn qüxidu», lekin muxu yǝrdǝ u «bexini tɵwǝn qüxürüp» andin ɵlidu. U Ɵzi, Ɵz roⱨini Atisi Hudaƣa tapxurƣan.


Mǝsiⱨ Əysa insan idi; barliⱪ insanlarƣa ohxax ⱪorsiⱪi aqⱪan, tamaⱪ yegǝn, ussiƣan, su iqkǝn, ixligǝn, ⱨerip qarqiƣan wǝ uhliƣan ⱨǝmdǝ Xǝytanning wǝswǝsigǝ uqriƣan. Dǝrwǝⱪǝ U bǝzidǝ Ɵzining Hudaning salaⱨiyitidǝ ikǝnlikini wǝ bǝzidǝ Ɵzining insanning süpitidǝ bolidiƣanlini kɵrsitip eytip ɵtkǝn. Uning bundaⱪ eytixi, Uning ⱨǝm Huda ⱨǝm insan bolƣanliⱪidin ibarǝt. Bǝzi musulman ⱪerindaxlirimiz wǝ bǝzi hristi'anlarmu Muⱪǝddǝs Kitabtiki Mǝsiⱨning insan ikǝnlikini tǝkitlǝydiƣan nurƣun tekistlǝrni kɵrüp, Mǝsiⱨning Huda ikǝnlikidin guman ⱪilƣan. Əmma ular Əysaning Huda ikǝnlikini kɵrsǝtkǝn nurƣun tekistlǝrnimu ǝstayidilliⱪ bilǝn inqkilǝp kɵrüp qiⱪsa, kɵzlirini ƣowalaxturƣan guman tumanliri qoⱪum tarⱪap ketidu.


«Bax kaⱨin uni ⱪistap yǝnǝ uningdin: –

– Sǝn Mubarǝk Bolƣuqining (Hudaning) Oƣli Mǝsiⱨmusǝn? – dǝp soridi.

– Xundaⱪ, Mǝn Ɵzüm, – dedi Əysa, – wǝ silǝr keyin Insan'oƣlining ⱪudrǝt Igisining ong yenida olturidiƣanliⱪini wǝ asmandiki bulutlar bilǝn kelidiƣanliⱪini kɵrisilǝr.

Xuning bilǝn bax kaⱨin tonlirini yirtip taxlap:

– Əmdi baxⱪa ⱨǝrⱪandaⱪ guwaⱨqining nemǝ ⱨajiti? Ɵzünglar bu kupurluⱪni anglidinglar! Əmdi buningƣa nemǝ dǝysilǝr? — dedi» (Injil, «Markus» 14-bab, 61-63-ayǝt).


Kɵrginingizdǝk, Mǝsiⱨ Ɵzining salaⱨiytini axkarǝ ⱪilixi bilǝn Yǝⱨudiy molliliri uni «kupurluⱪ ⱪildi» dǝp ǝyiblǝp ɵlüm jazasiƣa mǝⱨkum ⱪildurmaⱪqi idi.


Yǝnǝ bir ayǝtni kɵrǝyli: — «I Rǝb, Atini bizgǝ kɵrsitip ⱪoysangla, xu kupayǝ, — dedi Filip.

Əysa uningƣa mundaⱪ dedi: – «I Filip, silǝr bilǝn birgǝ bolƣinimƣa xunqǝ waⱪit boldi, Meni tehiqǝ tonumidingmu? Meni kɵrgǝn kixi Atini kɵrgǝn bolidu. Xundaⱪ turuⱪluⱪ, sǝn nemixⱪa yǝnǝ: «Bizgǝ Atini kɵrsǝtkǝysǝn» dǝysǝn? Mǝn Atida, Ata Mǝndǝ ikǝnlikigǝ ixǝnmǝmsǝn? Silǝrgǝ eytⱪan sɵzlirimni ɵzlükümdin eytⱪinim yoⱪ; bǝlki Mǝndǝ turuwatⱪan Ata Ɵz ǝmǝllirini ⱪiliwatidu. Mening Atida bolƣanliⱪimƣa, Atining Mǝndǝ bolƣanliⱪiƣa ixininglar. Yaki ⱨeqbolmiƣanda, Mening ⱪilƣan ǝmǝllirimdin Manga ixininglar» (Injil, «Yuⱨanna», 14-bab, 9-11)


Mǝsiⱨning ɵlümi wǝ tirilixi bolsa, Uning insan tǝbi'itigila has bolƣanliⱪidin bolƣan.


Uning Hudaliⱪ tǝbi'iti bolsa, pǝyƣǝmbǝrlǝrning bexarǝtliridǝ, Mǝsiⱨning Ɵz sɵzliridǝ wǝ rosullarning tǝlimatlirida, Tǝwrat wǝ Injilda eniⱪ bayan ⱪilinƣan.


Ⱪur'anda bolsa, Sürǝ «Al-Imran», 45-ayǝt: —

«Ɵz waⱪtida pǝrixtilǝr eytti: «I Mǝryǝm! Alla sanga  (atining wastisiz) Allaning bir kǝlimisi (kalam- — sɵzi) bilǝn hux hǝwǝr beriduki, uning ismi Mǝsiⱨ Mǝryǝm oƣli Əysadur, u dunya wǝ ahirǝttǝ abruyluⱪ wǝ Allaƣa yeⱪinlardin bolidu»»


Xǝrⱨqilǝr bu ayǝttiki «kǝlimǝ» (kalam) degǝn sɵzning, baxⱪa tekistlǝrdǝ «bolmaⱪ» (ǝrǝbqidǝ «kun») mǝnisidǝ yaki «eƣizdiki gǝp» degǝn mǝnidǝ kelidiƣanliⱪini eytsimu, bu yǝrdǝ undaⱪ degǝn mǝnǝ qiⱪmiƣan. Sɵzmusɵz ipadilisǝk: ««Alla ɵzi» sanga («Ɵzining» yaki «Allaning») bir kalami bolƣan Mǝsiⱨ Mǝryǝm oƣli Əysa toƣruluⱪ hux hǝwǝr beridu». Bu yǝrdiki «uningdin bir kǝlimǝ bolƣan Mǝsiⱨ» degǝn ibarǝ bu «kǝlimǝ»ning bir xǝhs ikǝnlikini eniⱪ kɵrsitidu. Muxu ayǝttiki «kǝlimǝ» «ayalqǝ rod»tiki sɵz bolup, uni eniⱪlaydiƣan almax «ismihi» degǝn sɵz, yǝni «u» degǝn almax «ǝrǝnqǝ rod»ta ixlitilgǝn.

(Bu «kǝlimǝ» yaki «kalam» degǝn sɵz uyƣur tilidiki «Awwal ta'am, andin kalam» degǝn maⱪalidin tepilidu).


Bǝzi musulman ɵlimalar Huda bir eƣiz sɵz bilǝn barliⱪ mǝhluⱪatlarni yaratⱪan, xunga bu mǝhluⱪatlarni «Hudaning kalamliri» deyixkǝ bolidu, degǝnni otturiƣa ⱪoyƣan. Lekin bu toƣra ǝmǝs. Əgǝr xundaⱪ bolƣan bolsa, undaⱪta «sǝwǝb»ning ɵzi, birla waⱪitta ⱨǝm «nǝtijǝ»mu bolup ⱪalƣan bolmamdu? Xundaⱪla «kitabni «ⱪǝlǝm» degilimu bolidu» bolup ⱪalmamdu? Əmǝliyǝttǝ ⱪǝlǝm, kitab tüzüxtiki wasitǝ, bǝlki kitabning ɵzi ǝmǝs. Huda (ularning dǝwalƣinidǝk) Mǝsiⱨ Əysani birla buyruⱪ («kun» («bol»)) bilǝn yaratⱪan bolsa, uni «kalam» degili bolmaydu, qünki u «kalam» ǝmǝs, bǝlki «kalam»ning nǝtijisi bolup ⱪalatti. Kallamni ixlitip bir kitab yazsam, bu kitabni «kalla» yaki «kallam» degili bolmaydu, bǝlki «kallamning ijadiyiti» bolidu. Muxundaⱪ ⱪalaymiⱪan sɵzlǝp kǝtsǝk, ⱨǝⱪiⱪǝtni sahtiliⱪ bilǝn, zɵrür bolƣan ixlarni zɵrür bolmiƣan uxxaⱪ-qüxxǝk ixlar bilǝn arilaxturiwǝtkǝn bolimiz ǝmǝsmu?


Ⱪur'andiki baxⱪa ayǝtlǝrdimu eniⱪ turuptuki, Mǝsiⱨ «Alladin kǝlgǝn bir roⱨtur» (mǝsilǝn, Sürǝ «Nisa» 171-ayǝt). Hudaning Ɵzidin kǝlginining Ɵzi Hudadur. Xunga Hudaning kalami mǝnggülük Hudadur, Hudaning Roⱨimu Hudadur, mǝnggülük wǝ ɵlmǝstur. Bu Injildiki «Yuⱨanna» ⱪismining bexida yezilƣanƣa ohxax: —


«Muⱪǝddǝmdǝ (ⱨǝmmidin burun) «Kalam» bar idi; Kalam Huda bilǝn billǝ idi ⱨǝm Kalam Huda idi. U ⱨǝmmidin burun Huda bilǝn billǝ idi. U arⱪiliⱪ barliⱪ mǝwjudatlar yaritildi wǝ barliⱪ yaritilƣanlarning ⱨeqbiri Uningsiz yaritilƣan ǝmǝs. Uningda ⱨayatliⱪ bar idi wǝ xu ⱨayatliⱪ insanlarƣa nur elip kǝldi. Wǝ nur ⱪarangƣuluⱪta parlaydu wǝ ⱪarangƣuluⱪ bolsa nurni ⱨeq besip qüxǝligǝn ǝmǝs»

(Injil, «Yuⱨanna» 1-bab, 1-5-ayǝt).


Mǝsiⱨning Hudaning Oƣli ikǝnlikigǝ kǝlsǝk, bǝzi musulmanlarda qong bir uⱪuxmasliⱪ bar. Ular bu sɵzlǝrni kupurluⱪ dǝp ⱪaraydu, «Hudaning ⱪandaⱪsigǝ ayali bolsun?» — deyixidu. Xundaⱪ gǝplǝrni bizmu kupurluⱪ dǝp ⱪaraymiz. Bu ixni awwal addiyraⱪ ⱪilip oylisaⱪ, «oƣul» degǝn sɵzning uyƣur tili wǝ baxⱪa tillardimu kɵqmǝ mǝnisining barliⱪi ⱨǝmmimizgǝ ayan. Mǝsilǝn: «U oƣul bala» desǝk, buningdin ikki hil mǝnǝ qiⱪidu — buning kɵqmǝ mǝnisi bolsa, uning bǝk batur, ǝrlik pǝzilǝtkǝ igǝ, jur'ǝtlik adǝm ikǝnlikini bildüridu.


Yǝnǝ xundaⱪla, «tilning anisi ⱪulaⱪ», «zukam kesǝlning anisi», «Loⱪman tibabǝtning birinqi atisi», «gǝp anisi» ⱪatarliⱪ ibarilǝr yaki tǝmsillǝrning ⱨǝmmisi «ata», «ana» degǝn sɵzni kɵqmǝ mǝnisidǝ ixlitidu. Yǝnǝ bir misal, «Bu adǝm ⱨǝⱪiⱪiy Loⱪmanning oƣli» degǝn jümlining ikkinqi mǝnisi, u luⱪmanning «jismaniy» oƣli ǝmǝs, bǝlki ⱨǝⱪiⱪǝtǝn rast yahxi tewip bolƣanliⱪi üqün, tewip Loⱪmanning xɵⱨrǝt-abruyiƣa sazawǝr boluxⱪa layiⱪ adǝm degǝnliktur.


Ⱪur'anning ɵzidǝ ǝnǝ xundaⱪ ibarilǝr ixlitilidu:


(1) «Yolning oƣli» (ibn ǝs-sǝbil) (Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 117-ayǝt). Bu ibarǝ yolning bir ayali bar degǝnlik ǝmǝs.


(2) «Kitabning anisi» (om ul-kitab) (Sürǝ «Al-imran» 7-ayǝt wǝ baxⱪilar).


(3) Mǝkkǝ «xǝⱨǝrlǝrning anisi» (om-ul-kuraⱨ) dǝp atilidu (Sürǝ «Ən'am» 93-ayǝt wǝ baxⱪilar).


(4) Muⱨǝmmǝdning ayalliri «mɵminlǝrning aniliri» dǝp atilidu.

Ⱨǝdislǝrdǝ Hudaƣa wǝkalitǝn mundaⱪ deyilgǝn: «Kǝmbǝƣǝllǝr Mening a'ilǝmdur». Sürǝ «Zumǝr», 4-ayǝttǝ: «Əgǝr Alla bala tutuxni halisa idi, ǝlwǝttǝ, mǝhluⱪat iqidin haliƣanni ihtiyar ⱪilatti» — deyilgǝn ikǝn. Bu ayǝt toƣra bolsa, Mǝsiⱨ Əysaning Hudaning Oƣli bolƣanliⱪi (ǝlwǝttǝ ⱨǝrgizmu insaniy jinisiy munasiwǝttin tuƣulƣan ǝmǝs) ajayib ix ǝmǝstur. Huda mɵmin bǝndilirini «pǝrzǝntlirim» degǝn, lekin Injilda Mǝsiⱨ Əysa «Hudaning birdinbir yeganǝ Oƣli» deyilgǝn. Demǝk, Uning oƣulluⱪi Hudaning mɵmin bǝndiliriningkidin mutlǝⱪ pǝrⱪliⱪ.


Uning Hudaƣa Oƣul ikǝnlikini biz pütünlǝy qüxinip yetǝlmǝymiz, qünki bu adǝmning qüxǝnqisidin bǝk ⱨalⱪip kǝtkǝn bir sirdur. Bǝzi kixilǝrning «Siz Hudayingizni da'im adǝmgǝ ohxitisiz» degǝn xikayiti pütünlǝy toƣra ǝmǝs. «Huda adǝmdǝktur» demǝymiz; ⱨalbuki, «Adǝm Hudadǝktur» deyix ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ yeⱪinraⱪ kelidu.


Tǝwratning birinqi ⱪismi «Yaritilix», 1-bab, 26-27-ayǝt:


«Andin Huda: «Ɵz obraz-süritimizdǝ, Bizgǝ ohxaydiƣan ⱪilip insanni yaritayli! Ular dengizdiki beliⱪlarƣa, asmandiki uqar-ⱪanatlarƣa, barliⱪ mal-qarwilarƣa, pütkül yǝr yüzigǝ wǝ yǝr yüzidiki barliⱪ ɵmiligüqi janiwarlarƣa igidarqiliⱪ ⱪilsun» dedi.

Xundaⱪ ⱪilip, Huda insanni Ɵz obraz-süritidǝ yaratti;

Uni Ɵzining süritidǝ yaratti;

Ularni ǝrkǝk-qixi ⱪilip yaratti».


Adǝmning «Hudaning obraz-süriti» yaki «ǝksi» yaki «siyaⱪi» ikǝnliki toƣrisidiki gǝp-sɵz heli kɵp. Buning mǝnisi kɵp tǝrǝplimilik; ǝmma «Insan Hudaning ǝksi» desǝkmu, bu ⱨǝrgiz «Hudaning teni bar», yaki «Huda jismaniy ikǝn» deginimiz ǝmǝs. Adǝm degǝn muⱨǝbbǝt kɵrsitǝlǝydu, hursǝn bolalaydu, adilliⱪ ⱪilalaydu, yahxiliⱪ ⱪilalaydu, meⱨribanliⱪ ⱪilalaydu; yǝnǝ qǝklik ⱨalda «yaritalaydu», yǝni «Ijad ⱪilalaydu», wǝ ijad ⱪilƣan nǝrsiliridin birhil hursǝnlik alalaydu. Muxu jǝⱨǝtlǝrdǝ adǝm ǝsli «Hudaning süritidǝ» idi. Gunaⱨning sǝwǝbidin ǝslidiki qirayliⱪ, mukǝmmǝl bu sürǝt burmilinip kǝtkǝn. Xuning bilǝn biz ⱨazir «Adǝm Hudaning süritidur» desǝk, bu bir tǝrǝptin toƣra, qünki bu sürǝtning bǝzi iznaliri tehi mǝwjut — biz bǝzidǝ ɵz'ara meⱨribanliⱪ ⱪilimiz, bǝzidǝ ɵz'ara yahxiliⱪ ⱪilimiz, biraⱪ bu da'imliⱪ ǝmǝs. Gǝrqǝ «Hudaning süriti» mǝwjut bolsimu, u ǝslidiki qirayliⱪliⱪini yoⱪitip, bǝk sǝtlixip kǝtkǝn. Mǝlum bir dostimizning ǝsli obdan tartilƣan süriti waⱪitning ɵtüxi bilǝn mǝlum sǝwǝblǝrning tǝsiridin tutuⱪlixip, sǝtlixip kǝtkǝndin keyinmu, biz yǝnila dostumizning süritini tonuwalalaymiz. Xunga ⱨazir «adǝm»ni Hudaning «bǝk sǝtlixip kǝtkǝn süriti» degilimu bolidu.


Mǝsiⱨ Əysaning mukǝmmǝl adǝm bolƣanliⱪiƣa ixinimiz. Baxⱪiqǝ eytⱪanda, «mukǝmmǝl adǝm» degǝn, «Hudaning mukǝmmǝl suriti» degǝndin ibarǝt. Xunga, U mundaⱪ degǝn: — «Meni kɵrgǝn kixi Huda'Atamni kɵrgǝn bolidu» (Injil, «Yuⱨanna», 14-bab, 9-ayǝt).


Əysa Mǝsiⱨ bu dunyada birdinbir «Hudaning ⱨǝⱪiⱪiy süriti» bolƣan adǝm. Hudaning bizgǝ ata ⱪilmaⱪqi bolƣan «ⱪutⱪuzuxi»ning jǝryani, bizni ɵzining süritidiki ǝslidiki qirayliⱪliⱪiƣa kǝltürüxini, harakterimizning Əysa Mǝsiⱨningkigǝ ohxax boluxⱪa ɵzgǝrtilixini ɵz iqigǝ alidu. Sǝⱨipǝ qǝklimisi bolmiƣinida bu toƣrisida kɵprǝk tohtalƣan bolattuⱪ. Huda buyrusa keyin baxⱪa kitabqidǝ yǝnǝ sɵzlǝrmiz.


«Hudaning süriti» yǝnǝ insanlarning «Ata-oƣulluⱪ» munasiwitini ɵz iqigǝ alidu. Huda adǝmlǝrgǝ wǝ ⱨaywanlarƣa tuƣulux yoli bilǝn, nǝsil ⱪalduruxtiki ⱪabiliyǝtni ata ⱪilƣan. Huda bu tuƣulux yaki nǝsil ⱪaldurux yolini bekitinining ornida, U haliƣan bolsa barliⱪ yengi mǝhluⱪatni dǝwrdin-dǝwrgǝ yengibaxtin, yǝni yoⱪtin yaritalaytti, ǝlwǝttǝ. Lekin U xundaⱪ ⱪilixni tallimiƣan. Rosul Pawlus bu toƣrisida Injildiki «Əfǝsusluⱪlarƣa», 3-bab 14-ayǝttǝ mundaⱪ dǝydu: «Asman-zemindiki barliⱪ atiliⱪ munasiwǝtlǝr Uningdin (Hudadin) «Ata» namini alidu». Muxundaⱪ deyilgini bilǝn, Hudada bolƣan bu «Ata-Oƣul»luⱪ munasiwǝt bizning ata-oƣulluⱪ munasiwitimizdǝk ǝmǝs, bǝlki bizning yǝr yüzidiki ⱨǝrⱪandaⱪ «ata-oƣulluⱪ» munasiwitimiz bolsa Hudaning sɵyümlük O'ƣli bilǝn ǝzǝldin bolƣan ǝrxtiki munasiwitining bir hunük ǝksidur. Yǝr yüzidiki ⱨǝrⱪandaⱪ bir ata-oƣulluⱪ munasiwǝtning ǝⱨmiyiti, ǝnǝ xu ǝzǝldin burun bolƣan ǝrxtiki ata-oƣulluⱪ munasiwitidin kelip qiⱪⱪandur. Bu ixlarda, nurƣun qongⱪur sirlarning mǝwjut ikǝnlikigǝ ⱪil siƣmaydu.


Biz yǝnǝ Tǝwratning «Yaritilix» ⱪismidiki sɵzlǝrni kɵrüp ɵtǝyli: —


«Xundaⱪ ⱪilip, Huda insanni Ɵz obraz-süritidǝ yaratti;

Uni Ɵzining süritidǝ yaratti;

Ularni ǝrkǝk-qixi ⱪilip yaratti».


Buningdin ⱪariƣanda, «Hudaning süriti» pǝⱪǝt «ǝr»dǝ toluⱪ ipadilinip ⱪalmastin, bǝlki «ǝr-ayal»dila toluⱪ ipadilǝngǝn. Injildin «Huda Ɵzi meⱨir-muⱨǝbbǝttur» degǝnni oⱪuymiz. Muxundaⱪ bolƣinida, bir jüp ǝr-ayal otturisida (Hudaning haliƣinidǝk) sap dilliⱪ, ⱨǝⱪiⱪiy, qongⱪur muⱨǝbbǝt mǝwjut bolsa, bu muⱨǝbbǝt Hudaning Ɵzidǝ bolƣan muⱨǝbbǝtni ǝks ǝttüridu. Xübⱨisizki, bumu bir kɵz yǝtmǝydiƣan qongⱪur sirdur. Yǝnila xu sǝⱨipǝ qǝklimisi tüpǝylidin, bu toƣruluⱪ muxunqilikla sɵzlǝxkǝ toƣra kǝldi. Huda buyrusa keyinki yǝnǝ bir kitabqidǝ sɵzlimǝkqimiz.


Yuⱪiri deginimizdǝk, Mǝsiⱨning Hudaning Oƣli ikǝnlikini toluⱪ qüxinǝlmǝymiz, qünki bu ix insanning bilix da'irisidin ⱨalⱪip kǝtkǝn. Biraⱪ Mǝsiⱨ Əysaning Huda ikǝnlikini, xundaⱪla insandin üstün ikǝnlikini kɵrsitix üqün, «Hudaning Oƣli» dǝp atalƣinidǝk, Uning yǝnǝ ⱨǝⱪiⱪiy insan ikǝnlikini kɵrsitix üqün (bolupmu Huda wǝ Ɵzining tǝripidin) «Insan'oƣli» dǝpmu atilidu. Siz Injilni oⱪuƣiningizda, Uning Ɵzi üqün muxu isimni ixlitixkǝ bǝk amraⱪ ikǝnlikini kɵrǝlǝysiz.


Daniyal pǝyƣǝmbǝr Mǝsiⱨ Əysaning kǝlgüsi padixaⱨliⱪidin bexarǝt bǝrginidǝ, uni tǝswirlǝx üqün muxu «Insan'oƣli» degǝn namni ixlitidu. Miladiyǝdin ilgiriki 540-yilidiki bu bexarǝttǝ, Mǝsiⱨning birla waⱪitta ⱨǝm Huda ⱨǝm insan ikǝnliki kɵrsitilidu: —


«Keqidiki ƣayibanǝ kɵrünüxlǝrdǝ mana, mǝn goya Insan'oƣliƣa ohxax bir zatning asmandiki bulutlar bilǝn kǝlginini kɵrdüm. U «Əzǝldin bar Bolƣuqi»ning yeniƣa berip, Uning aldiƣa ⱨazir ⱪilindi. Ⱨǝr ǝl-yurt, ⱨǝr ta'ipǝ, ⱨǝr hil tilda sɵzlixidiƣanlar Uning hizmitidǝ bolsun dǝp, sǝltǝnǝt, xɵⱨrǝt wǝ padixaⱨliⱪ ⱨoⱪuⱪi Uningƣa berildi. Uning sǝltǝniti mǝnggü solaxmas sǝltǝnǝttur, Uning padixaⱨliⱪi mǝnggü ⱨalak ⱪilinmas».

(Tǝwrat, «Daniyal», 7-bab, 13-14-ayǝt)


Rosul Pawlus Mǝsiⱨ toƣruluⱪ yǝnǝ mundaⱪ dǝydu: —

«Ⱨǝmmǝylǝn etirap ⱪilmay turalmayduki, ihlasmǝnlikning siri büyüktur: —

«Ɵzi insan tenidǝ ayan boldi,

Roⱨ (Hudaning Roⱨi) Uning ⱨǝⱪⱪaniyliⱪini ispatlidi,

Pǝrixtilǝrgǝ U kɵründi,

Uning hǝwiri pütkül ǝllǝrgǝ jakarlandi,

Jaⱨanda Uningƣa iman kǝltürüldi,

U xan-xǝrǝp iqidǝ ǝrxkǝ kɵtürüldi»»

(Injil, «Timotiyƣa (1)», 3-bab, 16-ayǝt)


Rosul Yuⱨanna Mǝsiⱨ toƣruluⱪ yǝnǝ mundaⱪ dǝydu: —


«Əzǝldin bar Bolƣüqi, ɵzimiz angliƣan, ɵz kɵzlirimiz tikilip ⱪariƣan wǝ ⱪollirimiz bilǝn tutup siliƣan ⱨayatliⱪ kalami toƣrisida silǝrgǝ bayan ⱪilimiz (bu ⱨayatliⱪ bizgǝ ayan bolup, biz Uni kɵrduⱪ. Xuning bilǝn bu ⱨǝⱪtǝ guwaⱨliⱪ berimiz ⱨǝmdǝ Ata bilǝn billǝ bolup, keyin bizgǝ ayan bolƣan xu mǝnggülük ⱨayatni silǝrgǝ bayan ⱪilimiz) — silǝrnimu biz bilǝn sirdax-ⱨǝmdǝmliktǝ bolsun dǝp biz kɵrgǝnlirimizni wǝ angliƣanlirimizni silǝrgǝ bayan ⱪilimiz. Bizning sirdax-ⱨǝmdǝmlikimiz Ata wǝ Uning Oƣli Əysa Mǝsiⱨ bilǝndur. Silǝrning huxalliⱪinglar tolup taxsun dǝp, bularni silǝrgǝ yeziwatimiz» (Injil, «Yuⱨanna 1-mǝktup», 1-bab).


Pǝyƣǝmbǝrlǝrning gunaⱨliri, Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injillarda bir-birlǝp tilƣa elinƣan. Xundaⱪla Ⱪur'andimu tilƣa elinip, barliⱪ insaniyǝtning qiriklixip kǝtkǝnliki kɵrsitilgǝn. Əmma bu kitablarning ⱨeqⱪaysisi, Mǝsiⱨ Əysaning ⱨeqⱪandaⱪ gunaⱨini tilƣa almaydu. Əksiqǝ, ularning ⱨǝmmisi Uning baxⱪa ⱨǝrⱪandaⱪ insandin üstün turƣanliⱪiƣa, Uning muⱪǝddǝsliki, sapliⱪi, mutlǝⱪ gunaⱨsizliⱪiƣa guwaⱨliⱪ beridu. Tɵwǝndiki bayanlirimizdin kɵrǝlǝysizki, muxu tǝrǝptin Uning adǝmlǝr arisida tǝngdixi yoⱪtur.


Ⱨeqⱪandaⱪ bir pǝyƣǝmbǝr yaki rosul, ɵzining ⱪanqilik uluƣ boluxidin ⱪǝt'iynǝzǝr, ⱨǝrgizmu ɵzini hataliⱪtin haliymǝn, deyixkǝ petinalmiƣan. Mǝsiⱨ Əysaning ⱨǝm insanliⱪi ⱨǝm Hudaliⱪi bar bolƣaqⱪa, barliⱪ pǝyƣǝmbǝr wǝ rosullardin üstün turup, dadilliⱪ bilǝn düxmǝnliridin: — «Ⱪaysinglar Meni gunaⱨi bar dǝp dǝlilliyǝlǝysilǝr, ⱪeni? Ⱨǝⱪiⱪǝtni sɵzlisǝm, nemǝ üqün Manga ixǝnmǝysilǝr?» dǝp soriyaliƣan (Injil, «Yuⱨanna» 8-bab, 46-ayǝt).


U yǝnǝ muhlisliriƣa: — «Mundin keyin silǝr bilǝn kɵp sɵzlǝxmǝymǝn; qünki bu dunyaning ⱨɵkümdari (Xǝytan) kelix aldida turidu wǝ mǝndin kirgüdǝk ⱨeq yoquⱪ tapalmaydu» — dedi (Injil, «Yuⱨanna» 14-bab, 30-ayǝt).


Mǝsiⱨning hatasizliⱪiƣa wǝ gunaⱨsizliⱪiƣa, Muⱪǝddǝs Kitabta buningdin baxⱪa yǝnǝ nurƣun guwaⱨliⱪ beridiƣan ayǝtlǝr bar. Uningƣa yeⱪin bolƣan kixilǝr bolsun, düxmǝnliri bolsun, Uning ⱪilƣan ixliridin ⱨeqⱪandaⱪ ǝyib tapalmiƣan.


Rimliⱪ waliy Pilatus Yǝⱨudiy rǝⱨbǝrlǝrning Əysa üstidin qiⱪarƣan ǝrzlirini tǝkxürginidǝ, Uningdin ⱨeqⱪandaⱪ ǝyib tapalmiƣanliⱪini elan ⱪilƣan: — 


«Pilatus Uningdin: — «Ⱨǝⱪiⱪǝt» degǝn nemǝ? — dǝp soridi.

Pilatus muxularni dǝp, yǝnǝ taxⱪiriƣa, Yǝⱨudiylarning aldiƣa qiⱪip ularƣa:

– Mǝn Uningdin ⱨeqⱪandaⱪ jinayǝt tapalmidim, — dedi».

(Injil, «Yuⱨanna» 18-bab, 38-ayǝt)


«Pilatus bolsa yǝnǝ ordisidin qiⱪip, halayiⱪⱪa:

– Mana! Uningdin ⱨeqⱪandaⱪ jinayǝt tapalmiƣanliⱪimni bilixinglar üqün, Uni silǝrning aldinglarƣa elip qiⱪtim, – dedi.

Buning bilǝn Əysa bexiƣa tikǝnlik taj wǝ uqisiƣa sɵsün ton kiygüzülgǝn ⱨalda taxⱪiriƣa elip qiⱪildi. Pilatus ularƣa:

– Ⱪaranglar, u adǝmgǝ! – dedi.

Bax kaⱨinlar wǝ ⱪarawullar Uni kɵrüp:

– Uni krestlǝng, krestlǝng! – dǝp warⱪiraxti.

Pilatus ularƣa: – Uni elip berip ɵzünglar krestlǝnglar! Qünki mǝn Uningdin ⱨeqⱪandaⱪ jinayǝt tapalmidim! – dedi».

(Injil, «Yuⱨanna» 19-bab, 4, 6-ayǝt).


Pilatusning ayali (gǝrqǝ etiⱪadsiz bolsimu) muxu sot jǝryanida yoldixiƣa: — «U ⱨǝⱪⱪaniy kixining ixiƣa arilaxmiƣin. Qünki tünügün keqǝ Uning sǝwǝbidin qüxümdǝ kɵp azab qǝktim!» degǝn sɵzni yǝtküzgǝn. Xuningdin keyin Pilatus Yǝⱨudiy rǝⱨbǝrlǝrning aldida xundaⱪ ⱪilƣan: —


«Pilatus su elip, kɵpqilikning aldida ⱪolini yuƣaq: — «Bu ⱨǝⱪⱪaniy adǝmning ⱪeniƣa mǝn jawabkar ǝmǝsmǝn, buningƣa silǝr ɵzünglar mǝs'ul bolunglar!» — dedi. Pütün hǝlⱪ jawabǝn bir eƣizdin: «Uning ⱪeni bizning üstimizgǝ wǝ balilirimizning üstigǝ qüxsun! — deyixti» (Injil «Matta», 27-bab, 19 wǝ 24-ayǝt).

Xuning bilǝn Mǝsiⱨ Əysa mihlinix üqün ularning ⱪoliƣa tapxuruldi. 


Mǝsiⱨning pütün ⱨayati, Uning barliⱪ ǝmǝlliri Ɵzining mutlǝⱪ pütün pǝzilǝtlik, sapliⱪ, ⱪusursizliⱪ wǝ hataliⱪtin haliy ikǝnlikini ipadilǝydu.


Pütünlǝy sap, gunaⱨsiz Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨla gunaⱨⱪa qɵmgǝn insanlarƣa, jümlidin pǝyƣǝmbǝr wǝ rosullarƣa nijat yǝtküzüx üqün Ɵzini ⱪusursiz, mukǝmmǝl, gunaⱨlarni yuyidiƣan ⱪurbanliⱪ süpitidǝ Hudaƣa atiyaliƣan. 




6-muzakirǝ


Ⱪur'anda, Mǝsiⱨning baxⱪilardin üstünlüki toƣrisida yezilƣanliri 


Pǝyƣǝmbǝrlǝrgǝ, rosullarƣa türlük unwanlar berilgǝn wǝ ular nurƣan uluƣ ixlarƣa ⱪatnaxⱪan; biraⱪ Mǝsiⱨ Əysa ularning ⱨǝmmisidin üstün turƣan. Əmdi Ⱪur'anning bu tema toƣrisida eytⱪanlirini kɵrüp ɵtǝyli.


1. Mǝsiⱨning «Hudaning Kalami» (sɵzi) wǝ «Hudaning Roⱨi» ikǝnlikini Sürǝ «Nisa» 171-ayǝttin kɵrimiz:


«Mǝsiⱨ Əysa — Mǝryǝmning oƣli, pǝⱪǝt Allaning rosulidur (silǝr guman ⱪilƣandǝk Allaning oƣli ǝmǝstur), Mǝryǝmgǝ Allaning ilⱪa ⱪilƣan kǝlimisidur (yǝni atining wastisisiz, Allaning «wujudⱪa kǝl» degǝn sɵzidin yaritilƣandur), Alla tǝripidin kǝlgǝn bir roⱨtur»


Siz bu yǝrdǝ ikki nuⱪtiƣa diⱪⱪǝt ⱪilixingiz kerǝk. Birinqisi, Muⱨǝmmǝd Saliⱨning tǝrjimisidǝ tirnaⱪ iqigǝ elinƣan sɵzliri (.....) ǝsli tekisttǝ yoⱪ, u ularni qüxǝndürüx mǝⱪsitidǝ ⱪoxup ⱪoyƣan. Muⱨǝmmǝd Saliⱨning muxu yǝrdiki «Hudaning kǝlimisi»ni qüxǝndürmǝkqi bolƣan «Allaning «wujudⱪa kǝl» degǝn sɵzidin yaritilƣandur» degǝn sɵzliri toƣruluⱪ biz aldinⱪi muzakirimizdǝ izaⱨat berip ɵtkǝn. Hudaning bir «Kǝlimisi» yaki «Kalami»ni ⱨǝrgizmu yaritilƣan nǝrsǝ degili bolmaydu. Qüxǝndürüp ɵtkinimizdǝk, yaritixtiki wasitǝ («kǝlimǝ», «kalam») bǝribir wasitidur, u ⱨǝrgizmu ɵzi arⱪiliⱪ yaritilƣan bir nǝrsǝ bolalmaydu.


Ikkinqisi, «Alla (tǝripi)din kǝlgǝn bir roⱨtur» Roⱨ bolƣanda yǝnǝ Hudaliⱪ tǝbi'itidin boluxi kerǝk.


Sürǝ «Al-imran», 45-ayǝt: — «Ɵz waⱪtida pǝrixtilǝr eytti: «I Mǝryǝm! Alla sanga (atining wastisisiz) Allaning bir kǝlimisi (kalami — sɵzi) bilǝn hux hǝwǝr beriduki, uning ismi Mǝsiⱨ Mǝryǝm oƣli Əysadur, u dunya wǝ ahirǝttǝ abruyluⱪ wǝ Allaƣa yeⱪinlardin bolidu»».


Ⱪǝdirlik oⱪurmǝn, Ⱪur'anda, Mǝsiⱨ Əysadin baxⱪa, birǝr pǝyƣǝmbǝr yaki birǝr adǝmni «Hudaning kǝlimisi» yaki «Hudadin kǝlgǝn Roⱨ» deyilgǝn yǝrlǝr barmu?


Huda bǝzi adǝmlǝrni «rosullar», bǝzilirini «pǝyƣǝmbǝrlǝr», bǝzilirini «agaⱨlandurƣuqilar», bǝzilirini yǝnǝ «jakarliƣuqlar» ⱪilƣan. Lekin ularning ⱨǝmmisi «Hudaning kalami» wǝ «roⱨi»din tɵwǝn turidu. Xunga Mǝsiⱨ xübⱨisiz ularning ⱨǝmmisidin uluƣ turidu, «Roⱨ» bolsa «rosul»din üstun turidu, qünki «Roⱨ» Hudaning Ɵzini kɵrsitidu.


Al-Razi, Al-Jalalayn wǝ baxⱪa ɵlimalar «Hudaning kalami» degǝnni, «Mǝsiⱨ atining wasitisisiz, birla sɵz bilǝn tuƣulƣan» — dǝp qüxǝndürgǝn. Lekin xundaⱪ bolƣinida, birla eƣiz buyruⱪ sɵzi bilǝn yaritilƣan Adǝm'atimizningmu «Hudaning kalami» wǝ «Hudadin kǝlgǝn roⱨ» degǝn namliri boluxi kerǝk idiƣu?


Mǝsiⱨning üstünlüki wǝ Hudaliⱪini kɵrsǝtkǝn yaki nemila bolmisun puritip ɵtkǝn «kalam» wǝ «roⱨ» degǝn bu bayanlar, uⱪumuxluⱪ bir musulmanning axu ayǝtlǝrdin ularning mǝnisini obdan izdixini ündǝydu ǝmǝsmu?



2. Mǝsiⱨ yaritalaydu. Buni Sürǝ «Al-imran», 49-ayǝttin kɵrimiz: —


«U (Əysa) dǝydu: «Xübⱨisizki, silǝrgǝ mǝn Rǝbbinglar tǝripidin bolƣan bir mɵjizǝ elip kǝldim, mǝn silǝrgǝ laydin ⱪuxning xǝklidǝk bir nǝrsǝ yasaymǝn, andin uningƣa püwlǝymǝn-dǝ, Allaning izni bilǝn, u ⱪux bolidu»»


Huda Ɵzi yaratⱪan mǝhluⱪatlarning sehilik, adilliⱪ, rǝⱨim-xǝpⱪǝt wǝ hǝyr-sahawǝtlǝrdǝ Ɵzi bilǝn ortaⱪ boluxiƣa yol ⱪoyƣan. U yǝnǝ pǝyƣǝmbǝrlirigǝ mɵjizilǝrni yaritalaydiƣan wǝ kǝlgüsi yüz beridiƣan ixlarni aldin eytalaydiƣan ⱪabiliyǝtni ata ⱪilƣan. Bu mɵjizilǝr insanni bǝhtkǝ erixtürüx, pǝyƣǝmbǝrlǝr yǝtküzgǝn ǝrxtiki hǝwǝrni tǝstiⱪlax üqün berilgǝndur. Ⱨalbuki, Huda Ɵzining bǝzi ixlirini wǝ süpǝtlirini baxⱪilar bilǝn nǝ ortaⱪ ⱪilƣan ǝmǝs nǝ ortaⱪ ⱪilmaydu.


Birinqi, Huda birla waⱪitta ⱨǝr yǝrdǝ ⱨazirdur. Bu «ⱨazir bolux» qǝksizdur; U insan sezimi yǝtmǝydiƣan dǝrijidiki ⱨazirdur. Xunga ⱨǝmmǝ ix Uning ⱪolida, U birla waⱪitta dunyadiki barliⱪ jan igilirining tilǝklirini, arzu-armanlirini angliyalaydu. Əmma Uning mǝhluⱪatliri, jümlidin padixaⱨlar yaki pǝyƣǝmbǝrliri ohxax birla waⱪitta ⱨǝr yǝrdǝ ⱨazir bolalmaydu; xundaⱪ bolaliƣan bolsa, ularmu Huda bolƣan bolatti.


Ikkinqi, «Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir» Hudaning «ǝyni» bolsa, Hudaƣila has bolƣan ⱪabiliyǝttin ibarǝttur. Uningdiki bu ⱪabiliyǝt baxⱪilarƣa yǝtküzülgǝn ǝmǝs. Pǝyƣǝmbǝrlǝr karamǝt ixlarni ⱪilƣan, ajayib mɵjizilǝrni yaratⱪan bolsimu, lekin ularning bu ⱪabiliyǝtliri Hudaning küq-ⱪudriti arⱪiliⱪ kǝlgǝn bolup, «ǝyni ⱪabiliyǝt» ǝmǝstur.


Üqinqi, Huda jan-janiwarlarni yaritalaydu. Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Huda pǝyƣǝmbǝrlǝr wǝ rosullarƣa insanni ɵlümdin tirildürüx, gaqini sɵzlitix, ⱪarƣuni kɵrgüzüx, ⱨǝrhil kesǝllikni saⱪaytix wǝ wǝⱪǝlǝrni aldin eytix ⱪabiliyitini bǝrgǝn. Lekin Mǝsiⱨ Əysadin baxⱪa, ⱨeqⱪandaⱪ birsigǝ yaritix wǝ yaki Roⱨ berix ⱪabiliyitini ǝzǝldin bǝrgǝn ǝmǝs. Nemixⱪa? Qünki Mǝsiⱨ qoⱪum alaⱨidǝ bir orunda turƣan. Yuⱪiriⱪi ayǝt: — «(U) ⱪuxning xǝklidǝk bir nǝrsǝ yasaymǝn, andin uningƣa püwlǝymǝn-dǝ, Allaning izni bilǝn, u ⱪux bolidu». Ⱪur'anda Əysadin baxⱪa birǝrsining muxundaⱪ ix ⱪilip baⱪⱪanliⱪi deyilgini yoⱪ. Yuⱪiriⱪi ayǝttin xuni kɵrüwelixⱪa boliduki, Mǝsiⱨ Əysa Hudaning ǝslidǝ Adǝm'atini yǝr-tupraⱪtin yasap, iqigǝ ⱨayat püwliginigǝ ohxax usul bilǝn bir ⱪuxni yaratⱪan.




3. Mǝsiⱨning mɵjizilik tuƣuluxi: —


Sürǝ «Nisa», 171-ayǝt: «Mǝsiⱨ Əysa — Mǝryǝmning oƣli, pǝⱪǝt Allaning rosulidur (silǝr guman ⱪilƣandǝk Allaning oƣli ǝmǝstur), Mǝryǝmgǝ Allaning ilⱪa ⱪilƣan kǝlimisidur (yǝni atining wastisisiz, Allaning «wujudⱪa kǝl» degǝn sɵzidin yaritilƣandur), Alla tǝripidin kǝlgǝn bir roⱨtur».


Mǝsiⱨ Əysa «atining wasitisisiz», Muⱪǝddǝs Roⱨning wasitisi bilǝn tuƣulƣan. Adǝm'atimizningmu atisi yoⱪ, bu qoⱪum xundaⱪ boluxi kerǝk, qünki uningdin ilgiri adǝm mǝwjut ǝmǝs idi. Lekin Mǝsiⱨ tuƣulƣan waⱪitta uningƣa ata bolalaydiƣan nurƣun ǝrlǝr bar idi. Xunglaxⱪa, bu sǝwǝbtin «atisiz» tuƣuluxning ⱨajiti yoⱪ idi. Undaⱪta, nemixⱪa «atining wasitisisiz» tuƣulƣan?


Sürǝ «Ənbiyǝ» 91-ayǝt: —

«Nomusini saⱪliƣan ayalning (yǝni Mǝryǝmning) ⱪissisini bayan ⱪilƣin. Uningƣa (yǝni kiyimining iqigǝ) bizning tǝripimizdin bolƣan roⱨni püwliduⱪ (püwligǝn roⱨ uning iqigǝ kirip, u Əysaƣa ⱨamildar boldi), uni wǝ oƣlini (yǝni Əysa bilǝn Mǝryǝmni) ǝⱨli jaⱨan üqün (bizning ⱪudritimizni kɵrsitidiƣan) dǝlili ⱪilduⱪ».


Sürǝ «Mǝryǝm» 21-ayǝt: —

«Jǝbra'il eytti: «Əmǝliyǝt sǝn degǝndǝktur, (lekin Pǝrwǝrdigaring eytti: «U manga asandur. Uni kixilǝrgǝ ⱪudritimizni kɵrsitidiƣan») dǝlil wǝ biz tǝrǝptin bolƣan mǝrⱨǝmǝt ⱪilduⱪ, bu tǝⱪdir ⱪilinip bolƣan ixtur»»


Mǝsiⱨning axundaⱪ karamǝt tuƣuluxi uⱪumuxluⱪ bir musulmanni qongⱪur oylandurmamdu? Bu insanlarning arisida Uning tǝngdaxsizliⱪini ispatlimamdu?


Əmǝliyǝttǝ, Uning atining wasitisisiz tuƣuluxi, Injilning qüxǝndürüxiqǝ, Uning Adǝm'atimizning gunaⱨliⱪ tǝbi'itigǝ waris bolmay, bǝlki gunaⱨsiz pak tǝbi'ǝtlik boluxi üqündur. Xuning bilǝn U ahirida ⱨǝrbir insanning gunaⱨlirini yuyux üqün Ɵzini pak, gunaⱨsiz ⱪurbanliⱪ süpitidǝ Hudaƣa atiyaliƣan.


4. Mǝsiⱨning bu dunya wǝ u dunyadiki üstünlüki: —


Sürǝ «Al-imran», 45-ayǝt:  «Ɵz waⱪtida pǝrixtilǝr eytti: «I Mǝryǝm! Alla sanga (atining wastisisiz) Allaning bir kǝlimisi (kalam — sɵzi) bilǝn hux hǝwǝr beriduki, uning ismi Mǝsiⱨ Mǝryǝm oƣli Əysadur, u dunya wǝ ahirǝttǝ abruyluⱪ wǝ Allaƣa yeⱪinlardin bolidu»»


Al-Kaxaf ɵlima bu toƣrida mundaⱪ degǝn: — ««U dunya wǝ ahirǝttǝ abruyluⱪ» degǝnliri (Mǝsiⱨning) bu dunyada pǝyƣǝmbǝrliki, adǝmlǝrdin üstünliki wǝ jǝnnǝttimu baxⱪilar üqün du'a ⱪilixta bǝk aliy orunda turidiƣanliⱪini kɵrsitidu». Al-Razi wǝ Jalal-ǝd-Din al-Sayuti bu ayǝtkǝ ohxax izaⱨat bǝrgǝn.


Musamu «Allaning dǝrgaⱨida abruyluⱪ» tǝswirlǝngǝn: —

«Alla Musani ularning eytⱪanliridin (yǝni tɵⱨmǝtliridin) aⱪlidi, Musa Allaning dǝrgaⱨida abruyluⱪ idi» (Sürǝ «Əⱨzab», 69-ayǝt).


Ɵlima Al-Razi Musaning bu abruyluⱪini, bilimi jǝⱨǝttin eytⱪan. Al-Razi yǝnǝ mundaⱪ degǝn: «Ⱨǝrbir «nopuzi bar adǝm»ning «abruyluⱪ» bolidiƣanliⱪi natayin. Qünki jǝnnǝttiki adǝm ⱨǝrhil sǝplǝr wǝ ⱪatarlarda turidu. Xuning bilǝn Sürǝ «Waⱪi'ǝ», 7-11-ayǝttǝ deyilgǝndǝk: «Silǝr (ⱪiyamǝttǝ) üq pirⱪiƣǝ bɵlünisilǝr... (yahxi ixlarni) ǝng aldida ⱪilƣuqilar... (ular jǝnnǝtkǝ) ǝng aldida kirgüqilǝrdur. Bular nazunemǝtlǝrdǝ Allaƣa yeⱪin bolƣuqilardur»».


Ⱪur'anda Mǝsiⱨ Əysadin baxⱪa yǝnǝ kim, mǝyli pǝyƣǝmbǝr yaki rosullar boluxidin ⱪǝt'iynǝzǝr «u dunya wǝ ahirǝttǝ abruyluⱪ» deyilgǝn? Oylap beⱪing, nemǝ üqün?



5. Ⱪur'anda Mǝsiⱨning ⱨesabiƣa gunaⱨ ⱪoxulidiƣan ⱨeqⱪandaⱪ gǝp yoⱪ (5-muzakirimizni yǝnǝ bir ⱪetim kɵrüp qiⱪing).


6. Huda Mǝsiⱨ Əysani asmanƣa kɵtürgǝn.


Sürǝ «Al imran», 55-ayǝt: — «Ɵz waⱪtida Alla eytti: «I Əysa! Mǝn seni (ǝjiling yǝtkǝndǝ) ⱪǝbzi roⱨ ⱪilimǝn, seni dǝrgaⱨimƣa kɵtürimǝn (yǝni asmanƣa elip qiⱪimǝn) seni kapirlardin pak ⱪilimǝn (yǝni seni ɵltürmǝkqi bolƣan yamanlarning xǝrridin saⱪlaymǝn)...»


Biz yuⱪirida muxu ayǝttiki «mutawaffiyka» («ⱪǝbzi Roⱨ ⱪilimǝn»)ning mǝnisi toƣrisida muzakirǝ ⱪilduⱪ, bu yǝrdǝ yǝnǝ tǝkrarlaxning ⱨajiti yoⱪ. Lekin «kɵtürimǝn» degǝn bir ǝⱨmiyǝtlik sɵzmu bar. Xu ayǝt toƣrisida ɵlima Al-Razi: — «Muxu ayǝttiki «kɵtürimǝn», Hudaning xan-xɵⱨritining sǝwiyisigǝ kɵtürüx mǝnisidǝ xu ayǝttiki ǝrǝb tilida «Manga» degǝn sɵz bolsa Mǝsiⱨning xan-xɵⱨrǝtlik ⱪilinƣanliⱪi, uluƣlanƣanliⱪini tǝkitlǝx üqün ixlitilgǝn. «Pak ⱪilimǝn» bolsa, «ⱪutⱪuzux» demǝkqi» — degǝn (xu ayǝttiki ǝrǝb tilida «Manga» degǝn sɵzni Muⱨǝmmǝd Saliⱨ muxu yǝrdǝ «dǝrgaⱨimƣa» dǝp tǝrjimǝ ⱪilƣan).


«Mutawaffiyka» («ⱪǝbzi roⱨ ⱪilimǝn») toƣrisida ɵlima Al-Kaxaf: «Mening dǝrgaⱨimƣa pǝrixtilǝrning orniƣa kɵtürimǝn» degǝnliktur» — degǝn.


Xu xǝrⱨqilǝrning degini boyiqǝ, Ⱪur'anda Mǝsiⱨning «kɵtürülüxi» Uning xan-xǝrǝbkǝ erixidiƣanliⱪini kɵrsitidu. Nemixⱪa U baxⱪilardin pǝrⱪliⱪ dǝrijidǝ axundaⱪ uluƣlanƣan?


Injilda Uning kɵtürülüp uluƣlinixidiki sǝwǝbni bizgǝ roxǝn eytilidu: —


«Filippiliⱪlarƣa», 2-bab, 6-11-ayǝt: —

«U Hudaning tip-xǝklidǝ bolsimu,

Huda bilǝn tǝnglikni Ɵzigǝ olja ⱪilip tutuwalmidi; 

Əksiqǝ, U Ɵzidin ⱨǝmmini ⱪuruⱪdidi,

Ɵzigǝ ⱪulning xǝklini elip,

Insanlarning siyaⱪiƣa kirip, insaniy tǝbi'itidin ortaⱪdax bolup,

Ɵzini tɵwǝn ⱪilip,

Ⱨǝtta ɵlümgiqǝ, yǝni kresttiki ɵlümgiqǝ ita'ǝtmǝn boldi;

Xunga Huda Uni intayin yuⱪiri kɵtürüp uluƣlandurdi,

Uningƣa ⱨǝrbir namdin üstün bolƣan namni beƣixlidiki, 

Əysaning namiƣa asmanlarda, yǝr yüzidǝ ⱨǝm yǝr astida barliⱪ tizlar pükülüp,

Huda'atiƣa xan-xǝrǝp kǝltürüp ⱨǝrbir til Əysa Mǝsiⱨning Rǝb ikǝnlikini etirap ⱪilidu».


Mana muxu ixlar bizni inqikǝ tǝkxürüxkǝ, qongⱪur oylinixⱪa ündimǝsmu?


«Qünki Hudaning sɵz-kalami janliⱪtur wǝ küqkǝ igidur, ⱨǝtta jan bilǝn roⱨni, yilik bilǝn boƣumlarni bir-biridin ayriwetǝligüdǝk dǝrijidǝ, ⱨǝrⱪandaⱪ ⱪox bisliⱪ ⱪiliqtin ittiktur, ⱪǝlbdiki oy-pikir wǝ arzu-niyǝtlǝrning üstidin ⱨɵküm qiⱪarƣuqidur» (Injil, «Injil, «Ibraniylarƣa» 4-bab, 12-ayǝt).



7-muzakirǝ


Hudaning «üqning birliki», «üqlük gǝwdǝ», «üq bir gǝwdǝ»liki


Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injilƣa asaslanƣan etiⱪad toƣrisida muzakirilǝxkinimizdǝ, Hudadiki «üqning birliki» toƣrisida tohtilip ɵtmisǝk, muzakirimiz toluⱪ bolmiƣan muzakirǝ bolup ⱪalidu.


Awwal biz birnǝqqǝ ⱪetim nǝⱪil kǝltürgǝn Ⱪur'andiki bir ayǝtni yǝnǝ bir ⱪetim kɵrüp ɵtǝyli: —


Sürǝ «Nisa», 169-ayǝt: — «Allaƣa wǝ uning pǝyƣǝmbǝrlirigǝ iman eytinglar,  (Alla, Əysa, Mǝryǝmdin ibarǝt) üqtur demǝnglar, (Huda üq dǝydiƣan etiⱪadtin) ⱪaytinglar, (bu) silǝrgǝ paydiliⱪtur, Alla pǝⱪǝt bir ilaⱨtur, uningƣa xan-xǝrǝp bolsun!»


Bu toƣruluⱪ tohtilidiƣan birinqi nuⱪtimiz xuki, Muⱨǝmmǝd Saliⱨning bu tǝrjimisi tǝrjimǝ ⱪilinix jǝⱨǝttin eytⱪanda süpǝtlik dǝp ⱪaraymiz. U tǝrjimisidiki bǝzi yǝrliridǝ qüxǝndürüx yolida birnǝqqǝ sɵzlǝrni tirnaⱪlar iqigǝ elip (.....), izaⱨat berip ɵtkǝn. Buningƣa omumǝn tǝnⱪid bǝrgümiz yoⱪ. Əmma muxu yǝrdǝ, u kɵp sandiki musulmanlarƣa ohxax bu «üq»ni «Alla, Əysa, Mǝryǝmdin ibarǝt» dǝp qüxǝndürgǝn. Bu qüxǝndürüx pütünlǝy hata. Jǝzmlǝxtürimǝnki, ⱨǝtta Mǝsiⱨning ǝng ⱪaymuⱪup ⱪalƣan muhlisimu ⱨǝrgiz Əysaning anisi Mǝryǝmni «Huda ikǝn» demǝydu. Bǝzi musulmanlar ɵz ǝjdadliriƣa yaki «ǝnbiyǝlǝrgǝ», «ǝwliyalarƣa» (mǝsilǝn Əli, Ⱨusǝyn yaki ⱨǝtta Muⱨǝmmǝdkǝ) du'a-tilawǝt ⱪilƣinidǝk, bǝzi Katoliklarmu hurapiy ⱨalda Mǝryǝmgimu du'a ⱪilixidu. Muxundaⱪ ixlar Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injilƣa mutlǝⱪ hilaptur. Əpsuski, ǝnǝ xu Katoliklar Mǝryǝmni «Huda» dǝp bilmǝydu! Əmǝliyǝttǝ, Tǝwrat wǝ Injilƣa asaslanƣan muxu «üqning birliki» — Huda  (Ata), Rǝb Əysa Mǝsiⱨ wǝ Muⱪǝddǝs Roⱨ (Hudaning Roⱨi)din ibarǝttur.


Ikkinqi nuⱪtimiz, biz Hudani ⱨǝrgiz «üq» demǝymiz. «Huda bir» — bu bizgǝ mutlǝⱪtur. «üqlük gǝwdǝ», Adǝm'atining pǝrzǝntliri bolƣan bizlǝrning qüxinix da'irimizdin ⱨalⱪip kǝtkǝn bolsimu, lekin mǝlum bir ixni «qüxinix tǝs» deyix bilǝnla, u ixning ǝsli mǝwjutluⱪini inkar ⱪiliwǝtkili bolmaydu. Bizning addiy turmuxlirimizda nurƣunliƣan «qüxinix tǝs» bolƣan ixlarmu bar, lekin bu ixlarning pakit ikǝnlikidin ⱨeqkim gumanlanmaydu. Bulardin birnǝqqǝ misallar alayluⱪ: —


Kalilar ot-qɵp yegǝndin keyin tǝbi'iy ⱨalda süt ixlǝpqiⱪiridu. Muxu jǝryanlardiki tǝpsilatlarni, alimlar ikki yüz yildin beri tǝtⱪiⱪ ⱪilip kǝlgǝn bolsimu, «süt ixlǝp qiⱪirix»ⱪa ⱪarita tehi yexip qiⱪilmiƣan heli kɵp sirlar bar. Gǝrqǝ alimlarmu «süt ixlǝp qiⱪirix»ni «qüxinix tǝs» degǝn bolsimu, lekin biz ⱨǝmmimiz sütning yahxi tǝmidin wǝ mol ozuⱪluⱪidin bǝⱨrimǝn bolmaⱪtimiz wǝ buning üqün Hudaƣa rǝⱨmǝt eytmaⱪtimiz. Mǝlum birǝylǝn «Bu jǝryanni pütünlǝy eniⱪlap qiⱪmiƣuqǝ, mǝn süt iqmǝymǝn» desǝ, baxⱪilarning uni naⱨayiti ǝhmǝⱪ deyixi turƣan gǝp. Wǝ yaki yǝnǝ birǝylǝn «telefonning awazimizni ⱪandaⱪ ⱪilip yiraⱪlarƣa yǝtküzǝlǝydiƣanliⱪini manga obdan qüxǝndürüp bǝrmigüqǝ, mǝn ⱨǝrgiz ixlǝtmǝymǝn» desǝ, bu ⱨǝmmimizgǝ ⱨǝm bǝk külkilik ⱨǝm ǝpsuslinarliⱪ tuyulidu. Əmma xuningƣa ohxax, «Üqlük gǝwdǝ» yaki «Üqtǝ bir»ni qüxǝnmigüqǝ ⱨǝrgiz ⱪobul ⱪilmaymǝn» deyilsǝ, bularmu asmandiki pǝrixtilǝrgǝ külkilik ⱨǝm ǝpsuslinarliⱪ, ⱨǝm ǝhmǝⱪlik ⱪilƣan bolup tuyulidu.


Bǝzi alimlar ɵmür boyi pǝⱪǝt birhil qɵpningla tǝtⱪiⱪatiƣa bǝnd bolidu. Əgǝr ulardin: «Nemixⱪa xunqǝ ixlǝysiz, bu bir addiy qɵp tursa?!» dǝp sorisaⱪ, ular: «Yaⱪ. bu addiy qɵptǝ naⱨayiti ajayib, naⱨayiti ǝⱨmiyǝtlik, adǝmning ǝⱪli yǝtmǝydiƣan qongⱪur sirlar bar. Tǝtⱪiⱪ ⱪilƣanseri bu sirlar bizgǝ tehimu qongⱪur tuyulidu» dǝp jawab berixi mumkin. Bu Huda yaratⱪan, yǝrdǝ ɵsidiƣan kiqikkinǝ bir tal qɵptǝ adǝm qüxinip yetǝlmǝydiƣan xunqilik kɵp sirlar bar tursa, uning Yaratⱪuqisi Hudani kimmu toluⱪ qüxinǝlisun?


Fizikidinmu bir misal alayluⱪ; alǝmdiki «asasiy zǝrrilǝr» arisidiki «elektron»din ⱨǝmmimizning anqǝ-munqǝ hǝwiri bar. «Tok» milyonliƣan elektronlardin tǝrkip tapⱪan bir eⱪimdin ibarǝt. Elektronlar jiⱪ wǝ naⱨayiti kiqik bolƣan bolsimu (bir yingnining uqidila bǝlkim milyon milyonlar bar) uningdimu nurƣun sirlar mǝwjut. Elektronlarning ⱨǝrikitidin ⱪariƣanda, fiziklar ularni bǝzidǝ «zǝrrilik» (kiqik toptǝk), yǝnǝ bǝzi ǝⱨwallarda «(boxluⱪtiki elektro-magnetliⱪ) dolⱪun harakteri»dǝ dǝp tǝswirlǝydu. Fiziklardin: «Bu zadi nemǝ ix? Bu logikiƣa uyƣun ǝmǝs! Ular zǝrrimu, yaki dolⱪunmu?!» dǝp sorisaⱪ, ular: «Birla waⱪitta ⱨǝm zǝrrǝ ⱨǝm dolⱪun bolidu» dǝp jawab bǝrginidǝ, biz «qüxǝnmiduⱪ» desǝk, ularmu külkǝ bilǝn «Bizmu qüxǝnmǝymiz» deyixi mumkin. Bu ⱨǝⱪiⱪǝtǝn adǝmning kallisidin ɵtmǝydiƣan ix bolsimu, u bǝribir rǝt ⱪilƣusiz pakit. Re'alliⱪ bizning hiyalimiz yaki tǝsǝwwurimizƣa yaⱪmaydiƣan bolsimu, u bǝribir re'alliⱪ. Lekin muxu yǝrdǝ demǝkqi bolƣinimiz, bizning dunyayimizda ǝng addiy, ǝng omumiylaxⱪan asasiy zǝrrining axundaⱪ murǝkkǝpliki, yǝni «birla waⱪitta ⱨǝm zǝrrǝ ⱨǝm dolⱪun bolidiƣan» yaki baxⱪiqǝ ⱪilip eytⱪanda «birdǝ ikki» ⱨaliti bar bolsa, undaⱪta uning Yaratⱪuqisi Hudani Injilƣa asasǝn birla waⱪitta «üqlük gǝwdǝ» yaki «üqning birliki» desǝk, uningƣa ǝjǝblǝngüdǝk nemisi bar? Birsi «qüxinix tǝs» dǝp ⱪaⱪxaydiƣan bolsa, buning nemǝ ǝⱨmiyiti? Ⱨǝⱪiⱪǝt, adǝmgǝ yaⱪmaydiƣan tǝⱪdirdimu, u bǝribir ⱨǝⱪiⱪǝt-tǝ, re'alliⱪ degǝn re'alliⱪ. «Künni etǝk bilǝn yapⱪili bolmaydu».


Islamiyǝt ⱨǝdisliridǝ «Hudaning tǝbi'itini tǝkxürüx imansizliⱪ ⱨesablinidu» degǝn sɵz bar. Biz buningƣa ⱪismǝn ⱪoxulimiz. Əgǝr tǝkxürüxning mǝⱪsiti, Hudaƣa bolƣan gumanlirini ispatlax bolsa, bundaⱪ «tǝkxürüx» etiⱪadsizliⱪning ipadisidur, halas. Lekin Hudaning uluƣluⱪini tehimu qüxinix wǝ Uning xan-xǝripini obdanraⱪ tonuwelix üqün bolsa, Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injilmu buni ⱪollaydu. «Pǝrwǝrdigarning uluƣluⱪi — Ɵzining ⱪilƣan ixini axkarilimiƣinida; padixaⱨlarning uluƣluⱪi — bir ixning sirini yexǝliginidǝ» («Pǝnd-Nǝsiⱨǝtlǝr» 25-bab, 2-ayǝt) Huda nurƣun ixlarning sirlirini, etiⱪadsiz adǝmlǝrdin yoxurƣan wǝ yoxuridu. Bundaⱪ adǝmlǝr ⱨǝrgizmu axu ixlarning ajayibliⱪini kɵrǝlmǝydu. Əmma «Ixning sirini yexidiƣan padixaⱨlar» bolsa, Hudaning ⱪilƣan ixlirining ǝⱨmiyitini izdigüqi mɵmin bǝndilǝrdur. Bu dunyadiki kixilǝrning bundaⱪ kixilǝrni «ǝⱪilliⱪ kixi» deyixi natayin, «nadan, ⱪatmal» deyixi mumkin. Hudaning sirlirini kɵrüx üqün yaki qüxinix üqün «ǝⱪilliⱪ bolux» xǝrt ǝmǝs; xǝrt deyix toƣra kǝlsǝ, u pǝⱪǝt kiqik pe'illiⱪ, sǝmimiylik, Hudaƣa xǝrtsiz ita'ǝt ⱪilixtin ibarǝttur. Mana muxundaⱪ adǝmlǝrningla bu ixlarda ǝstayidilliⱪ bilǝn izdinixigǝ, kiqik pe'illiⱪ bilǝn oylinixiƣa wǝ tǝpǝkkur ⱪilixiƣa toƣra kelidu. Nǝtijidǝ, ular Hudaning sirlirini kɵrǝlǝydu wǝ kɵrgǝndin keyin tehimu qongⱪur ⱨalda Hudaƣa ibadǝt ⱪilidu. Ixǝnq wǝ etiⱪadla muxundaⱪ sirlarni ⱪobul ⱪilalaydu, lekin muxu dunyadiki «logika»ƣa qing esiliwalidiƣan etiⱪadsizlar ⱨǝrgizmu ularni qüxinǝlmǝydu, ⱨǝtta u dunyadimu kɵrǝlmǝydu.


Pǝⱪǝt Hudala Ɵzini Ɵzi toluⱪ qüxinidu. Lekin Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injilƣa asasǝn, bǝzilǝr Hudaning «Üqning birliki», yaki «Üq bir gǝwdǝ»likini zadi ⱪandaⱪ tǝswirlǝx toƣrisida ⱪattiⱪ tirixip kǝlgǝn wǝ birnǝqqǝ hil xǝkildǝ ipadiligǝn. Bu bayanlardin biridǝ: «Huda bir, Uningdin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ Huda yoⱪ. U ⱨayat, ⱨǝⱪiⱪiy, mǝnggülük, Ɵz harakterida ɵzgǝrmǝydiƣan, adil, adalǝtlik, muⱨǝbbǝtlik, meⱨriban, rǝⱨimdil; U tǝnsiz; Uning küq-ⱪudriti, aⱪilaniliⱪi, danaliⱪi wǝ yahxiliⱪi qǝksiz. U alǝmdiki mǝyli kɵrünidiƣan, mǝyli kɵrünmǝydiƣan barliⱪ xǝy'ilǝrning Yaratⱪuqisidur. Bu bir Hudada, maⱨiyiti ohxax bolƣan üq xǝhs bar; ular Ata, Oƣul (Kalam), Muⱪǝddǝs Roⱨtur» deyilidu.


Bu sɵzlǝr Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injilƣa asaslanƣan. Ⱨalⱪiliⱪ mǝsilǝ xuki, Muⱪǝddǝs Kitab (Tǝwrat, Zǝbur, Injil) Hudadin kǝlgǝnmu-ǝmǝs? Əgǝr jawabimiz «Hudadin kǝlgǝn» bolsa (ⱨǝm biz buni etirap ⱪiliximiz kerǝk), mǝyli bizning pikrimizgǝ yaⱪsun, yaⱪmisun, uningdiki ⱨǝmmǝ sɵzlǝrni ⱪobul ⱪiliximiz wǝ ularƣa ixiniximiz kerǝk. Biz Muⱪǝddǝs Kitabtiki qüxǝngǝn yǝrlirimizni ⱪobul ⱪilip, uningƣa ixinip, qüxǝnmigǝn yǝrlirimizni ⱪobul ⱪilmay, uni taxliwǝtsǝk ⱪǝt'iy bolmaydu. Ⱪur'andimu axundaⱪ ⱪiliⱪlar ǝyiblǝngǝn: —


«...Silǝr kitabning (yǝni Tǝwratning) bir ⱪisim ǝⱨkamliriƣa ixinip, bir ⱪisim ǝⱨkamlirini inkar ⱪilamsilǝr? Silǝrdin xundaⱪ ⱪilƣanlarning jazasi pǝⱪǝt ⱨayatiy dunyaƣa horluⱪⱪa ⱪelix, ⱪiyamǝt küni ⱪattiⱪ azabⱪa duqar boluxtur. Alla ⱪilmixinglardin ƣapil ǝmǝstur» (Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 85-ayǝt)


Injilda Huda toƣrisida mundaⱪ gǝplǝr bar: —


«I sɵyümlüklirim, bir-birimizgǝ meⱨir-muⱨǝbbǝt kɵrsitǝyli; qünki meⱨir-muⱨǝbbǝtning ɵzi Hudadindur wǝ meⱨir-muⱨǝbbǝt kɵrsǝtküqining ⱨǝrbiri Hudadin tuƣulƣan bolidu wǝ Hudani tonuydu. Meⱨir-muⱨǝbbǝt kɵrsǝtmigüqi kixi Hudani tonumiƣan bolidu; qünki Huda Ɵzi meⱨir-muⱨǝbbǝttur. Hudaning meⱨir-muⱨǝbbiti bizdǝ xuning bilǝn axkara boldiki, Huda bizni Uning arⱪiliⱪ ⱨayatⱪa erixsun dǝp birdinbir yeganǝ Oƣlini dunyaƣa ǝwǝtti. Meⱨir-muⱨǝbbǝt dǝl xuningdin ayanki, yǝni bizlǝrning Hudani sɵyginimiz bilǝn ǝmǝs, bǝlki U Ɵzi bizni sɵyüp gunaⱨlirimizning jazasini kɵtürgüqi kafarǝt boluxⱪa Ɵz Oƣlini ǝwǝtkini bilǝn ayandur.

I sɵyümlüklirim, Huda bizgǝ xu ⱪǝdǝr meⱨir-muⱨǝbbǝt kɵrsǝtkǝn yǝrdǝ, bizmu bir-birimizgǝ meⱨir-muⱨǝbbǝt kɵrsitixkǝ ⱪǝrzdardurmiz. Ⱨeqkim ⱨeqⱪaqan Hudani kɵrgǝn ǝmǝs; lekin bir-birimizgǝ meⱨir-muⱨǝbbǝt kɵrsǝtsǝk, Huda bizdǝ yaxaydu wǝ Uning meⱨir-muⱨǝbbiti bizdǝ kamalǝtkǝ yǝtkǝn bolidu» (Injil, «Yuⱨanna (1)», 4-babtin).


Bu ǝⱨmiyǝtlik sɵzlǝr iqidin «Huda Ɵzi meⱨir-muⱨǝbbǝttur» degǝnni oⱪup ɵttuⱪ. Huda Ɵzi meⱨri-muⱨǝbbǝt ikǝn, undaⱪta Uningda qoⱪum mǝlum birhil munasiwǝt bar degǝn gǝp. Əzǝldin Huda degǝn Hudadur, Huda degǝn muⱨǝbbǝttur. Əgǝr Hudada xundaⱪ munasiwǝt bolmisa, muⱨǝbbǝt nǝdin kelidu?


Bǝzidǝ musulman ⱪerindaxlirimiz, Tǝwrat wǝ Injilda yezilƣan, Hudaning gǝp ⱪilƣanliⱪi, Hudaning anglaydiƣanliⱪi, Hudaning ⱪoli bilǝn yazƣanliⱪi, Hudaning ⱪayƣurƣanliⱪi, Hudaning azablanƣanliⱪi... ⱪatarliⱪlarni «insanƣa ⱪaritilidiƣan adǝttiki sɵzlǝr» dǝp ⱪarap, ularni eƣir alidu yaki ularƣa gumani ⱪaraydu. Əmma axundaⱪ pikirdǝ bolƣan adǝmlǝr, Ⱪur'andimu muxu jǝⱨǝtlǝrgǝ ohxap ketidiƣan sɵzlǝrning ixlitilgǝnlikini untup ⱪalmasliⱪi kerǝk. Tɵwǝndikisi Ⱪur'anda yezilƣan muxu jǝⱨǝttiki tǝrmilǝr: —


«Musaning ⱪissisidin hǝwiring barmu? Ɵz waⱪtida Musa (bir jayda) otning yoruⱪini kɵrdi. U a'ilisidikilǝrgǝ: «Turup turunglar, mǝn otning yoruⱪini kɵrdüm, mǝn (berip) uningdin birǝr parqǝ qoƣ elip kelixim yaki ot bar yǝrdǝ birǝr yol baxliƣuqini uqritixim mumkin» — dedi.

Musa otning yeniƣa kǝlgǝndǝ nida ⱪilindiki, «I Musa! Mǝn ⱨǝⱪiⱪǝtǝn sening Pǝrwǝrdigaringdurmǝn, kǝxingni salƣin, sǝn ⱨǝⱪiⱪǝtǝn muⱪǝddǝs wadi (jilƣa) bolƣan towadisǝn»

(Sürǝ «Taⱨa», 8-12-ayǝt)

(1) Muⱨǝmmǝd Saliⱨning izaⱨati boyiqǝ «....bu ot ǝmǝs, Allaning nuri idi».


«Alla asmanlarning wǝ zeminning nuridur, Allaning (mɵmin bǝndisining ⱪǝlbidiki) nuri huddi (qiraƣ ⱪoyidiƣan) tǝkqigǝ ohxaydu, uningda qiraƣ bardur, qiraƣ xixining iqididur, xixǝ goya nurluⱪ yultuzdur, qiraƣ mubarǝk zǝytun dǝrihining (yeƣi) bilǝn yorutulƣan...»

(Sürǝ «Nur», 35-ayǝt)


«Xübⱨisizki, (i Muⱨǝmmǝd! Ⱨudǝybǝiyidǝ) sanga (rizwan) bǝy'itini ⱪilƣanlar (ⱨǝⱪiⱪǝttǝ) Allaƣa bǝy'ǝt ⱪilƣan bolidu, Allaning ⱪoli ularning ⱪolining üstididur...»

(Sürǝ «Fǝtiⱨ», 10-ayǝt)


«Ibraⱨim eytti: «Mǝn ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Pǝrwǝrdigarim meni buyruƣan jayƣa ⱨijrǝt ⱪilimǝn, U meni yetǝklǝydu»» («Mǝn ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Pǝrwǝrdigarim meni buyruƣan jayƣa ⱨijrǝt ⱪilimǝn» degǝn ayǝt ǝrǝbqidǝ «Mǝn ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Pǝrwǝrdigarimƣa ⱨijrǝt ⱪilimǝn» idi).

(Sürǝ «Saffat», 99-ayǝt).


«Kimki Alla yolida ⱨijrǝt ⱪilidikǝn,...»

(Sürǝ «Nisa», 101-ayǝt)


«(Bǝndilǝrning) ⱨǝmmǝ ix Allaƣa ⱪayturulidu».

(Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 206-ayǝt)


«Alla... asmanlarni wǝ zeminni altǝ kündǝ yaratti, andin ǝrx üstidǝ ⱪarar aldi» (muxu yǝrdǝ «ⱪarar» «turalƣu» yaki «tǝht»ni bildüridu).

(Sürǝ « Ə'iraf» 54-ayǝt)

(Nurƣun ayǝtlǝrmu ohxaxla «Allaning tǝhti»ni tilƣa alidu — mǝsilǝn yǝnǝ Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 27-ayǝt).


«Allaning dǝrgaⱨiƣa ⱪayturulisilǝr»  («jeninglar ... Allaƣa ⱪayturulidu»)

(Sürǝ «Bǝⱪǝrǝ», 28-ayǝt)


«Ɵz waⱪtida Alla eytti: «I Əysa! Mǝn seni (ǝjiling yǝtkǝndǝ) ⱪǝbzi roⱨ ⱪilimǝn, seni dǝrgaⱨimƣa (ǝrǝbqidǝ «yenimƣa») kɵtürimǝn (yǝni asmanƣa elip qiⱪimǝn) seni kapirlardin pak ⱪilimǝn (yǝni seni ɵltürmǝkqi bolƣan yamanlarning xǝrridin saⱪlaymǝn)... »

(Sürǝ «Al-Imran», 55-ayǝt)


«Əzimǝtlik wǝ kǝrǝmlik Pǝrwǝrdigaringning zati mǝnggü ⱪalidu!» (muxu ayǝttiki «zati» «qirayi»ni bildüridu).

(Sürǝ «Rǝⱨman», 27-ayǝt)


«Allaning zatidin baxⱪa barliⱪ nǝrsǝ yoⱪilidu!» (muxu ayǝttiki «zat» bolsa «qiray»ni bildüridu).

(Sürǝ «Ⱪǝsǝs», 88-ayǝt)



Ⱪur'andimu Hudaning muⱨǝbbiti, ƣǝzipi, hursǝnliki, raⱨiti ⱪatarliⱪ ⱨessiyatlirining barliⱪi yezilƣan ayǝtlǝr bar; xundaⱪla Uning ⱨǝsriti ipadilǝngǝn wǝ mǝlum adǝmlǝrni untuydiƣanliⱪliri ⱨǝⱪⱪidǝ yezilƣan ayǝtlǝrmu bar: —


«Ularning (kapirlarning) bügünki küngǝ mulaⱪat boluxni untuƣanliⱪliri wǝ bizning ayǝtlirimizni inkar ⱪilƣanliⱪliriƣa ohxax, biz bügün ularni untuymiz» 

(Sürǝ « Ə'iraf», 51-ayǝt).


Yuⱪiriⱪi ayǝtlǝrni sɵzmusɵz qüxǝnsǝk, Huda ya ot wasitisi bilǝn Ɵzini ipadiligǝn ya ot iqidǝ bolƣan, deyiximiz kerǝk. Lekin «U otmu ǝmǝs, ot iqidimu ǝmǝs, bu ot Musaning bir diⱪⱪitini tartix üqün bolƣan» desingiz, nemixⱪa Musaƣa «Ⱪǝxingni salƣin, sǝn ⱨǝⱪiⱪǝtǝn muⱪǝddǝs wadi (jilƣa) bolƣan towadisǝn» deyilgǝn? Muxu yǝrdǝ nemixⱪa «muⱪǝddǝs» deyilgǝn?


Hudaning bir nur ikǝnlikini, andin «huddi qiraƣ ⱪoyidiƣan tǝkqigǝ ohxaydu, uningƣa qiraƣ bardur... » degǝnni etirap ⱪilƣan ikǝnsiz, undaⱪta tǝngliktǝ ⱪalƣan bolmamsiz? Bu ayǝtlǝrning mǝnisini sɵzmusɵz qüxǝndürsǝk, Hudaning jayi bar, qirayi bar degǝnliktur. Xunga Tǝwrat, Injilning axundaⱪ ipadilǝxlirini ixlǝtkǝnlikini eƣir alƣuqiliki yoⱪ.


Musulman ⱨǝm Mǝsiⱨiylǝr ɵz Muⱪǝddǝs Kitabliriƣila tayinip, nurƣun ixlarƣa ixinidu. Mǝsilǝn, ⱨǝrbir mɵmin ⱪiyamǝt künidiki tirilixkǝ ixinidu; demǝk, mǝyli dǝpnǝ ⱪilinƣan bolsun wǝ yaki beliⱪlar, yawayi ⱨaywanlar tǝripidin yutuwelinƣan bolsun, Adǝm'atimizdin tartip dunyadiki ǝng ahirⱪi adǝmgiqǝ bolƣan barliⱪ jan igiliri tirildürülidu. Gǝrqǝ adǝmlǝrning tǝnliri qirip kǝtkǝn, tupraⱪ, ɵsümlük yaki baxⱪa hil maddiƣa aylinip kǝtkǝn bolsimu, soraⱪⱪa tartilix üqün barliⱪ adǝmning roⱨi, yengibaxtin ɵz tenigǝ kirgüzülüxi bilǝn tirilidu. Lekin mǝlum bir etiⱪadsiz adǝm sizdin yaki mǝndin: «Buningƣa ⱪandaⱪ ispat bar?» dǝp sorisa, siz «Ⱪur'anda xundaⱪ degǝn» dǝysiz, mǝn bolsam «Tǝwrat, Injil xundaⱪ degǝn» dǝymǝn. Əmǝliyǝttǝ Muⱪǝddǝs Kitabtin baxⱪa, ⱨeqⱪandaⱪ nǝrsǝ buningƣa ispat berǝlmǝydu. Ⱪiyamǝt künigǝ ohxax nurƣunliƣan «kɵzlirimiz ⱨazir kɵrǝlmǝydiƣan» axundaⱪ ixlar bar. Insanning yaritilixi (topraⱪtin yasalƣan, maymunlardin pǝyda bolƣan ǝmǝs) toƣrisida nurƣun dǝlillǝr mǝwjut bolsimu, bir mɵmin üqün Muⱪǝddǝs Kitabning axu ix toƣruluⱪ ⱪilƣan sɵzlirining ɵzila kupayǝ.


Mǝlum birǝylǝn «Muⱪǝddǝs Kitabtin sirt, baxⱪa ispat yoⱪ» dǝp «Hudaning üqning birliki» degǝn tǝlimini rǝt ⱪilsa, undaⱪta xu kixi biz ispatliyalmaydiƣan ⱨǝmmǝ wǝⱨiylǝrni, jümlidin Hudaning Ɵzlikidin bar bolƣanliⱪi, mǝnggülük tǝbi'iti, barliⱪ mǝwjudatlarning mǝnbǝsi bolƣanliⱪi, ⱨǝmmǝ yǝrdǝ bolidiƣanliⱪi, ⱨǝrⱪandaⱪ ixni (ɵtkǝnki, ⱨazirⱪi, kǝlgüsi) mukǝmmǝl bilidiƣanliⱪini — bularning ⱨǝmmisini wǝ baxⱪilarni ohxaxla ⱪǝt'iy rǝt ⱪilidu. Bular rǝt ⱪilinsa, etiⱪadning barliⱪ mǝslikidin (ǝⱪidisidin) birmu asasi ⱪalmaytti.


Tǝwrat wǝ Injilƣa asasǝn, biz Hudani tegi wǝ tǝbi'iti bir, üq xǝhslik dǝp qüxinimiz. U, alǝmdǝ ⱨǝr jǝⱨǝttin tǝngdixi bolmiƣaqⱪa, Uning tǝbi'itidǝ yaki tegidǝ  (adǝmning qüxinixidin ⱨalⱪip kǝtkǝn dǝrijidǝ) axundaⱪ boluxi ajayib ix ǝmǝs.


Ⱨǝrbir ixning ɵz maⱨayitigǝ has bolƣan birhil ispati bar. Tarihiy saⱨǝlǝrdǝ qoⱪum tarihiy ispat boluxi kerǝk. «Büyük Aleksander» (Iskǝndǝr)ning Misir, Suriyǝ, Pars wǝ Ⱨindistanƣa yürgüzgǝn uruxliriƣa bolƣan pakitlarni tepix üqün mǝlum birǝylǝn himiyǝ, ge'ometriyǝ yaki logika jǝⱨǝttin ispat tapmaⱪqi bolsa, bu ⱨǝrbir adǝm üqün bǝk külkilik tuyulmamdu? Qünki bu uruxlar baxⱪa saⱨǝgǝ ǝmǝs, pǝⱪǝt tarih saⱨǝsigila mǝnsup. «Bir pütünlük ⱨǝrbir bɵlikining birlǝxtürüluxidin ziyadǝ» degǝn pǝlsǝpilik kɵzⱪaraxni, himiyilik yol bilǝn ispatliƣili bolamdu? Bu prinsip ⱨǝⱪiⱪǝt bolsa, ⱨǝrbir ixning ɵz maⱨiyitigǝ mas kelidiƣan ispati bar boluxi kerǝk. Roⱨⱪa a'it ixlar yaki roⱨiy maⱨiyǝtkǝ igǝ bolƣan xǝy'ilǝr wǝⱨiy ⱪilinƣan kitablar arⱪiliⱪ, matematikiliⱪ mǝsililǝr matematika usulliri arⱪiliⱪ  (arifmetika, algebra, ge'ometriyǝ arⱪiliⱪ) ispatlinidiƣan yaki eniⱪlinidiƣan bolidu. Xunglaxⱪa roⱨiy mǝslǝklǝrni (ǝⱪidilǝrni) ilmiy yaki logikiliⱪ ispatlar arⱪiliⱪ ⱨǝⱪiⱪǝtlǝndürüx, adǝmni yiraⱪ jaylarƣa azduruwetixi mumkin.


Biz hristi'anlar bilǝn musulmanlar ottursidiki ariliⱪ axu jǝⱨǝttin bǝlkim anqǝ yiraⱪ ǝmǝstur. Qünki siz: «Huda, Kalami wǝ Roⱨi, bular üq bolidu» dǝysiz. Mǝn bolsam: «Ata, Oƣul, Muⱪǝddǝs Roⱨ bar» dǝymǝn — siz bolsingiz yǝnǝ: «Allaƣa wǝ uning pǝyƣǝmbǝrlirigǝ iman eytinglar, üqtur demǝnglar: Ⱪaytinglar, (bu) silǝrgǝ paydiliⱪtur, Alla pǝⱪǝt bir ilaⱨtur, uningƣa xan-xǝrǝp bolsun!» dǝysiz (Sürǝ «Nisa», 169-ayǝt). Hudaning bir kalamƣa wǝ bir roⱨⱪa igǝ ikǝnlikigǝ, xundaⱪla Ɵzining kalami wǝ roⱨi bilǝn bir ikǝnlikigǝ ixinimiz. Sizningqimu Hudaning Ɵzidikisining ⱨǝmmisi Huda bolidu. Xunga Hudaning kalami — Hudaning Ɵzlikidin bar bolƣanliⱪi (yaratilmiƣanliⱪi), qǝksizliki, xundaⱪla Hudaning ⱨǝmmǝ süpitigǝ igǝ bolƣanliⱪi üqün Ɵzi Hudadur. Hudaning Roⱨimu Hudadur wǝ wujudida ǝbǝdil'ǝbǝdtin ǝbdǝdil'ǝbǝdkiqǝ Uningƣa mǝnggü ⱨǝmraⱨdur.


Əmdi Ⱨǝmmidin Uluƣ üq bir gǝwdǝ bolƣan Hudadin, sizgǝ Muⱪǝddǝs Roⱨini ata ⱪilip, Ɵzining uluƣliⱪini axkarliƣay dǝp du'a ⱪilimǝn. Du'ayim ijabǝt bolsa, sizning Hudaning ⱨǝmmǝ ixⱪa ⱪadir ikǝnlikini bilip, Uning sizning pütün wujudingiz bilǝn ibadǝt wǝ hizmǝt ⱪilixingizƣa layiⱪ ikǝnlikigǝ ixinip kǝlginingizdǝk, bu ajayib ⱨǝⱪiⱪǝtkimu mutlǝⱪ ixinisiz.





8-muzakirǝ


«Yardǝmqi» wǝ Muⱨǝmmǝd


Musulman ɵlima ⱪerindaxlirimizning deyixiqǝ islamiyǝtning pǝyƣǝmbiri Muⱨǝmmǝd Injilda tilƣa elinƣan. Ularning bu pikri Ⱪur'anda, Sürǝ «Sǝp», 6-ayǝt: —


«Ɵz waⱪtida Mǝryǝmning oƣli Əysa: «I bǝni-Isra'il ǝwladi! Mǝn silǝrgǝ ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Alla ǝwǝtkǝn, mǝndin burun kǝlgǝn Tǝwratni tǝstiⱪ ⱪilƣuqi, mǝndin keyin kelidiƣan Əⱨmǝd isimlik pǝyƣǝmbǝr bilǝn hux hǝwǝr bǝrgüqi pǝyƣǝmbǝrmǝn» dedi»gǝ asasǝn eytilƣan.


Ular: — Yunan tilida yezilƣan Injildiki «parakletos» (yaki «faraklet») degǝn sɵz Muⱨǝmmǝdkǝ ⱪaritilƣan. Qünki ularqǝ «faraklet» degǝn sɵzning mǝnisi «mahtalƣan» degǝn mǝnidǝ bolup, «Əⱨmǝd» degǝn sɵz bilǝn ohxax, ⱨǝm «Əⱨmǝd» bilǝn Muⱨǝmmǝd ohxax bir adǝmdur, dǝp ⱪaraydu. Gǝrqǝ Injildiki Yunan tilidki «parakletos» toƣrisidiki ⱨazirⱪi hatirilǝr Muⱨǝmmǝdning dǝwridiki hatirlǝngǝnlǝrgǝ opmu ohxax bolsimu, yǝnǝ bǝzi adǝmlǝr mundaⱪ mǝnidiki jümlining Injilda yoⱪluⱪi tüpǝylidin, «Injil ɵzgǝrtilgǝn» dǝwalidu.


Əmma Ⱪur'anda «Əⱨmǝd» degǝn mǝnidǝ qüxǝndürülgǝn sɵz «parakletos» degǝn sɵz ǝmǝs, bǝlki «periklutos» degǝn sɵzdur. «Parakletos» degǝn sɵz «Yardǝmqi» degǝn mǝnidǝ, «periklutos» bolsa, «dangliⱪ, mahtalƣan» degǝn mǝnidǝ. Muxu sɵzni ɵz iqigǝ alƣan ayǝtlǝr Injilda ⱨazirmu mǝwjut, xunga u Injilning ɵzgǝrtilmigǝnlikigǝ ispat berip turmaⱪta. Biz ⱨazir Injildiki «parakletos»ⱪa a'it ayǝtlǝrdǝ, musulman ⱪerindaxlirimizning deginidǝk «Muⱨǝmmǝd» degǝnni kɵrsǝtkǝn mǝnisining bar-yoⱪluⱪini tǝkxürüp baⱪayli: —


«Mǝnmu Atidin tilǝymǝn wǝ U silǝrgǝ baxⱪa bir Yardǝmqi ata ⱪilidu. U silǝr bilǝn ǝbǝdgiqǝ birgǝ bolidu. U bolsimu Ⱨǝⱪiⱪǝtning Roⱨidur. Uni bu dunyadikilǝr ⱪobul ⱪilalmaydu, qünki Uni nǝ kɵrmǝydu, nǝ tonumaydu. Biraⱪ silǝr Uni tonuysilǝr, qünki U silǝr bilǝn billǝ turiwatidu ⱨǝm silǝrdǝ makan ⱪilidu»  (Injil, «Yuⱨanna» 14-bab, 16-17-ayǝt).


«Lekin Mǝn silǝrgǝ Atining yenidin ǝwǝtidiƣan Yardǝmqi, yǝni Atining yenidin qiⱪⱪuqi Ⱨǝⱪiⱪǝtning Roⱨi kǝlgǝndǝ, U Manga guwaⱨliⱪ beridu» (Injil, «Yuⱨanna» 15-bab, 26-ayǝt).


«Əmma Mǝn silǝrgǝ ⱨǝⱪiⱪǝtni eytip ⱪoyayki, Mening ketixim silǝrgǝ paydiliⱪtur. Qünki ǝgǝr kǝtmisǝm, Yardǝmqi silǝrgǝ kǝlmǝydu. Əmma kǝtsǝm, Uni silǝrgǝ ǝwǝtimǝn. U kǝlgǝndǝ, bu dunyadikilǝrgǝ gunaⱨ toƣrisida, ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ toƣrisida wǝ ahirǝt soriⱪi toƣrisida ⱨǝⱪiⱪǝtni bilgüzidu» (Injil, «Yuⱨanna» 16-bab, 7-8-ayǝt).


(Ɵlümdin tirilgǝndin keyin) Mǝsiⱨ Əysa bir ⱪetim ular bilǝn jǝm bolƣinida, ularƣa yolyoruⱪ berip mundaⱪ dedi: —


«Yerusalemdin ayrilmay, silǝr Mǝndin angliƣan, Atining wǝdisini kütünglar. Qünki Yǝⱨya suda qɵmüldürgǝn, lekin silǝr bolsanglar kɵp ɵtmǝy Muⱪǝddǝs Roⱨta qɵmüldürülisilǝr».

(Injil, «Rosullarning pa'aliyǝtliri», 1-bab, 4-5-ayǝt)


«Əmdi orma ⱨeyt künining waⱪti-sa'iti toxⱪanda, bularning ⱨǝmmisi Yerusalemda bir yǝrgǝ jǝm bolƣanidi. Asmandin tuyuⱪsiz küqlük xamal soⱪⱪandǝk bir awaz anglinip, ular olturuwatⱪan ɵyni bir aldi. Ot yalⱪunidǝk tillar ularƣa kɵrünüp, ularning ⱨǝrbirining üstigǝ tarⱪilip ⱪondi. Ularning ⱨǝmmisi Muⱪǝddǝs Roⱨⱪa toldurulup, Roⱨ ularƣa sɵz ata ⱪilixi bilǝn ular namǝlum tillarda sɵzligili turdi».

(Injil, «Rosullarning pa'aliyǝtliri», 2-bab, 1-4-ayǝt).


(Yuⱪiriⱪi «Yuⱨanna»diki ayǝtlǝrdǝ astiƣa sizilƣan «Yardǝmqi» degǝn sɵz, «parakletos» degǝn sɵzning tǝrjimisi).


Eniⱪki, Mǝsiⱨ ular bilǝn billǝ bolƣan waⱪtida muhlislirining ustazi bolƣan. U ularƣa ⱨǝm Yetǝkliguqi ⱨǝm Ⱨimayǝ Ⱪilƣuqi ⱨǝm tǝsǝlli beridiƣan Yardǝmqi bolƣan. U ulardin ayrilsa ularning ⱪayƣuda ⱪalidiƣanliⱪini, yɵnülüxsiz ⱪalidiƣanliⱪini wǝ küqsiz bolup ⱪalidiƣanliⱪini aldin obdan bilgǝqkǝ, ularƣa «Manga ohxax» ǝrxtin «yǝnǝ bir Yardǝmqi» ǝwǝtixkǝ wǝdǝ ⱪilƣan. Bu Yardǝmqining xu ayǝtlǝrdin kɵrginingizdǝk Muⱪǝddǝs Roⱨ ikǝnliki eniⱪ turidu. 4-muzakirǝ, 3-ⱪisim, «Mǝsiⱨ Əysa Ɵz ihtiyari bilǝn krestkǝ mihlanƣanmu?»da muzakirǝ ⱪilinƣan Yǝrǝmiya wǝ Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrlǝr bexarǝt ⱪilƣan «yengi ǝⱨdǝ» tehi esingizdǝ bolsa, Muⱪǝddǝs Roⱨ dǝl xu adǝmning kɵnglini yengibaxtin paklaydiƣanliⱪi bilǝn yengi ǝⱨdini ǝmǝlgǝ axurƣuzidiƣan Yardǝmqidur. 


Bu tekstlǝrni tǝpsiliy tǝkxürüx arⱪiliⱪ xuni kɵrduⱪki, wǝdǝ ⱪilinƣan bu xǝhsning Muⱨǝmmǝd boluxi ⱨǝrgiz mumkin ǝmǝs. Tɵwǝndǝ buning sǝwǝblirini bir-birlǝp bayan ⱪilip qiⱪimiz: —


Birinqi, wǝdǝ ⱪilinƣan xǝhsning jismi yoⱪ, u pǝⱪǝt roⱨtur («Ⱨǝⱪiⱪǝtning Roⱨi», yǝni ⱨǝⱪiⱪǝtni ɵgitidiƣan Hudaning Roⱨi, deyilidu). Xuning bilǝn «Uni bu dunyadikilǝr ⱪobul ⱪilalmaydu, qünki Uni nǝ kɵrmǝydu, nǝ tonumaydu».


Ikkinqi, kelidiƣan Yardǝmqi, muhlisliri bilǝn mǝnggü billǝ bolidiƣan bolatti. Muⱨǝmmǝd xu waⱪittin 600 yil keyin kǝlgǝnliki üqün u muhlislar bilǝn billǝ bolalmiƣan, ǝlwǝttǝ, «mǝnggü billǝ bolux» tehimu u yaⱪta tursun.


Üqinqi, wǝdǝ ⱪilinƣan xǝhs ⱨǝⱪⱪidǝ Mǝsiⱨ Əysa muhlisliri bilǝn sɵzlǝxkǝn waⱪtidimu: «Silǝr Uni tonuysilǝr, qünki U silǝr bilǝn billǝ turiwatidu» ⱨǝm «silǝrdǝ makan ⱪilidu (iqinglarda turidu)» degǝn. Bu bǝk muⱨim, Huda Muⱪǝddǝs Roⱨ arⱪiliⱪ biz bilǝn billǝ Bolƣusi bolupla ⱪalmay, bizning iqimizdǝ, yǝni Ɵzi pakliƣan yengi ⱪǝlbimizdǝ Turƣusi bar.


Tɵtinqi, Mǝsiⱨ Əysa muhlisliriƣa «Yerusalemdin ayrilmay, silǝr Mǝndin angliƣan, Atining wǝdisini kütünglar! (demǝk, Hudaning silǝrgǝ berixni wǝdǝ ⱪilƣan Ɵzining Muⱪǝddǝs Roⱨini kütünglar)» dǝp yolyuruⱪ bǝrgǝn. Ular bu yolyuruⱪⱪa ri'ayǝ ⱪilip dǝl xu wǝdǝ ⱪilinƣan Yardǝmqi bolƣan Muⱪǝddǝs Roⱨ kǝlmigüqǝ Yerusalemda on kün turƣan. Xuning bilǝn barliⱪ kütüp turuwatⱪan muhlislar «Hudaning Muⱪǝddǝs Roⱨiƣa qɵmgǝn». Bu Mǝsiⱨning ularƣa: «Qünki Yǝⱨya suda qɵmüldürgǝn, lekin silǝr bolsanglar kɵp ɵtmǝy Muⱪǝddǝs Roⱨta qɵmüldürülisilǝr» dǝp bǝrgǝn wǝdisining ixⱪa axurulixi idi «Rosullarning pa'aliyǝtliri» 1:5). Ⱪǝdirlik oⱪurmǝn, sizmu Uning wǝdǝ ⱪilƣan Muⱪǝddǝs Roⱨiƣa bǝk moⱨtaj.


Pǝⱪǝtla Mǝsiⱨ Əysa adǝmgǝ xu Muⱪǝddǝs Roⱨ, xu karamǝt Yardǝmqini ǝwǝtǝlǝydu. Musulman ⱪerindaxlirimƣimu, toƣra yolni pǝrⱪlǝndürüx, kɵnglini yoritip nijatliⱪ tepix, yengi tuƣuluxning ularda ǝmǝlgǝ axuruxuluxi, Mǝsiⱨning uluƣluⱪini axkarilax üqün, Hudaning, Mǝsiⱨning Ɵz Muⱪǝddǝs Roⱨini ǝwǝtip berixini tilǝymǝn!







9-muzakirǝ

Injilning bu ⱪalaymiⱪan dunyaƣa bǝrgǝn nuri


Yuⱪirdiki muzakirilirimizdǝ, biz Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injil arⱪiliⱪ, Mǝsiⱨ Əysadin bolidiƣan xad-horamliⱪ toƣrisida sɵz ⱪilduⱪ. Xundaⱪla bu xad-horamliⱪtin bǝⱨrimǝn boluxⱪa tosalƣu bolƣan bǝzibir mǝsililǝr, yǝni musulman ⱪerindaxlirimiz uqritip turidiƣan uⱪuxmasliⱪlar wǝ bǝzi ⱪiyinqiliⱪlar üstidǝ tohtilip ɵttuⱪ.


Bu yǝrdǝ alaⱨidǝ tohtilip ɵtmisǝm bolmaydiƣan yǝnǝ bir nuⱪta bar. Bu, Mǝsiⱨ Əysaƣa ixǝnq baƣlaxⱪa tosalƣu bolƣan tosalƣuni baxⱪa tosalƣularƣa selixturƣanda (bu tosalƣudin ⱨeqⱪandaⱪ hǝwiri bolmiƣan kixi üqün) tehimu eƣir kelixi mumkin. Qünki birinqidin, nurƣun kixilǝr ɵzlirini «hristi'an», «Mǝsiⱨ muhlisi» yaki «Mǝsiⱨiy» dǝydu-yu, biraⱪ ularning ⱪilƣan ⱪilmixliri ⱪiliⱪsiz, ǝhlaⱪsiz ⱨǝm qǝktin exip kǝtkǝn. Ikkinqidin, tehimu eƣir bir ǝⱨwal xuki, miladiyǝ üqinqi ǝsirdin baxlap ta bügüngǝ ⱪǝdǝr, bǝzibir türdiki guruⱨlar wǝ tǝxkilatlar, ««Əysa nami»diki» ⱨǝrikǝtlǝr bilǝn xuƣullinip keliwatidu, lekin ǝmǝliyǝttǝ bolsa bu ⱨǝrikǝtlǝr aldamqiliⱪlar, nomussizliⱪlar, ⱨǝtta insan ⱪelipidin qiⱪip kǝtkǝn rǝⱨimsizliklǝrni ɵz iqigǝ alidu.


Telewizorlardin ƣǝrbiy dɵlǝtlǝrdǝ ixlǝngǝn ⱨǝrhil filimlarni kɵrgǝn kɵrǝrmǝnlǝr, axu filimlǝrƣa obrazlaxturulƣan ƣǝrbiy dɵlǝtlǝrning turmuxliriƣa ⱪarap: «Mana hristi'anlar wǝ ularning turmux istilliri» dǝp oylixi mumkin. Dǝrwǝⱪǝ, axu filimlardiki personaȥlar ɵzlirini «Hristi'an» yaki «Katolik» dǝp atax bilǝn bir waⱪitta miltiⱪlirini kɵtürüxüp zorowanliⱪ ⱪilidu, xuningdǝk zinahorluⱪ, ⱨaraⱪkǝxlik wǝ baxⱪa ⱨǝrhil ǝhlaⱪsiz ⱪilmixlarda bolidu. Bǝzi ǝⱨwallardimu mǝlum bir dɵlǝtning rǝⱨbǝrliri yaki puⱪraliri ɵz dɵlitini «Hristi'an Dɵliti» dǝp ataydu, ǝmma aƣzida xundaⱪ degini bilǝn ǝmǝliyǝttǝ bolsa, bǝzidǝ tajawuzluⱪ ⱪilsa, bǝzidǝ ekspilatatsiyǝ ⱪiliwatⱪan. Bundaⱪ ǝⱨwallarning ⱨǝmmisi ⱨǝⱪiⱪǝtni ǝstayidil izdiniwatⱪanlarning kɵnglini kir ⱪiliximu mumkin wǝ yaki kallisini ⱪaymaⱪturuximu mumkin.


Əmma mǝlum bir etiⱪadni ⱪobul ⱪilƣan yaki etirap ⱪilƣan kixidǝ ɵzining axu etiⱪadiƣa hilapliⱪ ⱪiliⱪ yaki mǝlum jǝⱨǝtlǝrdǝ ǝhlaⱪsizliⱪlar bar bolsa, ǝmǝliyǝttǝ axundaⱪ ⱪilmixliri uning etirap ⱪiliwatⱪan etiⱪadining natoƣra ikǝnlikigǝ ispatmu ǝmǝs, bǝlki bu adǝmning ⱨǝrbir insanƣa ohxax gunaⱨkar ikǝnlikini, xundaⱪla sahtipǝz gunaⱨkar ikǝnlikinimu ispatlaydu. Ⱨǝrbir tǝⱪwadar sǝmimiy musulmanmu, musulmanlarda ǝhlaⱪsiz ⱪilmixlarning barliⱪini, xundaⱪla mollilar wǝ musulman diniy ǝrbablardimu aqkɵzlük, sahtipǝzlik wǝ hiyanǝtqiliklǝrning barliⱪini iⱪrar ⱪilidu. Əmma ɵzini musulman («Hudaƣa boysunƣuqi») dǝwalƣan bǝzibir kixilǝrning ǝhlaⱪsiz ⱪilmixlirining ɵzi ularning etirap ⱪilƣan yol-etiⱪadini hata yaki toƣra degini ǝmǝs. Muxuningƣa ohxax, Tǝwrat wǝ Injilni etirap ⱪilƣan bǝzibir kixilǝrning yaman ⱪilmixlirining ɵzimu, bu kitablar Hudaning insan üqün tǝyyarliƣan nijat yolini rast axkariliƣan yaki axkarilimiƣan degini ǝmǝs.


Biraⱪ Tǝwrat wǝ Injillarning bu mǝsilǝ toƣruluⱪ yǝnǝ nemǝ tǝlimliri barliⱪini kɵrüp ɵtǝyli. Bu tekstlǝrni inqkilǝp kɵrüp qiⱪsaⱪla, bax ⱪaymuⱪidiƣan ixlarmu tamamǝn tügixi mumkin.



Mǝsiⱨ Əysaning «Buƣday wǝ mǝstǝk (kürmǝk)» toƣruluⱪ tǝmsili


Mǝsiⱨ Əysaning Ɵz rosulliriƣa eytip ⱪaldurƣan, Hudaning padixaⱨliⱪini qüxǝndüridiƣan mǝhsus yǝttǝ tǝmsili Injildiki «Matta» ⱪismida hatirilǝngǝn. Pǝyƣǝmbǝrlǝrning Tǝwrat wǝ Zǝburlarda deyixiqǝ, Hudaning padixaⱨliⱪi yǝr yüzigǝ yetip kǝlginidǝ, ⱨǝrbir insan qin kɵnglidin Hudaƣa ita'ǝt ⱪilip, bu dunya yǝnila Erǝm baƣqisidǝk qirayliⱪ, amanliⱪ wǝ huxalliⱪⱪa qɵmgǝn bolidikǝn. Pǝyƣǝmbǝrlǝr yǝnǝ Mǝsiⱨ-Ⱪutⱪuzƣuqi bu dunyaƣa kǝlginidǝ, Hudaning padixaⱨliⱪini baxlaydu, degǝn. Xuning bilǝn Əysaning muhlisliri Hudaning bu dunyaƣa ǝwǝtmǝkqi bolƣan Mǝsiⱨ-Ⱪutⱪuzƣuqisi dǝl Əysaning Ɵzi ikǝn dǝp ixǝngǝn, xunglaxⱪa padixaⱨliⱪ dǝrⱨal pǝyda bolidu, dǝp oylap yürgǝn. Mǝsiⱨ Əysaning bu yǝttǝ tǝmsilining mǝⱪsiti bolsa, bu padixaⱨliⱪ axu muhlislarning oyliƣinidǝk dǝrⱨal oquⱪ-axkara pǝyda bolmaydu, bǝlki dǝslǝptǝ ⱪismǝn yoxurun ⱨalda ixǝngüqilǝrning ⱪǝlbidǝ bolidu dǝp qüxǝndüridu. Xunga Hudaning padixaⱨliⱪining axu pǝyƣǝmbǝrlǝrgǝ axkarilimiƣan, ǝmma bu tǝmsillǝrdǝ ayan ⱪilip qüxǝndürülgǝn bir tunji basⱪuqi, yǝni «yerim yoxurun» basⱪuqi bar. Bu basⱪuqtin keyin, Mǝsiⱨning bu dunyaƣa ⱪaytip qüxüxi bilǝnla barliⱪ kixi soraⱪⱪa tartilidu wǝ Hudaning padixaⱨliⱪi oquⱪ-axkara pǝyda bolidu.


Ikkinqi tǝmsili bolsa, tɵwǝndikidin ibarǝt: —

(Injil «Matta» 13-bab, 24-30)


«U ularning aldida yǝnǝ bir tǝmsilni bayan ⱪildi: —

Ərx padixaⱨliⱪi huddi etiziƣa yahxi uruⱪni qaqⱪan bir adǝmgǝ ohxaydu. Əmma kixilǝr uyⱪuƣa qɵmgǝn qaƣda, düxmini kelip buƣday arisiƣa kürmǝk uruⱪlirini qeqiwetip, ketidu. Əmdi maysilar ɵsüp, baxaⱪ qiⱪarƣanda, kürmǝkmu axkarlinixⱪa baxlaydu.

Hojayinning qakarliri kelip uningƣa: — «Əpǝndi, siz etizingizƣa yahxi uruⱪ qaqⱪan ǝmǝsmidingiz? Kürmǝklǝr nǝdin kelip ⱪaldi?» dǝptu.

Hojayin: «Buni bir düxmǝn ⱪilƣan» — dǝptu.

Qakarlar uningdin: «Siz bizni berip ularni otiwetinglar demǝkqimu?» — dǝp soraptu.

«Yaⱪ,»  — dǝptu hojayin, «undaⱪ ⱪilƣanda kürmǝklǝrni yulƣanda, buƣdaylarnimu yuluwetixinglar mumkin. Bu ikkisi orma waⱪtiƣiqǝ billǝ ɵssun, orma waⱪtida, mǝn ormiqilarƣa: – Aldi bilǝn kürmǝklǝrni ayrip yiƣip, baƣlap kɵydürüxkǝ ⱪoyunglar, andin buƣdaylarni yiƣip ambirimƣa ǝkiringlar, dǝymǝn» – dǝptu hojayin»».


Bu tǝmsil 36-43 ayǝtlǝrdǝ qüxǝndürüp berilidu: — 


«Xuningdin keyin, U kɵpqilikni yolƣa seliwetip ɵygǝ kirdi. Muhlisliri yeniƣa kelip Uningdin: — Etizliⱪtiki kürmǝk toƣrisidiki tǝmsilni bizgǝ xǝrⱨlǝp bǝrsǝng, — dǝp ɵtündi.

U ǝmdi ularƣa jawab berip mundaⱪ dedi:

 —Yahxi uruⱪni qaqⱪan kixi Insan'oƣlidur. Etizliⱪ bolsa  — dunya. Yahxi uruⱪ bolsa ǝrx padixaⱨliⱪining pǝrzǝntliridur, lekin kürmǝk rǝzil bolƣuqining pǝrzǝntliridur. Kürmǝk qaqⱪan düxmǝn – Iblistur. Orma orux waⱪti — zaman ahiridur. Ormiqilar  — pǝrixtilǝrdur. Kürmǝklǝr yulunup, otta kɵydürüwetilginidǝk, zaman ahiridimu ǝnǝ xundaⱪ bolidu. Insan'oƣli pǝrixtilirini ǝwǝtip, ular insanlarni gunaⱨⱪa azdurƣuqilarning ⱨǝmmisini, xundaⱪla barliⱪ ita'ǝtsizlik ⱪilƣuqilarni Ɵz padixaⱨliⱪidin xallap qiⱪip, humdanning lawuldap turƣan otiƣa taxlaydu. U yǝrdǝ yiƣa-zarlar kɵtürülidu, qixlirini ƣuqurlitidu. U qaƣda ⱨǝⱪⱪaniylar Atisining padixaⱨliⱪida huddi ⱪuyaxtǝk julalinidu.

Angliƣudǝk ⱪuliⱪi barlar buni anglisun!»».


Bu tǝmsildǝ, bu dunyada Hudaƣa wǝ insaniyǝtkǝ ⱪarxi turidiƣan bir düxmǝnning barliⱪini, bu düxmǝnning bǝzi ixlarƣa ⱪol salidiƣanliⱪi bizgǝ kɵrsitilidu. «Mǝstǝk» (kürmǝk) degǝn bu ɵsümlükning mundaⱪmu birhil alaⱨidiliki bar. Bih tartixtin baxaⱪ qiⱪarƣuqǝ bolƣan ariliⱪta bu ɵsümlük buƣdayƣa ajayibla ohxap ketidu. Pǝⱪǝt pixip wayiƣa yǝtkǝndila, buƣday bilǝn bolƣan pǝrⱪi eniⱪ ayrilidu. Insanƣa payda yǝtküzidiƣini pǝⱪǝt buƣdaydur, mǝstǝk bolsa birhil zǝⱨǝrlik ɵsümlüktur. Xunga bu tǝmsil bir bexarǝt. Bu bexarǝt Hudaning padixaⱨliⱪining baxlinixida, ǝslidǝ «buƣday bolƣan» sǝmimiy adǝmlǝrning pak-sap kɵngülliridin yiltiz tartidiƣanliⱪidin, ǝmma bir mǝzgil ɵtkǝndin keyin Hudaning sɵz-kalamini etirap ⱪilidiƣan, ɵzini «hristi'an» dǝp ataydiƣan nurƣunliƣan «mǝstǝk bolƣan» kixilǝrning pǝyda bolidiƣanliⱪidin derǝk bǝrgǝn. Bundaⱪ kixilǝrning ya insanƣa ya Hudaƣa ⱨeqⱪandaⱪ paydisi yoⱪ, bǝlki dǝl ǝksidur; qünki Hudaning sɵz-kalami ularning kɵngülliridǝ yiltiz tartip baⱪⱪan ǝmǝs. Lekin ular xu künlǝrdǝ soraⱪⱪa tartilmaydu, ularƣa «orma waⱪti» bolƣan ⱪiyamǝt künigiqǝ ⱨǝⱪiⱪiy buƣdayning ⱪexida ɵsüxkǝ yol ⱪoyulidu. Tǝmsildǝ nemǝ üqün axundaⱪ yol ⱪoyulƣanliⱪning sǝwǝbi eniⱪ dǝp berilmigǝn, ǝmma Tǝwrat wǝ Injildiki baxⱪa tǝmsil wǝ bayanlar bizgǝ Hudaning sahta muhlislarning pǝyda boluxiƣa yol ⱪoyuxi, ɵzigǝ sadiⱪ bolƣanlarning etiⱪadini wǝ sǝwr-taⱪitini tehimu tawlax üqündur, dǝp puritip ɵtkǝn. Hudaƣa yǝnimu tǝxǝkkur, Uning meⱨri-xǝpⱪiti wǝ küq-ⱪudriti bilǝn sahta muhlislarningmu towa ⱪilip, ⱨǝⱪiⱪiy ixǝngüqi boluxⱪa imkaniyiti bardur.


Muⱪǝddǝs Kitabta, kixining bexini ⱪaymaⱪturidiƣan bu dunyani qüxǝndürüxkǝ mǝdǝt beridiƣan yǝnǝ bir yǝr bar, bu bolsimu Injildiki «Wǝⱨiy» degǝn ⱪisimda. Muxu yǝrdǝ Mǝsiⱨning rosuli Yuⱨanna Muⱪǝddǝs Roⱨning ⱪudriti bilǝn asmanƣa kɵtürülüp, kǝlgüsidǝ bolidiƣan wǝⱪǝlǝr toƣrisidiki bir ⱪatar ƣayibanǝ kɵrünüxlǝrni kɵrgǝn. Tɵwǝndiki ayǝtlǝr (17-18-babtin) bu bexarǝtlik kɵrünüxlǝrdin biri. Bu ayǝtlǝrni muxu yǝrdǝ toluⱪ nǝⱪil kǝltürimiz. Bǝzi tǝpsilatliri sɵzlǝwatⱪan muzakirimizning da'irisidǝ bolmiƣaqⱪa, biz bularni qüxǝndürüp olturmaymiz. Əmma bu bexarǝttiki asasiy personaȥ bolƣan, «ⱪizil rǝnglik kiyim kiygǝn» «dangliⱪ Paⱨixǝ Ayal»ƣa, xuningdǝk uni tǝswirlǝydiƣan, uning kimlikini eniⱪlaydiƣan tǝpsilatlarƣa diⱪⱪǝt ⱪilsingiz: —


(«Wǝⱨiy» — 17-bab)

«Yǝttǝ qinisi bar yǝttǝ pǝrixtining biri kelip, manga sɵzlǝp:

 — Bu yǝrgǝ kǝl, nurƣun sular üstidǝ olturƣan, qong paⱨixǝ ayalning tartidiƣan jazasini sanga kɵrsitip ⱪoyay. Yǝr yüzidiki padixaⱨlar uning bilǝn buzuⱪluⱪ ɵtküzdi, yǝr yüzidikilǝr uning buzuⱪluⱪining xarabidin mǝst boluxti, — dedi.

Xuning bilǝn u pǝrixtǝ meni Roⱨning ilkidiki ⱨalǝttǝ bir qɵlgǝ elip bardi. U yǝrdǝ yǝttǝ baxliⱪ, on münggüzlük, pütün ǝzayini kupurluⱪ namliri ⱪapliƣan bir toⱪ ⱪizil diwining üstidǝ olturƣan bir ayalni kɵrdüm. Ayal sɵsün wǝ toⱪ ⱪizil kiyim kiygǝn bolup, altun, ⱪimmǝtlik yaⱪut wǝ mǝrwayitlar bilǝn pǝrdazlanƣanidi. Ⱪolida yirginqlik nomussizliⱪlar wǝ ɵz buzuⱪluⱪining nijasǝtliri bilǝn tolƣan bir altun ⱪǝdǝⱨ bar idi. Pexanisigǝ bir sir — «Katta Babil, paⱨixilǝrning wǝ dunyadiki pütkül yirginqlik nomussizliⱪlarning anisi» degǝn nam pütüklük idi. Mǝn ayalning muⱪǝddǝs bǝndilǝrning ⱪeni wǝ Əysaƣa guwaⱨliⱪ bǝrgüqilǝrning ⱪeni bilǝn mǝst bolƣanliⱪini kɵrdüm. Uni kɵrüp tolimu tǝ'ǝjjüp ⱪilip intayin ⱨǝyran ⱪaldim. Pǝrixtǝ manga mundaⱪ dedi:

  «Nemigǝ ⱨǝyran ⱪalding? Ayalning wǝ uni kɵtürüp turƣan yǝttǝ baxliⱪ, on münggüzlük diwining sirini sanga eytip berǝy. Sǝn kɵrgǝn diwǝ bir zamanlarda bar idi, ⱨazir yoⱪ; uzun ɵtmǝy tegi yoⱪ ⱨangdin qiⱪip, ⱨalakǝtkǝ ⱪarap mangidu. Yǝr yüzidǝ turuwatⱪanlar — dunya apiridǝ bolƣandin buyan isimliri ⱨayatliⱪ dǝptirigǝ pütülmigǝn kixilǝr diwini kɵrüp intayin ⱨǝyran ⱪalidu. Qünki u bir zamanlarda bar idi, ⱨazir yoⱪ, lekin yǝnǝ pǝyda bolidu.

Mana buni qüxinixkǝ lazim bolƣan ⱨekmǝt: — yǝttǝ bax bolsa u ayal olturƣan yǝttǝ taƣⱪa, xundaⱪla yǝttǝ padixaⱨⱪa wǝkillik ⱪilidu. Bularning bǝxi yiⱪilƣan, birsi bar, yǝnǝ biri tehi kǝlmidi. U kǝlgǝndǝ pǝⱪǝt azla waⱪit turalaydu. Burun bar bolƣan, ǝmdi ⱨazir yoⱪ bolƣan diwining ɵzi sǝkkizinqi padixaⱨdur, xundaⱪla u ⱨǝm yǝttisidin biri bolup ⱨalakǝtkǝ ⱪarap mangidu.

Sǝn kɵrgǝn on münggüz on padixaⱨdur. Ularning padixaⱨliⱪliri tehi yoⱪ, ǝmdi ularƣa diwǝ bilǝn billǝ bir sa'ǝtlik padixaⱨliⱪ ⱨoⱪuⱪi berilidu. Bu padixaⱨlar bir oy, bir niyǝttǝ bolup ɵz ⱪudriti wǝ ⱨoⱪuⱪlirini diwigǝ berixidu. Diwǝ wǝ padixaⱨlar birlixip Ⱪoziƣa ⱪarxi jǝng ⱪilidu. Ⱪoza ularning üstidin ƣalib kelidu, qünki U rǝblǝrning Rǝbbi, padixaⱨlarning Padixaⱨidur. Uning bilǝn birgǝ turƣanlar bolsa qaⱪirilƣan, tallanƣan wǝ Uningƣa sadiⱪ bolƣanlardur».

Pǝrixtǝ manga yǝnǝ:

— Paⱨixǝ ayal üstidǝ olturƣan, sǝn kɵrgǝn sular bolsa millǝtlǝr, ɵz'ara toplaxⱪan nurƣun kixilǝr, ǝllǝr wǝ ⱨǝr hil tillarda sɵzlixidiƣan kixilǝrdur. Sǝn kɵrgǝn on münggüz wǝ diwǝ bu paⱨixǝ ayaldin nǝprǝtlinidu, uni talan-taraj ⱪilip yalingaqlap ⱪoyidu, uning gɵxini yǝp, ɵzini otta kɵydüridu. Qünki Huda Ɵz sɵz-kalamliri ǝmǝlgǝ axⱪuqǝ, axu on padixaⱨning kɵngligǝ Ɵz iradisini ijra ⱪilip, bir ⱪararda tohtixip padixaⱨliⱪ ⱨoⱪuⱪini diwigǝ berix niyitini saldi.

Sǝn kɵrgǝn ayal yǝr yüzidiki padixaⱨlar üstidin ⱨɵkümranliⱪ ⱪilidiƣan katta xǝⱨǝrdur», — dedi».

(18-bab)

Babilning gumran boluxi

U ixlardin keyin mǝn qong ⱨoⱪuⱪluⱪ yǝnǝ bir pǝrixtining asmandin qüxüwatⱪanliⱪini kɵrdüm. Yǝr yüzi uning julaliliⱪidin yorup kǝtti. 

Pǝrixtǝ yuⱪiri awaz bilǝn mundaⱪ warⱪiridi: —

«Ƣulidi! Katta xǝⱨǝr Babil ƣulidi!

Əmdi u jinlarning makani,

Ⱨǝrbir napak Roⱨlarning solaⱪhanisi,

Ⱨǝrbir mǝkruⱨ wǝ yirginqlik ⱪuxlarning solaⱪ-qanggisi boldi!

Qünki barliⱪ ǝllǝr uning zina-buzuⱪluⱪining sǝwdaliⱪ xarabidin iqixti;

Yǝr yüzidiki barliⱪ padixaⱨlar uning bilǝn buzuⱪluⱪ ɵtküzüxti,

Yǝr yüzidiki sodigǝrlǝr uning ǝyx-ixritining ǝlwǝkqilikidin beyixti».

Asmandin yǝnǝ bir awazni anglidim:

«I Mening hǝlⱪim, uning gunaⱨliriƣa xerik bolmasliⱪinglar üqün, ⱨǝm uning bexiƣa qüxidiƣan balayi'apǝtlǝrgǝ uqrimasliⱪinglar üqün, uning iqidin qiⱪinglar! Qünki uning gunaⱨliri pǝlǝkkǝ yǝtküdǝk düwilinip kǝtkǝn, Huda uning ⱨǝⱪⱪaniyǝtsizliklirini esigǝ aldi».


Injilning «Wǝⱨiy» degǝn ⱪismida, alaⱨidǝ kɵzgǝ kɵrünǝrlik bir ⱪiz wǝ bir ayal tǝswirlǝngǝn. Birinqisi ⱪiz bolup, uningƣa ap'aⱪ libas kiyim kiydürülgǝn, u Mǝsiⱨ Əysaƣa sadiⱪ, sap, pak ⱪiz, bu ⱪizni Mǝsiⱨ Əysaning dunyawiy jama'iti dǝp bayan ⱪilinƣan. Ikkinqisi ayal bolup, yuⱪirida eytilƣan ⱨeliⱪi «paⱨixǝ ayal»dur. Uni, ɵz erigǝ sadiⱪ bolƣan aⱪ kiyim kiyiwalƣan pak ⱪizning pütünlǝy ǝksi bolup, ɵz «muⱨǝbbiti»ni dǝpsǝndǝ ⱪilƣan, sadaⱪǝtsiz, paⱨixǝ ayal dǝp bayan ⱪilƣan. Paⱨixǝ ayal «pütün ǝjayini kupurluⱪ namliri bilǝn tolƣan bir ⱪizil diwǝ»ning üstigǝ olturƣan. «Wǝⱨiy» degǝn ⱪisimning baxⱪa yǝrliridǝ, bu «diwǝ»ning pütün dunyaning siyasiy küqigǝ wǝkilliⱪ ⱪilidiƣanliⱪini kɵrsitidu. Xuning bilǝn tɵwǝndikidǝk hulasigǝ kelimizki, bu «paⱨixǝ ayal» siyasiy ⱨoⱪuⱪ wǝ bu dunyadiki mal-mülük üqün, ɵzini satidiƣan birhil «sahta jama'ǝt»kǝ wǝkillik ⱪilidu. Bu ayalni, yǝnǝ «dangliⱪ xǝⱨǝr», «Babil» («Babilon») dǝp bayan ⱪilƣan. Xunglaxⱪa bu bexarǝttǝ (miladiyǝdin kiyinki 1-ǝsirdǝ berilgǝn) bir sahta diniy sistemining barliⱪⱪa kelidiƣanliⱪi deyilgǝn. «Sahta» deyilixi, qoⱪum Mǝsiⱨ Əysaning namida ⱪurulidiƣan bir sistemini kɵrsitixi kerǝk. Undaⱪ bolmisa, ⱪandaⱪmu «sahta» bolsun? Xuning bilǝn Huda Ɵzining mɵmin bǝndilirigǝ axu xǝⱨǝrning gunaⱨlirini yuⱪturuwalmasliⱪ üqün, uningdin barliⱪ munasiwǝtni üzüxkǝ buyruƣan: — «I mening hǝlⱪim, uning gunaⱨliriƣa xerik bolmasliⱪinglar üqün, ⱨǝm uning bexiƣa qüxidiƣan balayi'apǝtlǝrgǝ uqrimasliⱪinglar üqün, uning iqidin qiⱪinglar!» (18-bab, 4-ayǝt)


Bügüngǝ ⱪǝdǝr bu uluƣ bexarǝtning yerimi degüdǝk ǝmǝlgǝ axurulƣan; demǝk, bu «paⱨixǝ ayal» pǝyda bolup bolƣan. Pǝⱪǝt ǝng ahirⱪi ⱪismiliri, yǝni «on münggüzlük dewǝ»ning pǝyda boluxi wǝ Huda üqün yirginiqlik bolƣan bu diniy sistemining ⱨaman pütünlǝy bitqit ⱪilinixi ǝmǝlgǝ axuruluxni kütmǝktǝ.


Bexarǝtning ǝmǝlgǝ axurulux jǝryani miladiyǝ 4-ǝsirdǝ baxlanƣan. Mǝsiⱨ muhlis jama'ǝtliri xu waⱪitⱪa ⱪǝdǝr, ⱨǝrda'im Rim imperiyǝsi ⱨɵkümitining ⱪattiⱪ ziyankǝxlik ⱪilixiƣa uqrap turatti. Oylimiƣan yǝrdin, xu qaƣdiki Rim imperatori Konstantin «hristi'an etiⱪadini ⱪobul ⱪilimǝn» dǝp jakarlaydu. Əmma uning ǝⱨwalidin ⱪariƣanda, u nǝ «towa ⱪilix»ning nǝ etiⱪadning nemǝ ikǝnlikini qüxǝnmigǝn. Xübⱨisizki, uningda «yengi tuƣulux» mǝwjut bolup baⱪⱪan ǝmǝs idi. Qünki u ɵzi «etiⱪadⱪa nisbǝtǝn yengi tuƣulƣan bowaⱪ»tǝk, kiqik pe'illiⱪ bilǝn tunji ⱪǝdǝmlirini besixⱪa toƣra kǝlgǝn waⱪitta bolsa, u ǝksiqǝ ɵzining imperatorluⱪ salaⱨiyiti bilǝn «Mening Mǝsiⱨ jama'ǝtlirining ixliriƣa arilixix ⱨoⱪuⱪum bar» dǝp turuwelixⱪa baxlidi. Jama'ǝtlǝrdiki nurƣun yetǝkligüqilǝr uningƣa tǝnbiⱨ berixning orniƣa imperatorning dostluⱪidin paydilinip, ɵzining xǝhsiy mǝnpǝ'itigǝ yetix, ⱨǝtta siyasiy jǝⱨǝttǝ ⱨoⱪuⱪⱪa erixip ⱪalarmǝnmikin dǝp, imperatorning axundaⱪ arilixiwelixiƣa qidiƣan, ⱨǝtta bǝziliri uning arilixiwelixini huxalliⱪ bilǝn ⱪobul ⱪilƣan. Muxundaⱪ ɵz etiⱪadiƣa satⱪunluⱪ-paⱨixiwazliⱪ ⱪilmixliriƣa ⱪarxi qiⱪⱪan yetǝkligüqilǝr wǝ addiy muhlislar bolsa, axu «jama'ǝt»ning ziyankǝxlik ⱪilixiƣa uqrap, ahiri «jama'ǝt»tin ⱨǝydiwetilgǝn. Yǝnǝ bir-ikki ǝsir ɵtüxi bilǝn xundaⱪ bir wǝziyǝt xǝkillǝndiki, axu «jama'ǝt»ning mǝlum bir yetǝkligüqisi otturiƣa qiⱪip, ɵzigǝ «Papa» (Ata) degǝn unwanni ⱪoyup, «Mǝn barliⱪ jama'ǝtlǝrning bexidurmǝn, barliⱪ jama'ǝtlǝr wǝ ⱨǝtta bu dunyadiki barliⱪ padixaⱨlar manga boysunuxi kerǝk» dǝwalƣan. Bu kixi ɵlüp kǝtkǝndin keyin, yǝni birsi uning orniƣa qiⱪip, umu ɵzini «papa» dǝp atiwalƣan. Bu wǝziyǝt bügüngiqǝ dawamlixip kǝlmǝktǝ. Rim xǝⱨiridǝ ⱨazirmu ɵzini «papa» dǝp atiwalƣan bir adǝm bar. Bundaⱪ ⱪilmix Mǝsiⱨ Əysaning: «Yǝr yüzidǝ ⱨeqⱪandaⱪ kixini «Atam» demǝnglar, qünki pǝⱪǝt birla Atanglar, yǝni ǝrxtǝ Turƣuqi bardur» degǝn tǝlimigǝ oquⱪ-axkara ⱪarxi turƣanliⱪ (Injil «Matta» ⱪismida, 23-bab). «Pop» bilǝn «papa» degǝn unwanning mǝnisi ohxax, hataliⱪimu ohxax. Axu «papa»ning ⱨoⱪuⱪi barƣanseri qongiyip, u ahiri (ottura ǝsirlǝrdǝ) Yawropadiki nurƣun padixaⱨlarning üstidiki ⱨoⱪuⱪlirini igiliwelip, Huda aldida kupurluⱪ ⱪilip ɵzini «padixaⱨlarning Padixaⱨi, rǝblǝrning Rǝbbi» dǝp atiwalƣan. Ta bugungǝ ⱪǝdǝr, Rimdiki axu «papa»lar bu unwanning hataliⱪini etirap ⱪilmay, ɵzini tehiqila axundaⱪ atap yürmǝktǝ. Nurƣun muhlislarning ularni «Mǝsiⱨning rǝⱪibi» yaki «dǝjjal» deyixi ƣǝlitǝ ix ǝmǝs (ottura ǝsirlǝrdiki Pars, Ottura Asiya wǝ Jonggodiki Mǝsiⱨiy muhlis («nǝstoriyilik») jama'ǝtliri «papa» degǝnni ǝzǝldin etrap ⱪilip baⱪmiƣan).

Bu ƣayibanǝ kɵrünüxtǝ ⱨeliⱪi «paⱨixǝ ayal» «yǝttǝ taƣ» üstidǝ olturƣan. Dunyadiki birnǝqqǝ xǝⱨǝrlǝr «yǝttǝ taƣning üstigǝ» orunlaxⱪini bilǝn, bularning iqidiki ǝng dangliⱪ, kɵzgǝ ǝng kɵrünǝrlik bolƣini dǝl ɵzini «Mǝsiⱨ Əysaning wǝkili» dǝp atiwalƣan, axu «papa» olturƣan Rim xǝⱨirining ɵzidur. Bu «paⱨixǝ ayal» «sɵsün wǝ toⱪ ⱪizil kiyim kiygǝn bolup, altun, ⱪimmǝtlik yaⱪut wǝ mǝrwayitlar bilǝn pǝrdazlanƣanidi». Oⱪurmǝnlǝr telewizorlardin nurƣun ⱨǝywǝtlik «Mǝsiⱨ ibadǝthana»lirining (qerkawlarning) nǝpis bezǝlgǝnliklirini, ⱨǝtta muxu bexarǝttǝ deyilgǝndǝk «Altun, yaⱪut wǝ ünqǝ-mǝrwayitlar bilǝn» bezǝlgǝnliklirini ɵz kɵzliri bilǝn kɵrgǝndu. Bǝlkim bu «ibadǝthanilar»dimu nurƣun mǝbud (mǝyli Əysaƣa, Mǝryǝmgǝ yaki «Əwliyalar»ƣa wǝkil bolƣan) wǝ yaki qaplaⱪliⱪ «wǝkillik rǝsim»lǝr («ǝykonlar») bardur. Nurƣun kixilǝr yǝnǝ krest yaki baxⱪa xǝkillǝrdǝ yasalƣan ⱨǝrhil «tumar»larni esiwalidu. Kɵzi oquⱪ ⱨǝrbir adǝm üqün ayanki, bundaⱪ ixlar Tǝwrat wǝ Injilƣa mutlǝⱪ hilaptur. Xuningƣa ohxax, nurƣun «pop»larmu dǝrwǝⱪǝ ajayib qirayliⱪ «sɵsün wǝ toⱪ ⱪizil kiyimlǝr»ni kiyiwelixⱪa amraⱪ. «papa»ning «wǝzirliri» bolƣan «kardinallar»mu ⱪipⱪizil tonlarni kiyixiwalidu wǝ katta saraylarda turuxidu. Muxundaⱪ ⱨǝxǝmǝtlik turmux, bayliⱪlarni toplax, ⱨǝywǝtlik wǝ katta «ibadǝthanilar» yaki imarǝtlǝrni ⱪurux, Mǝsiⱨ Əysaning: «Ɵzüng üqün yǝr yüzidiki bayliⱪlarni toplimay, ǝrxtiki bayliⱪlarni topla» degǝn addiy tǝlimigǝ pütünlǝy hilap. Siyasiy ⱨoⱪuⱪⱪa intilix wǝ yaki Əysaning namida ⱨoⱪuⱪni ⱪobul ⱪilixmu ohxaxla Uning: «Mening padixaⱨliⱪim bu dunyaƣa mǝnsup ǝmǝs» degǝn tǝlimigǝ hilap.


Ahiri, bu «paⱨixǝ ayal» «muⱪǝddǝs bǝndilǝrning ⱪeni wǝ Əysaƣa guwaⱨliⱪ bǝrgüqilǝrning ⱪeni bilǝn mǝst bolƣan» (6-ayǝt). Muxu bexarǝttǝ bu «diniy sistema» Əysaning nurƣun ihlasmǝn muhlisiliriƣa ziyankǝxlik ⱪilip, ularni rǝⱨimsizlik bilǝn ɵltürüp ⱪanhorluⱪ ⱪilidiƣanliⱪi kɵrsitilgǝn.


Tarihta nurƣun adǝmni ⱨǝyran ⱪilarliⱪ pakitlar bar. Əmma ularning iqidiki ǝng ajayib bolƣanlardin biri qoⱪum xuki, «Hudaning muⱨǝbbiti»ni etirap ⱪilidiƣan axu bir guruⱨ kixilǝrning xu «muⱨǝbbǝt»ning namida, yǝni Əysaning namida nurƣunliƣan gunaⱨsiz, jinayǝt ɵtküzüp baⱪmiƣan, Hudaƣa sadiⱪ, Əysaning mulayim, ihlasmǝn muhlislirini ⱪarap turup ɵltürüwǝtkǝnlikliridur. Tarihxunaslarning pǝrǝzliriqǝ, Hudani etirap ⱪilmaydiƣan Rim imperiyǝsi birnǝqqǝ milyon hristi'anlarni dǝⱨxǝtlik ⱨalda ɵltürüwǝtkǝn (asasiy sǝwǝbi, imperatorƣa qoⱪunuxni rǝt ⱪilƣanliⱪtin). Əmma xu guruⱨtiki «dindar» kixilǝrdin tǝrkib tapⱪan sistema bolsa, Rim imperiyǝsi ɵltürüwǝtkǝn muhlislarning sanidin üq-tɵt ⱨǝssǝ artuⱪ Hudani seƣinidiƣan, ihlasmǝn kixilǝrni ɵltürüwǝtkǝn. Bundaⱪ pakitlar bizni xu hulasigǝ kǝltüriduki, bu dunyadiki ǝng dǝⱨxǝtlik gunaⱨkarlar bolsa din bilǝn ɵzlirini niⱪapliwalƣan kixilǝrdur, ǝng yaman sahtipǝzlik bolsa diniy sahtipǝzliktur.


Mana bu ɵzini «Mǝsiⱨning jama'iti» dǝp atiwalƣan ⱨeliⱪi «dangliⱪ paⱨixǝ ayal»ning dǝⱨxǝtlik tarihidur. Ular Əysaning namida uruxlarni ⱪozƣiƣan, aldamqiliⱪ wǝ hiyanǝtqilik ⱪilip, nurƣunliƣan bayliⱪlarni topliwalƣan, siyasiy ⱨoⱪuⱪⱪa erixix üqün ⱨeqⱪandaⱪ ixtin ǝymǝnmǝstin suyiⱪǝst ⱪilƣan wǝ ularning axu rǝzil ⱪilmixliriƣa ⱪarxiliⱪ kɵrsǝtkǝn, Hudaƣa sadiⱪ bolƣan nurƣunlƣan ihlasmǝn kixilǝrni ujuⱪturuwetix üqün, ularni ⱪamaⱪⱪa taxliƣan, ⱪiyniƣan wǝ ɵltürgǝn. Siz bu pakitlarning tǝpsilatlirini ⱨǝrⱪandaⱪ materiyali toluⱪ kütüphanilarning tarih kitabliridin tapalaysiz. Mǝsiⱨ Əysaning uluƣ tǝlimini kɵrüng beⱪing: –


«Silǝr «kɵzgǝ kɵz, qixⱪa qix» dǝp buyrulƣinini angliƣansilǝr. Biraⱪ Mǝn Ɵzüm xuni silǝrgǝ eytip ⱪoyayki, ǝski bilǝn tǝng bolmanglar. Kimdǝkim ong mǝngzinggǝ ursa, sol mǝngzingnimu tutup bǝr; wǝ birsi üstüngdin dǝwa ⱪilip, kɵnglikingni almaⱪqi bolsa, qapiningnimu bǝr. Birsi sanga yük-taⱪini yüdküzüp ming ⱪǝdǝm yol yürüxkǝ zorlisa, uning bilǝn ikki ming ⱪǝdǝm mang. Birsi sǝndin tilisǝ, uningƣa bǝr. Birsi sǝndin ɵtnǝ-yerim ⱪilmaⱪqi bolsa, uningƣa boynungni tolƣima.

Silǝr «Ⱪoxnangni sɵygin, düxmininggǝ nǝprǝtlǝn» dǝp eytilƣanni angliƣan. Biraⱪ Mǝn Ɵzüm xuni silǝrgǝ eytip ⱪoyayki, silǝrgǝ düxmǝnlik bolƣanlarƣa meⱨir-muⱨǝbbǝt kɵrsitinglar, silǝrdin nǝprǝtlǝngǝnlǝrgǝ yahxiliⱪ ⱪilinglar, silǝrgǝ ziyankǝxlik ⱪilƣanlarƣa du'a ⱪilinglar. Xundaⱪ ⱪilƣanda, ǝrxtiki Atanglarning pǝrzǝntliridin bolisilǝr. Qünki U ⱪuyaxining nurini yahxilarƣimu wǝ yamanlarƣimu qüxüridu, yamƣurnimu ⱨǝⱪⱪaniylarƣimu, ⱨǝⱪⱪaniyǝtsizlǝrgimu yaƣduridu. Əgǝr silǝr ɵzünglǝrgǝ muⱨǝbbǝt kɵrsǝtkǝnlǝrgila meⱨir-muⱨǝbbǝt kɵrsǝtsǝnglar, buning ⱪandaⱪmu in'amƣa erixküqiliki bolsun? Ⱨǝtta bajgirlarmu xundaⱪ ⱪiliwatmamdu? Əgǝr silǝr pǝⱪǝt ⱪerindaxliringlar bilǝnla salam-sǝⱨǝt ⱪilixsanglar, buning nemǝ pǝziliti bar? Ⱨǝtta yat ǝlliklǝrmu xundaⱪ ⱪilidiƣu! Xunga, ǝrxtiki atanglar mukǝmmǝl bolƣinidǝk, silǝrmu mukǝmmǝl bolunglar».


Uning muxundaⱪ tǝlimi naⱨiyiti eniⱪ deyilgǝn tursa, ular yǝnǝ axundaⱪ bolmiƣur rǝⱨimsizlik rǝzil ⱪilmixlarni ⱪilipla ⱪalmastin, bǝlki yǝnǝ kelip Əysaning namida ⱪilƣan. Ularning bundaⱪ ⱪilƣanliri kixilǝrning kallisidin ⱪandaⱪ ɵtidu? Ⱨǝy insan, sǝn kim?!


Musulman-«Hristi'an» uruxliri, yǝni ⱨǝr ikki tǝrǝptin nǝqqǝ on tümǝnligǝn kixilǝr ɵlgǝn dǝⱨxǝtlik «ǝⱨselipning xǝrⱪkǝ yurux ⱪilix», (Pǝlǝstin degǝn «muⱪǝddǝs zemin»ni ixƣal ⱪilix üqün ⱪilƣan uruxlar) dǝl axu «dangliⱪ paⱨixǝ ayal»ning aldamqiliⱪidin kelip qiⱪⱪan uruxlardur. Ⱪur'anda, axundaⱪ zorawanliⱪlar mǝn'i ⱪilinƣan ǝmǝs (bǝzi musulmanlar barliⱪ «kapirlar»ƣa «ƣazat» (muⱪǝddǝs urux, jiⱨad) elip berixini Ⱪur'an buyruƣan, bundaⱪ ⱪilix ɵz burqum dǝp ⱪaraydu, dǝp bilimiz, ǝlwǝttǝ); ǝmma Injilning pütün tǝlimi buni ⱪǝt'iy mǝn'i ⱪilidu.


Undaⱪta, ⱨǝⱪiⱪǝtni ǝstayidil izdǝngüqilǝr: «Əmdi mǝn, Mǝsiⱨning yolida ⱨǝⱪiⱪiy mangidiƣanlarni nǝdin izdǝp tapimǝn? Ularning ⱪandaⱪ adǝm ikǝnlikini ⱪandaⱪ bilǝlǝymǝn?» dǝp sorixiƣa toƣra kelidu. Jawabini dǝrwǝⱪǝ, dǝl muxu dǝⱨxǝtlik wǝⱪǝlǝrni wǝ «paⱨixǝ ayal»ning rǝzil ⱪilmixlirini aldin'ala eytip bexarǝt beridiƣan Injilning ɵzidin asanla tapalaysiz. Ⱨǝrⱪandaⱪ addiy bir adǝm Injil tǝlimlirining addiy mǝnilirini esidǝ qing tutup, ǝmǝl ⱪilidiƣan bolsila, ezip kǝtmǝydu. Injilni oⱪup uningƣa ixinix, uningda hatirilǝngǝn pǝrmanlarƣa ita'ǝt ⱪilix (jümlidin, sǝmimiylik bilǝn ɵzining kǝmqiliklirini üzlüksiz etirap ⱪilix)ning ɵzi ɵzining aldinip ketixining aldini elixⱪa insaniyǝtkǝ mudapi'ǝ bolsun, dǝp Huda bǝrgǝn ǝng küqlük mudapi'ǝdur.


Əysa bu tǝrǝplǝrdǝ bizgǝ yolyoruⱪ kɵrsitip mundaⱪ degǝn: —


«Aldinglarƣa ⱪoy terisigǝ oriniwelip kǝlgǝn, iqi yirtⱪuq qilbɵridǝk bolƣan sahta pǝyƣǝmbǝrlǝrdin ⱨoxyar bolunglar. Silǝr ularni mewiliridin tonuwalalaysilǝr. Tikǝndin üzümlǝr, ⱪamƣaⱪtin ǝnjürlǝr alƣili bolamdu? Xuningƣa ohxax, ⱨǝr yahxi dǝrǝh yahxi mewǝ beridu, por dǝrǝh naqar mewǝ beridu. Yahxi dǝrǝh naqar mewǝ bǝrmǝydu, por dǝrǝh yahxi mewǝ bǝrmǝydu. Yahxi mewǝ bǝrmǝydiƣan ⱨǝrbir dǝrǝh kesilip otⱪa taxlinidu. Xuningdǝk, muxundaⱪ kixilǝrni mewiliridin tonuwalalaysilǝr.

Manga «Rǝbbim, Rǝbbim» degǝnlǝrning ⱨǝmmisila ǝrx padixaⱨliⱪiƣa kirǝlmǝydu, bǝlki ǝrxtǝ turƣuqi Atamning iradisini ada ⱪilƣanlarla kirǝlǝydu. Xu künidǝ nurƣun kixilǝr Manga: «Rǝbbim, Rǝbbim, biz Sening naming bilǝn wǝⱨiy-bexarǝtlǝrni yǝtküzduⱪ, Sening naming bilǝn jinlarni ⱪoƣliduⱪ wǝ naming bilǝn nurƣun mɵjizilǝrni kɵrsǝttuⱪ» dǝydu. Ⱨalbuki, u qaƣda Mǝn ularƣa: «Silǝrni ǝzǝldin tonumaymǝn. Kɵzümdin yoⱪilinglar, ǝy ita'ǝtsizlǝr!» dǝp elan ⱪilimǝn.

Əmdi ⱨǝrbiri bu sɵzlirimni anglap ǝmǝl ⱪilƣan bolsa, u ɵz ɵyini ⱪoram tax üstigǝ salƣan pǝm-parasǝtlik kixigǝ ohxaydu. Yamƣur yiƣip, kǝlkün kelip, boran qiⱪip soⱪsimu, u ɵy ɵrülmidi; qünki uning uli ⱪoram taxning üstigǝ selinƣan. Biraⱪ sɵzlirimni anglap turup, ǝmǝl ⱪilmaydiƣan ⱨǝrbiri ɵyini ⱪumning üstigǝ ⱪurƣan ǝhmǝⱪkǝ ohxaydu. Yamƣur yaƣⱪanda, kǝlkün kǝlgǝndǝ, boran qiⱪⱪanda xu ɵy ɵrülüp kǝtti; uning ɵrülüxi intayin dǝⱨxǝtlik boldi!» (Injil, «Matta», 7-bab, 15-27-ayǝt).


Bu aliyjanab tǝlimidǝ Rǝbbimiz bizgǝ, pǝⱪǝt kixilǝrning «etiⱪadni etirap ⱪilixiƣila yaki degǝnliklirigila ǝmǝs, bǝlki ularning «mewisi»gǝ ⱪarap yürüximiz üqün tǝrbiyǝ bǝrgǝn. Muxu yǝrdiki «mewǝ» nemini kɵrsitidu? «Mewǝ» mǝlum bir kixining ⱪilƣan ixliridinla ǝmǝs, bǝlki bu ixlarning aⱪiwitini, uning a'ilisidiki ǝⱨwalni, uning hizmǝttǝ kɵrsǝtkǝn tɵⱨpisini, insaniyǝtkǝ yǝtküzgǝn paydisini wǝ ahirⱪi ⱨesabtiki ǝng muⱨimi bolƣan, uning roⱨidin qiⱪⱪan nǝrsilǝrning «tǝmi»ni kɵrsitidu. Ⱨǝrbir adǝmdǝ ɵzigǝ qüxlük axundaⱪ birhil «tǝm» bar bolidu. Bu tǝm bolsa, axu adǝmning roⱨidin qiⱪidu; baxⱪilar ɵzlirining roⱨida muxu tǝmni purap sezǝlǝydu. Biz bǝlkim mǝlum bir kixini tunji ⱪetim uqratⱪinimizda, kɵnglimizdǝ dǝrⱨal birhil naⱨayiti azadilik tuyƣu pǝyda boluxi mumkin. Yǝnǝ kelip baxⱪa mǝlum bir kixini uqratⱪinimizda, nemǝ üqündur dǝrⱨal bi'aramliⱪ ⱨes ⱪiliximizmu mumkin. Bundaⱪ ⱨessiyatlirimiz bǝzidǝ bizni azdurup ketiximu mumkin, yaki ⱨǝtta ɵzimizgǝ ziyan yǝtküziximu mumkin; ǝmma muxu ayǝttǝ tilƣa elinƣan «mewǝ» bolsa, waⱪitning ɵtüxi bilǝn tehimu ispatlanƣan, izqil, bir pütün, ⱨeq ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbǝttin baxⱪa ⱨeqnǝrsǝ ǝmǝs. Bundaⱪ muⱨǝbbǝt izqil ⱨalda baxⱪilarning mǝnpǝ'itini izdimǝktǝ. Injildiki «Korintliⱪlarƣa (1)» 13-babta deyilgǝndǝk: —


«Muⱨǝbbǝt sǝwr-taⱪǝtlik, meⱨribanliⱪtur:

Muⱨǝbbǝt ⱨǝsǝthorluⱪ ⱪilmaydu:

Muⱨǝbbǝt ɵzini mahtimaydu,

Tǝkǝbburluⱪ ⱪilmaydu,

Nomussizliⱪ ⱪilmaydu,

Ɵz mǝnpǝ'ǝtini kɵzlǝp yürmǝydu,

Teriktürülmǝydu,

Kɵnglidǝ ɵqmǝnlik saⱪlimaydu;

Ⱨǝⱪⱪaniysizliⱪtin huxal bolmaydu,

Bǝlki ǝmǝliyǝttin, ⱨǝⱪiⱪǝttin huxal bolidu;

Ⱨǝmmǝ ixta ⱪorsiⱪi kǝnglik ⱪilidu, ⱨǝmmigǝ yüzlinip Hudaƣa ixinidu, ⱨǝmmǝ ixⱪa umid baƣlaydu, ⱨǝmmigǝ qidaydu.

Meⱨir-muⱨǝbbǝt ⱨǝrgiz tügimǝydu».


Injilning bir ⱪismida bizgǝ yǝnǝ: —


«Muⱪǝddǝs Roⱨtin qiⱪⱪan mewǝ bolsa meⱨir-muⱨǝbbǝt, xad-huramliⱪ, hatirjǝmlik, sǝwr-taⱪǝt, meⱨribanliⱪ, yahxiliⱪ, ixǝnq-sadiⱪliⱪ, mɵmin-mulayimliⱪ wǝ ɵzini tutuwelixtin ibarǝt» deyilidu.

(«Galatiyaliⱪlarƣa» 5:22-23).


Axundaⱪ ⱨǝr tǝrǝplimilik izqil muⱨǝbbǝtni yalƣan kɵrsitixi ⱨǝrgiz mumkin ǝmǝs, qünki izqil kɵrünidiƣan xundaⱪ bir hilliⱪ muⱨǝbbǝt ⱨǝrgizmu insan ⱪǝlbidin ɵzlükidin qiⱪip ⱪalmaydu, pǝⱪǝt Hudadinla, yǝni xu insanning Huda bilǝn bolƣan ⱨǝⱪiⱪiy alaⱪisidinla kelidu.


Yuⱪiriⱪi «Matta» ⱪismidin nǝⱪil kǝltürülgǝn ayǝtlǝrgǝ diⱪⱪǝt ⱪiliximizƣa tegixlik bolƣan ikkinqi nuⱪta xuki, ⱪiyamǝt künidǝ nurƣun kixilǝr ɵzini Mǝsiⱨning namida mɵjizilǝrni yürgüzgǝnlikini kɵrsitidu:

«Xu künidǝ nurƣun kixilǝr Manga: «Rǝbbim, Rǝbbim, biz Sening naming bilǝn wǝⱨiy-bexarǝtlǝrni yǝtküzduⱪ, Sening naming bilǝn jinlarni ⱪoƣliduⱪ wǝ naming bilǝn nurƣun mɵjizilǝrni kɵrsǝttuⱪ» dǝydu» (22-ayǝt).


 Bu bizgǝ xuni uⱪturiduki, mɵjizilǝrni yaritix iⱪtidarining boluxining Hudadin kǝlgǝnliki natayin. Muⱪǝddǝs Kitab bizgǝ hǝwǝr ⱪiliduki, jin-xǝytanlarningmu (mǝlum dǝrijidǝ) birhil mɵjizilǝrni yaritalaydiƣan ⱪudriti bar, Xǝytan ɵzining bu ⱪudritini insaniyǝtni aldax üqün kixilǝrgǝ (mǝsilǝn, palqilarƣa, seⱨrigǝrlǝrgǝ, jadugǝrlǝrgǝ, hǝnzular arisidiki «qigong» ixlitidiƣanlarƣa) beridu. Muⱨimi xuki, mǝlum bir kixining Huda tǝripidin ǝwǝtilgǝnlikigǝ, hatalaxmaydiƣan birdinbir ispat bu kixidǝ izqil, sap, muⱪǝddǝs muⱨǝbbǝt bar bolƣanliⱪidindur. Bundaⱪ muⱨǝbbǝt pǝⱪǝt a'ilidikilǝrgila yaki ɵz «jama'iti»gila ǝmǝs, bǝlki ⱨǝmmǝylǝngǝ tǝng boluxi kerǝk. Etiⱪad yolida siz sirdax yaki yardǝmqi bolƣuqi muhlislarni izdigǝn waⱪtingizda, axundaⱪ muⱨǝbbǝtkǝ igǝ kixilǝrni izdǝng. Baxⱪilarning puli yaki mal-mülükini kɵzlǝp yüridiƣan kixilǝrdin ⱪǝt'iy neri bolung; hǝlⱪni Mǝsiⱨkǝ ǝmǝs, bǝlki ɵzigǝ tartip yüridiƣan kixilǝrdin ⱪǝt'iy neri bolung.

(Muxu yǝrdǝ «mɵjizilǝr» toƣruluⱪ xuni eytip ɵtimizki, «yaritix» wǝ «tirildürüx» pǝⱪǝt Hudaning ⱪolidinla kelidu. Xǝytan kǝlgüsidǝ birla ⱪetim, Hudaning yol ⱪoyuxi bilǝn dǝjjalni, yǝni Mǝsiⱨning rǝⱪibini ɵlümdin tirildüridu. Bu ix insaniyǝt üqün eƣir sinaⱪlarni kǝltürüp qiⱪiridu)


Xunga, Mǝsiⱨkǝ tayinixni ⱨǝrgiz «ƣǝrbqǝ bolux» yaki «yengi bir dinƣa kirix» dǝp oylap yürmǝng. Biz ilgiri eniⱪ bayan ⱪilƣinimizdǝk, «Mǝsiⱨkǝ tayinix» deginimiz ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ, re'alliⱪⱪa, Hudaning Roⱨining kixilǝr ⱪǝlbidǝ Ɵz ǝmilini ⱪilip, muⱨǝbbǝtni yetixtürüp, Huda bilǝn bolƣan ⱨǝⱪiⱪiy alaⱪigǝ wǝ munasiwǝtkǝ kirgüzüxidin ibarǝttur. Bu din ǝmǝs. Nurƣun kixining dini bar bolƣini bilǝn, ǝmǝliyǝttǝ muⱨǝbbiti yoⱪtur. Yǝnǝ deyiximiz kerǝkki, Huda bilǝn baƣliƣan bundaⱪ munasiwǝt, yǝni etiⱪad degǝn, ata-anidin miras ⱪalidiƣan ix ǝmǝstur. Ⱨǝrbir dǝwrdiki kixilǝr ɵzliri Hudaning yeniƣa kelixi kerǝk. Ⱨǝrbir adǝm yengidin tuƣuluxi kerǝk. Xunga diniy «ǝn'ǝnǝ»lǝr degǝn Injilning düxminidur. Huda insandin ⱨǝrbir ixni ⱪilixta toluⱪ angliⱪ ⱨalda qin kɵnglidin «Buni Huda Ɵzi manga buyruƣan bir ix» degǝn ixǝnqtǝ yaxaxini tǝlǝp ⱪilidu. «Ən'ǝnimiz xu» dǝpla ix ⱪilsaⱪ, ⱪilƣan xu iximizning Huda aldida ⱨeqⱪandaⱪ ǝⱨmiyiti bolmaydu.



«Əstayidil kixilǝrning oyliri ɵzlirini pǝⱪǝt kǝngriqilikkila yetǝklǝr;

Qeqilangƣularning oyliri bolsa, ularni pǝⱪǝt yoⱪsuzluⱪⱪila yetǝklǝr».

(Tǝwrattiki «Sulaymanning pǝnd-nǝsiⱨǝtliri» 21-bab




Hatimǝ


Yuⱪiriⱪi muzakirilǝrdin, gunaⱨlarning kǝqürüm ⱪilinixi wǝ kɵngülning yuyulup paklinixida, Əysa Mǝsiⱨsiz ⱨeqⱪandaⱪ yolning yoⱪluⱪini, xundaⱪla Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injildin baxⱪa xu nijatliⱪ yolni kɵrsitidiƣan ⱨeqⱪandaⱪ kitabning yoⱪluⱪini kɵrüp qiⱪⱪansiz. Muⱪǝddǝs wǝ mutlǝⱪ adil Hudaning Ɵz adilliⱪini ⱪana'ǝtlǝndürüxtǝ, adǝmni Huda bilǝn inaⱪlaxturuxta, Mǝsiⱨ Əysaning Ɵzining ⱪurbanliⱪ ⱪilinixidin sirt baxⱪa yolmu yoⱪtur. Bu pursǝtni qing tutung, bügünki kün nijatliⱪ kün, meⱨri-xǝpⱪǝt kɵrsitilidiƣan wǝ ⱪobul ⱪilinidiƣan kün bolidu.


Muzakirimizni muxu yǝrdǝ ayaƣlaxturup turmaⱪqimǝn. Tehi sɵzlǝnmigǝn ixlar heli nurƣun. Yuⱪiridikilǝrni musulman ⱪerindaxlirimning ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ erixixi, xundaⱪla mǝnggülük ⱨayatⱪa igǝ boluxini mǝⱪsǝt ⱪilip yazduⱪ. Hudaning ⱪǝdirlik oⱪurminimgǝ Muⱪǝddǝs Roⱨ ata ⱪilip, uning izdinixlirigǝ, du'aliriƣa yoruⱪluⱪ berixini tilǝymǝn. Hudaƣa ɵz ana tilingizda qin dilingiz bilǝn du'a ⱪiling. Huda sizni Rǝb Mǝsiⱨ Əysada bolƣan tüptüz nijatliⱪ bǝht yolida yetǝkligǝy.


(Əsli nushini, (ǝrǝb tilida) Nikola Yaⱪup Ƣabril yazƣan. Ⱪoxumqǝ materiyal, Helil Əysadin)


«Dunyaning nuri Ɵzümdurmǝn. Manga ǝgǝxkǝnlǝr ⱪarangƣuluⱪta mangmaydu, ǝksiqǝ ⱨayatliⱪ nuriƣa erixidu»


(Injil, «Yuⱨanna» 8-bab, 12-ayǝt)

«Əstayidil kixilǝrning oyliri ɵzlirini pǝⱪǝt kǝngriqilikkila yetǝklǝr;

Qeqilangƣularning oyliri bolsa, ularni pǝⱪǝt yoⱪsuzluⱪⱪila yetǝklǝr»

(Tǝwrattiki «Sulaymanning Pǝnd-Nǝsiⱨǝtliri» 21-bab)