Tǝwrat 1-ⱪisim


«Yaritilix»


Kirix sɵz


Tǝwratning bu ⱪismi Hudaning alǝmni apiridǝ ⱪilƣanliⱪi wǝ Uning alǝmni yaritixtiki mǝⱪsǝtliri toƣrisida yezilƣan ⱪimmǝtlik hatiridur. Bu bizning Hudani wǝ insanlarni qüxiniximizgǝ nisbǝtǝn bizni ⱪimmǝtlik asaslar bilǝn tǝminlǝydu. Mǝzkur kitabni biz ⱪisⱪartip «Yaritilix» yaki «Alǝmning yaritilixi» dǝpmu ataymiz. 


Bu kitabta, konkret ⱨalda (1) Hudaning ⱨǝrⱪaysi maddiy xǝy’ilǝr, ⱨaywanatlar, xundaⱪla ahirida insanni yaratⱪanliⱪi; (2) Hudaning insanni yaritixida, insan Mǝn bilǝn sirdax-dostluⱪ munasiwǝttǝ bolsun degǝn muddia-nixanliri; (3) insanning gunaⱨ sadir ⱪilixi bilǝn xu dostluⱪ munasiwǝtning üzülgǝnliki; (4) Hudaning mɵlqǝrligüsiz bǝdǝl tɵlǝp insanning Ɵzi bilǝn bolƣan munasiwitini ǝslidiki mǝⱪsitidikidǝk ǝsligǝ kǝltürüx jǝryanining baxlinixi ⱪatarliⱪlar hatirilinidu.

Xunga «Alǝmning yaritilixi» kitabini ⱨǝrⱪaysi jǝⱨǝtlǝrdiki «baxlinixlar bayan ⱪilinƣan kitab» deyixkimu bolidu.


Xuning bilǝn biz uxbu kitabtin: — alǝmning yaritilixi, bolupmu insanning yaritilixi toƣruluⱪ birdinbir ⱨǝⱪiⱪiy hatirini; Hudaning «insanni Ɵz sürǝt-obrazida, Ɵzigǝ ohxax ⱪilip» yaritixining mǝⱪsǝtlirini; insanning gunaⱨⱪa petixini; Hudaning insanlarning gunaⱨi tüpǝylidin insanlarning üstigǝ qüxürgǝn birinqi jazasini, xundaⱪla gunaⱨtin ⱪutⱪuzidiƣan nijati toƣruluⱪ wǝdisini; insanlarning tunji gunaⱨni sadir ⱪilƣandin keyin tezla ⱨǝrtürlük buzuⱪqiliⱪ wǝ butpǝrǝslikkǝ petip ⱪalƣanliⱪini; Hudaning pütkül insanlarƣa qüxürgǝn ikkinqi eƣir jazasini, yǝni Nuⱨ pǝyƣǝmbǝrning dǝwridǝ yǝr yüzigǝ ǝwǝtkǝn topanni; insanlarƣa qüxürgǝn üqinqi eƣir jazasini, yǝni insanlarning tilini «Babil munari»da hilmu-hil ⱪilip bɵlüwǝtkinini wǝ xundaⱪla tilni bɵlüwetix arⱪiliⱪ Xǝytanning insanlarƣa ⱪaratⱪan wǝswǝslirini qǝkligǝnlikini; Ibraⱨimning butpǝrǝsliktin ayrilip, yǝkkǝ yiganǝ Pǝrwǝrdigarƣa ibadǝt ⱪilixⱪa qaⱪirilƣanliⱪini; Ibraⱨimƣa ⱨǝrhil sinaⱪ-ⱪiyinqiliⱪlar arⱪiliⱪ ɵgitilgǝn ajayib sawaⱪlarni; Ismail wǝ Isⱨaⱪning tuƣuluxi wǝ ularning tarihini; Əsaw wǝ Yaⱪupning tuƣuluxi wǝ ularning tarihini; Yüsüpning tuƣuluxi wǝ uning tarihini tapalaymiz.


Hudadin ⱪorⱪidiƣan barliⱪ mɵmin bǝndilǝr Tǝwratning bu birinqi ⱪismining muǝllipini Musa pǝyƣǝmbǝrning ɵzi dǝp etirap ⱪilidu. Ⱨalbuki, uxbu tarihta hatirilǝngǝn barliⱪ wǝⱪǝlǝr Musa pǝyƣǝmbǝr dunyaƣa kelixtin bir-ikki ming yil ilgiri yüz bǝrgǝnidi. Undaⱪta, bu tarih Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ ⱪandaⱪ yolda tapxurulƣan? «Alǝmning yaritilixi»din xuni bayⱪaymizki, kitabta awwal Hudaning alǝmni yaritixi tǝswirlinidu, andin on bir «ayrim tarih» bayan ⱪilinidu. Ⱨǝrbir tarihiy ⱪisim «tɵwǝndǝ palanqi-pükünqining dǝwrliri... (hatirilinidu)» yaki «tɵwǝndǝ palanqi-pükünqining tarihi... (hatirilinidu)» degǝndǝk sɵzlǝr bilǝn baxlinidu. Muxu yǝrdiki «dǝwr» yaki «tarih» ibraniy tilida «tolidot» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu; xuning bilǝn bu on bir ⱪisim bǝzidǝ «on bir tolidot» dǝpmu atilidu.


Ⱪǝdimki zamanlarda tarihlarning kɵpinqisi sapal yaki tax tahtaylarƣa hatirilinǝtti. Əgǝr tarih bǝk uzun bolup kǝtsǝ, birnǝqqǝ tahtaylar ixlitixkǝ toƣra kelǝtti; xundaⱪ bolƣaqⱪa, tahtaylarning tǝrtipini saⱪlax üqün ⱨǝrbir tahtaydiki ahirⱪi jümlǝ keyinki tahtayning bexida tǝkrarlinatti. «On bir tolidot»ta biz dǝl muxundaⱪ nushilarni bayⱪaymiz. Demǝk, bir «tolidot»tiki ahirⱪi sɵzlǝr keyinki «tolidot»ning bexida ⱪaytilinidu. Xunga, «Alǝmning yaritilixi»ning tarihliri ǝslidǝ tax yaki sapal tahtaylar üstigǝ pütülgǝn, degǝn hulasigǝ kelimiz. Hudaning orunlaxturuxliri bilǝn Musa pǝyƣǝmbǝr xu tahtaylarƣa igǝ bolup, Muⱪǝddǝs Roⱨning yolyoruⱪi wǝ kɵrsǝtmiliri bilǝn xu tahtaylardiki tarihlarni tǝrtipkǝ kǝltürüp, ularni bir kitab ⱪilip jǝm ⱪilƣan, dǝp ⱪaraymiz. Xuning üqün Musa pǝyƣǝmbǝrning «Alǝmning yaritilixi» kitabiƣa nisbǝtǝn roli xu boldiki, u bu kitabning rǝsmiy muǝllipi ǝmǝs, bǝlki Hudaning wǝⱨiysigǝ ǝgixip, yüz bǝrgǝn wǝⱪǝlǝrni «toplap rǝtligüqi» yaki «mǝzkur toplamning muⱨǝrriri» bolƣan. Uning muxu tarihlarni topliƣan waⱪti tǝhminǝn miladiyǝdin ilgiriki 1475-yili boluxi mumkin.


«Tolidotlar» bolsa tɵwǝndikidǝk: — 


Muⱪǝddimǝ:

— Alǝmning yaritilixi (1:1-2:3)

1-tolidot (tarih):  

— «Asman-zeminning tolidoti» (2:4-4:26)

2-tolidot (tarih): 

— «Adǝm’atining tolidoti» (5:1-6:8)

3-tolidot (tarih): 

— «Nuⱨning tolidoti» (6:9-9:29)

4-tolidot (tarih): 

— «Nuⱨning oƣullirining tolidoti» (10:1-11:9)

5-tolidot (tarih): 

— «Xǝmning tolidoti» (11:10-26)

6-tolidot (tarih): 

— «Tǝraⱨning tolidoti» (11:27-25:11)

7-tolidot (tarih): 

— «Ismailning tolidoti» (25:12-18)

8-tolidot (tarih): 

— «Isⱨaⱪning tolidoti» (25:19-35:29)

9-tolidot (tarih): 

— «Əsawning tolidoti» (36:1-8)

10-tolidot (tarih): 

— «Edomlarning atisi Əsawning tolidoti (uning ikkinqi tolidoti)» (36:9-37:1)

11-tolidot (tarih): 

— «Yaⱪupning tolidoti» (37:2-50:37)


Mǝzmun: —


Mǝzmun jǝⱨǝttin bɵlsǝk bɵlünmilǝr tɵwǝdikidǝk bolidu: — 

1. 

Muⱪǝddimǝ: — Alǝmning yaritilixi (1:1-2:25)

2. 

Gunaⱨning alǝmdǝ pǝyda boluxi (3:1-24)

3. 

Adǝm’atining ǝwladliri (4:1-5:32)

4. 

Nuⱨ pǝyƣǝmbǝr, topan balasi (6:1-9:29)

5. 

Nuⱨning ǝwladliri; dunyadiki barliⱪ ǝl-millǝtlǝrning nǝsǝbnamisi (10:1-32)

6. 

Babil munari; Hudaning insanning tilini ⱪalaymiⱪanlaxturuwetixi (11:1-9)

7. 

Ibraⱨimning qaⱪirilixi wǝ uning tǝrjimiⱨali (11:10-25:11)

8. 

Ibraⱨimning ǝwladliri — Ismail wǝ Isⱨaⱪ (25:12-45:28)

9.

Yaⱪupning jǝmǝti; ularning Yüsüpning wasitisi bilǝn aqarqiliⱪtin ⱪutulup, Misirƣa qüxüxi wǝ xu yǝrdǝ olturaⱪlixixi (46:1-50:26)


«Alǝmning yaritilixi»da oⱪurmǝnlǝrgǝ tunji ⱪetim Hudaning maⱨiyiti, harakteri wǝ yolliri toƣrisidiki yengi muⱨim ⱨǝⱪiⱪǝtlǝr tonuxturulƣanliⱪi üqün bu muⱨim temilar üstidǝ adǝttikidin sǝl uzunraⱪ «ⱪoxumqǝ sɵz» ⱪoxtuⱪ. Lekin bu ⱪoxumqǝ sɵzlirimiz oⱪurmǝnlǝrgǝ bu temilar toƣruluⱪ pütünlǝy tǝpsiliy uqur tǝminliyǝlixi natayin. Biz pǝⱪǝt ⱨǝr temida bayⱪiƣinimizni wǝ oylirimizni eytip berimiz; bu oylirimizni oⱪurmǝnlǝrning Muⱪǝddǝs Kitabni dawamliⱪ tǝkxürüp-izdinixlirigǝ yardimi bolsikǝn dǝp ümid ⱪilimiz.


••••••••



Ⱪoxumqǝ sɵz


«Huda» degǝn nam ibraniy tilida («Əloⱨim») dǝp elinidu

Ibraniy tilining mundaⱪ ⱪiziⱪ ikki alaⱨidiliki bar. Birinqi, bǝzi sɵzlǝr pǝⱪǝt kɵplük xǝklidǝ ipadilinidu. Ibraniy tilida «sular» («mayim») degǝn kɵplük xǝkilla bar; «su» degǝn birlik xǝkil yoⱪ. «asmanlar» («xamayim») degǝn kɵplük xǝkilla bar; «asman» degǝn birlik xǝkil yoⱪ. Ibraniy tilida adǝttǝ «Huda» deyǝlmǝydu, «Hudalar» («Əloⱨim» yaki «Eloⱨim») deyilidu, lekin mǝnisi yǝnila «Huda»dur. «Huda» «birlik xǝkil»dǝ ipadilǝnsǝ, «Əl» deyilidu, mǝsilǝn «Əl-Xaday» (Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Huda). Bu xǝkil az uqraydu. 


Ikkinqidin, ibraniy tilida «kɵplük»ni bildüridiƣan ikki hil «ⱪoxumqǝ» bar. Birinqi ⱪoxumqǝ «-ot» bolup, «ikki»ni bildüridu; ikkinqi ⱪoxumqǝ «-im» yaki «-ⱨim» bolup, «üq» yaki «üqtin kɵp»ni bildüridu. Uyƣur tilidiki «kitab» degǝn sɵzni türlǝp kɵrsǝtsǝk uning xǝkilliri mundaⱪ bolatti: —


«Kitab» — birla kitab

«Kitabot» — ikki kitab

«Kitabim» — Üq yaki üqtin kɵp kitab.


Ibraniy tilida «Huda» birlik xǝklidǝ ipadilǝnsǝ, «Əl» deyilidu. Biz buni adǝttǝ «Ilaⱨ» yaki «Tǝngri» dǝp tǝrjimǝ ⱪilduⱪ.

Əmdi yǝnǝ «Alǝmning yaritilixi» 1:1ni kɵrǝyli: — «Muⱪǝddǝmdǝ Huda asmanlar bilǝn zeminni yaratti».


Dǝrwǝⱪǝ, «Huda» degǝn sɵz muxu yǝrdǝ ibraniy tilidiki «Əloⱨim» degǝn sɵzning tǝrjimisi. Yuⱪirida deginimizdǝk, «Əloⱨim» «kɵplük», yǝni «üq, yaki üqtin kɵp» xǝkildǝ ipadilinidu. Xundaⱪ bolsimu, uning bilǝn munasiwǝtlik peil bolsa «birlik xǝkli»dǝ ipadilinidu. Xuning bilǝn Muⱪǝddǝs Kitabning: — «Muⱪǝddǝmdǝ Huda asmanlar bilǝn zeminni yaratti» degǝn birinqi jümlisidǝ «Huda» degǝn sɵz «üq yaki üqtin kɵp» degǝn xǝkildǝ, yǝni «Əloⱨim» degǝn xǝkildǝ ipadilinidu, lekin peil («yaratti») bolsa «birlik xǝkli»dǝ ipadilinidu. «Yaratti» degǝn peil «ikkilik xǝklidǝ» yaki «kɵplük xǝklidǝ» uqrimaydu.


Ibraniy tilida ǝgǝr bu jümlining igisi Huda «birinqi xǝhs» bilǝn ipadilǝnsǝ, undaⱪta «yaratti» degǝn peil «yarattuⱪ» deyilmǝy, yǝnila «yarattim» deyilǝtti.


Demǝk, Muⱪǝddǝs Kitabning birinqi jümlisidǝ Huda kɵplük xǝhstǝ bolsimu, birla xǝhstǝk ix kɵridu, degǝn uⱪum puritilidu. Kɵp alimlar bu uⱪumƣa asasǝn Huda «üqning birliki» yaki «üq bir gǝwdǝ», dǝp qüxǝndüridu. Gǝrqǝ xundaⱪ bir ipadǝ muⱪǝddǝs yazmilarda biwasitǝ tepilmisimu, bu ⱨǝⱪiⱪǝtni Tǝwratta ⱨǝm Injilda roxǝn kɵrsitilgǝn bir tǝlim, dǝp ixinimiz.


Tǝwratta hatirilǝngǝn Hudaning ⱨǝrⱪandaⱪ ix-ⱨǝrikǝtliridǝ «ǝloⱨim» degǝn nam ixlitilgǝn bolsa, xu ayǝtlǝrning ⱨǝmmisidǝ degüdǝk Hudaning ⱨǝrikiti «birlik xǝkli»diki peil bilǝn ipadilinidu.



Pǝrwǝrdigar degǝn nam (ibraniy tilida «Yaⱨwǝⱨ»)

Tǝwratta «Pǝrwǝrdigar» dǝp tǝrjimǝ ⱪilinƣan sɵzning ibraniy tilidiki tǝlǝppuzi «Yaⱨwǝⱨ» dǝp elinixi mumkin. «Misirdin qiⱪix» dǝwridǝ Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ ata ⱪilinƣan wǝⱨiy boyiqǝ bu namning mǝnisi «Əzǝldin Bar Bolƣuqi», «Mǝnggülük Bolƣuqi» yaki «Ɵzüm Bardurmǝn» degǝndǝk bolidu («Mis.» 3:15). «Yaⱨwǝⱨ» degǝn nam «Alǝmning yaritilixi» 2:4dǝ birinqi ⱪetim ixlitilgǝn. Huda ⱨǝr ⱪetim insan bilǝn ǝⱨdǝ bekitkǝn qaƣlirida yaki insan bilǝn yeⱪin munasiwǝttǝ sɵzligǝn qaƣlirida asasǝn xu nam kɵrülidu; sǝwǝbi xübⱨisizki, xu nam Uning ɵzgǝrmǝs maⱨiyitini, üzülmǝs kɵyümqanliⱪini wǝ ɵzgǝrmǝs meⱨribanliⱪini, xuningdǝk Uning ⱨǝrdaim ⱨǝrbir wǝdǝ sɵzliridǝ tǝwrǝnmǝy qing turidiƣanliⱪini tǝkitlǝydu. Parsqǝ «Pǝrwǝrdigar» degǝn bu sɵz xu mǝnigǝ ǝng yeⱪin kelixi mumkin, qünki Pǝrwǝrdigar degǝn sɵzning Pars tilidiki mǝnisi «Hǝwǝr Alƣuqi» «Pǝrwix Ⱪilƣuqi» degǝnlik bolidu. Bǝzi alimlar uni yǝnǝ «Daim Bolƣuqi» dǝpmu tǝrjimǝ ⱪilidu.

Bǝzidǝ xeirlarda «Yaⱨwǝⱨ» degǝn nam «Yaⱨ» dǝp ⱪisⱪartilip elinidu.


Kim yaritix jǝryanini kɵrgǝn? 

Hudadin baxⱪa ⱨeqkim yaritix jǝryanining birinqi basⱪuqiƣa guwaⱨqi bolƣan ǝmǝs, ǝlwǝttǝ. «Asman-zemin»ni yaratⱪandin keyin andin pǝrixtilǝr guwaⱨqi bolƣan («Ayup» 38:7). Adǝm Hudaning ahirⱪi yaratⱪini idi. Undaⱪta, Musa pǝyƣǝmbǝr mǝzkur kitabtiki «yaritilix bayanliri»ni nǝdin aldi?

Jawab xuki: — (1) Huda bularning mǝlumatlirini Adǝm’atimizƣa tapxurƣan, andin u ǝwladliri üqün hatiriligǝn, yaki (2) Huda bu hǝwǝrlǝrni biwastǝ wǝⱨiy bilǝn Musaƣa tapxurƣan.


«Yaritilix hatiriliri»ning rasttinla Hudaning biwasitǝ wǝⱨiyliri ikǝnlikini ayan ⱪilidiƣan kɵp ispatlar bar. Tɵwǝndǝ «Yaritilix hatirisi»dǝ bolƣan «yǝttǝ»lǝr» toƣruluⱪ izaⱨatlirimizni kɵrüng.


Hudaning alǝmni yaritix jǝryanida bir «ariliⱪ» bolƣanmu?

1:1-2 «Muⱪǝddǝmdǝ Huda asmanlar bilǝn zeminni yaratti. U qaƣda yǝr bolsa xǝkilsiz wǝ ⱪupⱪuruⱪ ⱨalǝttǝ boldi; ⱪarangƣuluⱪ qongⱪur sularning yüzini ⱪaplidi...».

Tǝwratxunaslarning ikkinqi ayǝtning birinqi ⱪismining mǝnisi toƣruluⱪ asasǝn ikki hil pikri bolup kǝlmǝktǝ. Bu pikirlǝrni towǝndikidǝk ihqamlaymiz: —


(1-pikir) «1- wǝ 2-ayǝtlǝr asasǝn alǝmning yoⱪluⱪtin yaritilixini tǝswirlǝydu».

Xuning bilǝn ular ikkinqi ayǝtning birinqi ⱪismini «u qaƣda yǝr bolsa xǝkilsiz wǝ ⱪupⱪuruⱪ ⱨalǝttǝ boldi» wǝ xundaⱪla «ⱪarangƣuluⱪ qongⱪur sularning yüzini ⱪapliƣanidi» dǝp qüxinidu. Baxⱪiqǝ eytⱪanda, birinqi wǝ ikkinqi ayǝt asasǝn Hudaning yaritix jǝryanini baxliƣan qaƣdiki yǝr-zeminning ǝslidiki «ham ǝxya»sining dǝslǝpki xǝklining bayan ⱪilinixidur. Bu pikirgǝ asasǝn, yaritilix birinqi küni 1-ayǝt ⱨǝm 2-ayǝttǝ eytilƣan ixlarni wǝ 3-5-ayǝttiki ixlarni ɵz iqigǝ alidu.


(2-pikir) «Xǝkilsiz wǝ ⱪupⱪuruⱪ ⱨalǝt» ⱨǝm «ⱪarangƣuluⱪ» degǝn ibarilǝr mǝlum birhil apǝtning aⱪiwitining bayanidur».

Bu pikir boyiqǝ ikkinqi ayǝtning birinqi ⱪismini «u qaƣda yǝr bolsa xǝkilsiz wǝ ⱪupⱪuruⱪ ⱨalǝttǝ boldi» wǝ xundaⱪla «ⱪarangƣuluⱪ qongⱪur sularning yüzini ⱪaplidi» dǝp qüxǝndüridu, xundaⱪla 1-ayǝt ⱨǝm 2-ayǝttiki ixlar arisida waⱪti namǝlum bolƣan bir ariliⱪ bar. Muⱪǝddǝs yazmilardiki «xǝkilsiz wǝ ⱪupⱪuruⱪ ⱨalǝt» (ibraniy tilida «tohu wabohu») degǝn ibarǝ uqriƣan baxⱪa yǝrlǝrdin bundaⱪ pikirgǝ ispat kǝltürülidu. Mǝsilǝn, «Yǝx.» 34:11 wǝ «Yǝr.» 4:23dǝ dǝl bu ibarǝ ixlitilip, Hudaning jazasining aⱪiwitini kɵrsitidu. Ibaridiki birinqi sɵz («tohu» — «ⱪuruⱪ» yaki «bikar») Tǝwratta yigirmǝ ⱪetim ixlitilidu. Bu yigirmǝ ⱪetimning ⱨǝmmisidǝ sǝlbiy mǝnidǝ ixlitilidu. Xǝytanning alǝm apiridǝ bolƣanda isyan kɵtürgǝnliki toƣruluⱪ wǝⱨiylǝr («Yǝx.» 14:4-23 wǝ «Əz.» 28:11-16)gǝ ⱪariƣanda, muxu yǝrdimu «xǝkilsiz wǝ ⱪupⱪuruⱪ» wǝ «qongⱪur sularni ⱪapliƣan ⱪarangƣuluⱪ» degǝn ⱨalǝtlǝr dǝl xu isyanning nǝtijisi degǝn kɵzⱪarax mǝntiⱪiƣǝ tolimu uyƣun bolidu. Yǝnǝ kelip, Adǝm’atimiz Erǝm baƣda turƣuzulƣan waⱪtida wǝzipisi: «Ixlǝp, pǝrwix ⱪilix» idi (2:15). Ibraniy tilida ikkinqi sɵz «shamar» bolsa, «pǝrwix ⱪilix» «kɵzǝt ⱪilix» yaki «ⱪarawul bolux» degǝn mǝnini ɵz iqigǝ alƣaqⱪa, mǝlum düxmǝnning yeⱪinla yǝrdǝ ikǝnliki purutup berilidu. Ⱨalbuki, muxu yǝrdǝ xu düxmǝnning kim ikǝnliki biwasitǝ eytilmaydu.


Yuⱪiriⱪi tekisttiki ispatlarƣa asasǝn biz ikkinqi pikirgǝ mayilmiz. Ikkinqi pikirdikilǝr iqidǝ «ariliⱪtiki apǝt»ning tǝpsilatliri toƣruluⱪ yǝnǝ bǝx hil pikir bar. Xaraitlar yar bǝrsǝ bu pikirlǝr toƣruluⱪ ayrim kitabta muzakirǝ ⱪilmaⱪqimiz. Ixǝnginimizdǝk ikkinqi kɵzⱪarax toƣra bolsimu, tekisttǝ apǝt qüxürülüp, Huda «yaritix» ixini yengidin baxliƣiqǝ ⱪanqilik waⱪit ɵtkǝnliki toƣruluⱪ mǝlumat yoⱪ; ariliⱪtiki waⱪit intayin ⱪisⱪa bolƣan boluxi mumkin. 


«Sularni ayrix» — «su ⱪatlimi»

«Andin Huda: «Sularning ariliⱪida bir boxluⱪ bolsun wǝ sular yuⱪiri-tɵwǝn ikkigǝ ayrilip tursun» — dedi. Xuning bilǝn Huda bir boxluⱪ ⱨasil ⱪilip, sularni boxluⱪning astiƣa wǝ boxluⱪning üstigǝ ayriwǝtti; ix ǝnǝ xundaⱪ boldi».

Bu ayǝtlǝrgǝ mumkinqiliki bar bir tǝbir xuki, Huda yǝr-zeminni yaratⱪanda pütkül yǝr xarini ⱪaplap turƣan sudin tǝrkib tapⱪan qong bir ⱪatlam bar idi. Uningdiki xu ⱪuyax, ay wǝ yultuzlarning nurini normal ⱨalǝttǝ yǝr xariƣa ɵtküzǝtti, lekin su ⱪatlimi yǝr-zeminƣa ornitilƣan bir «parnik»tǝk bolatti; nǝtijidǝ, pütkül yǝr yüzidǝ, ⱨǝtta ximal wǝ jǝnubiy ⱪutuplardimu mɵtidil, raⱨǝtlik temperaturilarni ⱨasil ⱪilatti; u ⱪatlam yǝr yüzidiki barliⱪ janiwarlarni ziyanliⱪ, ⱨayatliⱪni ⱨalak ⱪilƣuqi «boxluⱪ radiyatsiyǝsi»ning tǝsiridin ⱪoƣdaytti.


Yǝr xarining ikki ⱪutupida «taxⱪa aylanƣan» kɵp hil ɵsümlük wǝ janiwarlarning tepilƣanliⱪi xu ⱪutuplarning ǝslidǝ issiⱪ yaki mɵtidil kilimatliⱪ ikǝnlikini ispatlaydu. Etiⱪadi bolƣan kɵp biologlarning ⱪarixiqǝ Nuⱨ pǝyƣǝmbǝr dǝwridiki topanning yerimi xu «su ⱪatlimi»ning ƣulixidin ⱨasil bolƣan, yerimi yǝr astidiki wolⱪanliⱪ ⱨǝrikǝtlǝrdin ⱨasil ⱪilinƣan, dǝp ⱪaraydu — 7:11ni kɵrüng. «Su ⱪatlimi»ning ƣulixi wǝ uningdiki «boxluⱪ radiatsiyǝsi»ni tosidiƣan «mudapiǝlik ⱪalⱪan»ning elip taxliwetilixi topandin keyinki waⱪitta insaniyǝtning ɵmrining tuyuⱪsiz ⱪisⱪarƣanliⱪini qüxǝndürǝlǝydu (mǝsilǝn, Nuⱨ 950 yil ɵmür kɵrgǝn (9:29), Ibraⱨim 175 yil ɵmür kɵrgǝn (25:7), Yüsüp 110 yil ɵmür kɵrgǝn (50:26).


Yǝnǝ bir ixni dǝp ɵtkümiz bar; biologiyǝ pǝnliri bilǝn xuƣulliniwatⱪan oⱪurmǝnlǝr «karbon 14 (C14) arⱪiliⱪ dǝwr bekitix» usuli boyiqǝ, nurƣun «taxⱪa aylanƣan ⱨaywanlar»ƣa birnǝqqǝ milyon yilliⱪ tarihi bar dǝp ⱨɵküm qiⱪirilidiƣanliⱪini bilidu; lekin ǝmǝliyǝttǝ ular pǝⱪǝt birnǝqqǝ ming yil ilgiri tirik bolƣan ⱨaywanlar boluxi mumkin; qünki bularning: «nǝqqǝ miliyon yil boluxi»ni atmosfera radiatsiyǝsining topan waⱪtida tuyuⱪsiz ɵrlǝp ketixi ⱨasil ⱪilƣan, halas.



«Alǝmning yaritilixi»diki «yǝttǝ kün» 24 saǝtlik künlǝrmu?

Tarihta, alimlarning bǝziliri: «yaritilixtiki «yǝttǝ kün» 24 saǝtlik kün ǝmǝs, bǝlki ular simwol harakterliⱪ bolup, «yǝttǝ kün»ning ⱨǝrbiri uzun bir dǝwrni yaki eonni bildüridu» degǝn kɵzⱪaraxni otturiƣa ⱪoyup kǝlgǝn. Bu ǝmǝliyǝttǝ «Alǝmning yaritilixi»diki bayanlarni ⱨazirⱪi zaman pǝn-tehnika nǝziriyǝliri bilǝn, yǝni alǝmning milyon yaki milyard (bilyon) yilliⱪ tarihi bar degǝn kɵzⱪaraxlar bilǝn birlǝxtürüxkǝ urunuxtur. Muⱪǝddǝs yazmilardiki bǝzi yǝrlǝrdǝ «kün» birnǝqqǝ yillarni bildürgini bilǝn (mǝsilǝn, «Yar.» 2:4, «Ⱪan.» 12:8, 32:35, «Yǝr.» 30:7 wǝ «Yoel» 1:15, 3:14, 18 wǝ «Pǝrwǝrdigarning küni»ni kɵrsǝtkǝn ayǝtlǝr) «birinqi kün», «ikkinqi kün» ⱪatarliⱪ ibarilǝr yaki «kǝq bilǝn sǝⱨǝr» degǝn ibarilǝr bilǝn ixlitilginidǝ (mǝsilǝn, «Yar.» 1:5, 8 ⱪatarliⱪlar), adǝttǝ normal 24 saǝtlik künlǝrni kɵrsitidu; xuning üqün biz «Alǝmning yaritilixi» 1-babtiki «kün»ni ⱨeqⱪandaⱪ baxⱪa mǝnidǝ qüxinixning sǝwǝbi yaki ⱨajiti yoⱪ, dǝp ⱪaraymiz.


«Ɵz türliri boyiqǝ» degǝn ibarǝ

Mǝsilǝn: «Huda yǝnǝ: «Yǝr ⱨǝrhil ɵsümlüklǝrni, uruⱪluⱪ otyaxlarni, mewǝ beridiƣan dǝrǝhlǝrni türliri boyiqǝ ɵzidǝ ündürsun! Mewilǝrning iqidǝ uruⱪliri bolsun!» dewidi, dǝl xundaⱪ boldi; yǝrdiki ɵsümlüklǝrni, yǝni uruⱪ qiⱪidiƣan otyaxlarni ɵz türliri boyiqǝ, mewǝ beridiƣan, yǝni mewilirining iqidǝ uruⱪliri bolƣan dǝrǝhlǝrni ɵz türliri boyiqǝ ündürdi» (12:1-13).

 «Ɵz türliri boyiqǝ» degǝn ibarǝ 11-, 12-, 24- wǝ 25-ayǝttǝ kɵrülidu. Muxu ibaridǝ kɵrsitilkǝn asasiy mǝnǝ xuki, ⱨǝrbir türlük ɵsümlük yaki janiwar Huda tǝripidin bekitilgǝn asasiy tǝrkibi wǝ ⱪurulmisi boyiqǝ nǝslini ⱪaldurup kɵpiyidu. Itlar jüplinip nǝsillǝngǝndin keyin bǝzidǝ qong, bǝzidǝ kiqik küqüklǝrni küqükligini bilǝn, ⱪaldurulƣan nǝsillǝr bǝribir itlardin ibarǝttur, halas, baxⱪa birhil janiwarlarƣa aylandurulƣan yaki «tǝdrijiy tǝrǝⱪⱪiy ⱪilƣan» ǝmǝs. Dunyadiki ⱨǝrbir it dunyadiki baxⱪa itlar bilǝn nǝsillinǝlǝydu, biraⱪ müxük yaki maymunlar bilǝn nǝsillinǝlmǝydu. Mǝlum bir türlük ⱨaywan ⱨǝrhil xǝkil, rǝngdǝ, wǝ qong-kiqik bolƣini bilǝn bular bǝzi alimlarning eytⱪinidǝk «tǝdrijiy tǝrǝⱪⱪiyatning ipadiliri» ǝmǝs. Əksiqǝ nǝslidin-nǝsligǝ ⱨǝrbir it wǝ müxük asasiy gen ⱪurulmisi jǝⱨǝttǝ op’ohxax turiweridu. Darwin tǝxǝbbus ⱪilƣan «tǝdrijiy tǝrǝⱪⱪiyat nǝziriyǝsi» boyiqǝ, mǝlum ⱨaywanlarning mǝlum bir türi muⱨitning besimi yaki ɵzgirixi bilǝn, milyonliƣan yillarning ɵtüxi bilǝn baxⱪa bir ⱨaywan türigǝ aylinidu; biraⱪ 250 yildin beri paleontologlar yǝr yüzining bulung-puqⱪaⱪliridin kolap-ⱪezip qiⱪarƣan taxⱪa aylanƣan ⱨaywanlarning iqidǝ mǝlum türdiki ⱨaywanning baxⱪa birhil ⱨaywanƣa ɵzgirixidiki atalmix «ariliⱪtiki xǝkli»gǝ birǝr misalmu tapⱪan ǝmǝs.

Darwinning hudasizliⱪni alƣa sürmǝkqi bolup tǝxǝbbus ⱪilƣan «tǝdrijiy tǝrǝⱪⱪiyat nǝziriyǝsi» toƣrisida sǝⱨipǝ qǝklimisi bolƣaqⱪa muxu yǝrdǝ tǝpsiliy tohtalmiduⱪ. Ⱨalbuki, uning «tǝdrijiy tǝrǝⱪⱪiyat nǝziriyǝsi» yeⱪinⱪi yillarda «mǝntiⱪigǝ uyƣun ǝmǝs» dǝp ⱪaralƣan bolsimu, lekin tǝbiiy pǝnlǝrni asas ⱪilƣan aliy mǝktǝplǝr uning orniƣa ⱨeqⱪandaⱪ nǝrsǝ tapalmay ⱪaldi. Ular Yaratⱪuqi bolƣan Hudaƣa ixinixning orniƣa, 250 yilliⱪ nǝtijisiz kolap izdǝxlǝrdin keyin ular yǝnila ⱪariƣularqǝ «künlǝrning biridǝ» adǝmni ⱪayil ⱪilƣudǝk tǝdrijiy tǝrǝⱪⱪiyat jǝryanini kɵrsitidiƣan mǝlum birhil ispatni kütüxni halaydu.


Insan — «Hudaning obraz-süriti»dur

«Ɵz sürǝt-obrazimizda, bizgǝ ohxaydiƣan ⱪilip insanni yaritayli» (26:1)


Roxǝnki, Huda muxu yǝrdǝ pǝrixtilǝrgǝ sɵzligǝn ǝmǝs; qünki pǝrixtilǝr ⱨeqⱪandaⱪ nǝrsini yaritix küq-ⱪudritigǝ igǝ ǝmǝs; uning üstigǝ, insanlar ⱨeqⱪaqan «pǝrixtilǝrning obrazi» yaki «pǝrixtilǝrning süriti» dǝp tǝswirlǝngǝn ǝmǝs.

Xunga «Əloⱨim» toƣrisidiki izaⱨatimizdǝk, muxu yǝrdǝ Huda («Əloⱨim»)ning «yaritayli» degǝn sɵzidin Hudaning Ɵzining «Üq bir gǝwdǝ» ikǝnlikining eniⱪ bir ipadisi kɵrünidu, dǝp ixinimiz.

Undaⱪta, «Hudaning sürǝt-obrazi» degǝn ibarǝ nemini kɵrsitidu?

Bu yǝrdǝ tilƣa elinƣan «sürǝt-obraz» wǝ «ohxaydiƣan» ⱪilix bolsa jismaniy ohxaxliⱪni ǝmǝs, bǝlki birhil roⱨiy ohxaxliⱪni ⱨǝm iqki dunyadiki ohxaxliⱪni kɵrsitidu. Xunga yaƣaq yaki taxtin jansiz bir mǝbud yasap: — «Mana Hudaning ohxixi!» deyixkǝ ⱪǝt’iy bolmaydu wǝ xundaⱪ ⱪilix Tǝwratta ⱪǝt’iy mǝn’i ⱪilinƣan. Qünki undaⱪ jansiz bir nǝrsini «Hudaning ohxixi» deyix tirik Hudaƣa ⱨaⱪarǝt kǝltürgǝnlik bolidu. «Hudaning obraz-süriti» insanning roⱨida wǝ harakterida mǝwjut bolup turidu. Xunga dǝslǝptin tartip biz bu ixta Hudaning mǝnggülük muddia-mǝⱪsitini kɵrüp yetǝlǝymiz; Hudaning mǝⱪsiti dǝl «Insan Mening harakterim wǝ tǝbiitimdǝ bolsun» degǝndin ibarǝt bolup, uning ikki uluƣ tǝripi bar: — (1) Insan pütkül alǝmgǝ Hudaning xan-xǝripini ǝks ǝttürǝlǝydiƣan bolux. Buningdinmu uluƣ tǝripi xuki: (2) Insan Hudaning ⱨǝmraⱨliⱪidin ⱨuzurlinip, Uning iqki sirliriƣa wǝ oyliriƣa ortaⱪ boluxi kerǝk. Xunga, xundaⱪ eytixⱪa boliduki, Hudaning insanni yaritixi Ɵz kɵnglidiki ixlarni qüxinidiƣan bir ⱨǝmraⱨni barliⱪⱪa kǝltürüx üqün idi.


Hudaning Adǝm’atimizdiki bu obrazi uning gunaⱨi tüpǝylidin intayin hunüklǝxkǝn, buzulƣan wǝ insanning Huda bilǝn bolƣan alaⱪisimu üzülgǝnidi. Gǝrqǝ xundaⱪ bolsimu, ⱨǝtta gunaⱨkar insanda yǝnila Hudaning obrazi gaⱨi qaƣlarda ipadilinidu; mǝsilǝn, bir-birimizgǝ meⱨribanliⱪ kɵrsǝtsǝk, tǝbiǝtning kɵrkǝmlikidin ⱨuzurlansaⱪ yaki ɵzimiz birǝr nadir ǝsǝr ijad ⱪilsaⱪmu Hudaning tǝbiiti ⱪaytidin bizdǝ bǝzidǝ ǝks etidu.


Hudaning insanda bolƣan «sürǝt-obraz»i toƣrisidiki birnǝqqǝ jǝⱨǝtlǝrni kɵrüp ɵtǝyli. Bu jǝⱨǝtlǝrni toluⱪ xǝrⱨlimǝkqi ǝmǝsmiz, pǝⱪǝt oⱪurmǝnlǝr üqün paydiliⱪ bolƣan ⱨǝm oylinixⱪa ǝrziydiƣan birnǝqqǝ temilarni kɵrsǝtmǝkqimiz: — 


(a) Huda insanning Ɵzidǝk meⱨriban boluxini ⱨǝm xu meⱨribanliⱪi bilǝn baxⱪilarƣa meⱨir yǝtküzüxini, Ɵzi nemidin nǝprǝtlǝnsǝ, insanningmu xuningdin nǝprǝtlinixini halaydu; xuningdǝk Huda Ɵzi kɵqürümqan, sǝwr-taⱪǝtlik, rǝⱨimdil, kɵyümqan wǝ sehi bolƣinidǝk insanningmu xundaⱪ boluxini, xundaⱪla Uning Ɵzining barliⱪ yahxi hususiyǝtlirigǝ insanningmu igǝ boluxini halaydu.

(ǝ) Huda insanlarƣa «yaritix ⱪabiliyiti»ni ata ⱪilƣan — bu «yaritix ⱪabiliyiti» bolsa Ɵziningkidǝk «yoⱪ»tin ǝmǝs, bǝlki ham ǝxyalardin yaki ham materiyallardin güzǝl nǝrsilǝrni yasax ⱪabiliyitidin ibarǝt.

(b) Huda insanlarƣa tallax ⱪabiliyitini ata ⱪilƣan (buningda insanlarning tallax dairisi Uningkidǝk kǝng bolmaydu, ǝlwǝttǝ).

(p) Huda ǝslidǝ insanlarƣa yǝr yüzidiki ⱨaywanat wǝ ɵsümlüklǝrni idarǝ ⱪilix imtiyazini, xundaⱪla ulardin hǝwǝr elix ⱨǝmdǝ ularni pǝrwix ⱪilix mǝs’uliyitini ata ⱪildi (1:26-27). Buningdin biz insanlarning Hudaning pütkül alǝmni idarǝ ⱪilidiƣanliⱪini wǝ uningdin hǝwǝr alidiƣanliⱪini qüxinǝlǝymiz.

(t) Ər-ayal meⱨir-muⱨǝbbǝtlik bolsa, Hudaning «sürǝt-obraz»i xuningda Ɵz ipadisini tapidu, xuningdǝk Hudaning Ɵzidǝ xundaⱪ bir meⱨir-muⱨǝbbǝtning barliⱪi ayan ⱪilinidu; Injilda eytilƣandǝk «Huda Ɵzi meⱨir-muⱨǝbbǝttur» («1Yuⱨ.» 4:8).

Adǝm’atimizning gunaⱨi sǝwǝblik uning barliⱪ ǝwladlirining uning gunaⱨliⱪ tǝbiitini miras ⱪilixi tüpǝylidin, Hudaning insanda bolƣan «sürǝt-obraz»i tolimu hunüklǝxkǝn ⱨǝm buzulƣan bolsimu, Hudaning insanda bolƣan uluƣ wǝ ǝbǝdiy muddia-mǝⱪsitidǝ ⱨeqⱪandaⱪ ɵzgirix bolƣini yoⱪ. Hudaning Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ kǝltürgǝn nijatining mǝⱪsiti xuki, insanni Ɵzi bilǝn ǝslidiki inaⱪliⱪ alaⱪigǝ ⱪayturux, xundaⱪla Muⱪǝddǝs Roⱨining küq-ⱪudriti bilǝn «Hudaning sürǝt-obrazi»ni ⱪaytidin yaritixtin ibarǝttur. Bu nijatni Mǝsiⱨ Ɵzigǝ iman eytⱪan barliⱪ mǝsiⱨiylǝr (Əysani Rǝb dǝp tonuƣuqilar) üqün bǝdǝl tɵlǝp tǝyyarliƣan, xundaⱪla Uningƣa tǝxna bolƣan barliⱪ kixilǝrgǝ ata ⱪilixⱪa tǝyyar turidu.


«Alǝmning yaritilixi»diki «yǝttǝ»lǝr

«Alǝmning yaritilixi» degǝn kitabning ibraniy tilidiki nushisida «yǝttǝ» degǝn rǝⱪǝm kɵp uqraydu. Oⱪurmǝnlǝrgǝ roxǝnki, Muⱪǝddǝs Kitabta «yǝttǝ» degǝn rǝⱪǝm kɵp ⱪetim «mukǝmmǝllik» yaki «tamamlanmaⱪ» degǝn uⱪumni bildürgǝn. Uning Hudaning ⱪilƣanliri bilǝn munasiwǝtlik yǝrliri az ǝmǝstur. Bularning ⱨǝmmisini bu yǝrdǝ kɵrsitix mumkin ǝmǝs, pǝⱪǝt tɵwǝndǝ 1:1-2:3tiki birnǝqqǝ misallarnila kɵrsitimiz: — 


(a) 

«Alǝmning yaritilixi»ning yǝttǝ küni bar.

(ǝ) 

«Alǝmning yaritilixi»ning muxu birinqi ⱪismida (1:1-2:3dǝ) yǝttǝ abzas bar.

(b) 

1-ayǝttǝ yǝttǝ sɵz bar; muxu jümlidǝ 28 ⱨǝrp, yǝni 7x4 ⱨǝrp bar.

(p) 

2-ayǝttǝ 14, yǝni 7x2 sɵz bar;

(t) 

Bu ⱪisimning asasiy mǝzmunini kɵrsitidiƣan üq isim bar, bularning ⱨǝrⱪaysisining ixlitilix sani yǝttining mǝlum ⱨǝssisi bolidu: 

(i) 

«Huda» («Əloⱨim») degǝn sɵz 35 ⱪetim (5x7) kɵrünidu; (ii) «Zemin» degǝn sɵz (ǝrǝts) 21 ⱪetim (3x7) kɵrünidu; (iii) «asman» (yaki «asmandiki boxluⱪ») («xamayim») 21 ⱪetim (3x7) kɵrünidu;

(q) 

Yǝttǝ asasiy ix toƣruluⱪ «ⱨasil ⱪilinsun» yaki «ⱨasil bolsun» dǝp eytilidu.

(j) 

Birinqi abzasta «yoruⱪluⱪ» wǝ «kün» jǝmiy yǝttǝ ⱪetim kɵrünidu.

(h) 

2- wǝ 3- abzasta «sular» degǝn sɵz yǝttǝ ⱪetim kɵrünidu.

(d) 

5- wǝ 6-abzasta ibraniy tilida «ⱨayat» degǝn sɵz yǝttǝ ⱪetim kɵrünidu. 

(r) 

«yahxi kɵrünidu» degǝn ibarǝ yǝttǝ ⱪetim kɵrünidu. 

(z) 

Yǝttinqi abzastiki mǝrkiziy sɵz dǝl «yǝttinqi kün».

(ȥ) 

Yǝttinqi abzasta (yǝttinqi kün toƣruluⱪ) (2:1-3dǝ) jǝmiy 35 sɵz bar; otturidiki üq ibarining ⱨǝrⱪaysisida yǝttǝ sɵz bar wǝ ⱨǝrⱪaysisida «yǝttinqi» degǝn sɵz kɵrünidu.


Ibraniy tilidiki ⱨǝrbir ⱨǝrp rǝⱪǝmnimu bildüridu (mǝsilǝn, «alǝf» (a) 1ni, «bǝt» (ǝ) 2ni bildüridu). «Alǝmning yaritilixi»ning bu birinqi ⱪismi (1:1-2:3)diki «tizilƣan ⱨǝrplǝr» san dǝp ⱪaralsa, undaⱪta uningda 150din artuⱪ «yǝttǝ»gǝ munasiwǝtlik ajayib matematikiliⱪ ǝmǝl kɵrünidu. «Alǝmning yaritilixi»da «yǝttǝ» degǝn rǝⱪǝmning xundaⱪ tilsimat orunlaxturuluxi mǝzkur yazmini yazdürƣuqining Hudaning Ɵzi ikǝnlikini ispatlaydu, xundaⱪla Hudaning mukǝmmǝlliki yaratⱪan alǝmdǝ roxǝn bolidiƣanliⱪini kɵrsitidu (yuⱪirida kɵrginimizdǝk, «7» degǝn rǝⱪǝm Muⱪǝddǝs Kitabta daim degüdǝk «mukǝmmǝllik» yaki «tamamlimaⱪ» degǝn mǝnilǝrni sürǝtlǝydu yaki kɵrsitidu).


«Huda aram aldi»

«Huda aram aldi» degǝn ibarǝ degǝn xǝrⱨqi alimlarni sǝl ⱪaymaⱪturup kǝlgǝn. Ibraniy tilidiki «aram elix» («xabat») degǝn sɵzning asasiy mǝnisi «tohtax» degǝn uⱪumni bildürsimu, yǝnila «aram elix» degǝn mǝninimu ɵz iqigǝ alidu. Huda keyin Israil hǝlⱪigǝ ⱨǝrbir yǝttǝ kün iqidǝ bir künni dǝm elix küni ⱪilinglar, dǝp ǝmr ⱪilƣan; xu küni «xabat küni» dǝp atalƣan. Lekin Hudaning Ɵzi ǝsla qarqimaydu ⱨǝm ⱨerip ⱪalmaydu («Yǝx.» 40:28). Undaⱪta U ⱪaysi jǝⱨǝttǝ «aram aldi»?

Bu sɵz Huda Ɵzi ⱨǝmmǝ nǝrsini yaratⱪandin keyin, Ɵzining ijad ⱪilƣanliridin «raⱨǝtlinip» ⱨuzur elixini kɵrsǝtkǝn ǝmǝsmu? Tǝwrat «Alǝmning yaritilixi» degǝn ⱪismini oⱪuƣanseri, mǝsilǝn 1:4, 10, 18, 21, 25 wǝ bolupmu 31-dǝ dǝl xundaⱪ ix puritilidu: — «Huda ⱨǝmmǝ yaratⱪiniƣa ⱪarap turdi, mana ularning ⱨǝmmisi intayin yahxi idi». Insan «Hudaning obrazi boyiqǝ yaritilƣan» bolup, ularmu birǝr ijadiyǝtni barliⱪⱪa kǝltürgǝndin keyin, ohxaxla «aram alƣaq» uningdin ⱨuzurlanmamdu?


«Hudaning aramliⱪi» Uning jismaniy jǝⱨǝttǝ «qarqiƣini»din ǝsligǝ kelixi ǝmǝs, bǝlki ibraniy tilidiki «xabat» degǝn sɵzning mǝnisini ɵz iqigǝ alƣan ⱨuzurlinixni kɵrsitidu. «Xabat»ning birinqi mǝnisi «tohtax», uning «aram» degǝn mǝnisimu bar («aram» ibraniy tilida «nuham» degǝn sɵz bilǝnmu ipadilinidu. Bu sɵzdin «Nuⱨ» degǝn isim qiⱪidu («Yar.» 5:29ni kɵrüng). Injilda, bolupmu «Ibraniylarƣa» 4-babta, bizgǝ bu uluƣ tema üstidiki tehimu kɵprǝk wǝⱨiylǝr tǝminlinidu. Xu mǝktuptiki «ⱪoxumqǝ sɵz», «Hudaning aramliⱪi» üstidiki sɵzlirimiznimu kɵrüng.


Insanlarning sinilixi — «ⱨayatliⱪ dǝrihi» wǝ «yahxi bilǝn yamanni bilgüz-güqi dǝrǝh»

Bǝzilǝr: «Huda insanning «yahxi bilǝn yamanni bilgüzgüqi dǝrǝh»ning mewisini yeyixini qǝkligǝn bolsa nemixⱪa uni Erǝm baƣning otturisiƣa tikip ⱪoyidu?» yaki bolmisa «Nemixⱪa Huda Adǝm’atimiz yaki Ⱨawa’animizning xu mewini yeyixini tosimiƣan?» degǝn soallarni ⱪoyidu. Bundaⱪ soal imansizliⱪ nuⱪtiinǝziridin ⱪoyulƣan bolsun-bolmisun uningƣa jawab tepixⱪa toƣra kelidu. Biz awwal yuⱪiriⱪi soaldin baxⱪa «Insanning maⱨiyiti nemǝ?» wǝ «Hudaning insanda bolƣan mǝⱪsiti nemǝ?» degǝn ikki soalƣa jawab berip baⱪayli.

Biz yuⱪirida Huda insanni Ɵzi bilǝn alaⱪidǝ bolup sirdax bolsun, wǝ xuningdǝk Ɵzi insanni sɵygǝndǝk insanmu Ɵzini sɵysun, degǝn arzu-istǝk bilǝn uni Ɵz sürǝt-obrazi boyiqǝ yaratⱪan, deduⱪ. Xuni eniⱪ biliximiz kerǝkki, sɵyüx yaki meⱨir-muⱨǝbbǝtning ayrilmas bir ⱪismi ixǝnq, tallax wǝ tayinixtur. Xuning üqün Erǝm baƣda insanning Hudaƣa bolƣan iman-ixǝnqini ipadilǝydiƣan bir wasitǝ boluxi kerǝk idi; ǝyni qaƣda xu yol dǝl «yahxi-yamanni bilgüzgüqi dǝrǝhtin yemǝslik» idi. Demǝk, Hudaƣa ixinix-ixǝnmǝslikni tallax yoli mǝwjut idi; qünki tallaxmu meⱨir-muⱨǝbbǝtning ayrilmas bir ⱪismidur. Bay wǝ küqlük adǝmning kɵngli mǝlum bir ⱪizƣa qüxkǝn bolsa, bay bolƣini üqünla ⱪiz uningƣa yatliⱪ boluxⱪa razi bolƣinining nemǝ ǝⱨmiyiti? Biraw bir top lükqǝkni yallap bir ⱪizni ⱪorⱪitip, ɵzigǝ tegixkǝ mǝjburlisa, bundaⱪ nikaⱨning nemǝ ǝⱨmiyiti bolsun? Yaki birsi seⱨirgǝrlik ixlitip, bir ⱪizni ɵzining iradisi boyiqǝ maxina adǝmdǝk kontrol ⱪiliwalsa buningmu nemǝ ǝⱨmiyiti bolsun? Undaⱪ ǝr-ayalliⱪ munasiwǝttǝ muⱨǝbbǝt mǝwjut bolattimu? Bay adǝm xundaⱪ ⱪilsa, ǝslidǝ uning xu ⱪizƣa nisbǝtǝn ⱨeqⱪandaⱪ ⱨǝⱪiⱪiy muⱨǝbbiti yaki ⱨɵrmiti bolmiƣan bolidu; qünki u ⱪizning ɵzini ⱪobul ⱪilix yaki rǝt ⱪilix ǝrkinlikigǝ yol ⱪoymidi. Ⱪiz ahiri uningƣa baƣlanƣan bolsa, ⱪizning muⱨǝbbiti bir yǝrdǝ tursun, ⱨǝtta uningƣa ⱨeqⱪandaⱪ ⱨǝⱪiⱪiy mǝnidiki amraⱪliⱪimu bolmaydu. Huda insanning Ɵzini sɵyüxini halaydu; lekin bundaⱪ sɵyüxning pǝⱪǝt Uning insanƣa nemǝ bǝrgǝnliki yaki berǝlǝydiƣanliⱪi üqün ǝmǝs, bǝlki Ɵzining Huda bolƣini üqün, Yaratⱪuqisi bolƣini üqün boluxini halaydu; U yǝnǝ insanning Ɵzini sɵyüxkǝ mǝjburlinidiƣan birhil maxina adǝmdǝk boluxini halimaydu. Xuningdǝk, insanning Erǝm baƣda Hudaƣa ⱨǝⱪiⱪiy birhil meⱨir-muⱨǝbbǝt baƣlixiƣa wǝ xu meⱨir-muⱨǝbbitining ɵsüxigǝ Erǝm baƣda mǝlum ixinix wǝ tallax mumkinqiliki boluxi kerǝk idi.



Biz yǝnǝ bayⱪaymizki, Huda insanƣa «yahxi bilǝn yamanni bilgüzgüqi dǝrǝh»ning mewisini yeyixning nǝtijisi ɵlüm bolidiƣanliⱪini sinaⱪ ⱪilip ispatlap bǝrmigǝn. Hudaning ularƣa esil mewǝ-qiwilǝrgǝ tolƣan bir güzǝl baƣni tǝⱪdim ⱪilixi Ɵzining ularƣa baƣliƣan meⱨir-muⱨǝbbitining ixǝnqlik ikǝnlikigǝ yetǝrlik pakit boluxi kerǝk idi. Insanlar «yahxi bilǝn yamanni bilgüzgüqi dǝrǝh»ning mewisidin yemǝsliki arⱪiliⱪ ɵzlirining Hudaƣa: «Sening bizgǝ nemǝ ixlarning yahxi, nemǝ ixlarning yaman ikǝnlikini pǝrⱪlǝndürüxtǝ Sanga tayinimiz» dǝp ɵz muⱨǝbbitini ipadilixi kerǝk idi; ⱪisⱪisi, insanda Hudaƣa toluⱪ tayinip yaxax pursiti bar idi. Əksiqǝ, Adǝm’atimizning xu mewini yeyixi — nemǝ ixlarning yahxi, nemǝ ixlarning yaman ikǝnlikini bekitixtǝ Hudaƣa tayanmay yaxaxni halaydiƣanliⱪini elan ⱪilƣiniƣa barawǝrdur. Huda bir mǝzgildin keyin sinax dǝrihini baƣdin elip ketixi mumkin idi; lekin bu toƣrisida bizgǝ kitabta ⱨeqⱪandaⱪ mǝlumat yoⱪ.


Ikkinqi dǝrǝh, yǝni sirliⱪ «ⱨayatliⱪ dǝrihi» toƣruluⱪ Huda Adǝm’atimizƣa ⱨeqⱪandaⱪ ayrim bir ǝmr bǝrmigǝnidi; lekin baƣqidiki barliⱪ dǝrǝhlǝrning mewisi toƣruluⱪ: «haliƣiningqǝ yesǝng bolidu» degǝnidi. Xunga Adǝm’atimiz «ⱨayatliⱪ dǝrihi»ning mewisinimu baƣqidiki baxⱪa dǝrǝhlǝrning mewisini yegǝndǝk yesǝm bolidu, dǝp qüxinixi kerǝk idi. Lekin Adǝm’atimiz wǝ Ⱨawa’animiz baƣqidin ⱨǝydiwetilgǝndǝ, Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: «Mana, adǝm Bizlǝrdin birigǝ ohxap ⱪaldi, yahxi bilǝn yamanni bildi. Əmdi ⱪolini uzitip ⱨayatliⱪ dǝrihidin elip yǝwelip, ta ǝbǝdgiqǝ yaxawǝrmǝsliki üqün uni tosuximiz kerǝk». Xuningdin bilimizki, u ⱨayatliⱪ dǝrihidin yemigǝn. Adǝm’atimiz xu dǝrǝhtin yegǝn bolsa, uning «ǝbǝdkiqǝ ⱨayat ⱪalidiƣini»ni bilduⱪ. Bundaⱪ bibaⱨa iltipatni pǝⱪǝt birnǝqqǝ ming yildin keyin Rǝb Əysa Mǝsiⱨ Ɵz sɵzi bilǝn insanlarƣa aqⱪan: —«Ərxtin qüxkǝn ⱨayatliⱪ neni Ɵzümdurmǝn; kimdǝkim bu nandin yesǝ, ǝbǝdil’ǝbǝdkiqǝ yaxaydu. Mǝn beridiƣan xu nan bolsa Mening ǝt-tenimdur, pütkül dunyadikilǝr ⱨayatⱪa igǝ bolsun dǝp, Mǝn uni atimaⱪqimǝn» («Yuⱨ.» 6:51).


U xübⱨisizki, Erǝm baƣdiki «ⱨayatliⱪ dǝrihi»ning mewisi idi — U insanƣa mǝnggülük ⱨayatni yǝtküzidiƣan mewǝ (nan)dur. Bu ix arⱪiliⱪ Huda toƣruluⱪ ajayib bir ixni ɵginimizki, — Huda bǝzi waⱪitlarda Ɵzini yoxuridu. U «ⱨayatliⱪ dǝrihi» toƣruluⱪ biwasitǝ ⱨeqⱪandaⱪ ǝmr bǝrmigǝn — lekin Adǝm’atimiz dǝrǝhning namiƣa yoxurunƣan mǝnǝ toƣrisida qongⱪur oylanƣan bolsa, xübⱨisizki, uningdin yegǝn bolatti. Huda bizning Ɵzini ihtiyarǝn talliweliximizni halaydu. Hudaning Əysa Mǝsiⱨdǝ bolƣan xan-xǝripi wǝ ⱨayati bolsa, roⱨiy tǝlpünüxi bar wǝ roⱨiy kɵzliri oquⱪ adǝmlǝrgǝ roxǝn axkarilanƣanidi; lekin baxⱪilar uni pǝⱪǝt Pǝlǝstinni kezip yüridiƣan, sǝrgǝrdan bir yaƣaqqi dǝpla bildi; uning mutlǝⱪ ƣorigil turmuxta bolup, ɵzlirining Uni padixaⱨ ⱪilmaⱪqi bolƣan siyasiy pilanlirini mutlǝⱪ rǝt ⱪilƣanliⱪi muxundaⱪ kixilǝrgǝ nisbǝtǝn yǝxküsiz bir tepixmaⱪ idi. Huda kɵzlirini aqⱪan, Mǝsiⱨni ⱨǝⱪiⱪiy salaⱨiyitidǝ kɵrgǝn kixi dǝrⱨǝⱪiⱪǝt bǝhtliktur!


«Adǝm’ata bilǝn ayali ⱨǝr ikkisi yalingaq bolsimu, ⱨeq uyalmaytti» (2:25)

Ajayib bir ix xuki, Adǝm’atimiz wǝ Ⱨawa’animiz «yahxi bilǝn yamanni bilgüzgüqi dǝrǝh»tin yegǝndin keyin ular dǝrⱨal ɵzlirining yalingaq ikǝnlikini sǝzdi wǝ uyilip kǝtti. Bu yǝrdǝ xuningƣa munasiwǝtlik bir soal pǝyda bolidu: «Ular bu ixtin ilgiri yalingaq bolsimu nemixⱪa nomus ⱪilmidi?».

Biz yuⱪirida insanning Hudaning sürǝt-obrazi bolƣanliⱪi üstidǝ azraⱪ tohtalduⱪ. Zǝburda ⱪiziⱪ bir bayan tepilidu: —«Pǝrwǝrdigarƣa tǝxǝkkür-mǝdⱨiyǝ ⱪaytur, i jenim!

I Pǝrwǝrdigar Hudayim, intayin uluƣsǝn;

Xanu-xǝwkǝt wǝ ⱨǝywǝt bilǝn kiyingǝnsǝn;

Yoruⱪluⱪta libastǝk pürkǝngǝnsǝn,

Asmanlarni qedir pǝrdisi kǝbi yeyip ⱪoyƣansǝn» («Zǝbur» 104:1-2).

Bu bayandin xuni pǝrǝz ⱪilalaymizki, insan «Hudaning sürǝt-obrazi»dǝ bolƣaqⱪa, birhil nur ularning tenigǝ keyim-keqǝktǝk oralƣan, xuning bilǝn ularning teni parlap turƣan boluxi mumkin. Ular gunaⱨ sadir ⱪilƣanda bu «nurluⱪ kiyim» yoⱪilip, ular uyatⱪa ⱪaldi.

Ⱨazir bolsa gunaⱨ insan tǝbiitidǝ yiltiz tartip kǝtti. Adǝm’atimiz wǝ Ⱨawa’animizning yalingaq yürüxi ǝslidǝ pak ix bolƣan bolsimu, ular gunaⱨ ɵtküzgǝndin keyin, hǝlⱪ’alǝm aldida bǝdinini oquⱪ ⱪoyux ⱨeqⱪaysi waⱪitta Hudaning iradisi bolƣan ǝmǝs.

«Sǝn uning (mǝn’i ⱪilinƣan mewǝ)din yegǝn kününgdǝ jǝzmǝn ɵlisǝn» (2:17)


Adǝm’atimiz gunaⱨ ⱪilƣandin keyin uzun ɵmür kɵrüp 930 yil yaxiƣan (5:3-5); xunga «yegǝn kününgdǝ jǝzmǝn ɵlisǝn» degǝn sɵzning mǝnisi nemǝ? Bǝzi alimlar ayǝttǝ kɵrsitilgǝn «kün»ni bir ming yil dǝp ⱪaraydu («2Pet.» 3:8). Xuningda guman yoⱪki, Adǝm’atining jismaniy ɵlümi uning gunaⱨining nǝtijisi idi — dǝrwǝⱪǝ yǝr yüzidiki barliⱪ ɵlüm-yetimlar uning gunaⱨi arⱪiliⱪ pǝyda boldi («Rim.» 5:12) — ⱨalbuki, «jǝzmǝn ɵlisǝn» degǝn sɵzdǝ kɵrsitilgǝn ɵlüm bolsa, xübⱨisizki, birinqidin roⱨiy jǝⱨǝttiki ɵlüm, ikkinqidin jismaniy ɵlümdin ibarǝttur. Gunaⱨ ⱪilix bilǝn Adǝm’atimiz wǝ Ⱨawa’animizning roⱨliri ɵldi, «Hudaƣa nisbǝtǝn ɵldi», yǝni ular Hudadin ayrildi. Bu ǝng ⱪorⱪunqluⱪ, ⱨǝⱪiⱪiy ɵlümdur; uning ahirⱪi mǝnzili yaki mewisi dozahtur. «Yuⱨ.» 5:21-25, «Əf.» 2:1, 5, «Kol.» 2:13, «Wǝⱨ.» 3:1ni kɵrüng. Demǝk, gunaⱨ sǝwǝbidin insanning roⱨida mǝwjut bolƣan, Huda bilǝn alaⱪidǝ yaxax imkaniyiti üzüldi. Adǝmning roⱨi Huda bilǝn ǝrkin alaⱪǝ baƣlaxning orniƣa, ɵz tenidiki wǝ kallisidiki arzu-ⱨǝwǝslirigǝ ǝsir bolup ⱪaldi. Insanlar xu dǝrijidǝ xǝhsiy arzu-istǝklirigǝ ixtiyaⱪ baƣlap beⱪindi bolƣanki, Nuⱨ pǝyƣǝmbǝrning dǝwridǝ Huda: «Insan ǝttur» dǝp bayan ⱪilƣanidi («Yar.» 6:3). Demǝk, insan ɵz jismaniy arzu-ⱨǝwǝslirining iskǝnjisigǝ pütünlǝy qüxüp ⱪalƣanidi — insanda ⱨeqⱪandaⱪ roⱨiy ⱨayatning iznasi ⱪalmiƣanidi.

Oⱪurmǝnlǝr yuⱪirida kɵrsitilgǝn ayǝtlǝrdin kɵrǝlǝyduki, Mǝsiⱨning dunyaƣa kelixtiki mǝⱪsiti insanlarni ɵz roⱨiy ɵlümidin oyƣitixtin ibarǝttur.


Adǝm’ata wǝ Ⱨawa’animiz gunaⱨ ⱪilƣandin keyin Hudaning ularƣa eytⱪan sɵzliri wǝ ⱪilƣan muamilisi; Hudaning ularƣa terilǝrdin kiyim ⱪilip kiydürüxi

Adǝm’atimiz gunaⱨ ⱪilƣandin keyin bizning oyliƣinimiz bǝlkim asmandin qaⱪmaⱪ-güldürmama qüxüp, Huda yaki pǝrixtining dǝⱨxǝtlik awaz bilǝn uning tegixlik jazasini jakarliƣanliⱪi boluxi mumkin. Biraⱪ adǝmni ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ix xuki, Pǝrwǝrdigar Ɵzi ularƣa yeⱪinlixip, ularƣa mulayim tǝlǝppuzda sɵz ⱪilidu (dǝrwǝⱪǝ 3-babtin bilimizki, Uning ilgiri ularning yeniƣa kelip sɵzlixix aditi bolƣan). Buni kɵrgǝn Adǝm’atimiz, Ⱨawa’animiz mɵkünüwalidu. Biz keyinki ixⱪa yǝnǝ ⱨǝyran ⱪalimiz; qünki Huda adǝmni qaⱪirip: «Sǝn nǝdǝ?» dǝp soraydu. Hudadin ⱪorⱪⱪuqi ⱨǝmmǝ adǝm Hudaning barliⱪ ixlarni bilidiƣanliⱪini, ⱨeqⱪandaⱪ soal soraxning ⱨajiti yoⱪluⱪini obdan bilidu! Lekin Hudaning xu soali Adǝm’atimizƣa ɵtküzgǝn gunaⱨini ɵzlükidin etirap ⱪilixⱪa pursǝt tǝminlǝydu. U bu pursǝttin paydilanmaydu, bǝlki ɵzining yalingaq ikǝnlikini wǝ uyat bolidiƣanliⱪini etirap ⱪilidu. Arⱪidinla U: «Sǝn... yegǝnmu?» degǝn yǝnǝ bir soalni soraydu. Hudaning birinqidin Ⱨawa’animizdin ǝmǝs, bǝlki Adǝm’atimizdin bu soalni sorixidiki sǝwǝb, Adǝm’atimiz bu ixta ⱨǝⱪiⱪiy gunaⱨkar idi; Ⱨawa’animiz xu ixta aldinip azdurulƣuqi idi («1Tim.» 2:14ni kɵrüng), lekin Adǝm’atimiz gunaⱨ ⱪilƣanda nemǝ ⱪiliwatⱪinini ɵzi eniⱪ bilǝtti.

Hudaning ikkinqi soaliƣa ⱪarita Adǝm’ata ɵz jawabkarliⱪini ɵz üstigǝ almay: — «Sǝn manga ⱨǝmraⱨ boluxⱪa bǝrgǝn ayal dǝrǝhning mewisidin manga bǝrgǝnidi, mǝn yedim» dǝp jawab beridu. Adǝm’atimizdin tartip ta ⱨazirƣiqǝ insanlar baxⱪa kixilǝrni ǝyiblǝx yaki dɵnggǝp ⱪoyux arⱪiliⱪ ɵz mǝs’uliyitidin ⱪeqip kǝlmǝktǝ. Adǝm’atimiz awwal ayalini, andin ⱨǝtta ǝslidǝ Ⱨawa’animizni uningƣa ata ⱪilƣan Hudaning Ɵzinimu ǝyiblǝydu. Ər kixigǝ nisbǝtǝn ayal kixi ǝng ⱪimmǝtlik sowƣattur, lekin Adǝm’atimizning sɵzidin ⱪariƣanda, u bu nuⱪtini pütünlǝy untup kǝtkǝnidi. Huda bundaⱪ mǝs’uliyǝttin ɵzini ⱪaquruxni bir dǝⱪiⱪimu ⱪobul ⱪilalmaydu, ǝlwǝttǝ. U keyin Ⱨawa’animizƣa gunaⱨini etirap ⱪilixⱪa pursǝt beridu, lekin umu mǝs’uliyitidin ⱪeqip: «Yilan meni aldap azdursa, mǝn yǝp saptimǝn» dǝydu.


Hudaning insanlardin gunaⱨini etirap ⱪilixini izdigǝnlikidin xu ⱨǝⱪiⱪǝtni kɵrimiz: — Insan nemǝ gunaⱨ sadir ⱪilƣan boluxidin ⱪǝt’iynǝzǝr, Huda aldida uningƣa yüzlinip baⱨanǝ kɵrsǝtmǝy, toluⱪ tonup yǝtkǝn bolsa, undaⱪta Huda gunaⱨning mǝsilisini bir tǝrǝp ⱪilip nijatini yǝtküzidu. Insanlar Hudaning rǝⱨimi wǝ xapaitigǝ erixixtiki birdinbir xǝrt mutlǝⱪ sǝmimiyliktur. Huda Ɵz aldida pütünlǝy sǝmimiylik bilǝn gunaⱨliriƣa yüzlǝngǝn ⱨǝrⱪandaⱪ kixini ɵzgǝrtǝlǝydu; undaⱪ xaraitlarda Uning yardimining ⱨeqⱪandaⱪ qeki yoⱪtur: —


«Ɵz gunaⱨlirini yoxurƣan kixi ronaⱪ tapmas; biraⱪ ularni tonup iⱪrar ⱪilip, towa ⱪilƣan kixi rǝⱨim-xǝpⱪǝtkǝ erixǝr» («Pǝnd.» 28:13).

Huda ahirida diⱪⱪitini yilanƣa ⱪaritip sɵzlǝydu; lekin u uningdin ⱨeqⱪandaⱪ soal sorimaydu. Ⱨǝmmimizgǝ ayanki, yilan Iblisning aƣzi bolƣaqⱪa, uningƣa towa ⱪilixⱪa ⱨeqⱪandaⱪ pursǝt yoⱪtur. Uning ornida uningƣa bir lǝnǝt oⱪulidu; lǝnǝtning mǝzmuni Adǝm’atimiz wǝ Ⱨawa’animizning anglixi üqün nijat toƣruluⱪ bir wǝdini ɵz iqigǝ alƣan. Bu ⱪimmǝtlik wǝdini ⱨazir kɵrǝyli: —


«Pǝrwǝrdigar Huda yilanƣa mundaⱪ dedi: — 

«Sǝn bu ⱪilƣining üqün,

Sǝn ⱨǝmmǝ mal-qarwilardin,

Dalidiki barliⱪ ⱨaywanatlardin bǝkrǝk lǝnǝtgǝ ⱪalisǝn;

Ⱪorsiⱪing bilǝn beƣirlap yürüp,

Ɵmrüngning barliⱪ künliridǝ topa yǝysǝn.

Wǝ Mǝn sǝn bilǝn ayalning arisiƣa, sening nǝsling bilǝn ayalning nǝslining arisiƣa ɵqmǝnlik salimǝn,

U sening bexingni dǝssǝp zǝhimlǝndüridu,

Sǝn ⱪopup uning tapinini qeⱪip zǝhimlǝndürisǝn» (3:14-15)

Biz bu lǝnǝtning tǝpsilatlirini bir-birlǝp kɵrǝyli: — 


(a) «Sǝn ⱨǝmmǝ mal-qarwilardin,

Dalidiki barliⱪ ⱨaywanatlardin bǝkrǝk lǝnǝtgǝ ⱪalisǝn; 

Ⱪorsiⱪing bilǝn beƣirlap yürüp,

Ɵmrüngning barliⱪ künliridǝ topa yǝysǝn»

Muxu ayǝtlǝrdin ⱪariƣanda, Xǝytanning wǝkili bolƣan yilan ǝslidǝ tik ⱨalǝttǝ yüridiƣan boluxi mumkin. Ⱨǝrⱪandaⱪ yilanning iskilitliridiki umurtⱪisining yenida tɵt kiqik ustihan bar. «Tǝdrijiy tǝrǝⱪⱪiyat»ni tǝxǝbbus ⱪilƣuqilar: — bu ǝslidǝ put idi, «tǝdrijiy tǝrǝⱪⱪiyat jǝryanida yoⱪap kǝtkǝn» dǝp ⱪaraydu; lekin yoⱪap ketixi «tǝdrijiy tǝrǝⱪⱪiyat» arⱪiliⱪ ǝmǝs, bǝlki Hudaning lǝniti bilǝn bolƣan. «Topa yeyix» degǝn sɵzlǝr nomusⱪa ⱪalƣan ⱨalǝtni tǝswirlǝydu. yilanlarning ozuⱪi topa ǝmǝs, lekin ularning yegǝn nǝrsilirigǝ ⱨaman topa arilixip kelidu.



(ǝ) Yilan (wǝ Xǝytan) bilǝn ayalning otturisidiki ɵqmǝnlik: —

«Sǝn bilǝn ayalning arisiƣa ... ɵqmǝnlik salimǝn». Ayal kixilǝr bilǝn yilanlarning otturisidiki ɵqmǝnlik ⱨǝmmigǝ ayandur; lekin Xǝytanning ⱪiz-ayallarƣa pǝwⱪul’addǝ ɵqi bardur. Buning sǝwǝbining bir ⱪismi ayǝtning keyinki ⱪismida tepilidu: —


(b) «Xǝytanning nǝsli» bilǝn «ayalning nǝsli»ning otturisidiki ɵqmǝnlik: —

«Mǝn ... nǝsling bilǝn ayalning nǝslining arisiƣa ɵqmǝnlik salimǝn».

«Ayalning nǝsli» degǝnning tilƣa elinixi intayin ⱪiziⱪ bir ix. Barliⱪ muⱪǝddǝs yazmilarda insanlarning nǝsǝbnamiliri kɵrsitilgǝndǝ ⱨǝrkixining kelip qiⱪixi daim degüdǝk atisining ismi bilǝn hatirilinidu. Xuning üqün pǝⱪǝt muxu yǝrdǝ tepilƣan «ayalning nǝsli» degǝn ibarǝ intayan sirliⱪtur. Ayalning nǝsli ayǝtning keyinki ⱪismida Xǝytanni mǝƣlup ⱪilƣuqi bolup kɵrünidu — U Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ boluxi kerǝk, ǝlwǝttǝ.

Ⱨalbuki, Tǝwrat dǝwridǝ bu bexarǝtning tǝpsilatliri pǝⱪǝt birnǝqqǝ ming yildin keyin Yǝxaya wǝ Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr tǝripidin qüxǝndürülidu («Yǝx.» 7:41, «Yǝr.» 31:22) andin Injilda «Wǝⱨiy» 12-babta tehimu eniⱪlaxturulidu; xu yǝrdǝ «ayalning nǝsli» awwal Mǝsiⱨning Ɵzi andin uning hizmǝtkarliri ikǝnliki deyilidu.

Əgǝr «ayalning nǝsli» Mǝsiⱨ bolsa, undaⱪta «yilanning nǝsli» bǝlkim  «Mǝsiⱨning rǝⱪibi», yǝni «dǝjjal»ni kɵrsitixi kerǝk.


(p) Xǝytan bilǝn «ayalning nǝsli» otturisida bolidiƣan kürǝx: —

Bu kürǝx tolimu kǝskin bolidu. «U sening bexingni dǝssǝp zǝhimlǝndüridu» — demǝk, «ayalning nǝsli» Xǝytanƣa adǝm yilanning bexini dǝssǝp yanjixtǝk ǝjǝllik bir zǝrbǝ beridu. «Sǝn ⱪopup uning tapinini qeⱪip zǝhimlǝndürisǝn» — xu insan Ɵzi azab tartidu, qünki yilan burulup Uning tapinini qaⱪidu yaki tapiniƣa sanjiydu.


Ⱪǝdimdin tartip Hudadin ⱪorⱪⱪuqi adǝmlǝr Hudaning yilanƣa eytⱪan sɵzlirini Ⱪutⱪuzƣuqi, yǝni Xǝytanni mǝƣlup ⱪilƣuqining dunyaƣa kelixi toƣruluⱪ wǝdisi dǝp ⱪarap kǝlgǝn. Lekin Ⱪutⱪuzƣuqi bu kürǝxtǝ azab tartidu. Injilda Xǝytan bilǝn Mǝsiⱨning otturisidiki kürǝx kresttǝ yüz bǝrgǝn, dǝp elan ⱪilinidu. Xu yǝrdǝ Mǝsiⱨning tapini dǝrwǝⱪǝ «yanjildi», «qeⱪildi» yaki «sanjildi» — Rimliⱪ lǝxkǝrlǝr bolⱪining zǝrbisi bilǝn yoƣan mihni soⱪup ikki putining oxuⱪiƣa sanjidi; ǝmma Hudaƣa ming xükri, Mǝsiⱨ xu yǝrdǝ Xǝytanning üstidin ǝhlaⱪ wǝ roⱨiy jǝⱨǝttǝ zor ƣǝlibǝ ⱪazandi («1Yuⱨ.» 3:8, «Kol.» 2:15).


Hudaning Adǝm’atimiz wǝ Ⱨawa’animizni kiyindürüxi

Adǝm’atimiz wǝ Ⱨawa’animiz gunaⱨ ⱪilƣandin keyin ɵzlirigǝ ǝnjür yopurmaⱪlirini kiyim ⱪilip yasiƣanidi. Roxǝnki, bu ix Huda aldida toƣra ǝmǝs; qünki «Pǝrwǝrdigar Huda Adǝm’ata bilǝn uning ayaliƣa terilǝrdin kiyim ⱪilip kiydürüp ⱪoydi» dǝp oⱪuymiz. Xübⱨisizki, bu Adǝm’atimiz wǝ Ⱨawa’animizƣa wǝ xuningdǝk bizgimu intayin muⱨim bir dǝrsni ɵgitidu. Gunaⱨning aⱪiwǝtlirini yepix üqün pak wǝ gunaⱨsiz bir ⱨayat ⱪurbanliⱪ ⱪilinixi kerǝk — muxu yǝrdǝ gunaⱨsiz bir yaki birⱪanqǝ ⱨaywan ⱪurbanliⱪ bolƣan bolsa kerǝk — bolmisa bu «terilǝr» nǝdin kelidu? Pǝⱪǝt Huda Ɵzila insanlarning gunaⱨlirini yapalaydu — Insanlarning ǝⱪil-parasiti wǝ tirixip-tirmixip singdürgǝn ǝjirlirining «ǝnjür yopurmaⱪliri»dǝk Huda aldida tolimu ǝⱨmiyiti yoⱪ. Xundaⱪtimu nurƣun insanlar tehiqǝ xu ixni ⱪilixⱪa intilmǝktǝ — barliⱪ diniy paaliyǝtlirining ⱨǝmmisi Huda aldida pǝⱪǝt «ǝnjür yopurmaⱪliri», halas. Nurƣun kixilǝr ɵzlükidin ǝjir singdürsǝk ünümlük bolidu, dǝp hiyal ⱪilidu — buddistlar bolsun, musulmanlar bolsun, hristiyanlar bolsun, ular dualar, roza tutuxlar, mǝsqittǝ namaz oⱪuxlar, buthanida qoⱪunuxlar, qerkawda dua ⱪilixlar, sadiⱪǝ berix, muⱪǝddǝs yazmilarni yadlax ⱪatarliⱪlar mukǝmmǝl ⱨayat bolidu, u Hudaning kǝqürümigǝ erixtürǝlǝydu, dǝp oylaydu. Bundaⱪ oy pütünlǝy ham hiyaldur. Lekin «mukǝmmǝl ⱨayat» ⱪaysi diniy ɵlqǝm bilǝn ɵlqinixtin ⱪǝt’iynǝzǝr, insanlar bügündin baxlap toluⱪ ⱨǝⱪⱪaniy, mukǝmmǝl ⱨayat ɵtküzimǝn desimu wǝ xundaⱪ ⱪilsimu (ⱨeqⱪandaⱪ adǝm Hudaning Muⱪǝddǝs Roⱨisiz ⱨǝⱪiⱪiy mukǝmmǝl ⱨayatning nemǝ ikǝnlikini qüxinip yetǝlmǝydu; mana bu ⱨǝⱪiⱪǝttu!) lekin bundaⱪ ⱪilix ⱪandaⱪmu ɵtkǝn ⱨayatining birǝr gunaⱨini yapalisun? Adǝm’atimiz wǝ Ⱨawa’animiz ɵzlirini Huda aldida tɵwǝn tutup, ǝnjür yopurmaⱪlirini selip taxlidi. Huddi Adǝm’atimiz Huda tǝripidin kiydürülgǝndǝk (qünki Huda Ɵzi ularni kiyindürgǝn) insanlar Hudaning xapaitini ⱨǝⱪsiz bir sowƣat süpitidǝ ⱪobul ⱪilixi bilǝn gunaⱨlardin ⱪutⱪuzulidu («Əf.» 2:5, 8). Adǝm’atimiz wǝ Ⱨawa’animiz xu kiyim-keqǝkni kǝmtǝrlik bilǝn ⱪobul ⱪilƣini üqün Hudaning kǝqürümigǝ erixkǝn, dǝp ⱪaraymiz. Biraⱪ bügün ⱪobul ⱪilix keriki ⱨaywanlarning teriliri ǝmǝs, bǝlki Mǝsiⱨning Ɵzining ⱨǝⱪⱪaniyliⱪidin ibarǝttur («Rim.» 2:22, 26, 4:6-9, «Əf.» 4:24, «Tit.» 3:5, «Wǝⱨ.» 19:8).


4:9 Nemixⱪa Ⱪabilning ⱨǝdiyǝsi ⱪobul ⱪilinmidi? 

Ⱪabilning sowƣiti rǝt ⱪilinip, Ⱨabilning ⱪobul ⱪilinƣini dǝslǝptǝ bǝlkim adǝmni tolimu oylanduridiƣan ix boluxi mumkin. Ⱨalbuki, Injildiki ikki yazma muxu ixni yorutidu: — 

«Etiⱪadi bolƣaqⱪa Ⱨabil Ⱪabilningkidinmu yahxi bir ⱪurbanliⱪni Hudaƣa atiƣan; etiⱪadi bolƣaqⱪa, Huda uning atiƣanlirini tǝriplǝp, uningƣa ⱨǝⱪⱪaniy dǝp guwaⱨliⱪ bǝrdi. Gǝrqǝ ɵlgǝn bolsimu, etiⱪadi bilǝn u yǝnila bizgǝ gǝp ⱪilmaⱪta» («Ibr.» 11:4)

«Qünki silǝr dǝslǝptin anglap keliwatⱪan hǝwǝr mana dǝl xuki, bir-birimizgǝ meⱨir-muⱨǝbbǝt kɵrsitiximiz kerǝktur. Rǝzil bolƣuqidin bolƣan, inisini ɵltürgǝn Ⱪabilƣa ohxax bolmasliⱪimiz kerǝk; u nemixⱪa inisini ⱪǝtl ⱪildi? Uning ɵzining ⱪilƣanliri rǝzil, inisining ⱪilƣanliri ⱨǝⱪⱪaniy bolƣanliⱪi üqün xundaⱪ ⱪilƣan» («1Yuⱨ.» 3:11-12).


«Ibraniylarƣa»diki xu ayǝt bizgǝ Ⱨabilning ⱪurbanliⱪini «etiⱪad bilǝn» elip kǝlgǝnlikini ayan ⱪilidu. Etiⱪad wǝ ixǝnq Hudaning sɵz-kalamini anglax wǝ ⱪobul ⱪilix bilǝn barliⱪⱪa kelidu (mǝsilǝn, «Rim.» 10:17, «Yǝx.» 53:1ni kɵrüng). Undaⱪta, Ⱨabil Hudaning «etiⱪad elip kǝlgǝn» ⱪaysi sɵzini angliƣan? Adǝm’ata oƣulliri Ⱪabil bilǝn Ⱨabilƣa Hudaning ɵzlirining uyatini yepix üqün gunaⱨsiz ⱨaywanning teriliri bilǝn kiydürgǝnliki toƣruluⱪ birǝr hǝwǝrni eytip bǝrgǝnmu, yaki Huda ularƣa biwasitǝ birǝr sɵzni ⱪilƣanmu? Ⱨeqbolmiƣanda, Ⱨabilda etiⱪad bolƣan bolsa, undaⱪta Huda ularƣa Ɵzigǝ yeⱪinlixix üqün ⱪurbanliⱪ ⱪilix kerǝkliki toƣruluⱪ wǝⱨiy yǝtküzgǝn, dǝp jǝzmlǝxtürǝlǝymiz.


Ⱪabil üqün qong mǝsilǝ xuki, u deⱨⱪan wǝ baƣwǝn idi; ⱪurbanliⱪⱪa kerǝk bolƣan ⱪoylarning igisi uning inisi Ⱨabil idi. Ⱪabil tǝkǝbburluⱪidin inisidin ⱪurbanliⱪⱪa ⱪoy soraxni halimaytti; xuning ornida u ɵz beƣidiki mǝⱨsulatlardin elip kelidu. Muxu ayǝtlǝrdin eniⱪki, Huda uning sowƣitini pǝⱪǝt ⱪobul ⱪilmayla ⱪalmay, bǝlki Ⱪabilning ɵzimu Hudaƣa yaⱪmidi: «Huda Ⱪabil wǝ uning sunƣiniƣa ⱪarimidi». Munasiwǝtlik ayǝtlǝrdin kɵrünüp turiduki, Ⱪabilning pozitsiyisi pǝⱪǝt ⱨakawurluⱪ idi; Huda uning sowƣitini rǝt ⱪilƣandin keyin Hudaning sǝmimiy gǝplirigǝ ⱪulaⱪ selixning ornida u intayin ƣǝzǝplinidu. Muxuningdin biz uning kɵnglidiki hiyallirini angliƣandǝk bolimiz: «Mana bu sowƣat tirixip-tirmixip qiⱪarƣan ɵz ǝjrimdur! Ajayib bir ⱨǝdiyǝdur! Əslidǝ Hudaning manga rǝⱨmǝt eytixiƣa toƣra kelǝtti!».


Ⱪabilda wǝ Ⱨabilda ikki yol bizgǝ kɵrünidu («Yǝⱨ.» 11-ayǝttiki «Ⱪabilning yoli»ni kɵrüng). Birinqi yolni «diniy yol», ikkinqi yolni «etiⱪad yoli» deyixkǝ bolidu. Muxu yǝrdǝ «diniy yol» deginimiz, bir insan ɵzining tirixix-tirmixixliri wǝ oy-hiyalliri bilǝn Hudani razi ⱪilmaⱪqi bolƣan yol. Pütkül dunya boyiqǝ kɵp adǝmlǝr Ⱪabil oyliƣandǝk: «Mǝn kɵp dualarni ⱪilƣinim üqün, ⱨǝr ⱨǝptǝ mǝsqitkǝ (yaki bolmisa qerkawƣa yaki buthana ⱪatarliⱪlarƣa) barƣinim üqün, kǝmbǝƣǝllǝrgǝ kɵp sadiⱪǝ bǝrginim üqün, muⱪǝddǝs yazmilarni (Tǝwrat bolsun, Zǝbur bolsun, Injil bolsun, Ⱪur’an bolsun, Budda «nomliri» bolsun) yadliƣinim üqün Huda meni ⱪobul ⱪilip, gunaⱨlirimni kǝqürüm ⱪilidu» dǝp oylap yüridu. Biraⱪ Tǝwrat-Injil boyiqǝ, gunaⱨni bir tǝrǝp ⱪilidiƣan birdinbir ix — ⱪurbanliⱪtur. Hudaning nijati sowƣat bolup, Mǝsiⱨning Ɵzidǝ U kerǝk bolƣan ⱪurbanliⱪni tǝminligǝn. Etiⱪadi bar adǝmlǝr Uning bu toƣruluⱪ sɵz-kalamini ⱪobul ⱪilip, huxalliⱪ bilǝn Uning sowƣitini ⱪuqaⱪlaydu. Ⱨabil bolsa bu yolƣa, yǝni Hudaning xapaitini ⱪobul ⱪilidiƣan etiⱪadliⱪ yolƣa wǝkil bolidu. Ⱨalbuki, bǝzilǝr ⱨǝtta Ⱪabildǝk ɵzlirining ǝjirliri üqün Huda meni tǝriplixi kerǝk, dǝp oylaydu.


«Qünki silǝr xǝpⱪǝt bilǝnla ixǝnq arⱪiliⱪ ⱪutⱪuzuldunglar. Bu ix ɵzünglardin kǝlgǝn ix ǝmǝs, bǝlki Hudadin kǝlgǝn iltipat, — u zadila adǝmlǝrning ǝmǝl-ǝjridin kǝlmǝydu, bu ⱨǝm ⱨeqkimning mahtanmasliⱪi üqündur» («Əf.» 2:8-9).


Ahirda Ⱪabil inisini ɵltürgini üqün Hudaning uningƣa qüxürgǝn jazasi toƣruluⱪ azraⱪ tohtilimiz. Adǝm’ata wǝ Ⱨawa’ana gunaⱨ ⱪilƣandin keyin, Huda xapaǝt bilǝn ularƣa gunaⱨlirini tonup yetix pursitini bǝrgǝnidi, wǝ u xundaⱪ pursǝtni ⱨǝtta Ⱪabilƣimu yǝtküzüp: «Ining nǝdǝ?» dǝp soraydu. Xundaⱪtimu Ⱪabil pursǝtni rǝt ⱪilip, Huda aldida turupmu yalƣan sɵzlǝydu. Xuning üqün Huda uningƣa xundaⱪ «yenik jaza» bǝrdimu? Nemixⱪa u nǝⱪ mǝydanda ɵltürülmǝydu?


Jazaning tǝpsilatliridin: «Sǝn ǝmdi ⱪolungdin iningning ⱪenini ⱪobul ⱪilƣili aƣzini aqⱪan yǝrdin ⱪoƣlinip lǝnǝtkǝ uqraysǝn. Sǝn yǝrgǝ ixlisǝngmu u buningdin keyin sanga ⱪuwwitini bǝrmǝydu, sǝn yǝr yüzidǝ sǝrsan bolup, sǝrgǝrdan bolisǝn» dǝp oⱪuymiz. 


Yǝr-tupraⱪ Adǝm’atimizning gunaⱨi tüpǝylidin alliⱪaqan lǝnǝtkǝ uqriƣan bolup, Adǝm’atimizƣa: «Sǝn tupraⱪⱪa yanƣuqǝ ariliⱪta yüz-kɵzüng tǝrgǝ qɵmgǝndila nan yǝysǝn» degǝndǝk, teriⱪqiliⱪ tǝslixip kǝtkǝnidi. Əmdi Ⱪabilƣa bolsa nǝgila barsa teriⱪqiliⱪ ⱨǝssilǝp tǝslixip ketǝtti. Uning Hudaƣa: «Kimla meni tepiwalsa, ɵltürüwetidu!» — degǝnliki ǝjǝblinǝrlik ǝmǝs (xu qaƣda yǝr yüzidǝ bǝlkim pǝⱪǝt üq insan yaxaytti — lekin Ⱪabil kǝlgüsidǝ insanlarning kɵpiydiƣinini kɵzdǝ tutup sɵzlǝydu — 1:28, 3:16, 5:3-5ni kɵrüng). Kimmu Ⱪabilning ɵz yenida halaydu dǝysiz?! U nǝgila barsa tupraⱪ xu ⱨaman tuƣmas bolup ketǝtti! Xuning üqün Huda baxⱪilarning Ⱪabilni ɵltürmǝsliki üqün uning pexanisigǝ mǝlum bir bǝlgǝ ⱪoyidu. Biraⱪ u ⱪǝyǝrgǝ barsa ular uni dǝrⱨal arisidin ⱨǝydiwetidu. Xundaⱪ ⱪilip Ⱪabil gunaⱨning aⱪiwitini kɵrsitidiƣan birhil «mangƣun agaⱨ» yaki «sǝrgǝrdan tǝxwiⱪatqi», pütkül yǝr-zeminƣa Hudaning adilliⱪi wǝ muⱪǝddǝsliki, gunaⱨni jazalaydiƣanliⱪi toƣruluⱪ «halis» jakarqi, guwaⱨqi yaki hǝwǝrqi bolup ⱪalidu.


6-bab — «Hudaning oƣulliri insanlarning ⱪizlirini ... ɵzlirigǝ hotun ⱪilixⱪa baxlidi» — bu nemini kɵrsitidu?

«Wǝ xundaⱪ boldiki, insanlar yǝr yüzidǝ kɵpiyixkǝ baxliƣanda, xundaⱪla ⱪizlarmu kɵplǝp tuƣulƣanda, Hudaning oƣulliri insanlarning ⱪizlirining qirayliⱪliⱪini kɵrüp, haliƣanqǝ tallap, ɵzlirigǝ hotun ⱪilixⱪa baxlidi».

Tekisttiki izaⱨatimizda eytⱪinimizdǝk, «Hudaning oƣulliri» ⱨǝⱪⱪidǝ üq hil qüxǝnqǝ bar: —


1.

Insan ǝmǝs, bǝlki ǝrxtiki bir hil zat, pǝrixtǝ yaki roⱨtin ibarǝt (bǝzi alimlar xu ibarini jin-xǝytanlarni kɵrsitidu, dǝp ⱪaraydu).

2. 

Dǝrijidin taxⱪiri adǝm bolup, padixaⱨ yaki ⱨɵkümdar.

3. 

Ⱪabilning hudasiz ǝwladliridǝk ǝmǝs, bǝlki Huda yolida mangidiƣan Xetning ǝwladliridur.


Biz mutlǝⱪ birinqi kɵzⱪaraxta bolimiz. Qünki 2- yaki 3-pikirdǝ eytilƣandǝk «Hudaning oƣulliri» degǝn ibarǝ Xetning ihlasmǝn ǝwladliri yaki bolmisa yǝr yüzidiki uluƣ zatlarni kɵrsǝtkǝn bolsa, undaⱪta ularning «insanlarning ⱪizlirining qirayliⱪliⱪini kɵrüx»i andin «haliƣanqǝ tallap, ɵzlirigǝ hotun ⱪilix»ining zadi nemǝ hataliⱪi yaki yamanliⱪi bolatti?! Qünki ǝyni tekisttǝ: «rǝzil adǝmlǝrning ⱪizliri» toƣruluⱪ gǝp yoⱪ, pǝⱪǝt «insanlarning ⱪizliri» deyilidu — demǝk, addiy ⱪiz-ayallarnila kɵrsitidu. Xunga «Hudaning oƣulliri» degǝnlik bir türküm pǝrixtilǝrni kɵrsitidu, dǝp ⱪaraymiz («Ayup» 1:6, 2:1, 38:7, «Zǝbur» 29:1, 89:6ni kɵrüng). Muxu pǝrixtilǝr ⱪiz-ayallarning güzǝllikini kɵrüp, ular bilǝn jinsiy munasiwǝt ɵtküzüxni ⱨǝwǝs ⱪilƣan wǝ xundaⱪ ⱪilix üqün Huda ɵzlirigǝ bekitkǝn hizmǝt ornini taxlap («Yǝⱨ.» 6-ayǝt), mǝlum bir insaniy, jismaniy xǝkilgǝ kirgǝn. Tekisttin ⱪariƣanda ularning ǝwladliri «palwan-baturlar» yaki «küqlük isyanqi»lar, binormal gigantlar idi. «Alǝmning yaritilixi»ning muǝllipi mundaⱪ wǝⱪǝning yüz berixi pǝⱪǝt bir ⱪetimla ǝmǝs dǝp puritidu; qünki u keyinki waⱪitlardimu baxⱪa gigantlar tuƣulƣan, dǝp hatirilǝydu: — «Xu künlǝrdǝ (wǝ xundaⱪla keyinki künlǝrdimu), Hudaning oƣulliri insanlarning ⱪizlirining yeniƣa berip, ulardin balilarni tapⱪinida, gigantlar yǝr yüzidǝ pǝyda boldi. Bular bolsa ⱪǝdimki zamanlardiki dangliⱪ palwan-baturlar idi» (4-ayǝt). Bu bǝlkim muⱪǝddǝs yazmilardiki baxⱪa yǝrlǝrdǝ tilƣa elinƣan, topandin keyin tuƣulƣan gigantlarni kɵrsitidu; mǝsilǝn, «Qɵl.» 13:33, «Ⱪan.» 2:20-21, 3:11, «2Sam.» 21:15-22ni kɵrüng.


Injilda, rosul Yǝⱨuda bu wǝⱪǝning mǝzmunini gumanni yoⱪatⱪan ⱨalda eniⱪ ⱪilidu: — «Wǝ silǝr xunimu bilisilǝrki, ǝslidiki ornini tutmay, bǝlki ɵz makanini taxlap kǝtkǝn pǝrixtilǝrni Rǝb uluƣ ⱪiyamǝt künining soriⱪiƣiqǝ mǝnggü kixǝnlǝp mudⱨix ⱪarangƣuluⱪta solap saⱪlimaⱪta. Sodom wǝ Gomorra wǝ ularning ǝtrapidiki xǝⱨǝrlǝrdikilǝrmu xu ohxax yolda, yǝni xu pǝrixtilǝrgǝ ohxax uqiƣa qiⱪⱪan buzuⱪluⱪⱪa wǝ ƣǝyriy xǝⱨwǝtlǝrgǝ berilip kǝtkǝn, keyinki dǝwrlǝr ularning aⱪiwitidin ibrǝt alsun üqün mǝnggülük ot jazasiƣa ɵrnǝk ⱪilinip kɵydürülgǝn».

Bu ayǝtlǝrning ahirⱪi ⱪismida awwal bǝqqiwazliⱪ xǝⱨwaniy ⱨǝwǝslǝrgǝ berilgǝn «Sodom wǝ Gomorra wǝ ularning ǝtrapidiki xǝⱨǝrlǝrdikilǝr» tilƣa elinidu; andin Sodomdikilǝrning «xu ohxax yolda, yǝni xu pǝrixtilǝrgǝ ohxax uqiƣa qiⱪⱪan buzuⱪluⱪⱪa wǝ ƣǝyriy xǝⱨwǝtlǝr (grek tilida: «ƣǝyriy ǝtlǝr»)gǝ berilip kǝtkǝn»liki kɵrsitilidu. Huda pǝrixtilǝrning ⱨeqⱪaqan «ƣǝyriy xǝⱨwǝtlǝr («ƣǝyriy ǝtlǝr»)gǝ berilixi»ni iradǝ ⱪilƣan ǝmǝs; wǝ xuningƣa ohxax, ⱨǝrgiz ǝr kixilǝrning ayal kixilǝr bilǝn normal ǝr-ayalliⱪ munasiwǝtni halimay, baxⱪa ǝr kixilǝrgǝ ⱨǝwǝs ⱪilƣuqi boluxini iradǝ ⱪilƣan ǝmǝs.


«2Pet.» 2:4 wǝ muxu yǝrdǝ, «Yǝⱨuda» 6-ayǝttin ⱪariƣanda, alǝmning dǝslipidǝ Hudaƣa ⱪarxi Xǝytan bilǝn birgǝ isyan kɵtürgǝn pǝrixtilǝr bilǝn selixturƣanda, muxu pǝrixtilǝr eƣirraⱪ jazaƣa uqriƣan («Wǝⱨ.» 12:3-4tiki izaⱨatlirimizni kɵrüng). Axu isyan kɵtürgüqi pǝrixtilǝr (ⱨazirⱪi jinlar) bügün dunyani kezip, insanlarni eziⱪturup, Hudaning mɵmin bǝndilirining roⱨ-ⱪǝlbilirigǝ jǝng ⱪilip yürmǝktǝ; «Yǝⱨuda» 6-ayǝttǝ tilƣa elinƣan pǝrixtilǝrni bolsa: «Rǝb uluƣ ⱪiyamǝt künining soriⱪiƣiqǝ mǝnggü kixǝnlǝp mudⱨix ⱪarangƣuluⱪta solap saⱪlimaⱪta». Ularƣa nemixⱪa (solanmiƣan jinlar bilǝn selixturƣinida) eƣirraⱪ jaza berilidu? Xübⱨisizki, addiy sǝwǝbi xu boluxi kerǝkki, muxu pǝrixtilǝr Hudaning gunaⱨ üstidin yürgüzgǝn birnǝqqǝ jazaliriƣa — (1) alǝmning dǝslipidǝ, Xǝytanni jazalap ǝrxtin ⱨǝydiwǝtkinigǝ; (2) Adǝm’atimiz wǝ Ⱨawa’animiz gunaⱨ ⱪilƣandin keyinki jazaliƣiniƣa; (3) Ⱨabilni ɵltürgǝn Ⱪabilning üstigǝ qüxürgǝn jazasiƣa guwaⱨ bolup turuⱪluⱪ, yǝnila Huda aldida gunaⱨ ⱪilƣini üqün ularning Huda aldidiki jawabkarliⱪi kɵprǝk bolatti.


Əlwǝttǝ, bǝzilǝr bu pikrimizni anglap Rǝb Əysaning insanlarning tirilixi toƣruluⱪ: «Ɵlümdin tirilgǝndin keyin, insanlar ɵylǝnmǝydu, ǝrgǝ tǝgmǝydu, bǝlki Hudaning ǝrxtiki pǝrixtilirigǝ ohxax bolidu» («Mat.» 22:30) degǝn mubarǝk sɵzlirini nǝⱪil kǝltürüp ⱪarxi qiⱪidu. Demǝk, pǝrixtilǝr ⱨeqbolmiƣanda ɵylǝnmǝydu wǝ ularning jinsiyiti yoⱪ. Lekin ularning halisila jinsiyǝtkǝ igǝ bolux imkaniyiti yoⱪ ǝmǝs. Degǝnlirimiz dǝl muxu. «Alǝmning yaritilixi»da bayan ⱪilinƣan bu pǝrixtilǝr Huda bekitkǝn tǝrtiptin yaki tüzümdin ⱨalⱪip qiⱪti wǝ xuning bilǝn jazalandi. Ular rosul Yǝⱨuda tǝswirligǝn Sodomdiki adǝmlǝrgǝ ohxax «buzuⱪluⱪⱪa wǝ ƣǝyriy xǝⱨwǝtlǝrgǝ berilip kǝtkǝn... mǝnggülük ot jazasiƣa ɵrnǝk ⱪilinip kɵydürülgǝn».


Bu wǝⱪǝdin keyin insanlarning ⱪǝlbliri tehimu rǝzillik bilǝn tolup kǝtkǝndǝk ⱪilidu: — «Pǝrwǝrdigar insanning ɵtküzüwatⱪan rǝzilliki yǝr yüzidǝ kɵpiyip kǝtkǝnlikini, ularning kɵnglidiki niyǝtlirining ⱨǝrⱪaqan yaman boluwatⱪinini kɵrdi».


9:25-27 Nuⱨ pǝyƣǝmbǝrning Xǝm, Ⱨam wǝ Yafǝt toƣruluⱪ bexarǝtlik sɵzliri

Nuⱨ pǝyƣǝmbǝr ɵz üzümzarliⱪining xarabini iqip mǝst bolƣandin keyin uni kɵrgǝn oƣli Ⱨam akiliri Xǝm bilǝn Yafǝtning yeniƣa berip, atisini mazaⱪ ⱪilƣan ⱨalda xu ǝⱨwalni ularƣa eytⱪan, dǝp hatirilinidu. Ular ikkiylǝn bolsa ⱨɵrmǝt bilǝn ǝdiyalni elip kǝyniqǝ mengip, atisini yepip ⱪoyidu. Nuⱨ pǝyƣǝmbǝr oyƣinip, nemǝ ixlarning yüz bǝrginini bilip, tɵwǝndiki bexarǝtni elan ⱪildi: —


«Nuⱨ xarabning kǝypidin oyƣinip, kǝnji oƣlining ɵzigǝ nemǝ ⱪilƣinini bilip: — 

Ⱪanaanƣa lǝnǝt bolƣay! 

U ⱪerindaxlirining ⱪulining ⱪuli bolsun, — dǝp ⱪarƣidi.

U yǝnǝ: — Xǝmning Hudasi bolƣan Pǝrwǝrdigarƣa tǝxǝkkür-mǝdⱨiyǝ kǝltürülgǝy!

Ⱪanaan Xǝmning ⱪuli bolsun.

Huda Yafǝtni awutⱪay!

U Xǝmning qedirlirida turƣay,

Ⱪanaan bolsa uning ⱪuli bolƣay! — dedi».


Birinqi soal, yaman ix ⱪilƣini Ⱨam bolƣandin keyin, nemixⱪa tunji oƣli Ⱪanaan lǝnǝtkǝ ⱪaldi?


Hudaning ⱨɵkümliri «qongⱪur tilsimat dengizlardǝktur» («Zǝb.» 36:6); dǝrwǝⱪǝ biz paniy dunyada bolƣinimizda ularning sǝwǝbliri yaki ǝⱨmiyitini toluⱪ tonup yetǝlmǝymiz; lekin Ⱨamning kɵp oƣulliri arisidin pǝⱪǝt Ⱪanaanla lǝnǝtkǝ ⱪalƣan, degǝn pakittin Ⱨamning yaman ix ⱪilixida oƣli Ⱪanaanning tǝsiri bar yaki atisini mazaⱪ ⱪilixⱪa ⱪutratⱪuqi xu Ⱪanaandur, dǝp pǝrǝz ⱪilsaⱪ eⱨtimalƣa yeⱪinraⱪ boluxi mumkin (bǝzi alimlar ikkinqi bir pikirdǝ bolup, Ⱪanaan Ⱨamning ǝng amraⱪ oƣli, xunga Ⱨamni jazalax üqün Nuⱨ Ⱪanaanning kǝlgüsigǝ lǝnǝt oⱪuydu, dǝp ⱪaraydu).


«Ⱪulning ⱪuli» — bu ibarǝ ǝng tɵwǝn ⱪulluⱪ yaki tɵwǝn hizmǝtni kɵrsitidu.

Nuⱨ pǝyƣǝmbǝr Pǝrwǝrdigarni «Xǝmning Hudasi» dǝp tǝswirlǝydu. Demǝk, Xǝm wǝ uning ǝwladliri Huda bilǝn yeⱪin munasiwǝttǝ bolidu. Xǝmning nǝslidin «Ebǝr» degǝn zat tɵrilidu; «Ebǝr» — mǝnisi bǝlkim «(dǝryadin) ɵtküqi», xunga Ebǝr bǝlkim tunji «Ibraniy» boluxi mumkin. Ebǝrning nǝslidin Ibraⱨim, Isⱨaⱪ, Yaⱪup andin Yaⱪuptin Israil degǝn hǝlⱪ qiⱪⱪan; Israil Huda Ɵzini Xǝytanning zulmitidǝ ⱪalƣan dunyaƣa tonuxturuxⱪa talliwalƣan wasitiqi idi. Nuⱨning oⱪuƣan lǝniti boyiqǝ, Ⱪanaanni keyin «Xǝmning ⱪuli» dǝp bekitkǝn. Bu ix Israilning keyinki tarihida ǝmǝlgǝ axurulƣan (mǝsilǝn, «2Tar.» 8:1-8ni kɵrüng).


Nuⱨning bexaritidǝ Yafǝt toƣruluⱪ «Huda Yafǝtni awutⱪay!» andin «U Xǝmning qedirlirida turƣay» dǝydu. Keyin mǝdǝniyǝt kɵprǝk tǝrǝⱪⱪiy ⱪilƣan ǝllǝr, bolupmu Yawropadiki ǝllǝrning kɵpinqisi Yafǝttin qiⱪⱪan. Yafǝtning ǝwladlirining arisida Babil, Grek (Yunan) wǝ Rim imperiyǝliridikilǝr bolƣan. Bu imperiyǝlǝr Axurning zeminini egilipla ⱪalmay, bǝlki Pǝlǝstin zeminini ixƣal ⱪilƣan wǝ xundaⱪla Ⱪanaanning ǝwladlirini ɵz ⱪulluⱪiƣa salƣan. Nuⱨning Yafǝt toƣruluⱪ bexariti keyin yǝnǝ roⱨiy jǝⱨǝttimu ǝmǝlgǝ axurulƣan — qünki Injil dǝwridǝ hux hǝwǝrni awwal ⱪobul ⱪilƣanlarning kɵpinqisi Yafǝttin qiⱪⱪan hǝlⱪlǝr bolƣan.


«Ⱨam» degǝn sɵz «ⱪara» degǝn mǝnidǝ. Xunga Afriⱪidiki kɵp ⱪara tǝnlik hǝlⱪlǝr dǝrwǝⱪǝ Ⱨamning ǝwladliridin boluxi mumkin. Lekin bǝzilǝrning Nuⱨ pǝyƣǝmbǝrning bu bexaritidin paydilinip, «Hudaning iradisi» dǝp baⱨanǝ ⱪilip ⱪara tǝnlik hǝlⱪlǝrni («Ⱨamning ǝwladliri» dǝp) ⱪulluⱪⱪa selixi mutlǝⱪ qong gunaⱨ bolidu. Qünki bexarǝttǝ Ⱨam ɵzi yaki Ⱪanaandin baxⱪa ǝwladliridin ⱨǝtta birimu tilƣa elinƣan ǝmǝs. 


10-bab — «Əllǝrning nǝsǝbnamisi» — bu ǝllǝr ⱨazir nǝdǝ yaki nǝgǝ kǝtkǝn?

Bu babtiki «ǝllǝrning nǝsǝbnamisi»da yǝr yüzidiki barliⱪ ǝllǝrning ǝjdadliri hatirilinidu. Bu tizimlanƣan hǝlⱪlǝrning ⱨazirⱪi hǝlⱪlǝr yaki ǝllǝr bilǝn bolƣan munasiwǝtliridin bǝziliri mǝlum, bǝziliri namǝlum. Mǝlum bolƣanliri toƣruluⱪ tɵwǝndǝ azraⱪ tohtilimiz: —

(Oⱪurmǝnlǝr buningƣa munasiwǝtlik hǝritinisimu kɵrsun)


10:2 «Yafǝtning oƣulliri: — Gomǝr, Magog, Maday, Yawan, Tubal, Mǝxǝk wǝ Tiras».

Gomǝr — «Kimmǝrlǝr»ning ǝjdadi. Germaniyǝ bilǝn munasiwǝtlik.

Magog — jǝnubiy Rusiyǝ wǝ Ottura Asiyaning tüzlǝnglik rayonliridiki bir hǝlⱪ. «Magog»ning «Skitlar» bilǝn munasiwiti bar boluxi mumkin; Ottura Asiyadiki ⱨazirⱪi hǝlⱪlǝrdin bǝziliri, xübⱨisizki, Magogdin qiⱪⱪan («Əzakiyal» 38-39-bablarni kɵrüng).

Maday — «Mediyalar» (ⱨazirⱪi «Kurdlar») ⱨǝmdǝ Ⱨindistandiki bǝzi hǝlⱪlǝrning ǝjdadi.

Yawan — Greklǝr (Yunanlar)ning ǝjdadi

Tubal — «Ⱪara Dengiz»ƣa munasiwǝtlik bǝzi ⱪǝbililǝrning ǝjdadi. Keyinqǝ bularning Rusiyǝning ⱪǝdimki paytǝhti, yǝni Tobolsk xǝⱨiri bilǝn munasiwiti bolƣan boluxi mumkin.

Mǝxǝk — «Muxkular» degǝn ⱪǝdimki hǝlⱪning ǝjdadi. Bular Rusiyǝning ⱨazirⱪi paytǝhti Moskwa wǝ Ərminiyǝdiki Moxⱪi taƣliri bilǝn munasiwiti boluxi mumkin.

Tiras — ⱪǝdimki «Trakiylar» yaki «Ətruskiylar» yaki bular ikkisining ǝjdadi. Bu hǝlⱪlǝrdin bǝziliri keyin «Fenekiylǝr» bilǝn munasiwiti bar boldi.


10:3 «Gomǝrning ǝwladliri: Axkinaz, Rifat wǝ Torgamaⱨ»

Axkinaz — Ⱨindi-Germanlarning ximaliy ⱪǝbililirining ǝjdadi wǝ bǝlkim yǝnǝ «Skitlar»ning bir ⱪismining ǝjdadi boluxi mumkin. Eⱨtimalƣa yeⱪinki, ⱨazirⱪi Türklǝr Skitlardin qiⱪⱪan.

Rifat — ximaliy Suriyǝdǝ wǝ xǝrⱪiy Türkiyǝdǝ yaxiƣan bir ⱪǝbilining ǝjdadi. Torgamaⱨ — xǝrⱪiy Türkiyǝning qegrisidiki «Tabal»ƣa yeⱪin bolƣan bir ⱪǝbilining ǝjdadi



10:4 «Elixaⱨ, Tarxix, Kittiylar bilǝn Dodaniylar»

Elixaⱨ — Seprusta ⱨǝm bǝlkim Krettǝ olturaⱪlaxⱪan bir ⱪǝbilining ǝjdadi. Ular keyin «Ottura Dengiz»ning boyidiki baxⱪa yǝrlǝrdǝ olturaⱪlaxⱪan.

Tarxix  «Ottura Dengiz»ning boyliridin Ispaniyǝgiqǝ wǝ Əngliyǝdimu olturaⱪlaxⱪan bir hǝlⱪ boldi.

Kittiylar — Seprusta olturaⱪlaxⱪan yǝnǝ bir hǝlⱪ.

Dodaniylar — Greklǝr wǝ «Roda» degǝn aral bilǝn munasiwǝtlik bir hǝlⱪ.


10:6  «Ⱨamning oƣulliri Kux, Misir, Put wǝ Ⱪanaan»

«am» degǝnning mǝnisi «ⱪara» bolƣaqⱪa, mumkinliki barki, Afriⱪidiki hǝlⱪlǝrning kɵpinqisi ⱨamdin qiⱪⱪan boluxi mumkin. Tɵwǝndǝ kɵrimizki, Ⱨamning ǝwladliridin birnǝqqisi dǝrwǝⱪǝ Afriⱪida olturaⱪlaxⱪan.

Kux — Uning ǝwladliri Efiopiyǝdǝ (Nubiyada) olturaⱪlaxⱪan

Misir — Mizraim — Uning ǝwladliri üstün Misir wǝ astin Misirda olturaⱪlaxⱪan (ibraniy wǝ ǝrǝb tillirida «Mizraim» degǝn sɵz «ikki Misir» degǝnni bildüridu).

Put — uning ǝwladliri Libiyǝdǝ (Nubiyada) wǝ Somaliyǝdǝ olturaⱪlaxⱪan

Ⱪanaan — uning ǝwladliri Pǝlǝstindǝ olturaⱪlaxⱪan, andin «Ⱪanaaniylar» degǝn yǝttǝ ⱪǝbilǝ bolƣan.


10:7 «Kuxning oƣulliri Seba, Ⱨawilaⱨ, Sabta, Raamaⱨ wǝ Sabtikaⱨ; Raamaⱨning oƣulliri Xeba wǝ Didan idi»

Seba — Üstün Misirda, Nil dǝryasiƣa yeⱪin olturaⱪlaxⱪan bir ⱪǝbilǝ

Ⱨawilaⱨ — (mǝnisi «ⱪumluⱪ» yaki «ⱪumluⱪ tüzlǝnglik») — jǝnubiy Ərǝbistanda olturaⱪlaxⱪan bir ⱪǝbilǝsabta — Pars ⱪoltuⱪining boylirida olturaⱪlaxⱪan bir ⱪǝbilǝ

Raamaⱨ — Ƣǝrbiy jǝnubiy Ərǝbistanda olturaⱪlaxⱪan bir ⱪǝbilǝsabtikaⱨ — Pars ⱪoltuⱪining xǝrⱪiy tǝripidiki «samudaki» degǝn jayda olturaⱪlaxⱪan bir ⱪǝbilǝ

Xeba — ƣǝrbiy jǝnubiy Ərǝbistandiki bir ⱪǝbilǝ boldi; keyin «Sabiylar» padixaⱨliⱪini ⱪurƣan; ularning ayal padixaⱨi keyin danaliⱪ izdǝp Sulayman padixaⱨni yoⱪlap barƣan («1Pad.» 10-bab). 

Dedan — Ximaliy Ərǝbistanda olturaⱪlaxⱪan bir ⱪǝbilǝ


10:8 «Kuxtin yǝnǝ Nimrod tɵrǝlgǝn; u yǝr yüzidǝ naⱨayiti küqtünggür adǝm bolup qiⱪti» — «Nimrod» degǝn isimning mǝnisi «asiyliⱪ ⱪilƣuqi» degǝnlik bolidu. U toƣruluⱪ eytilƣan sɵzlǝrning ⱨǝmmisini sǝlbiy jǝⱨǝttǝ qüxinix kerǝk. Uningdin Hudaning hǝlⱪigǝ düxmǝn bolƣan ikki xǝⱨǝr wǝ imperiyǝ qiⱪⱪan — yǝni Babil (Hudaƣa ⱪarxiliⱪini bildürgǝn Babil munari ⱪurulƣan jay) wǝ Ninǝwǝ (Asuriyǝ imperiyǝsining paytǝhti), ular tɵwǝndikidǝk: — 


10:9 «U Pǝrwǝrdigar aldida küqtünggür owqi boldi; xunga «palanqi bolsa, Pǝrwǝrdigarning aldida Nimrodtǝk, zǝbǝrdǝs owqi ikǝn!» dǝydiƣan gǝp pǝyda boldi» — Buning mǝnisi izaⱨatlirimizda kɵrsitilgǝndǝk, Nimrod «owqi» muxu yǝrdǝ bǝlkim ⱨaywanlarni ǝmǝs, insanlarni owlaydiƣanliⱪini kɵrsitixi mumkin, wǝ xundaⱪla uning nami ⱨǝtta ǝrxkimu yǝtti. Bizdǝ ⱨeqⱪandaⱪ guman yoⱪki, Nimrod degǝn kixi kǝlgüsidiki «dǝjjal»ni sürǝtligǝn bir hil «bexarǝtlik rǝsim»dur. Qünki kǝlgüsidǝ dǝjjal (ⱪaytidin ⱪurulidiƣan) Babil xǝⱨirining padixaⱨi bolidu.


10:10 «Uning padixaⱨliⱪi Xinar zeminidiki Babil, Ərǝk, Akkad wǝ Kalnǝⱨ degǝn xǝⱨǝrlǝrdǝ baxlanƣanidi» — burunⱪi Yǝⱨudiy ɵlimilar (Rabbilar)ning ⱨǝmmisi: «Pǝrwǝrdigar aldida küqtünggür owqi boldi» degǝn sɵzlǝr uning Hudaƣa ⱪarxi turƣanliⱪini kɵrsitidu, dǝp ⱪaraytti. Qünki Nimrod keyin bǝrpa ⱪilƣan xǝⱨǝrlǝr, jümlidin Babil xǝⱨiri Huda wǝ Uning hǝlⱪigǝ ⱪarxi qiⱪⱪan, xundaⱪla Hudaƣa ⱪarxi qiⱪixning simwoli bolup ⱪalƣan.


10:11-12  «U bu zemindin Axur zeminiƣa qiⱪip Ninǝwǝ, Rǝⱨobot-ir, Kalaⱨ, wǝ Ninǝwǝ wǝ Kalaⱨning otturisidiki Rǝsǝn degǝn xǝⱨǝrlǝrnimu bina ⱪildi (bular ⱪoxulup «Katta xǝⱨǝr» boldi)» — Axur (Asuriyǝ imperiyǝsini tǝsis ⱪilƣuqi) Xǝmning ǝwladi idi (22-ayǝt).

Axur Ninǝwǝ, Rǝⱨobot-Ir, Kalaⱨ, wǝ Rǝsǝn degǝn tɵt xǝⱨǝr birlixip bir qong katta xǝⱨǝr, yǝni «Ninǝwǝ xǝⱨǝri» boldi.


10:13 «Misirning ǝwladliri Ludiylar, Anamiylar, Lǝⱨabiylar, Naftuⱨiylar» — Bu tɵt hǝlⱪ Nil dǝryasi deltisidin tartip, ximaliy Afriⱪiƣiqǝ olturⱪlaxⱪan.


10:14 «Patrosiylar, Kasluⱨiylar (Filistiylǝr Kasluⱨiylardin qiⱪⱪan) wǝ Kaftoriylar»

Patrusiylar wǝ Kasluⱨiylarmu üstün Misirda wǝ Krettǝ olturaⱪlaxⱪan. «Filistiylǝr» keyin xu yǝrdin qiⱪip Pǝlǝstinning ƣǝrbiy tǝripidǝ olturaⱪlaxⱪan. Kaftoriylar Kretkǝ andin «Ottura Dengiz»din yiraⱪ bolƣan, bizgǝ ⱨazir namǝlum rayonlardimu olturaⱪlaxⱪan boluxi mumkin.


10:15-18  «Ⱪanaandin tunji oƣul Zidon tɵrilip, keyin yǝnǝ Ⱨǝt tɵrǝlgǝn. Uning ǝwladliri bolsa Yǝbusiylar, Amoriylar, Girgaxiylar, Ⱨiwiylar, Arkiylar, Siniylar, Arwadiylar, Zǝmariylar wǝ Hamatiylar idi. Xuningdin kiyin, Ⱪanaaniylarning ⱪǝbililiri ⱨǝr tǝrǝpkǝ tarⱪilip kǝtti» — Zidondin Fenekiylǝr qiⱪⱪan. Bu hǝlⱪ ⱪǝdimki zamandiki yiraⱪ yurtlarƣa barƣan jaⱨankǝzdi dengizqilar idi. Xundaⱪ ispatlarmu barki, Fenekiylǝr ⱨǝtta jǝnubiy Amerikiƣa wǝ «Tinq Okyan»diki yiraⱪ arallarƣimu yetip barƣan.

Ⱨǝttin «Ⱨittiylar» qiⱪⱪan. Ularning ɵz imperiyǝsi bar idi. Imperiyǝsi ƣuliƣandin keyin Ⱨittiylar xǝrⱪtiki yiraⱪ rayonlarƣa kɵqüp kǝtkǝn. Ular «Siniylar» bilǝn birlixip ⱨazirⱪi Hǝnzu, Mongƣul wǝ Yapon millǝtliri bolup ⱪalƣan, andin ⱨǝtta xu yǝrdin «Bering Boƣuzi»din ɵtüp ximaliy Amerikidiki «Indianlar» bolƣan boluxi mumkin. Bu hǝlⱪlǝrning ⱪalƣan ⱪismining ⱨǝmmisi Pǝlǝstin, Liwan wǝ Suriyǝni igiligǝn ⱪǝbililǝr bolup ⱪalƣan. Israillar ahirda ularni xu yǝrlǝrdin ⱨǝydǝp qiⱪirip, Huda ɵzlirigǝ miras ⱪilixⱪa bekitkǝn bu zeminiƣa igǝ bolƣan.


10:21-22 «Xǝmmu oƣul pǝrzǝntlik boldi; Xǝm bolsa Yafǝtning akisi, Ebǝrlǝrning ata-bowisi boldi. Xǝmning oƣulliri Elam, Axur, Arfahxad, Lud, Aram...»

«Elam» degǝnning mǝnisi «yuⱪiriⱪi jaylar». Elamdin bolƣan hǝlⱪ Babilning xǝrⱪidǝ yaxiƣan bolup, ⱨarirⱪi irandiki hǝlⱪ-millǝtlǝr bilǝn munasiwǝtlik.

«Axur» — Asuriylǝr degǝn hǝlⱪ bolƣan.

«Arfahxad» — Ninǝwǝ xǝⱨirining ximaliy xǝrⱪidǝ yaxiƣan, «kaldiylǝr» bilǝn munasiwǝtlik boluxi mumkin.

«Lud» — Tigris (Dijlǝ) dǝryasiƣa yeⱪin yaxiƣan «Ludbu» hǝlⱪi bolƣan boluxi mumkin.

«Aram» — Suriyǝning ximaliy tǝrǝpliridǝ wǝ Babilning ximalidiki wǝ xǝrⱪidiki tüzlǝngliklǝrdǝ yaxiƣan hǝlⱪ bolƣan.


10:23 «Aramning oƣulliri Uz, Ⱨul, Gǝtǝr, Max idi». Bu ⱪǝbililǝr toƣruluⱪ mǝlumat az. Ular baxⱪa xǝrⱪiy hǝlⱪlǝrning ǝjdadliri bolƣan boluxi mumkin. «Ⱨul»ning Ərminiyǝ bilǝn, «Gǝtǝr»ning Afƣanistan bilǝn bolƣan munasiwitini kɵrsitidiƣan azraⱪ ispat bar.


10:24 «Arfahxadtin Xelaⱨ tɵrǝldi, Xelaⱨtin Ebǝr tɵrǝldi».

«Ebǝr» — Mǝnisi bǝlkim «(dǝryadin) ɵtküqi». «ibraniy» degǝn sɵz bǝlkim bu sɵzdin qiⱪⱪan.

10:25 «Ebǝrdin ikki oƣul tɵrǝlgǝn bolup, birining ismi Pǝlǝg idi, qünki u yaxiƣan dǝwrdǝ yǝr yüzi bɵlünüp kǝtkǝnidi; Pǝlǝgning inisining ismi Yoⱪtan idi».

«Pǝlǝg» degǝn sɵzning tǝlǝppuzi «bɵlünüx»kǝ yeⱪindur. «u yaxiƣan dǝwrdǝ yǝr yüzi bɵlünüp kǝtkǝnidi» — üq imkaniyǝt bar: (a) bu sɵzlǝr Babil munaridiki wǝⱪǝdǝ, Hudaning tilni bɵlüxi bilǝn ǝllǝrnimu bɵlgǝnlikini, xundaⱪla «yǝr yüzidikilǝr bɵlünüp kǝtkǝn»likini kɵrsitidu; (ǝ) yǝr-zeminning bɵlünüp kǝtkǝnlikini kɵrsitidu («Yaritilix» 1:9 boyiqǝ yǝr-zemin ǝslidǝ birla ⱪuruⱪluⱪ idi; andin keyin qoⱪum mǝlum waⱪitta ⱨazirⱪi Asiya, Yawropa, Afriⱪa, Amerika wǝ Antarktika ⱪit’ǝlirigǝ bɵlünüp kǝtkǝn. Dunya hǝritisigǝ ⱪarisingiz, bu yǝttǝ ⱪit’ǝning xǝkillirini bir-birigǝ «jipsilaxturma rǝsim»dǝk jipsilǝxkǝ bolidu, xunga ǝslidǝ bir pütün bolƣan bolsa kerǝk; (b) yuⱪirida tilƣa elinƣan ikki imkaniyǝtning tǝng yüz bǝrgǝnlikini kɵrsitidu. Biz birinqi yaki üqinqi pikirgǝ mayilmiz.

«Yoⱪtan» Ərǝbistandiki bir ⱪǝbilǝ boldi.


10:26-29 «Yoⱪtandin Almodad, Xǝlǝf, Hazarmawǝt, Yeraⱨ, Ⱨadoram, Uzal, Diklaⱨ, Obal (yaki «Ebal»), Abimaǝl, Xeba, Ofir, Ⱨawilaⱨ, Yobab tɵrǝldi» — bularning ⱨǝmmisi Ərǝbistandiki ⱪǝbililǝr boldi.


10:30-32 «Ularning olturƣan jayliri bolsa Mexadin tartip, Sǝffar degǝn rayonning xǝrⱪ tǝripidiki taƣⱪiqǝ sozulatti. Yuⱪiriⱪilar bolsa xǝmning oƣulliri bolup, ɵz ⱪǝbilisi wǝ tilliri boyiqǝ ⱪowm bolup ɵz zeminlirida olturaⱪlaxⱪanidi. Yuⱪiridikilǝr Nuⱨning ǝwladliri bolup, ular ɵz nǝsǝbliri wǝ ⱪowmliri boyiqǝ hatirilǝngǝn. Topandin keyinki yǝr yüzidiki barliⱪ ⱪowmlar ularning iqidin tarⱪalƣan». Bu nǝsǝbnamining hulasisidur. Ayrim-ayrim bolƣan ǝl-ⱪǝbililǝrning sani jǝm’i yǝtmixtur.


Hudaning «Babil munari»diki wǝⱪǝdǝ bolƣan mǝⱪsiti

Huda nemǝ mǝⱪsǝt bilǝn ǝl-yurtlarning tillirini bir-biridin ayriwǝtkǝn?

Izaⱨatimizda eytⱪinimizdǝk, ǝllǝrning yǝrdǝ «Asmanlarƣa taⱪaxⱪudǝk bir munar yasayli» degǝn ixi birinqidin «Hudaning iradisigǝ hilapliⱪ ⱪilayli» degǝndǝk mǝƣrurluⱪning bir hil ipadisi idi. Qünki Huda ǝslidǝ «Silǝr jüplixip kɵpiyip, yǝr yüzini toldurunglar» (9:1) degǝnidi. Ular: «Ɵzlirini tarilip ketixtin saⱪlax üqün», yǝni munar selix arⱪiliⱪ kɵp hǝlⱪlǝrni ɵzlirigǝ mayil ⱪilix üqün qong munarni ⱪurƣan, xuning bilǝn Hudaning ǝmrigǝ hilapliⱪ ⱪilƣan. 


Ikkinqidin, ularning bu munar arⱪiliⱪ asmandiki roⱨlar (jin-xǝytanlar) bilǝn alaⱪǝ ⱪilip, palqiliⱪ ⱪilix mǝⱪsiti bar idi. Muxundaⱪ palqiliⱪ yaki munǝjjimlik Hudaning iradisigǝ hilap idi («Ⱪan.» 18:9-12). Xu ikki sǝwǝbtin u munarni Hudaning yoliƣa ⱪarimuⱪarxi bolƣan, deyixkǝ bolidu.

Munarning aⱪiwiti wǝ nǝtijisi xundaⱪki: «Bu ularning ixining baxlinixidur! Bundin keyin ularning niyǝt ⱪilƣan ⱨǝrⱪandaⱪ ixini ⱨeq tosuwalƣili bolmaydu» deyilidu. Buningƣa Huda ǝlwǝttǝ yol ⱪoymaydu. Insanlarning bundaⱪ küqlük bolup ketixi ahirⱪi ⱨesabta ɵzlirigǝ hǝwp kǝltüridu; Nimrodtǝk rǝzil niyǝtlik bir adǝmlǝr kɵp bilim yaki ilim-pǝnni ɵzlǝxtürsǝ, nǝtijidǝ u xu bilimni ixlitip barliⱪ insanlarni ɵzigǝ beⱪindürüp kontrol ⱪiliwalidu.


Xunga Huda «Ularning tilini baxⱪa-baxⱪa ⱪilip ⱪalaymiⱪanlaxturuwetidu». Hudaning ularning tilini bɵlüxi ularning ⱨǝmkarlixip ixlǝx mǝⱪsitini tosapla ⱪalmay, bǝlki keyin Nimrodtǝk zalim bir mustǝbitning barliⱪ insaniyǝtni ɵz ilkigǝ eliwelixiƣa mustǝⱨkǝm tosalƣu bolidu. Qünki ⱨakimmutlǝⱪlik ⱪanqilik küqlük boluxidin ⱪǝt’iynǝzǝr, uning baxⱪa tilda sɵzlǝydiƣanlarni kontrol ⱪilixi qǝklimigǝ uqraydu. Pǝⱪǝt qǝklimǝ bolƣandila u ularning bir-biri bilǝn bolƣan alaⱪilixlirini wǝ xundaⱪla ularning oy-pikirlirini tizginliyǝlmǝydu. Xundaⱪ deyixkǝ boliduki, xu qaƣdin tartip «til tosalƣusi» insaniyǝtni toluⱪ bir mustǝbitliktin ⱪoƣdap kǝlmǝktǝ.


Xundaⱪtimu bǝzi adǝmlǝr ⱨazirⱪi zaman kompyuter tehnikisidin paydilinip, «tǝrjimǝ programmiliri»ni tüzüxi bilǝn Huda ⱪoyƣan «til tosalƣusi»ni bilǝr-bilmǝs buzmaⱪqi boluwatidu. Yǝnǝ bǝziliri bügünki künlǝrdǝ ⱨǝtta «yengi insanlarni yaritayli» dǝp laboratoriyǝliridǝ insanning tɵrǝlmǝ ⱨüjǝyrilirini tǝjribǝ obyekti ⱪilixⱪimu petiniwatidu. Demǝk: «Bu ularning ixining baxlinixidur! Bundin keyin ularning niyǝt ⱪilƣan ⱨǝrⱪandaⱪ ixini ⱨeq tosuwalƣili bolmaydu» degǝnni ⱪaytidin deyixkǝ toƣra kǝlmǝmdu? Xunga Hudaning pütkül yǝr yüzidikilǝrgǝ ahirⱪi ⱨɵküm-jazalirining qüxidiƣan küni bizgǝ yiraⱪ ǝmǝs, desǝk hata bolmaydu.


Ibraⱨimning ⱨayatidin elixⱪa bolidiƣan bǝzi sawaⱪlar wǝ ibrǝtlǝr

Injilda, rosul Pawlus Ibraⱨim toƣruluⱪ «U etiⱪadqi bolƣan bizlǝrning atimizdur» dǝydu («Rim.» 4:16; yǝnǝ «Gal.» 3:29ni kɵrüng). Huda ixlarni xundaⱪ bekitip orunlaxturƣandin keyin, uning ⱨayatidin etiⱪad toƣruluⱪ nurƣun yahxi dǝrslǝrni ɵginiximiz mumkin, dǝp oylisaⱪ hata bolmaydu. Tɵwǝndǝ xu dǝrslǝrdin bǝzilirini kɵrimiz.


(1) Xapaǝt, etiⱪad, itaǝtmǝnlik    12:1-9

Dǝslǝptǝ Hudaning Ibraⱨim (ǝslidǝ Abram»)ƣa bolƣan qaⱪiriⱪiƣa sǝpselǝp ⱪarayli. «Ros.» 7:2-3tin xuni kɵrimizki, Huda Ibraⱨimni u Ⱨaran xǝⱨiridǝ turuxtin ilgiri, yǝni Kaldiyǝning Ur xǝⱨiridǝ turƣinida qaⱪirƣanidi; xu ayǝttǝ «Atimiz Ibraⱨim tehi Mesopotamiyǝ rayonida turuwatⱪanda, yǝni Ⱨaran xǝⱨirigǝ kɵqüp makanlixixtin ilgiri, xan-xǝrǝpning Igisi Huda uningƣa ayan bolup: «Sǝn ɵz yurtung wǝ uruⱪ-jǝmǝtingdin ayrilip qiⱪip, Mǝn sanga kɵrsitidiƣan yǝrgǝ barƣin» degǝnidi» deyilidu. 

«Alǝmning yaritilixi» 12:1dǝ «Pǝrwǝrdigar Abramƣa mundaⱪ degǝnidi: — 

Sǝn ɵz yurtungdin, ɵz uruⱪ-ⱪerindaxliringdin wǝ ɵz ata jǝmǝtingdin ayrilip, Mǝn sanga kɵrsitidiƣan zeminƣa barƣin» dǝp hatirilinidu. «Rosullarning paaliyǝtliri»diki ayǝt boyiqǝ, xu gǝplǝr Ibraⱨimƣa deyilgǝn gǝplǝr u Ⱨaranda ǝmǝs, bǝlki Ur xǝⱨiridǝ turuwatⱪan waⱪtida deyilgǝn.

«Ⱨaran» ǝslidǝ Ibraⱨimning «yurti» ǝmǝs wǝ uning «uruⱪ-ⱪerindaxliri» yaki «ata jǝmǝti»ning kɵpinqisi Ⱨaranda turƣan ǝmǝs, bǝlki urda turƣanidi. Xunga Hudaning qaⱪiriⱪini angliƣandin keyin Ibraⱨim urdin yolƣa qiⱪmaⱪqi bolidu. Ⱨalbuki, muⱪǝddǝs yazmilarda: «Tǝraⱨ bolsa oƣli Abramni, nǝwrisi Lut (Ⱨaranning oƣli)ni wǝ kelini, yǝni Abramning ayali Saraⱨni elip, Ⱪanaan zeminiƣa berix üqün kaldiylǝrning Ur xǝⱨiridin qiⱪti; biraⱪ ular Ⱨaran degǝn jayƣa yetip kǝlgǝndǝ, xu yǝrdǝ olturaⱪlixip ⱪaldi» dǝp hatirilinidu. 


Buningdin tɵwǝndikilǝrni bayⱪaxⱪa bolidu: — 


(a) Ibraⱨimning Urdin qiⱪixida ⱪanqilik raⱨǝt-paƣarǝtni taxlap kǝtkǝnlikini ⱨazir tǝsǝwwur ⱪiliximiz tǝs. Arheologlarning ⱪedirip tǝkxürüxidin mǝlum boluxiqǝ, Ur xǝⱨiri kǝng-azadǝ, naⱨayiti bayaxat, turmuxi raⱨǝtlik bir xǝⱨǝr ikǝn. Ularda ⱨazirⱪi zamandǝk ɵylǝrni issitidiƣan birhil par sistemisimu bar idi. Ⱪǝdimki zamanda sepilliⱪ xǝⱨǝrlǝrgǝ has bolƣan aman-esǝnliktǝ turuxni ⱨǝmmǝ adǝm halaytti; lekin Ibraⱨim bu aman-esǝnlikni taxlap sǝpǝrlǝrdǝ yürüp, qedirlarda turuxni tallidi. Uning üstigǝ, xu künlǝrdǝ «hǝritǝ» dǝydiƣan nǝrsǝ mǝwjut ǝmǝs idi; sǝpǝr uningƣa nisbǝtǝn pütünlǝy namǝlum bir ix idi. Yolda ⱪandaⱪ hǝwp-hǝtǝrlǝrning uni kütüp turuwatⱪinini ⱨeqkim bilmǝytti. Ⱪaraⱪqilar wǝ banditlar xübⱨisizki az ǝmǝs idi.


(ǝ) Roxǝnki, Ibraⱨim Hudaƣa itaǝt ⱪilixni talliƣan bolsimu, lekin u toluⱪ itaǝt ⱪilmidi. Qünki u «ata jǝmǝti»din tehi pütünlǝy ayrilmiƣanidi. Kɵrünüp turuptiki, atisi ǝmǝliyǝttǝ Hudaning Ibraⱨimni Ⱪanaanƣa qaⱪiriƣinini anglap, xu qaⱪiriⱪni ɵz tǝxǝbbusiƣa aylandurup: «Biz Ⱪanaanƣa barayli» degǝn. Biz 11-babtin: «Tǝraⱨ bolsa oƣli Abramni, nǝwrisi Lut (Ⱨaranning oƣli)ni wǝ kelini, yǝni Abramning ayali Saraⱨni elip, Ⱪanaan zeminiƣa berix üqün kaldiylǝrning Ur xǝⱨiridin qiⱪti» dǝp oⱪuymiz. Biraⱪ ular yerim yolda, yǝni Ⱨaranda tohtap ⱪelip, Ⱪanaanƣa barmidi. Ibraⱨim Hudaning qaⱪiriⱪiƣa ǝgixix üqün qedir bilǝn tǝng yürüxi kerǝk idi; lekin atisining: «Ⱨaran xǝⱨiridǝ aman esǝn bolimiz» degǝndǝk gepi bilǝn, u qedir turmuxini taxlap, yǝnǝ sepilliⱪ xǝⱨǝrdǝ turdi. Xuning bilǝn Ibraⱨim Hudaning qaⱪiriⱪiƣa toluⱪ ǝmǝl ⱪilmay atisi bilǝn xu yǝrdǝ tohtap ⱪaldi. Ular alliⱪaqan 1000 kilometr yol basⱪan bolup, Ⱪanaanƣa baridiƣan yolning yǝnǝ 800 kilometri ⱪalƣanidi. Tǝraⱨ Ibraⱨimni keqiktürüp ⱪoydi. Ⱪiziⱪki, «Tǝraⱨ» degǝn isimning mǝnisi «keqiktürüx» degǝn mǝnisi bar idi.


(b) Huda Ibraⱨimni «ⱪismǝn etiⱪad»i yaki tǝhir ⱪilƣini üqün uningdin waz kǝqmǝydu; qünki u Pǝlǝstingǝ yetip barƣanda Pǝrwǝrdigar yǝnǝ bir ⱪetim uningƣa kɵrünidu. Ata ɵz balisining ayiƣi qiⱪip tunji ⱪǝdimini basⱪinini kɵrüwatⱪanliⱪini tǝsǝwwur ⱪilayli; Huda muxu yǝrdǝ «etiⱪadliⱪ balisi» Ibraⱨimning birinqi ⱪǝdimini kɵrüwatⱪan ǝmǝsmu? Xuning bilǝn Pǝrwǝrdigar uni ǝyiblimǝydu, bǝlki uning buyrulƣan sǝpirini ayaƣlaxturƣinida uningƣa ayan boluxi bilǝn uningdin hux bolƣanliⱪini ispatlaydu.


(p) 12:5din Ibraⱨim ahirida Ⱨarandin kɵqüp kǝtkinidǝ «... inisining oƣli Lutni elip ... kǝtti» dǝp oⱪuymiz. U nǝwri inisi Lutning ɵzi halap ɵzigǝ ǝgixip mangƣinini tosiyalmaytti, ǝlwǝttǝ, lekin uni billǝ elip mangƣaqⱪa, u Hudaning ǝmridin ⱨalⱪip ketip, uning üqün jawabkarliⱪni ɵz üstigǝ alidu. Keyin bu ix bǝzi qataⱪlarni tuƣduridu (13-bab).


12:1-3 Hudaning Ibraⱨim bilǝn bolƣan ǝⱨdisi 

«Sǝn ɵz yurtungdin, ɵz uruⱪ-ⱪerindaxliringdin wǝ ɵz ata jǝmǝtingdin ayrilip, Mǝn sanga kɵrsitidiƣan zeminƣa barƣin.

Xundaⱪ ⱪilsang Mǝn seni uluƣ bir hǝlⱪ ⱪilip,

Sanga bǝht-bǝrikǝt ata ⱪilip, namingni uluƣ ⱪilimǝn;

Xuning bilǝn sǝn ɵzüng baxⱪilarƣa bǝht-bǝrikǝt bolisǝn; 

Kimlǝr sanga bǝht-bǝrikǝt tilisǝ Mǝn ularni bǝrikǝtlǝymǝn,

Kimki seni horlisa Mǝn qoⱪum uni lǝnǝtkǝ ⱪaldurimǝn;

Sǝn arⱪiliⱪ yǝr yüzidiki barliⱪ ailǝ-ⱪǝbililǝrgǝ bǝht-bǝrikǝt ata ⱪilinidu!»


Biz muxu yǝrdǝ ǝⱨdining barliⱪ tǝpsilatliri üstidǝ sǝⱨipǝ qǝklimisi bilǝn tǝpsiliy tohtalmaymiz. Biz pǝⱪǝt Hudaning Ibraⱨimning itaǝt ⱪilixi arⱪiliⱪ uning bilǝn bolƣan ǝⱨdisining: «Sǝn arⱪiliⱪ yǝr yüzidiki barliⱪ ailǝ-ⱪǝbililǝr bǝht-bǝrikǝt ata ⱪilinidu!» degǝn nǝtijisi üstidǝ azraⱪ tohtilimiz. Bu bǝht-bǝrikǝtning pütkül dunyaƣa kelixining birinqi basⱪuqi Israil hǝlⱪi arⱪiliⱪ boldi, qünki Huda ular arⱪiliⱪ üq jǝⱨǝttin ɵzini ayan ⱪildi, yǝni: — (a) ɵzining ⱨǝⱪiⱪiy birdinbir Huda ikǝnlikini, «butlar»ning ⱨeqnǝrsǝ ǝmslikini; (ǝ) barliⱪ ⱪanun-ǝⱪidiliridǝ Ɵz pak-muⱪǝddǝs maⱨiyitini (p) kɵrsǝtkǝn karamǝt-mɵjiziliridǝ Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir bolƣan ⱪudritini (b) pǝyƣǝmbǝrlǝrning sɵzliri arⱪiliⱪ nijat-xapaǝtlik mǝⱪsǝt-muddialirini ayan ⱪildi.


Bǝht-bǝrikǝtning ikkinqi basⱪuqi, yǝni ⱨǝmmidin muⱨim basⱪuqi Mǝsiⱨ-Ⱪutⱪuzƣuqining kelixidin ibarǝt idi.


Biz yǝnǝ xuningƣa ixinimizki, Hudaning xu ǝⱨdidǝ Ibraⱨimning ɵzi wǝ ǝwladliri toƣruluⱪ: «Kimlǝr sanga bǝht-bǝrikǝt tilisǝ Mǝn ularni bǝrikǝtlǝymǝn, kimki seni horlisa Mǝn qoⱪum uni lǝnǝtkǝ ⱪaldurimǝn» degǝn wǝdisining ɵzi kɵp ǝl-yurtlarning wǝ xǝhslǝrning tarihining sirlirini aqidiƣan aqⱪuqtin ibarǝttur. Ⱪaysi ǝl-yurtlar Yǝⱨudiy hǝlⱪini ⱪobul ⱪilip ularƣa meⱨribanǝ muamilǝ kɵrsǝtkǝn bolsa, xu ǝl-yurt rawaj tapⱪan; ǝmma ⱪaysi ǝl-millǝtlǝr ularƣa ziyankǝxlik yǝtküzgǝn yaki ularni ⱪǝstligǝn bolsa, ahir berip ohxax yolda yoⱪap ketidu yaki azablinidu. Uning üstigǝ Ibraⱨimning «roⱨiy ǝwladliri», yǝni Mǝsiⱨkǝ etiⱪad ⱪilƣuqilarning Mǝsiⱨning hux hǝwirini ǝrkinlik bilǝn tarⱪitixiƣa yol ⱪoyƣan ǝl-yurt bolsa ronaⱪ tapⱪan; lekin ⱪaysi ǝl-yurt hux hǝwǝrning jakarlinixini tosmaⱪqi bolup etiⱪadqilarning jamaǝtlirigǝ ziyankǝxlik ⱪilƣan bolsa, ziyan tartip kǝlmǝktǝ. 


(2) Ibraⱨimning Misirƣa qüxüxi 12:10-20

Ibraⱨimning «Misirƣa qüxüxi»dǝ uqriƣan awariqilikkǝ (Pirǝwnning Sarayni elip ketixigǝ) ⱪariƣanda, uning Misirƣa qüxüxi toƣra bolƣanmu yaki toƣra bolmiƣanmu? Hudaning uningƣa eytⱪan tunji sɵzi: «Mǝn sanga kɵrsitidiƣan zeminƣa barƣin» (12:1) degǝngǝ ⱪarisaⱪ, Huda kɵrsǝtkǝn «zemin» «Ⱪanaan zemini» ikǝnliki Ibraⱨimƣa eniⱪ boluxi kerǝk idi. Zeminda aqarqliⱪ bolƣanda Huda uningƣa biwasitǝ yolyoruⱪ bǝrgǝnliki toƣruluⱪ tekisttǝ gǝp yoⱪ; Ibraⱨim Hudadin yol soriƣanmu-sorimiƣanmu, bu toƣruluⱪmu gǝp yoⱪ. Lekin ⱨeq bolmiƣanda, Huda Ibraⱨimƣa xu zeminni alaⱨidǝ kɵrsitip baxliƣanikǝn, Ibraⱨimning: «Huda muxu zeminda barliⱪ moⱨtajliⱪlirimni tǝminlǝp beridu, degǝn ixǝnqtǝ boluxi mǝntiⱪiƣǝ tolimu uyƣun idi. Bu ixⱪa ⱪariƣanda, Huda Ibraⱨimƣa bu ix bilǝn uningƣa birinqi sinaⱪni ⱪoyƣan boluxi mumkin.


Misir zeminiƣa kirix üqün bekitilgǝn qegra «Misir eⱪini»din ɵtüxi kerǝk idi; Ibraⱨim qegridin ɵtüxi bilǝn ɵzining «Huda bekitkǝn zemin»din qiⱪip kǝtlǝnliki ɵzigǝ eniⱪ bolƣan bolsa kerǝk.

Xunga (zeminda xu aqarqiliⱪ bolƣaqⱪa) xundaⱪ hulasigǝ kelimizki, Ibraⱨimda «Hudaning manga bekitkǝn zeminda mǝn üqün kerǝk bolƣanni tǝminlǝydu» degüdǝk ixǝnq kǝm bolƣan. Uningdin sirt biz yǝnǝ tɵwǝndiki ixlarnimu bayⱪaymiz: — 

(a) Misirƣa qüxkǝndin keyin Ibraⱨimning: «Birsi Sarayni mǝndin tartiwalarmikin» degǝn ǝnsirǝxliri uning Hudaning ɵzigǝ ⱪilƣan bǝht-bǝrikǝt toƣruluⱪ wǝdilirigǝ, jümlidin «Seni uluƣ bir ǝl ⱪilimǝn» degǝn wǝdisigǝ tehiqǝ toluⱪ ixǝnmigǝnlikini ispatlaydu; qünki birsi ayalini igiliwalsa u balisiz bolup ⱪalatti, ǝlwǝttǝ; lekin Huda «baliliⱪ bolisǝn» degǝn wǝdini ⱪilƣan.

(ǝ) Huda dǝrwǝⱪǝ uni kɵp bǝrikǝtlidi; uning ayali atmix yaxtin axⱪan bolsimu, ǝr kixilǝrning kɵngli uningƣa qüxüxi mumkin idi.

(b) Ibraⱨimning Sarayƣa eytⱪan sɵzliri Sarayning bihǝtǝrliki toƣruluⱪ ǝmǝs, pǝⱪǝt ɵzining bihǝtǝrliki toƣruluⱪ bolƣan (13-ayǝt). Lekin u kɵp ɵtmǝyla baxⱪa birhil pozitsiyǝni kɵrsitidu, Lutⱪa kɵyünüp uning üqün ɵz jenini tǝwǝkkül ⱪilixⱪa razi bolidu (14-bab).

(p) Uning Pirǝwngǝ bolƣan sɵzliri «yerim rast» (Saray uning bir atidin bolƣan singlisi idi — 20:12ni kɵrüng) bolsimu, xundaⱪtimu uning eytⱪanlirini yalƣan dǝp ⱨesablax kerǝk.


(t) Ibraⱨimning xundaⱪ ixǝnqsizlik tǝrǝpliri bar bolsimu, Huda uningdin ⱨeq waz kǝqmǝydu; qünki Huda Ibraⱨimning etiⱪadi tüpǝylidin alliⱪaqan uni bǝrikǝtlǝxkǝ wǝ ⱪoƣdaxⱪa wǝdǝ ⱪilƣanidi. Pirǝwn ɵz ordisidikilǝrgǝ qüxkǝn wabalarning Sarayning sǝwǝbidin qüxkǝnlikini tonup yetidu (17-ayǝt). Ahir berip Pirǝwn Sarayning wǝjidin Ibraⱨimƣa bǝrgǝn sowƣatlarmu uningƣa mǝnsup boliweridu (13:1-2)!


(3) Ibraⱨimning mɵminliki; Hudaning tǝrbiyilik jazaliri; Lut bilǝn bolƣan majira — 13-bab

Misirdin ⱪaytⱪandin keyin Ibraⱨim ǝslidǝ Ⱪanaandin Misirƣa yolƣa qiⱪⱪan jayƣa ⱪaytip baridu (3-ayǝt). Bu ixning ɵzi bizgǝ uning Misirƣa qüxkǝnlikining hata bolƣanliⱪini tonup yǝtkǝnlikigǝ ispat beridu.


Gǝrqǝ Lut uningdin yax bolsimu, Lutning padiqiliri majira qiⱪarmaⱪqi bolƣanda, u ular yaki Lut bilǝn ⱨeq talax-tartix ⱪilmaydu; buning bir sǝwǝbi, u Lut bilǝn ⱪerindax bolƣaqⱪa, zemindiki butpǝrǝslǝr aldida talax-tartix ⱪilixni xǝrmǝndilik ix dǝp bilgǝn (7-8-ayǝt). Huda uningƣa alliⱪaqan bu zeminni «sanga berimǝn» dǝp wǝdǝ ⱪilƣanidi; xuning bilǝn majira bolƣanda Ibraⱨim Lutⱪa: Bu yǝrdin kɵqüp kǝtkin, dǝp buyruxⱪa ⱨoⱪuⱪluⱪ idi, dǝp oyliximiz mumkin. Biraⱪ Ibraⱨim Hudaning wǝdisi boyiqǝ bu zemin bǝribir meningki dǝp tolimu hatirjǝm ⱨalda Lutⱪa: — Ⱪaysi yǝrdǝ turay desǝng, xu yǝrgǝ barƣin, dǝp toluⱪ tallax ⱨoⱪuⱪini Lutⱪa beridu. Lut ⱨǝm bayaxatliⱪ ⱨǝm aman-esǝnlikni birinqi orunƣa ⱪoyup Sodom tǝrǝptiki yǝrlǝrni tallap: «Sodom hǝlⱪi rǝzil adǝmlǝr bolup, Pǝrwǝrdigarning nǝziridǝ tolimu eƣir gunaⱨkarlar idi» degǝn bilǝn kari bolmidi. Ahir berip u bu qong hataliⱪ üqün bǝdǝl tɵlǝydu.


Dǝrwǝⱪǝ Lut I’ordan dǝryasining tüzlǝnglikini talliƣandin keyin, Pǝrwǝrdigar Ibraⱨimƣa Ɵzi eytⱪan sɵzini ⱪaytilap: «Sǝn kɵrüwatⱪan barliⱪ zeminlar (jümlidin Lut talliƣan jaylar!) seningki» dǝydu. Ibraⱨimning bu ixta bolƣan pozitsiyisi Muⱪǝddǝs Kitabtiki «mɵmin» degǝn muⱨim sɵzning mǝnisini bizgǝ naⱨayiti yahxi sürǝtlǝp beridu. Yǝnǝ bu toƣruluⱪ «Qɵl.» 12:3, «Zǝbur» 25:9, «Mat.» 5:5, 11:29, «1Tim.» 2:25nimu kɵrüng.


(4) «Roⱨiy urux»; Mǝlkizǝdǝk — 14-bab

Lut Sodom xǝⱨiridǝ turup ularning awariqiliklirigǝ qetilip ⱪalƣan bolsimu, Ibraⱨim u toƣruluⱪ «karim yoⱪ» «hop boldi!» demǝydu, bǝlki uni ⱪutⱪuzux üqün az bir ⱪisim adǝmlǝrni (jǝmiy 300 adǝmni) baxlap yolƣa qiⱪidu. Ular pütün keqǝ yüz kilometr yol basⱪandin keyin Huda ularƣa ƣǝlibǝ ata ⱪilidu.

Ibraⱨim ⱪaytip berixi bilǝnla sirliⱪ zat Mǝlkizǝdǝk tǝripidin ⱪarxi elinidu. Mǝlkizǝdǝkning salaⱨiyiti toƣruluⱪ Injildiki «Ibraniylarƣa»da (7-bablarda) birⱪǝdǝr tǝpsiliy bayan ⱪilinƣaqⱪa, biz xu jaydiki «ⱪoxumqǝ sɵz»dǝ uning üstidǝ tohtilimiz. 

U «nan bilǝn xarab elip aldiƣa qiⱪti» — bu ix bizgǝ Rǝb Əysa Mǝsiⱨning «muⱪǝddǝs ziyapǝt» yaki «Rǝbning ziyapiti»ni bekitkǝnlikini ǝslitidu («Mat.» 26:26-28, «Luⱪa» 22:16-20).


Ibraⱨim Mǝlkizǝdǝkning bǝrikǝtlixi bilǝn küqlǝndürülgǝn bolup, Sodom padixaⱨining oljilardin in’am alƣin degǝn tǝxǝbbusini rǝt ⱪilidu. Rǝt ⱪilixining sǝwǝbi xübⱨisizki, u bu rǝzil adǝm bilǝn ⱨeqⱪandaⱪ alaⱪidǝ boluxni halimaytti. Uning bu rǝt ⱪilixi Sodomning padixaⱨini rǝnjitkǝn boluxi mumkin, xuning bilǝn bu ixtin keyin Pǝrwǝrdigar Ibraⱨimƣa «ⱪorⱪma» dǝp tǝsǝlli beridu (15:1).

Ibraⱨim ɵz-ɵzigǝ: «Sodom padixaⱨi bilǝn alaⱪǝm bolmisun» degǝn qǝklimini (ⱨeqⱪandaⱪ in’am almaymǝn degǝndǝk) üq dosti Anǝr, Əxkol wǝ Mamrǝgǝ ⱪoymaydu. Qünki ular Pǝrwǝrdigarƣa etiⱪad ⱪilƣuqilardin bolmiƣaqⱪa, Ibraⱨim ɵzigǝ ⱪoyƣan ⱪattiⱪ tǝlǝpni ularƣa ⱪoymaydu. Ular halisa oljidin tegixlik bir in’amni alsa bolidu, deyilidu (24-ayǝt).


(5) Ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ Hudaning meⱨir-xǝpⱪiti wǝ insanning etiⱪadi arⱪiliⱪ bolidu — 15-bab

Izaⱨatlirimizda eytⱪinimizdǝk, Pǝrwǝrdigarning Ibraⱨimƣa 15:1dǝ eytⱪan sɵzlirini ikki tǝrǝptin, yǝni «Mǝn Ɵzüm ⱪalⱪining wǝ zor in’amingdurmǝn» yaki «Mǝn Ɵzüm ⱪalⱪining, sanga zor in’am bǝrgüqidurmǝn» dǝp qüxinixkǝ bolidu. Ibraⱨim, xübⱨisizki, bu bayanni ikkinqi mǝnidǝ qüxinidu. Lekin Tǝwrattiki baxⱪa yǝrlǝrdin, yǝni «Ⱪan.» 10:9, «Zǝb.» 16:5, 73:26, 142:5, «Yǝr.» 16:10, 19:51, «Yiƣ.» 3:24 wǝ Injildiki ⱨǝⱪiⱪǝtlǝrdin, mǝsilǝn «Yuⱨ.» 17:23, 26, «1Kor.» 1:2, «2Pet.» 1:4 wǝ kɵp baxⱪa yǝrlǝrdin Hudaning bu bayanini yuⱪiriⱪi birinqi mǝnisi boyiqǝ, yǝni ǝng muⱨim mǝnisi boyiqǝ: «Huda dǝl Ɵzini Ɵz pǝrzǝntlirigǝ tǝⱪdim ⱪilmaⱪqi» dǝp qüxiniximiz kerǝk.

Biraⱪ Huda Ibraⱨimning qüxǝngini boyiqǝ uningƣa jawab beridu wǝ uningƣa bir oƣul pǝrzǝnt ata ⱪilixⱪa wǝdǝ beridu. Ibraⱨimning pǝⱪǝt Saraydin ibarǝt birla ayali bolƣaqⱪa, u xübⱨisizki, Huda manga baxⱪa ⱨeqbiri arⱪiliⱪ ǝmǝs, bǝlki xu birdinbir ayalim arⱪiliⱪla pǝrzǝnt kɵrgüzidu, dǝp qüxǝngǝn bolsa kerǝk. Huda bu ⱪetim uningƣa «Sening nǝslingmu yultuzlardǝk kɵp bolidu» dǝp wǝdǝ ⱪilƣan. Pǝrzǝnt toƣruluⱪ birinqi ⱪetimliⱪ wǝdisidǝ «Sening nǝslingni yǝrdiki topidǝk kɵp ⱪilimǝn» deyilgǝnidi (13:16). Muxu yǝrdǝ Ibraⱨimning ikki hil nǝsli, birsi «topa»dǝk, yǝni paniy dunyaƣa tǝwǝ bolƣan nǝsli (Israil), yǝnǝ birsi «ǝrxtin» bolƣan nǝsli (yǝni «Mǝsiⱨdin tuƣulƣan» jamaǝttiki barliⱪ etiⱪadqi mɵmin bǝndilǝr) bolidu, dǝp puritilƣanliⱪiƣa nǝzirimizni aƣduruximiz kerǝk («Rim.» 4:1ni kɵrüng).


Ⱪandaⱪla bolmisun, bir ix bizgǝ roxǝnki, Ibraⱨimning Hudaƣa baƣliƣan etiⱪadi tüpǝylidin Huda uni ⱨǝⱪⱪaniy dǝp ⱨesablidi. Huda bu dǝwrdǝ Ɵzi ǝwǝtkǝn Mǝsiⱨini ularning gunaⱨlirining kǝqürüm ⱪilinixi üqün ɵlümdin tirildürgǝnlikigǝ etiⱪad baƣliƣanlarning ⱨǝmmisini ⱨǝⱪⱪaniy dǝp ⱨesablaydu («Rim.» 4:22-25, 10:8-9).


Ⱪǝdimki zamanlarda ǝⱨdilǝr intayin muⱨim idi. Xunga Huda Ɵzining Ibraⱨimƣa eytⱪan sɵzini mutlǝⱪ jǝzmlǝxtürüx üqün uning bilǝn ǝⱨdǝ tüzidu. Əⱨdǝ bilǝn wǝdining otturisidiki pǝrⱪ bolsa ɵz’ara eytilidiƣan ⱪǝsǝmdidur. Xu künlǝrdǝ kɵp ǝⱨwalda ⱪǝsǝm buⱪa, ⱪoy yaki ɵqkǝ elip ularni soyup, ⱨǝrbir ⱨaywanni ikki bɵlǝkkǝ bɵlüp, andin bir-birigǝ ⱪǝsǝm iqmǝkqi bolƣanlar xu ⱨaywanning ikki bɵlikining ariliⱪidin billǝ tǝng ɵtüxi arⱪiliⱪ ipadilinǝtti. Xübⱨisizki, ularning ɵz’ara ⱪilƣan ⱪǝsimi: «Mǝn bu ⱪǝsǝmgǝ ǝmǝl ⱪilmisam, Huda meni muxu ⱨaywanlarƣa ⱪilinƣinidǝk ⱪilsun yaki uningdin artuⱪ ⱪilsun!» degǝndǝk bolatti («Yǝr.» 34:13-20ni kɵrüng). Xunga Ibraⱨim Hudaning ɵzi bilǝn ǝⱨdǝ tüzmǝkqi bolƣanliⱪini bilip, enǝk, ɵqkǝ, ⱪoqⱪar, kǝptǝr wǝ pahtǝkni soyidu, jǝsǝtlirini ikki dɵwǝ ⱪilip ⱪoyidu. Andin u Hudaning ɵzi bilǝn ǝⱨdǝ tüzüxkǝ kelixini kütidu. Xu issiⱪ kündǝ u ɵzini uyⱪudin saⱪlixi wǝ ⱪurbanliⱪlarning gɵxini ⱪaƣa-ⱪuzƣunlardin saⱪlax üqün ularni ⱪoƣlap turuxi kerǝk idi. Ahir berip kǝq kirgǝndǝ u uhlap ⱪalidu. Uni ⱪorⱪunqluⱪ, dǝⱨxǝtlik birhil ⱪarangƣuluⱪ basidu, ⱪarangƣuluⱪ bǝlkim ɵz ǝwladliri kǝlgüsidǝ Misirda kɵridiƣan zulumni aldin’ala kɵrsitidiƣan bexarǝt boluxi mumkin (13-14-ayǝt). Lekin u uyⱪusidin oyƣanƣanda Hudaning Ɵzila (is-tütǝk qiⱪip turƣan bir otdan bilǝn yalⱪunluⱪ bir mǝx’ǝl kɵrünüxidǝ) «gɵxlǝrning otturisidin ɵtüp ketiwatⱪan»liⱪini kɵridu. Bu ixlarƣa ⱪariƣanda, Huda bu ǝⱨdisini jǝzmlǝxtürginidǝ Ibraⱨimdin iltipatini ⱪobul ⱪilixⱪa iman-ixǝnqtin baxⱪa ⱨeqnemǝ tǝlǝp ⱪilmiƣanidi! Bu xübⱨisizki, Injildiki «yengi ǝⱨdǝ»gǝ aldin’ala bexarǝt beridu; yengi ǝⱨdidǝ Huda hǝlⱪigǝ ⱪayta-ⱪayta: «Mǝn ⱪilimǝn..., Mǝn ⱪilimǝn,..., Mǝn ⱪilimǝn,...» dǝydu («Yǝr.» 31:31-34, «Əz.» 36:26-32). Bizgǝ birdinbir kerǝk bolƣan ix ⱪobul ⱪilixtin ibarǝt, halas!


(6) Huda wǝdǝ ⱪilƣan ixni kütüx — «Insanning ɵz ǝⱪlidin qiⱪⱪan pilani» — Ⱨǝjǝr (16-bab)

Ⱨalbuki, Ibraⱨim Huda wǝdǝ bǝrgǝn pǝrzǝntni kütidu, kütidu. Hudaning wǝdisidin ⱨeqⱪandaⱪ nǝtijǝ qiⱪmaydu. On yil ɵtidu. Hudaning wǝdilirini kütüx bǝlkim insanlar uqraydiƣan sinaⱪlarning iqidǝ ǝng ⱪiyinliridin biri boluxi mumkin. Ahirida ayali Saray «obdan bir ǝⱪil-tǝdbir» tapidu. Hudaning pilanlirining ǝmǝlgǝ axuruluxi üqün biz tapⱪan «yahxi ǝⱪillirimiz»ning yardimi kerǝk bolamdu?! Ⱨalbuki, Ibraⱨim ahirida Sarayning kɵrsǝtkǝn ǝⱪiligǝ ⱪoxulup, Sarayning dedikini toⱪalliⱪⱪa alidu. Xu dǝwrlǝrdiki ⱪanunlar boyiqǝ birsining ayali tuƣmas bolsa, kenizǝk yaki toⱪaldin tuƣulƣan balilar tuƣmas ayalning balisi ⱨesablinatti (mǝsilǝn, «Yar.» 30:2-13ni kɵrüng).


Ⱨǝjǝr ⱨamilidar bolidu. U Hudani tehi tonumaydiƣini üqün tǝkǝbburlixip, Sarayni mazaⱪ ⱪilidu. Xübⱨisizki, u Ibraⱨimƣa amraⱪ bolup, Sarayning ornini basalaymǝn, dǝp oyliƣanidi. Saray hapa bolup bu kɵngülsizlik üqün erini ǝyiblǝp: — «Manga qüxkǝn bu horluⱪ sening bexingƣa qüxsun!» dǝydu. U toƣrimu? Toƣra, dǝp ⱪaraymiz; qünki adǝmning ɵyidiki ixlarƣa ait barliⱪ ⱪararlarda ǝr kixi ailǝ baxliⱪi süpitidǝ mǝs’uliyǝtni ɵz üstigǝ elixi kerǝk. Əslidǝ bu ix Sarayning ǝⱪli bolsimu, eri uningƣa ⱪoxulƣanidi.


Ⱨazirⱪi pütkül dunyaƣa tǝsir yǝtküzüwatⱪan ǝng dǝⱨxǝtlik jedǝl-majirilardin biri bolƣan, Isⱨaⱪtin qiⱪⱪan Yǝⱨudiy hǝlⱪi bilǝn Ismaildin qiⱪⱪan Ərǝblǝr otturisidiki jedǝl dǝl bu kiqikkinǝ ɵydiki ziddiyǝt bilǝn baxlandi, xundaⱪla Hudaƣa toluⱪ ixinixtin yenix bilǝn baxlandi, degili bolidu.

Ibraⱨim Ⱨǝjǝrni Sarayning ⱪoliƣa tapxurƣanda, Saray uni xunqǝ ⱪattiⱪ harlayduki, Ⱨǝjǝr ⱪeqip ketidu. Bu ⱪattiⱪ muamilǝ, yǝni Ⱨǝjǝrni ɵydin ⱨǝydiwetix Hudaning nǝzirigǝ toƣra ixmu? Jawabimiz xuki, bu toƣra ǝmǝs, ǝlwǝttǝ. Qünki Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi uni ayal hojayinining yeniƣa ⱪayturidu (9-ayǝt)! Ibraⱨim bilǝn Saraymu ǝslidǝ undaⱪ mǝs’uliyǝtsizlik ⱪilmasliⱪi kerǝk idi; ular Ⱨǝjǝrgǝ bolƣan rǝⱨimsiz muamilisi üqün jawabkar boluxni ɵginixi kerǝk; Hudaning barliⱪ hǝlⱪimu xuni ɵginixi kerǝk.


Ⱨǝjǝr qɵl-bayawanƣa ⱪaqⱪanda nemǝ oy-hiyalda boldi? Ⱨamilidar bolƣan ilajsiz bir ⱪizni qɵl-bayawanƣa ⱨǝydiwetidiƣan rǝⱨimsiz kixilǝrni tǝstiⱪlǝydiƣan Huda ⱪandaⱪ bir Hudadur? Dunyani qüxinix nemidegǝn tǝs! Huda ǝgǝr xundaⱪ Huda bolsa uni qüxinix dunyani qüxinixtin tehimu tǝs bolatti!


Kütülmigǝndǝ, Ⱨǝjǝr «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ning awazining ǝrxtin ɵzigǝ sɵzlǝwatⱪinini anglaydu! Oⱪurmǝnlǝr «tǝbirlǝr»diki «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ning salaⱨiyiti toƣruluⱪ sɵzlirimizni kɵrsun. Xu yǝrdǝ bayan ⱪilƣinimizdǝk, bu uluƣ Zat insan boluxⱪa dunyaƣa kelip tuƣuluxidin ilgiri nijat mǝⱪsǝtliridǝ insanlarƣa pǝrixtǝ xǝklidǝ ayan bolƣan, Hudaning Oƣli bolƣan Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨdin baxⱪa ⱨeqbiri ǝmǝs, dǝp ixinimiz. Lekin «Ibr.» 13:7dǝ eytilƣandǝk «Əysa Mǝsiⱨ tünügün, bügün wǝ ǝbǝdil’ǝbǝdgiqǝ ɵzgǝrmǝydu!» — U ǝzǝldin, ⱨazir wǝ kǝlgüsidǝ ⱨǝrdaim «Yahxi Padiqi» bolidu («Yuⱨ.» 10-bab, «Luⱪa» 15:3-7, 19:10). U muxu yǝrdǝ Ⱨǝjǝrni «tapidu», uningƣa soal ⱪoyidu. Bu ixta Misirliⱪ dedǝk bolƣan bu biqarǝ ⱪizƣa bǝlkim pütün ɵmridǝ birsining ɵz ⱨaliƣa ⱨǝⱪiⱪiy kɵyünüxi, uning nemǝ ⱪiliwatⱪiniƣa ⱪiziⱪixi tunji ⱪetim boluwatⱪan boluxi mumkin idi. Huda uningƣa ɵzi wǝ balisidin hǝwǝr elixⱪa, ⱨǝtta balisidin «uluƣ bir ǝl» qiⱪirixⱪimu wǝdǝ ⱪilidu. Ⱨeqkim Hudaning Ⱨǝjǝrgǝ ⱪilƣan wǝdisini ǝmǝlgǝ axurƣanliⱪiƣa guman ⱪilalmaydu, ǝlwǝttǝ; Ərǝb ǝlliri bolsa dǝrwǝⱪǝ bügün 250 milyon nopusⱪa igǝ naⱨayiti «uluƣ bir ǝl». Ismail «Yawa exǝk kǝbi bir adǝm bolidu; uning ⱪoli ⱨǝr adǝmgǝ ⱪarxi uzitilidu, xuningdǝk ⱨǝr adǝmning ⱪoli uningƣa ⱪarxi uzitilidu; u ⱪerindaxlirining udulida ayrim turidu» (yaki «xǝrⱪ tǝripidǝ turidu») degǝndǝk bolidu; uning ǝwladlirining kɵpinqisi ohxax mijǝzdǝ bolup kǝlmǝktǝ.


Bu ǝrǝb millitini baxⱪa millǝtlǝrgǝ ⱪariƣanda gunaⱨkarraⱪ degǝnlik ǝmǝs, ǝlwǝttǝ. Dunyadiki barliⱪ ǝl-millǝtlǝrning ⱨǝrbirining ɵzigǝ tuxluⱪ «gunaⱨkar tǝbiiti» bardur (mǝsilǝn, «Tit.» 1:12ni kɵrüng) — wǝ ⱨǝmmimiz Hudaning Mǝsiⱨdǝ bolƣan nijatiƣa tolimu moⱨtajmiz.


Bu ixlar yüz bǝrgǝndin keyin Ⱨǝjǝrning ɵzigila has bolƣan, Hudani qaⱪiridiƣan: «Meni kɵrgüqi Tǝngri!» degǝn namni ⱪoyuxi ǝjǝblinǝrlik ix ǝmǝs (13-ayǝt).


Bu barliⱪ ixlarda roxǝn bir hataliⱪ bolƣini bilǝn, Ibraⱨim Huda Ismailni mening warisim süpitidǝ ⱪobul ⱪilsa idi, degǝn ümidni saⱪlap kelidu. Lekin 17-babtin kɵrginimizdǝk, Huda uning ümididǝk ⱪilmaydu; Ismail qong boluwatⱪan on üq yilda Huda Ibraⱨimƣa nisbǝtǝn süküt ⱪilidu (16:16-17:1); xunqilik uzun waⱪit ɵtkǝndin keyin u ⱪayta uningƣa sɵz ⱪilixⱪa baxlaydu (17-bab).


(7) Tǝwrǝnmǝs, mutlǝⱪ iman-ixǝnq — bir atining etiⱪadi 

(17-bab)

Kɵrginimizdǝk, Huda ǝslidǝ Ibraⱨimni Ɵz xapaiti bilǝn qaⱪirƣandin keyin, gǝrqǝ u «yerim yolda» uzun waⱪitta atisi bilǝn Ⱨaranda turup ⱪalƣan bolsimu, Huda uningdin waz keqip taxliwǝtmidi. Muxu pǝyttǝ, «etiⱪad yoli»ning yerimida, Huda yǝnila uningdin waz kǝqmǝydu. Gǝrqǝ Ismail Ibraⱨimning «tirixix-tirmixixliri» bilǝn tuƣulƣan bolsimu, gǝrqǝ bu ixtin ailisidǝ kɵngülsizlik wǝ inaⱪsizliⱪ pǝyda bolƣan bolsimu, u yǝnila Ismailƣa warisliⱪ ⱪilidiƣan oƣlum dǝp ixǝngǝn yaki ümid ⱪilip, etiⱪad yolida yǝnǝ «otturida» tohtiƣan bolsimu, Huda yǝnila uning iman-etiⱪadini kamalǝtkǝ yǝtküzmǝkqi bolidu. Uzun muddǝtlik süküttin keyin uningƣa: «Mǝn Ⱪadir Tǝngridurmǝn. Sǝn Mening aldimda mengip, kamil bolƣin» dǝydu.


Huda izdǝydiƣan undaⱪ «kamalǝt»ning (ibraniy tilida «tamam» deyilidu) ǝng muⱨim tǝripi etiⱪad jǝⱨǝttiki kamalǝttur. Ⱨǝrⱪandaⱪ adǝm Hudani «Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir» dǝp bilmisǝ kamil bolalmaydu; lekin biz uni ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir dǝp bilsǝk, undaⱪta U ⱨǝmmǝ ixni ⱪilalaydu, jümlidin etiⱪadimiz wǝ yürüx-turuxlirimizni kamalǝtkǝ yǝtküzǝlǝydu, dǝp ixinimiz kerǝk.


Ibraⱨim Hudaning yǝnǝ uning bilǝn sɵzlǝxkinidin huxal bolup ɵzini yǝrgǝ etip sǝjdidǝ düm yatidu. Hudaning keyinki sɵzliri uni bǝk tǝǝjjüplǝndüridu. Qünki gǝrqǝ u waris jǝⱨǝtidǝ oƣul pǝrzǝntsiz bolsimu, Huda uning ismini ɵzgǝrtip: «Sening isming buningdin keyin Abram («ⱨɵrmǝtlik ata») atalmaydu, bǝlki isming Ibraⱨim («kɵp ǝl-millǝtlǝrning atisi») bolidu; qünki Mǝn seni nurƣun ǝl-millǝtlǝrning atisi ⱪildim» dǝydu. Muxu yǝrdǝ etiⱪad wǝ Hudaning sɵzi toƣruluⱪ tolimu asasiy ⱨǝⱪiⱪǝtni kɵrimiz — Huddi rosul Pawlus eytⱪinidǝk: «Huda mǝwjut bolmiƣan nǝrsilǝrni bar dǝp mǝwjut ⱪilidu» («Rim.» 4:17). Etiⱪadi bar bolƣanlar Hudaning sɵzlirining nǝtijisini tehi kɵrmigǝn bolsimu, ularni realliⱪ dǝp ⱪobul ⱪilidu. Xuning bilǝn Ibraⱨim yengi ismini ⱨeq ikkilǝnmǝy ⱪobul ⱪilidu wǝ ɵyigǝ ⱪaytⱪinida xuningƣa asasǝn Hudaning xu qaƣda ɵzi bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisining bǝlgisi bolƣan sünnǝtni barliⱪ ǝrkǝk kixilǝrning tenidǝ wujudⱪa qiⱪiridu. Uning yengi ismini angliƣanlarning iqidǝ uni «sarang» dǝp qaⱪirƣanlarmu az ǝmǝs bolƣan boluxi mumkin idi. Lekin rosul Pawlus Muⱪǝddǝs Roⱨning wǝⱨiyi bilǝn bu ǝⱨwalni tǝswirlǝp, Ibraⱨimning etiⱪadi xunqǝ küqlükki, ɵz tenidiki ajizliⱪⱪa, yǝni jismaniy jǝⱨǝttin oƣul pǝrzǝnt kɵrüx ümidining yoⱪluⱪiƣa salmaⱪliⱪ bilǝn ⱪariƣan wǝ xuning bilǝn oƣul pǝrzǝnt kɵrmiginidǝ, bu ixning pǝⱪǝt Hudaning uluƣluⱪini tehimu ayan ⱪilidiƣanliⱪiƣa ixǝngǝn, dǝp bizgǝ mundaⱪ qüxǝndüridu: — «U yüz yaxⱪa yeⱪinlap, tenini ɵlgǝndǝk ⱨesablisimu, xundaⱪla ayali Saraⱨningmu baliyatⱪusini ɵldi dǝp ⱪarisimu, yǝnila etiⱪadta ajizlaxmidi; Hudaning wǝdisigǝ nisbǝtǝn etiⱪadsizliⱪ ⱪilip ⱨeq ikkilǝnmidi, ǝksiqǝ u etiⱪadi arⱪiliⱪ küqǝytildi wǝ Hudani uluƣlidi, «U nemini wǝdǝ ⱪilƣan bolsa xuni ǝmǝlgǝ axurux ⱪudritigǝ Igidur» dǝp toluⱪ ixǝnduruldi. Xuning bilǝn bu «uning ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi ⱨesablandi»» («Rim.» 4:19-22). Muxu yǝrdǝ Hudaning wǝdisi qoⱪum Saray arⱪiliⱪ ǝmǝlgǝ axurulidu, dǝp eniⱪlaxturulidu. Ibraⱨim xu hǝwǝrni anglap, imanidin wǝ huxalliⱪidin külüp ketidu (17-ayǝt); lekin u yǝnila Ismail üqün dua ⱪilidu wǝ duasi ijabǝt ⱪilinidu. U ɵzigǝ ǝmr ⱪilinƣini boyiqǝ ⱪilixⱪa ɵyigǝ ⱪaytidu.


Bu yǝrdǝ xuni kɵrsitip ɵtüx artuⱪluⱪ ⱪilmayduki, sünnǝt ɵtküzüx üqün sǝkkizinqi küni ǝng muwapiⱪ pǝyttur. Tibabǝtqilik ilmi boyiqǝ sǝkkizinqi küni operatsiyǝ ⱪilix yalluƣlinix eⱨtimaliⱪi ǝng tɵwǝn wǝ azabi ǝng yenik qaƣ bolidu. Ibraⱨimdin tartip Yǝⱨudiy hǝlⱪi oƣullirini xu küni sünnǝt ⱪilip kǝlmǝktǝ.


Sarayning ismimu Saraydin («mening mǝlikǝm») Saraⱨⱪa  («mǝlikǝ») ɵzgǝrtilidu. Buning ǝⱨmiyiti xuki, xu waⱪittin tartip Sarayning «mǝlikǝ»lik salaⱨiyiti pǝⱪǝt Ibraⱨim tǝripidinla ǝmǝs, bǝlki ⱨǝmmǝ adǝm tǝripidin etirap ⱪilinidu.


(8) Hudaning Ibraⱨimning oƣul pǝrzǝnt kɵrüxi toƣruluⱪ wǝdisini yǝnǝ ⱪaytilixi — Ibraⱨimning ⱨǝⱪiⱪiy pǝyƣǝmbǝrlik salaⱨiyiti, yǝni Hudaning oylirini, iradisini qüxinip dua ⱪilixi — 18-bab

Uzun ɵtmǝyla, Pǝrwǝrdigar yǝnǝ Ibraⱨimƣa Ɵzini ayan ⱪilidu. Bu ⱪetimⱪi ayan bolux uningƣa Isⱨaⱪ («külkǝ»)ning dunyaƣa kelix waⱪtining yeⱪinlaxⱪanliⱪini uⱪturux ⱨǝm bu «yoⱪlax» arⱪiliⱪ Saraⱨning etiⱪadini küqlǝndürüx wǝ pǝyƣǝmbǝr degǝnning ⱨǝⱪiⱪiy mǝnisini (qünki Ibraⱨim dǝrwǝⱪǝ pǝyƣǝmbǝr idi) kɵrsitix üqün bolidu.


Pǝrwǝrdigar bu ⱪetim Ɵzini Ibraⱨimƣa ayan ⱪilƣinida, ikki ⱨǝmraⱨni baxlap kelip, Ɵzini insan ⱪiyapitidǝ kɵrsitixni tallaydu. Keyin Uning ikki ⱨǝmraⱨining pǝrixtilǝr ikǝnliki mǝlum bolidu (19:15). Ibraⱨim awwal ularni pǝⱪǝt addiy meⱨmanlar dǝp oylap ⱪalidu («Ibr.» 13:2ni kɵrüng); lekin keyinki parangda Pǝrwǝrdigar Ibraⱨimƣa: «Mǝn kelǝr yili muxu waⱪitta ⱪexingƣa jǝzmǝn ⱪaytip kelimǝn, wǝ mana u waⱪitta ayaling Saraⱨning bir oƣli bolidu» dǝp eytⱪan qaƣⱪiqǝ Ibraⱨim alliⱪaqan bu üqining arisidiki hojayinning kim ikǝnlikini bilip yǝtkǝnidi. Saraⱨ ixǝnqsizliki üqün ǝyiblinidu, ǝmma xuning bilǝn bir waⱪitta yaxanƣan bolsimu (90 yaxⱪa kirgǝn) oƣul pǝrzǝnt tuƣuxⱪa kerǝk bolƣan jismaniy küqkǝ igǝ bolidiƣanliⱪiƣa etiⱪadta küqlǝndürülidu («Ibr.» 11:11).


Rǝb Sodom xǝⱨirigǝ ⱪarap yolƣa qiⱪidu, ǝmma yolda ketiwetip: «Mǝn ⱪilidiƣan iximni Ibraⱨimdin yoxursam bolamdu? Qünki Ibraⱨimdin uluƣ wǝ küqlük bir ǝl qiⱪidu wǝ xuningdǝk yǝr yüzidiki barliⱪ ǝl-millǝtlǝr u arⱪiliⱪ bǝht-bǝrikǝtkǝ muyǝssǝr bolidiƣan tursa? Qünki Mǝn uni bilip talliƣanmǝn; u qoⱪum ɵz balilirini wǝ uning ɵyidikilǝrni ɵzigǝ ǝgǝxtürüp, ularƣa Pǝrwǝrdigarning yolini tutup, ⱨǝⱪⱪaniyliⱪni wǝ adalǝtni yürgüzüxni ɵgitidu. Buning bilǝn Mǝnki Pǝrwǝrdigar Ibraⱨim toƣruluⱪ ⱪilƣan wǝdǝmni ǝmǝlgǝ axurimǝn» dǝydu.


Muxu yǝrdǝ, Hudaning sɵzliridin pǝyƣǝmbǝr degǝn sɵzning ⱨǝⱪiⱪiy mǝnisi namayan bolidu; pǝyƣǝmbǝr bolƣuqi pǝⱪǝt «kǝlgüsi ixlarni aldin’ala eytⱪuqi»la ǝmǝs, bǝlki Huda Ɵz sirliri ⱨǝⱪⱪidǝ Uning bilǝn sɵzlixidiƣan, Hudaning kɵngli, oy-muddialiri wǝ arzu-nixanlirini qüxinǝlǝydiƣan, xundaⱪla bu arzu-nixanlirini ɵziningki ⱪilidiƣan adǝmni kɵrsitidu. Kɵrimizki, Huda dǝrwǝⱪǝ xundaⱪ adǝmlǝrni izdimǝktǝ; uning barliⱪ dǝwrlǝrdǝ insanlarƣa bolƣan qaⱪiriⱪining jǝwⱨiri dǝl muxu sirdaxliⱪtin ibarǝttur.


Xuning bilǝn Huda Ɵzining: «Sodom bilǝn Gomorra toƣrisidiki dad-pǝryad» (yǝni Sodom bilǝn Gomorra tǝripidin horlanƣan wǝ zulum yegǝnlǝrdin kɵtürülgǝn dad-pǝryad)ni tǝkxürüx mǝⱪsitini ayan ⱪilidu; ǝⱨwal dǝrwǝⱪǝ xu dad-pǝryad boyiqǝ bolsa u ularni jazalaydu. Ibraⱨim dǝrⱨal nǝwri inisi Lutni oylaydu wǝ uning üqün dua-tilawǝt ⱪilixⱪa kirixidu — ⱨǝtta bundaⱪ dua-tilawǝt ⱪiliwerixⱪa ɵz ⱨayatini tǝwǝkkül ⱪilip Hudaning ƣǝzipini tosimaⱪqi bolup, Hudaning mangidiƣan yolini tosap turidu. U Lut wǝ ailisidikilǝrni qoⱪum ⱨǝⱪⱪaniy adǝmlǝr, xundaⱪla xǝⱨǝrdǝ ularƣa ohxax baxⱪa ⱨǝⱪⱪaniylar bolsa kerǝk dǝp oylap: «Sǝn Huda ǝng adil soraⱪqi bolƣaqⱪa, ularning wǝjǝdin xǝⱨǝrni ayixing kerǝk» degǝndǝk iltija ⱪilidu. Dǝslipidǝ «ⱨǝⱪⱪaniylarning sani» ǝllik dǝp dua ⱪilidu; ahiri onƣa qüxidu. Ⱪaysi xǝⱨǝr zadi xunqǝ rǝzil, uningda pǝⱪǝt onla ⱨǝⱪⱪaniy kixi bar? Əmǝliyǝttǝ, Sodom dǝl muxundaⱪ rǝzil bir xǝⱨǝr idi. Ibraⱨim Rǝb mening iltijayimni anglidi dǝp bilip, ɵyigǝ ⱪaytidu.


(9) Lutning ⱪutuluxi — roⱨiy dǝrslǝr — 19-bab

Ibraⱨim Luttin ayrilƣandin keyin, Lut Sodom tǝrǝptiki zeminda turuxni talliƣanda: «Lut bolsa tüzlǝngliktiki xǝⱨǝrlǝrning arisida turdi; u bara-bara qedirlirini Sodom xǝⱨiri tǝrǝpkǝ yɵtkidi» dǝp hatirilinidu (13:12). Lekin ⱨazir u xǝⱨǝr iqidǝ olturaⱪlaxⱪanidi; xundaⱪ bolupla ⱪalmay, u yǝnǝ jǝmiyǝtning «mɵtiwǝrliri» arisida boldi; qünki u muⱨim ǝrbab dǝp ⱨesablinip, «dǝrwazida olturƣanlar»din, yǝni xǝⱨǝrning aⱪsaⱪalliridin biri bolƣan. «Ⱪazanƣa yoluⱪsang ⱪarisi yuⱪar, yamanƣa yoluⱪsang yalisi» degǝn tǝmsil Lutning ailisining keyinki ixliriƣa bǝkmu mas kelidu.


Pǝrwǝrdigar Ibraⱨimni yoⱪliƣanda, uningƣa ⱨǝmraⱨ bolƣan ikki pǝrixtǝ kǝq kirgǝndǝ Sodom xǝⱨirigǝ yetip kelidu. Lut ularƣa meⱨmandostluⱪ kɵrsǝtkǝnliki sǝwǝbidin Huda xǝⱨǝrgǝ qüxüridiƣan balayi’apǝttin ⱪutⱪuzulup ⱪalidu. Lut xǝⱨǝrning ǝhlaⱪ jǝⱨǝttǝ qüxkünlükini obdan bilgǝqkǝ, (xu pǝrixtilǝrni adǝttiki insanlar dǝp bilip) koqida ⱪonup ⱪalsa, ularning bihǝtǝrlikidin ǝnsirǝp, ɵyigǝ kirixkǝ zorlaydu.


Sodomdiki ǝr kixilǝr ikki meⱨman toƣruluⱪ hǝwǝr tapⱪanda ƣǝyriy jinsiy ⱨǝwǝslirigǝ ǝgixip ixik aldiƣa besip kelidu. Xundaⱪ ƣǝyriy ⱨǝwǝslǝr (bǝqqiwazliⱪ) Huda yaratⱪan tǝrtipkǝ roxǝn hilap wǝ Tǝwratta ⱨǝm Injilda eƣir gunaⱨ ⱨesablinidu («Law.» 18:22, «Rim.» 1:26-27, «1Kor.» 6:9). Xundaⱪ gunaⱨlar tüpǝylidin Sodom, Gomorra wǝ I’ordan dǝryasi boyidiki tüzlǝngliktiki baxⱪa üq xǝⱨǝr wǝyran ⱪilinƣan, degǝn hulasigǝ keliximiz mumkin. Əmma Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr bizgǝ tehimu qongⱪur, tüp sǝwǝbini kɵrsitidu: «Mana, muxu singling Sodomning ⱪǝbiⱨliki — u wǝ ⱪizlirining tǝkǝbbuluⱪi, nanliri mol, ǝndixisiz azadilik künliridǝ ajiz-namratlarning ⱪolini ⱨeq küqǝytmigǝnliki idi» («Əz.» 49:16). Ⱪaysi yǝrdǝ Hudaning yahxiliⱪi bilǝn insanlar bayaxat kün kǝqürsǝ (ular ɵzining xu bayaxatliⱪining Hudadin kǝlgǝnlikini bilsun, bilmisun) bayaxatliⱪini pǝⱪǝt ɵz ⱨǝwǝslirini wǝ nǝpsilirini ⱪandurux üqünla ixlitip, kǝmbǝƣǝllǝrning wǝ meyiplarning ⱨajǝtliridin qiⱪmiƣan bolsa, xundaⱪ jǝmiyǝt daim ⱨǝrhil ƣǝyriy ⱨǝwǝslǝrgǝ qüxüp, pütünlǝy buzuⱪqiliⱪ wǝ qüxkünlüktǝ ⱪalidu. Andin ular muxu yǝrdǝ hatirilǝngǝndǝk Hudaning biwasitǝ jazaliriƣa uqraydu; yaki bolmisa ularning jǝmiyiti iqidin qirip iⱪtisadiy wǝ siyasiy jǝⱨǝtlǝrdǝ tügixip gumran bolidu.


Eniⱪki, gǝrqǝ Lut natonux meⱨmanlarni ɵyigǝ tǝklip ⱪilip, xundaⱪla ularƣa baxpanaⱨ bolmaⱪqi bolup, yüksǝk pǝzilitini kɵrsǝtkǝn bolsimu, meⱨmanlarni ⱪoƣdaymǝn dǝp ɵzining ikki ⱪizini u pohur xǝⱨwǝtpǝrǝslǝrgǝ tutup bǝrmǝkqi bolƣini tolimu ǝhlaⱪsizliⱪ wǝ ⱪorⱪunqaⱪliⱪtin baxⱪa nǝrsǝ ǝmǝs.


Xuan pǝrixtilǝr ɵz salaⱨiyiti wǝ ⱪudritini ayan ⱪilip xu bir top lükqǝklǝrni kor ⱪilip ⱪoyidu. Lekin xu qaƣda intayin ⱪorⱪunqluⱪ ǝⱨwalni kɵrimiz. Kor ⱪilinip urulƣan xu adǝmlǝr rǝzil ǝmǝllirimiz tüpǝylidin Hudaning jazaliriƣa uqriduⱪ dǝp eniⱪ bilip turup, yǝnila ⱪorⱪmay «dǝrwazini izdǝp, ⱨalidin kǝtti»! Bu ix bizgǝ xundaⱪ ⱪattiⱪ agaⱨlandurux beriduki — adǝmlǝr gunaⱨⱪa berilip kǝtsǝ, ahirida ⱨǝtta dozahning ɵzidǝ turƣandimu xu gunaⱨⱪa tehimu ǝsir bolup uningƣa yǝnila ⱨǝwǝs ⱪilidu, mǝnggü ⱪanaǝtlǝnmǝydu. Muxundaⱪ adǝmlǝr towa ⱪilix imkaniyitidinmu ⱨalⱪip kǝtkǝn bolidu.

Lutning bolƣusi küy’oƣulliri uning «xǝⱨǝrdin qiⱪip ketiximiz kerǝk» degǝn meⱨir-xǝpⱪǝtlik ⱨǝm jiddiy sɵzlirini qaⱪqaⱪ dǝp ⱪarap rǝt ⱪilidu. Gǝrqǝ dǝl xu küni keqidǝ ɵz ɵyi buzuⱪ adǝmlǝrning ⱨujum ⱪilix obyekti bolƣan bolsimu wǝ muxundaⱪ buzuⱪqiliⱪ ⱪapliƣan yǝrdǝ turiwǝrsǝ ɵz ailisidikilǝrning ǝhlaⱪiy hǝtǝrdǝ ⱪalidiƣanliⱪini bilip tursimu, Lut yǝnila u yǝrdin ⱪeqixⱪa ikkinilip ⱪalidu (16-ayǝt). Mana bu dǝl raⱨǝt-paraƣǝt turmuxning hǝtǝrlik jayidur! Uning ayalining tehimu kǝtküsi yoⱪ idi, u pǝrixtining agaⱨiƣa ⱪulaⱪ salmay xu rǝzil dunyaƣa nǝpsi tartixip kǝynigǝ ⱪarap «tuz tüwrüki»gǝ aylinip ⱨǝmmimizgǝ mǝnggülük agaⱨ bolup ⱪaldi («Luⱪa» 17:32).


Bu barliⱪ wǝⱪǝlǝrdin keyin, Lutning Zoar xǝⱨiridǝ turuxni haliƣinini ⱪandaⱪ qüxinimiz?! U pǝrixtining taƣⱪa ⱪeqip barƣin deginini rǝt ⱪilidu, bǝlki Huda ⱨalakǝtkǝ buyruƣan bǝx xǝⱨǝrdin biridǝ turuxni halaydu (17-23-ayǝt). U ɵz ɵyigǝ ⱨujum ⱪilƣan xǝⱨǝrdiki adǝmlǝrgǝ qüxürülgǝn jazalarƣa, xundaⱪla ɵz ayaliƣa qüxkǝn jazaƣa ɵz kɵzi bilǝn guwaⱨqi bolƣan; tolimu roxǝnki, Huda ɵzigǝ rǝⱨim ⱪilip, uni ⱪutⱪuzuxⱪa Ɵz pǝrixtilirini ǝwǝtkǝn; lekin u yǝnila taƣ baƣrida tursa Hudaning Ɵzi wǝ ikki ⱪizini ⱪoƣdiyalixidin gumanlanƣan! Raⱨǝt-paƣarǝtkǝ kɵnüp ⱪalƣan adǝmlǝrning mǝntiⱪsizliⱪi wǝ baⱨaniliri mana xundaⱪ bolidu! Adǝmni tehimu ⱨǝyran ⱪaldurƣini xuki, Huda uning: «U kiqik xǝⱨǝr ǝmǝsmu?! Jenim xu yǝrdǝ aman ⱪalidu!» degǝn ƣǝplǝtlik mǝntiⱪsiz iltimasiƣa ijazǝt ⱪilidu.


Andin tehimu mǝntiⱪsiz ix ⱪilip, Huda uningƣa aman-esǝnliktin wǝdǝ ⱪilip Zoar xǝⱨirini ayap ⱪoyƣan bolsimu, u baxⱪa tɵt xǝⱨǝrning bǝrbat ⱪilinƣinini kɵrgǝndin keyin xu yǝrdǝ turiwerixtin ⱪorⱪup, Huda ǝslidǝ uningƣa kɵrsǝtkǝn taƣƣa qiⱪip axu yǝrdǝ turidu. U wǝ uning ikki ⱪizi taƣda turƣanda naⱨayiti xǝrmǝndǝ ixtin biri yüz beridu; yǝni, ikki ⱪizi uni mǝst ⱪilip uning bilǝn yatidu. Muⱪǝddǝs Kitabta muxu ix ⱨeqⱪandaⱪ yoxurun ǝmǝs, bǝlki ǝynǝn hatirilǝngǝn. Biz bu nomussiz ixtin Lutning ikki ⱪizining Sodomdin ibarǝt bu ǝhlaⱪta qüxkünlǝxkǝn jaydin muxundaⱪ iplasliⱪni ɵgǝngǝnlikini kɵrüwalalaymiz. Uning üstigǝ, ɵz atisi tǝripidin ɵzi wǝ ikki meⱨmanni ⱪoƣdax üqün xǝⱨwǝtpǝrǝs bir top lükqǝklǝrgǝ «ⱪurbanliⱪ ⱪozilar» boluxⱪa sunulƣan ikki ⱪizning xundaⱪ bir atiƣa xundaⱪ biⱨɵrmǝtlik kɵrsitixi adǝmni ⱨǝyran ⱪalduridiƣan ixmu ǝmǝs. Xuning bilǝn ular uning bilǝn yatidu. Mǝⱪsiti ǝmǝliyǝttǝ xǝⱨwaniy ⱨǝwǝsi üqün ǝmǝs, bǝlki kǝlgüsidiki bihǝtǝrlikkǝ erixix üqün idi — qünki ularning eri yoⱪ bolup, ümidi muxundaⱪ ⱪiliⱪliri arⱪiliⱪ atisi ɵlgǝndin keyin yaxanƣanda ɵzliridin hǝwǝr alidiƣan oƣul pǝrzǝnt kɵrüxtin ibarǝt idi.


Ikki oƣlidin bolƣan ǝwladliri waⱪitning ɵtüxi bilǝn Moab wǝ Ammon degǝn ikki millǝt bolidu; ular Ismaildǝk Israilƣa düxmǝnlǝr bolidu.


Ibraⱨim I’ordan tüzlǝnglikigǝ ⱪarap, xǝⱨǝrlǝr kɵyüp ulardin is-tütǝk ɵrlǝp kǝtkinini kɵrgǝndǝ nemǝ oylidikin tang? Huda mening duayimni anglimiƣan ohxaydu, dǝp oyliƣanmidu? Əmǝliyǝttǝ, ǝⱨwal dǝl ǝksiqǝ idi (19:29). Hudani xuning üqün mǝdⱨiyǝlǝymizki, uning dualirimizƣa bolƣan jawabliri dǝl tilǝk ⱪilƣinimizdǝk jawablar bilǝn tohtimaydu; u bǝlki daim duayimizdiki tüp mǝnini anglap ǝng muwapiⱪ, ǝng ǝwzǝl yolda ijabǝt ⱪilidu!


(10) Filistiyǝdǝ turux — kona adǝtlǝrni ahiri taxlax; Hudaning baxⱪilar üqün dua ⱪilƣuqi adǝmgǝ bǝrgǝn jawabi — 20-bab

Muxu babta iman-ixǝnqi küqlük Ibraⱨimdǝk adǝmdǝ ƣǝlitǝ bir iqki dawalƣuxni bayⱪaymiz — yǝnǝ bir ⱪetim yaⱪa yurtⱪa kǝlgǝndǝ ɵzini ⱪoƣdax üqün u yǝnila Saraⱨning salaⱨiyiti toƣruluⱪ yalƣan gǝp eytidu. Eniⱪki, bu Ibraⱨimning yaman ⱪiliⱪi «kona aditi» idi, Misirda turƣan waⱪtida xu ixtin toluⱪ towa ⱪilmiƣaqⱪa, bu yaman adǝt uningda bir tǝrǝp ⱪilinƣan ǝmǝs. Xuning üqün Huda uni Gǝrarda Misirdiki ǝⱨwalƣa ohxap ketidiƣan ǝⱨwalƣa uqraxⱪa orunlaxturidu; Ibraⱨim ⱪaytidin ɵzining xu ⱪiliⱪiƣa yüzlinixkǝ mǝjburlanƣanda, yalƣanqiliⱪtin panaⱨ izdǝxtin ahirida towa ⱪilixi bilǝn azad bolidu. Misirda yüz bǝrgǝndǝk, yǝrlik padixaⱨ Abimǝlǝk Saraⱨning qirayliⱪliⱪini kɵrüp uni ordisiƣa elip ketidu. Lekin u (yǝnǝ Misirning padixaⱨidǝk) Saraⱨni Ibraⱨimƣa ⱪayturup bǝrgüqǝ heli awariqilikkǝ uqraydu. Huda Abimǝlǝkkǝ Ibraⱨim pǝyƣǝmbǝrdur, degǝn; lekin xu pakittin eniⱪki, pǝyƣǝmbǝrlǝr ⱨǝmmila ixni bilip kǝtmǝydu! Qünki Ibraⱨim ǝslidǝ Gǝrarda ⱨeqkim Hudadin ⱪorⱪmaydu, dǝp oyliƣan; ǝmǝliyǝttǝ ǝⱨwal dǝl ǝksiqǝ idi, Abimǝlǝk Hudadin heli ⱪorⱪatti (20:6). Yǝnǝ bir ix eniⱪki, Abimǝlǝk Saraⱨni alƣandin keyin ⱨǝⱪiⱪiy ǝⱨwalni bilgüqǝ heli waⱪit ketidu; qünki Saraⱨning sǝwǝbidin birhil kesǝllik Gǝrardiki ayallarƣa tarⱪilidu, wǝ xu ixning yüz berixi üqün mǝlum waⱪit ɵtüxi kerǝk idi. Yǝnǝ eniⱪki, Huda Ibraⱨimning xu waⱪitlarda heli ǝnsirǝx wǝ ƣǝm-ƣussǝ ⱪilixiƣa yol ⱪoydi!


Pǝrzǝnt kɵrüx Ibraⱨim üqün ǝng küqlük arzu ⱪilƣan ix idi, ǝlwǝttǝ. Biraⱪ xu ixtin keyin, u arzu ⱪilƣinini ɵzi üqün ǝmǝs, bǝlki Abimǝlǝkning ayalliri wǝ Gǝrardiki ayallar üqün tilixi kerǝk idi. Xübⱨisizki, xundaⱪ dua ⱪilix kerǝkliki ɵz ⱪǝlbigǝ sinaⱪ boldi. Andin bu ixtin uzun ɵtmǝyla Saraⱨ ɵzi ⱨamilidar bolidu (21:1).


(11) Ⱨǝjǝr wǝ Ismailning Ibraⱨimning ɵyidin ayrilip ketixi — «roⱨ» wǝ «ǝt» — 21-bab

Ibraⱨimning ailisidǝ bolƣan aramsizliⱪ Ibraⱨim Isⱨaⱪni ǝmqǝktin ayrix tǝbriklǝx ziyapitini ɵtküzmǝkqi bolƣanda ǝwjigǝ qiⱪidu. Ismail Isⱨaⱪni mazaⱪ ⱪilidu (xu qaƣda Isⱨaⱪ pǝⱪǝt üq yaxⱪa kirgǝn bolsa kerǝk). «Mazaⱪ ⱪilix» degǝn sɵzning yǝnǝ «bozǝk ⱪilix» degǝn mǝninimu ɵz iqigǝ elixi mumkin. Saraⱨ bu ixlarni kɵrgǝndǝ, Ismailning xu pozitsiyisidin ɵz oƣlining jeniƣa tǝⱨdit bar dǝp qüxinip, Ibraⱨimni Ismail wǝ anisini ɵydin ⱨǝydǝxkǝ dǝwǝt ⱪilidu. Ilgiri, Ibraⱨim Hudadin ⱨeq yol sorimay wǝ Hudaning ɵzigǝ bolƣan wǝdisini esidǝ tutmay, ayalining sɵzlirigǝ ⱪulaⱪ salƣaqⱪa, qong hataliⱪ ɵtküzgǝnidi. Lekin Huda ⱨazir uningƣa ayalingning sɵzlirigǝ ⱪulaⱪ salƣin, uningda mǝⱪsǝtlirim bar dǝp buyriydu. Ibraⱨim kɵzi ⱪiymiƣan ⱨalda ǝmma Huda Ismail üqün ⱪilƣan dualirimni anglidi dǝp bilip (17:20), u Ⱨǝjǝr bilǝn Ismailni bir’az yol tǝyyarliⱪi bilǝn yolƣa salidu (keyin u Ismailƣa kɵprǝk tǝminat-sowƣatlarni tǝⱪdim ⱪilidu — 25:6ni kɵrüng).


Bundaⱪ muamilǝ ⱪattiⱪ ⱪolluⱪtǝk kɵrünsimu, Ibraⱨimning bu toƣruluⱪ bolƣan ixǝnqi toƣra qiⱪidu — Huda dǝrwǝⱪǝ Ⱨǝjǝr wǝ Ismaildin hǝwǝr alidu. Lekin bu ixta Huda Ⱨǝjǝrning iman-ixǝnqini sinimay ⱪoymaydu. Ⱨǝjǝr yoldin ezip kǝtkǝn boluxi mumkin; u bǝlkim yurtum Misirƣa ⱪaytaymu, ⱪaytmaymu dǝp ikkilinip ⱪalidu (Bǝǝr-Xeba Misirƣa mangidiƣan yol üstidǝ). Tulumdiki su tügǝp ⱪalƣaqⱪa, u ümidsizlǝngǝnidi. Xu qaƣda u birinqi ⱪetim qɵl-bayawanda ezip ⱪelip, meni ⱨǝmmǝ adǝm untidi, pütünlǝy tügǝxtim degǝn qaƣda Hudaning ɵzigǝ: «Ismailni uluƣ bir ǝl ⱪilimǝn» degǝn wǝdisini esidin qiⱪarƣan yaki uningƣa ixǝnmigǝn (16:7-11). U ⱨazir pǝⱪǝt mǝnla ǝmǝs, Ismailmu ɵlüp ketidu, dǝp oylaydu wǝ xu sǝwǝbtin yiƣlaydu. Hudaning Pǝrixtisi uningƣa: «Huda oƣulning yiƣa awazini yatⱪan yeridin anglidi» dǝydu. Huda uningkini ǝmǝs, Ismailning awazini angliƣan bolƣaqⱪa, muxu sɵzlǝrdǝ Ⱨǝjǝrning ixǝnmǝslikigǝ sǝmimiy bir tǝnbiⱨ bardur. Uning üstigǝ, ularning yenida bulaⱪ bar idi, lekin Huda Ⱨǝjǝrning kɵzlirini uni kɵrüxtin ⱪaldurƣan (19-ayǝt). Hudaning Pǝrixtisi ⱪaytidin Ismail toƣruluⱪ uningƣa «Mǝn uni uluƣ bir ǝl-millǝt ⱪilimǝn» dǝydu. Hudaning aldida «uluƣ» degǝn sɵz pǝⱪǝt sani, bayliⱪliri yaki küq-ⱨoⱪuⱪi jǝⱨǝttinla ǝmǝs, bǝlki roⱨiy jǝⱨǝttin, ǝmǝllǝr wǝ etiⱪad jǝⱨǝttinmu boluxi kerǝk, xunga kǝlgüsidǝ Ərǝb hǝlⱪi ahirⱪi zamanda Mǝsiⱨni tonup uning nijatini jakarlaxta muⱨim rol oynaydu, dǝp ⱪaraymiz.


Ismail wǝ anisi bulaⱪtin su iqkǝndin keyin, «Huda uning (Ismail) bilǝn billǝ» dǝp oⱪuymiz. Xunga ǝyni waⱪitta Ismailning Ibraⱨimning Isⱨaⱪtin bolƣan nǝsligǝ yaki Israil hǝlⱪigǝ düxmǝn bolƣanliⱪiƣa ixǝnmǝymiz; lekin Ismailning ǝwladliri bolƣan ǝrǝblǝrdin kɵp adǝmlǝr bügünki künlǝrgiqǝ Israilƣa düxmǝnlik ⱪilip keliwatidu. Ⱨalbuki, ⱪaytilaymizki, ǝrǝblǝrdin kɵp adǝmlǝr keyin Mǝsiⱨgǝ ixinip, muxu pozitsiyisidin towa ⱪilidu, dǝp ixinimiz.

Bu wǝⱪǝlǝr yǝnǝ «Gal.» 4:21-31dǝ tǝmsil süpitidǝ ixlitilidu.


(12) Ibraⱨim wǝ Isⱨaⱪning iman-etiⱪadining sinilixi — Isⱨaⱪni ⱪurban-gaⱨning üstigǝ ⱪoyuxi — 22-bab

Ismail ketip, on nǝqqǝ yaki yigirmǝ nǝqqǝ yil ɵtkǝn boluxi mumkin. Isⱨaⱪ qopqongla bir yigit bolup ⱪaldi. U Ibraⱨimning «birdinbir yeganǝ oƣli» (2-ayǝt) bolupla ⱪalmay, bǝlki xunqǝ kɵp yil ɵtüp ata ⱪilinƣini üqün atisining ⱪanqilik amraⱪ ikǝnlikini tǝsǝwwur ⱪilƣili bolidu. Lekin Huda Ibraⱨimni: «Sǝn oƣlungni, yǝni sǝn sɵyidiƣan yalƣuz oƣlung Isⱨaⱪni elip, Moriya yurtiƣa berip, xu yǝrdǝ, Mǝn sanga eytidiƣan taƣlarning birining üstidǝ uni kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ süpitidǝ sunƣin» dǝp qaⱪirƣanda uningda ⱨeqⱪandaⱪ ikkilinix, talax-tartix, aƣrinix yaki yalwurup ɵtünüx bolmidi. U Hudaƣa: «Mana mǝn!» degǝn jawabni bǝrgǝndin keyin, uning ⱨǝrbir ⱪǝdimidǝ itaǝt ⱪilixtin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ ix bolmidi. Ibraⱨimning xundaⱪ ihlasmǝn inkasidin xuni eytalaymizki, Huda Ibraⱨimƣa eytⱪandǝk «Sǝn mening aldimda mengip, kamil bolƣin» degǝn ǝmrni bizgǝ eytⱪan bolsa, undaⱪta u Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir bolƣaqⱪa, Ibraⱨimda ⱨasil ⱪilƣinidǝk ohxax itaǝtmǝn ⱨǝm Ɵzigǝ toluⱪ tayanƣan bir ⱪǝlbni bizdimu ⱨasil ⱪilalaydu, ǝlwǝttǝ. Əmdi Rǝb Əysa Mǝsiⱨ dǝrwǝⱪǝ bizgimu ohxax yolda: «Ərxtiki atanglar mukǝmmǝl bolƣinidǝk, silǝrmu mukǝmmǝl bolunglar» dǝp buyruydu («Mat.» 5:48). Biz Hudani tolimu mukǝmmǝl, xundaⱪla Uni ɵz Atimiz dǝp bilsǝk, undaⱪta xundaⱪ ǝmrgǝ ǝmǝl ⱪilix mumkin bolidu, dǝp ⱪǝt’iy ixinimiz.

Ibraⱨim Isⱨaⱪni «ⱪurbanliⱪ ⱪilix»ⱪa «Mana mǝn!» dǝp jawab berix bilǝn tǝng kɵnglidǝ: gǝrqǝ Isⱨaⱪni soyup «kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ» ⱪilsammu Huda uni ɵlümdin tirildürmǝy ⱪalmaydu» degǝndǝk ixǝnq barliⱪini bayⱪaymiz. Qünki u yigitlirigǝ: «Silǝr exǝk bilǝn muxu yǝrdǝ turup turunglar. Mǝn balam bilǝn u yǝrgǝ berip, sǝjdǝ ⱪilip, andin ⱪexinglarƣa yenip kelimiz» dǝydu (5-ayǝt).


Huda ǝlwǝttǝ ⱨǝrgiz Ɵzi yaratⱪan jan igiliridin ɵzining pǝzilǝtlirigǝ muwapiⱪ bolmiƣan tǝlǝpni ⱪilmaydu, dǝp ixinimiz. Xuningdǝk, Tǝwrat wǝ Injildiki wǝⱨiylǝrgǝ asasǝn yǝnǝ xuni bayan ⱪilimizki, Huda Ɵzi ⱪilip baⱪmiƣan yaki Ɵzi halimaydiƣan ixnimu ⱨǝrgiz yaratⱪan jan igiliridin tǝlǝp ⱪilmaydu. Xunga muxu yǝrdǝ Ibraⱨim ɵz oƣlini ⱪurbanliⱪ ⱪilixⱪa qaⱪirildi; Huda Ɵzi xundaⱪ ix ⱪilip baⱪⱪanmu? Injilƣa asasǝn jawabimiz, «ⱪilƣan!» ǝlwǝttǝ. Lekin Ibraⱨimƣa ahirda xu ixni toluⱪ ada ⱪilix (gǝrqǝ ⱪǝlbidǝ u xundaⱪ ⱪilixⱪa tǝyyar turƣan bolsimu) ⱨajǝt bolmidi; lekin Huda ǝmǝliyǝttǝ dǝl xu ixni Ɵzi üstigǝ aldi. Huda bu ixni ⱪilƣan yǝr bolsa dǝl Ibraⱨim Isⱨaⱪni elip barƣan jay bolup, yǝni dǝl Moriya teƣi idi. Keyin Sulayman Yerusalemdiki muⱪǝddǝs ibadǝthanini xu taƣda ⱪurdi («2Tar.» 3:1); Əysa Mǝsiⱨ ibadǝthana ⱪurulƣan taƣning ximaliy tǝripidǝ krestlǝndi.


Muⱪǝddǝs Injildin, Mǝsiⱨning ⱪurbanliⱪ boluxi Uning jismaniy jǝⱨǝttiki ɵlümi bolupla ⱪalmay, yǝnǝ gunaⱨlirimizni Ɵzigǝ elip kɵtürüp, Atisining muⱪǝddǝs ⱨuzuridin «üzülüx»ni ɵz iqigǝ alidu, dǝp bilimiz («Zǝb.» 22:1, «Mat.» 27:46); andin U üq kündin keyin tirildi.


Ibraⱨim «ot wǝ piqaⱪ» kɵtürgǝndǝk (6-ayǝt), Mǝsiⱨning ⱪurbanliⱪi Ata tǝripidin ɵtküzüldi; «yaƣaq» bolsa oƣulƣa yüdüp ⱪoyulƣan (6-ayǝt) andin oƣul yaƣaqⱪa «baƣlanƣan» (9-ayǝt). Isⱨaⱪ atisidin «kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ bolidiƣan ⱪoza ⱪeni?» dǝp soriƣanda, uningƣa: «Əy oƣlum, Huda ɵzi ɵzigǝ kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ ⱪozini tǝminlǝydu» dǝp eytilidu. Bu bayanni «Huda Ɵzi Ɵzi üqün kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ ⱪozini tǝminlǝydu» yaki «Huda kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ ⱪoza üqün Ɵzini tǝminlǝydu» dǝp qüxǝnsǝkmu bolidu. Huda Isⱨaⱪning orniƣa ⱪurbanliⱪ tǝminligǝndǝ u ⱪoza ǝmǝs, bǝlki ⱪoqⱪar tǝminlǝydu. Ibraⱨim pǝyƣǝmbǝr bolƣaqⱪa, uning «ⱪoza» toƣruluⱪ sɵzliri qoⱪum mutlǝⱪ ⱨalda ǝmǝlgǝ axurulidu, xunga «ⱪoqⱪar»ni bu sɵzlirining dǝl ǝmǝlgǝ axuruluxi, dǝp ⱪarimaymiz. Demǝk, «ⱪoza» tehi kǝlmidi. Bir ming sǝkkiz yüz yil keyin qümüldürgüqi Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr Rǝb Əysa kǝlgǝndǝ U toƣruluⱪ: «Mana, pütkül dunyaning gunaⱨlirini elip taxlaydiƣan Hudaning ⱪozisi!» degǝn hǝwǝrni jakarlaydu («Yuⱨ.» 1:29). Xuning bilǝn Ibraⱨim Isⱨaⱪni «ⱪurbanliⱪ ⱪilix»ida pǝⱪǝt Hudaƣa etiⱪad, iman-ixǝnq wǝ muⱨǝbbǝt baƣlaxning nemǝ ikǝnlikini kɵrsitipla ⱪalmay, bǝlki ɵzining wǝ Isⱨaⱪning xǝhsǝn ǝmǝlliridǝ tarihtiki ǝng uluƣ ix, yǝni Mǝsiⱨning kresttǝ ⱪurbanliⱪ ⱪilinixini namayan ⱪilidu. 


«Mana, ... münggüzliri qatⱪalƣa qirmixip ⱪalƣan bir ⱪoqⱪar!». Xundaⱪ bir ⱪoqⱪarning tuyuⱪsiz pǝyda boluxi, xuningdǝk, ⱪoqⱪarning pǝⱪǝt münggüzila qatⱪalƣa qirmixip, tenining baxⱪa jayliri ziyan-zǝhmǝtkǝ uqrimay, ⱪurbanliⱪⱪa layiⱪ boluxi intayin karamǝt ix idi. Xunga: «Kixilǝr: «Pǝrwǝrdigarning teƣida tǝminlinidu» degǝn bu sɵz bügüngǝ ⱪǝdǝr eytilip keliwatidu» deyilidu. Biz bar-yoⱪimizning ⱨǝmmisini Hudaƣa tapxurƣanikǝnmiz, u bizgǝ kerǝk bolƣanni molqiliⱪ bilǝn tɵkidu, dǝp jǝzm ⱪilalaymiz; sehiliⱪ jǝⱨǝttǝ barliⱪ sowƣat bǝrgüqilǝr iqidǝ sehi bǝrgüqi bolƣan Hudadin ⱨeqkim exip ketǝlmǝydu!



(13) Saraⱨning ɵlümi — 23-bab

 Muⱪǝddǝs yazmilarning bu ⱪisimda sǝl ƣǝlitǝ bir pakit bayⱪilidu. 2-ayǝttǝ Saraⱨ ɵlgǝndin keyin «Ibraⱨim berip Saraⱨ üqün matǝm tutup yiƣa-zar ⱪildi» dǝp oⱪuymiz. Bu bayandin Ibraⱨimning xu qaƣda ayalidin ayrim turƣanliⱪi kɵrünidu. Ⱪǝdimki Yǝⱨudiy «rabbi»lar (ɵlimilar) Ibraⱨimning Isⱨaⱪni Saraⱨning yenidin elip ketip uni ⱪurbanliⱪ ⱪilixⱪa tǝyyar bolƣanliⱪi Saraⱨ üqün qidiƣusiz ix bolƣaqⱪa, u uningdin rǝnjip ayrilip kǝtkǝn, dǝp ⱪaraytti. Bǝzilǝr ⱨǝtta Saraⱨ uningdin ajraxⱪan, dǝp ⱪaraytti. Biz bundaⱪ kɵzⱪaraxlar orunluⱪ dǝp ⱪaraymiz; bundaⱪ ix bolmiƣan bolsa, ⱪandaⱪmu 2-ayǝttiki bayanni qüxǝndürǝlǝymiz?


Əⱨwal dǝrwǝⱪǝ xundaⱪ bolƣan bolsa, undaⱪta 22-bab, 23-bab wǝ 24-babtiki barliⱪ ix-wǝⱪǝlǝr tɵwǝndiki ajayib birhil bexarǝtlik selixturmiƣa qüxidu: — 


«Yaritilix» 

(Tǝwrat dǝwri) 

Əmǝlgǝ axuruluxi 

(Injil dǝwri)

22-bab: Ibraⱨim Isⱨaⱪni Moriya teƣida

 ⱪurbanliⱪ ⱪilidu

Ata Oƣulni Moriya teƣida 

«ⱪurbanliⱪ ⱪilidu»

Bir jǝⱨǝttin eytⱪanda Isⱨaⱪ «tirilidu»

Oƣul ⱨǝⱪiⱪǝtǝn ɵlümdin tirilidu

23-bab: Saraⱨ «oƣulning ɵlümi» tüpǝylidin 

(etiⱪadsizliⱪ ⱪilip) Ibraⱨimdin ayrilidu

Israil («Hudaning ayali» 

(«Yǝxaya» 50:1, 54:6, «Əzakiyal» 16-babni kɵrüng) «Oƣulning ɵlümi» tüpǝylidin (etiⱪadsizliⱪ ⱪilip) Hudadin ayrilidu

24-bab: Ibraⱨim ⱪulini oƣli üqün 

ⱪiz tepixⱪa yiraⱪ 

yurtⱪa ǝwitidu

Ata Ⱪuli (Muⱪǝddǝs Roⱨ)ni Oƣli üqün 

yat ǝlliklǝrdin ⱪiz (jamaǝt) tepixⱪa ǝwitidu 


Biz tɵwǝndǝ 24-babtiki tema toƣruluⱪ tohtilimiz.


Muxu yǝrdǝ 23-babtiki yǝnǝ bir ix toƣruluⱪ pǝⱪǝt bir eƣiz sɵzimiz bar: — gǝrqǝ Huda Ibraⱨimƣa «Pütkül Ⱪanaan zeminini sanga tǝⱪdim ⱪilimǝn» dǝp wǝdǝ ⱪilƣan bolsimu, u yǝr yüzidǝ turƣan waⱪtida uning zemindin birdinbir igiligǝn yeri pǝⱪǝt Saraⱨni dǝpnǝ ⱪilix üqün ɵzi pul tɵlǝp setiwalƣan kiqikkinǝ bir parqǝ yǝrlik idi. Lekin tirilix künidǝ buning ⱨǝmmisi (demǝk, Ⱪanaan zemini) uningki bolidu, ǝlwǝttǝ («Mar.» 12:26). Xu ixlardin Ibraⱨimning ⱨayatidiki yǝnǝ bir prinsipni kɵrimizki, Hudadin biwasitǝ bir ǝmr kǝlmisǝ, u wǝdǝ ⱪilinƣan zemindin ⱨeqbir yǝrni urux yoli bilǝn tartiwalmaytti; yuⱪirida 23-bab üstidǝ tohtalƣinimizdǝk, u bizgǝ mɵmin-kǝmtǝrliktin qong bir ülgǝ ⱪaldurƣan. Xu yǝrning igisi Ibraⱨimning puliƣa kɵzi ⱪizarƣinini qandurmaymǝn dǝp (15-ayǝt) «tɵt yüz xǝkǝl kümüx»ning kari qaƣliⱪ dǝydu wǝ xu arⱪiliⱪ yǝrgǝ naⱨayiti yuⱪiri baⱨa ⱪoyidu, xundaⱪla Ibraⱨimni: «yüzümni saⱪlixim kerǝk» dǝp ⱪobul ⱪilidu, dǝp oylaydu. Uning üstigǝ Ibraⱨim xu yǝrgǝ jiddiy eⱨtiyajliⱪ bolƣaqⱪa nemini sorisam, xuni bǝrmǝy amali yoⱪ, dǝp oyliƣan bolsa kerǝk. Ibraⱨim dǝrwǝⱪǝ talaxmaydu; bu uning ajiz bolƣinidin ǝmǝs, bǝlki mɵmin-kǝmtǝrlikidin bolƣan. Bu ikkisining pǝrⱪi qongdur.

(14) «Oƣul üqün ⱪiz tepix» — 24-bab

24-bab Ibraⱨimning Isⱨaⱪⱪa ⱪiz tepix üqün ɵzining sadiⱪ namsiz ⱪulini ǝwǝtkǝnliki toƣrisidiki ajayib bir hatiridur. Ⱪulning namsizliⱪining ɵzi Muⱪǝddǝs Roⱨning Injil dǝwridiki ajayib hizmitini kɵrsǝtkǝn karamǝt bir «bexarǝtlik rǝsim»dur. Rǝbbimiz Muⱪǝddǝs Roⱨ toƣruluⱪ tǝlim bǝrgǝndǝ «Lekin U, yǝni Ⱨǝⱪiⱪǝtning Roⱨi kǝlgǝndǝ silǝrni barliⱪ ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ baxlap baridu. Qünki U Ɵzlükidin sɵzlimǝydu, bǝlki nemini angliƣan bolsa, xuni sɵzlǝydu wǝ kǝlgüsidǝ bolidiƣan ixlardin silǝrgǝ hǝwǝr beridu» dǝydu («Yuⱨanna» 16-bab).


Ibraⱨimning ⱪuli ɵz namini dǝp bǝrmǝydu, ɵzi üqün ⱨeqⱪandaⱪ salaⱨiyǝt yaki tonuluxini izdimǝydu. Uning birdinbir mǝⱪsiti hojisi ɵzigǝ tapxurƣan wǝzipini ada ⱪilixtin ibarǝt idi; u ⱨǝtta ɵz mǝⱪsitini eytmiƣuqǝ, meⱨmandarqiliⱪning ǝⱪǝlliy ǝdǝp-rǝsmiyǝtlirigimu riayǝ ⱪilmaydu (24:33). Ⱪulning bu ixliri Muⱪǝddǝs Roⱨning yǝr yüzigǝ qüxüp oƣul (Mǝsiⱨ) üqün jamaǝtni yiƣip, Oƣulning yeniƣa, ǝrxkǝ elip berixⱪa kǝlgǝnlikigǝ kamil bir bexarǝtlik rǝsimdur («jamaǝt» sadiⱪ yatliⱪ ⱪilinƣan ⱪizƣa ohxitilidu — «Wǝⱨ.» 21:2, 9, 22:17, «Əf.» 5:22-32). Ⱪul bolsa ɵz igisining bay ikǝnlikini wǝ sǝmimiylikini ispatlax üqün nurƣun ⱪimmǝtlik sowƣatlarni elip kelidu; Muⱪǝddǝs Roⱨ bizgǝ Mǝsiⱨning ɵlümdin tirilip, Hudaning barliⱪ bayliⱪliriƣa igǝ bolƣanliⱪini ispatlax üqün, nurƣun mɵjizilik roⱨiy sowƣatlarnimu elip kelidu («1Kor.» 1:4-8). 


«U ata-bowiliri arisida uhlidi» «U ata-bowilirining yeniƣa kǝtti» ⱪatarliⱪ ibarilǝr (25:8)

«U ata-bowiliri arisida uhlidi» wǝ xuningƣa ohxap ketidiƣan nurƣun baxⱪa ibarilǝrni qüxinix üqün «tǝbirlǝr»ni kɵrüng.


Isⱨaⱪ — Mǝsiⱨning «oƣul»luⱪ salaⱨiyitini kɵrsitidiƣan bexarǝtlik rǝsimdur

Kitabta Isⱨaⱪ toƣruluⱪ bayanlar yaki tarihlar anqǝ kɵrünǝrlik ǝmǝslikini bayⱪaymiz. U nurƣun ixlarda pǝⱪǝt atisining ⱪilƣanlirini ⱪaytilaydu (26:18); u ayalining tuƣmasliⱪida atisi uqriƣan ohxax sinaⱪⱪa uqraydu (25:20-21). U ⱨǝtta atisining gunaⱨini ⱪaytilaydu! (26:6-12) Xuning bilǝn u kɵp jǝⱨǝtlǝrdǝ Mǝsiⱨning «oƣul»luⱪ salaⱨiyitigǝ bexarǝtlik sürǝt bolidu — bolupmu uning mukǝmmǝl oƣuldǝk atisiƣa ta ɵlümigiqǝ boysunƣanliⱪida: —  «Oƣul ɵzlükidin ⱨeqnemǝ ⱪilalmaydu, bǝlki pǝⱪǝt Atining nemǝ ⱪiliwatⱪanliⱪini kɵrüp, andin xu ixni ⱪilidu. Ata nemǝ ix ⱪilsa, Oƣul ⱨǝm xundaⱪ ⱪilidu» («Yuⱨ.» 5:19-20).


Isⱨaⱪ, Riwkaⱨ, Yaⱪup, Əsaw — «tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪi» («tunji oƣulluⱪ ⱨoⱪuⱪ») wǝ Isⱨaⱪning «bǝht-bǝrikǝt tilǝydiƣan hǝyrlik duasi»

Yaⱪup degǝn isimning mǝniliridin biri «orun igiliwalƣuqi» degǝnlik bolidu. U dǝrwǝⱪǝ ikki ⱪetim akisining ornini igiliwalidu. U ⱨǝm «tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪi» («tunji oƣulluⱪ ⱨoⱪuⱪ») ⱨǝm atisi Isⱨaⱪ akisi Əsawƣa ⱪilmaⱪqi bolƣan «bǝht-bǝrikǝt tilǝydiƣan hǝyrlik dua»ni elip ketidu.

«Tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪ» degǝn nemǝ? Alimlar bu toƣruluⱪ birnǝqqǝ pikirdǝ bolup kǝlgǝn, lekin az degǝndimu tɵwǝndiki ixlar uning iqigǝ elinƣan bolsa kerǝk: — 


(a) Tunji oƣul daim Hudaƣa alaⱨidǝ atilatti («Mis.» 22:29).

(ǝ) Tunji oƣul izzǝt-ⱨɵrmǝttǝ daim ata-anisiƣa ǝng yeⱪin orunda turatti («Yar.» 49:3).

(b) Atisining mal-mülkidin baxⱪa oƣulliridin bir ülüx kɵp alatti («Ⱪan.» 21:17) (buning bir sǝwǝbi atisi dunyadin kǝtkǝndin keyin tunji oƣulning pütkül jǝmǝttiki ajizlar, tul hotunlar, yetim-yesirlǝrdin hǝwǝr elix mǝs’uliyiti bar idi — tɵwǝndiki ixni kɵrüng).

(p) Tunji oƣul atisining ailisigǝ igidarqiliⱪ ⱪilatti yaki padixaⱨliⱪining ornini basatti («2Tar.» 21:3).

(t) Ⱨarun jǝmǝtidikilǝr kaⱨin bolux tüzümi yolƣa ⱪoyuluxtin burun, tunji oƣul ɵz ailisi üqün kaⱨinliⱪ rolini ɵz üstigǝ alatti (mǝsilǝn, «Ayup» 1:5ni kɵrüng).

(q) Ⱨalbuki, Əsawƣa tunji oƣul salaⱨiyiti tüpǝylidin kelidiƣan «tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪ»i yǝnǝ heli muⱨim wǝ uluƣ bir ixni, yǝni Hudaning birinqidin Ibraⱨimƣa, andin ǝwladliriƣa ⱪilƣan roⱨiy wǝdilirini ɵz iqigǝ alatti. Ibraⱨimning birinqi ǝwladi Isⱨaⱪ idi, ǝlwǝttǝ. Bu wǝdilǝrdǝ tɵwǝndiki üq amil bar idi: (a) Ibraⱨimning ǝwladlirining pütkül Pǝlǝstin (Ⱪanaan) zeminiƣa mirasliⱪ ⱪilixi; (ǝ) Ibraⱨimning ǝwladliri arⱪiliⱪ bǝht-bǝrikǝt pütkül dunyaƣa kelixi (12:1-3); (b) mǝzkur «bǝht-bǝrikǝt»ni «Yar.» 3:15diki bexarǝttiki yoruⱪluⱪta turup qüxǝnsǝk kimdǝ «tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪ» bar bolsa, Mǝsiⱨ xu kixi arⱪiliⱪ tuƣulup dunyaƣa kelidu. Xuning üqün «tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪ»ning ǝng muⱨim ⱪismi Isⱨaⱪ igǝ bolƣan mal-mülük ǝmǝs (gǝrqǝ bu mal-mülük az bolmisimu — 26:12-14ni kɵrüng), bǝlki Hudaning kǝlgüsidǝ ǝmǝlgǝ axurulidiƣan wǝdǝliridin ibarǝt idi. Lekin Əsaw ɵzigǝ nisbǝtǝn namǝlum kǝlgüsini halimay yaki uningƣa ixǝnmǝy, bǝlki «kɵz aldidiki ǝyniyǝt»ni talliwelip, Yaⱪupning sunƣan purqaⱪ xorpisini ⱪobul ⱪilip, uni «tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪ» bilǝn tegixiwetidu; u xu yol bilǝn «tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪ»ni kɵzigǝ ilmaydu (25:34, «Ibr.» 12:16-17). Yaⱪup etiⱪadliⱪ adǝm bolƣaqⱪa, «tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪi»ni bǝk ǝzizlǝydu; ⱨalbuki, u Əsawning ajizliⱪini obdan bilgǝqkǝ, xu ⱨiylini ixlitip uni ⱪoliƣa kirgüzidu.


Yaⱪup wǝ Əsaw tehi tuƣulmiƣanda Huda Riwkaⱨⱪa «Sening ⱪorsiⱪingda ikki ǝl bardur, iqingdin ikki hǝlⱪ qiⱪip bir-biridin ayrilidu, bir hǝlⱪ yǝnǝ bir hǝlⱪtin ƣalib kelidu, qongi kiqikining hizmitini ⱪilidu» dǝp gǝp ⱪilƣan, ǝlwǝttǝ. Xu gǝptǝ ⱨeqⱪandaⱪ guman yoⱪki, Hudaning iradisi Yaⱪupning tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪiƣa igǝ boluxidin ibarǝt idi. Lekin Huda bir nemini wǝdǝ ⱪilƣan bolsa, xuningƣa erixix üqün ⱨiyligǝrlik yaki aldamqiliⱪ ixlitix ⱨǝrgiz kerǝk bolmaydu. Roxǝnki, Yaⱪup bu nuⱪtini qüxǝnmǝytti; «tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪi»ƣa baƣliƣan ixǝnq ahirida Pǝrwǝrdigar tǝripidin tonulup tǝriplinidu; ǝmma, u Hudaning tǝrbiyilik jazaliri bilǝn awwal aldamqiliⱪ wǝ yalƣanqiliⱪning Hudaƣa bolƣan ihlasliⱪ yolidin intayin yiraⱪ turidiƣanliⱪini, uningƣa pütünlǝy yirginqlikini ɵginixi kerǝk bolidu!


Yaⱪupning birinqi ⱪetimliⱪ ⱨiylǝ-mekir ⱪilixi bilǝn «tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪi»ni igiligǝndin keyin, u atisining hǝyrlik duasiƣa erixix üqün tehimu küqlük bir ⱨiylǝ ǝgixip kelidu. Bu ixni u anisining ⱪutritixi bilǝn ⱪilƣan, ǝlwǝttǝ; anisi «Əy oƣlum, sanga qüxidiƣan lǝnǝt manga qüxsun» degǝn. Xuning bilǝn Yaⱪup akisining namini setip kɵzi intayin ajiz bolƣan atisining aldiƣa kiridu. Atisi pǝⱪǝt silax wǝ awazni anglax arⱪiliⱪ aldida turƣanning kim ikǝnlikini bilǝlǝytti. Isⱨaⱪ aldinip Yaⱪup üqün alaⱨidǝ hǝyrliⱪ duasi bilǝn uningƣa bǝht-bǝrikǝt tilǝydu, xundaⱪla u toƣruluⱪ bexarǝt beridu; andin Yaⱪup uning aldidin qiⱪip ketidu. Əsaw ⱪaytip kǝlgǝndǝ, yalƣanqiliⱪ axkarilinidu; Isⱨaⱪ Yaⱪupning ɵzini aldiƣinini bilip, ⱪorⱪup sarasimiƣa qüxidu; lekin u ɵzining Yaⱪup üqün bǝht-bǝrikǝt tiligǝn bexarǝtlik duasini Huda ⱨǝmmǝ ixni baxⱪuruxi bilǝn mening aƣzimdin qiⱪarƣan, dǝp bilidu. Ⱨazir ɵzi halisimu xu tiligǝn bǝht-bǝrikǝt dualirini yanduruwalalmaytti (33-ayǝt).


Muxu ix-wǝⱪǝlǝrdin üq ǝⱨwalni bayⱪiyalaymiz: — birinqidin, Isⱨaⱪ Əsawƣa yan besixi bilǝn Hudaning Yaⱪup toƣruluⱪ Riwkaⱨⱪa: «Qongi kiqikining hizmitini ⱪilidu» dǝp eytⱪan bexaritigǝ ⱪulaⱪlirini yopurdi. Roxǝnki, u Hudaning xu bexaritini etiwarƣa almay, «tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪi»ƣa tǝwǝ bolƣan bǝht-bǝrikǝt tilǝxlirini Yaⱪupⱪa ǝmǝs, bǝlki Əsawƣa beƣixlimaⱪqi idi. Ikkinqidin, bǝzilǝr muxu bayanlardin Yaⱪupni anisining gepigǝ kiridiƣan, ⱪuliⱪi yumxaⱪ ayal mijǝzlik, ɵydin qiⱪmaydiƣan adǝm, Əsaw bolsa «batur-ǝzimǝt» dǝp ⱪaraydu. Əmma baxⱪa yǝrlǝrdin Yaⱪupning japadin ⱪorⱪmaydiƣan wǝ tirixqan padiqi ikǝnliki eniⱪ turidu (29:7-10ni kɵrüng); u pǝⱪǝt ow uwlaxni yahxi kɵrmǝy, ailisining qedirgaⱨining ǝtrapida pada beⱪixni yahxi kɵrǝtti, halas (25:27); Əsaw owƣa qiⱪixni yahxi kɵrǝtti.


Üqinqidin, ǝgǝr Yaⱪup Hudaning yollirini, Hudaning Ɵz sɵzidǝ turmay ⱪalmaydiƣanliⱪini bilip yǝtkǝn bolsa, xundaⱪla pütünlǝy Hudaƣa tayanƣan bolsa, undaⱪta ⱨeq aldamqiliⱪ ixlǝtmǝy tunji oƣulƣa tǝwǝ bolƣan ⱨoⱪuⱪ wǝ tegixlik bǝht-bǝrikǝtlǝr bǝribir uningki ⱪilinatti, dǝp mutlǝⱪ ixinimiz. Əmma ⱨǝrkimning Hudaƣa tayanmay, insaniy amalliriƣa tayinixining aⱪiwǝtliridin biri xuki, u Hudaning ⱪutⱪuzux yolida daim ayan bolidiƣan xan-xǝrǝpkǝ guwaⱨqi bolux pursitigǝ ⱨǝrgiz muyǝssǝr bolalmaydu.


Əmma Yaⱪup üqün aldamqiliⱪining birinqi nǝtijisi bǝht-bǝrikǝt ǝmǝs, bǝlki ɵy-yurtidin ⱪeqip ayrilix idi. Ⱪaqⱪanda Huda uningƣa xapaǝt kɵrsitip qüxidǝ kɵrünidu wǝ uni ⱨimayǝ ⱪilidiƣanliⱪiƣa wǝdǝ ⱪilidu. Yaⱪup toluⱪ ixǝnmigǝqkǝ: «Əgǝr Sǝn rast manga muxundaⱪ baxpanaⱨ bolsang (Huda alliⱪaqan xundaⱪ wǝdǝ ⱪilƣan!), undaⱪta mǝn bolsam... undaⱪ-mundaⱪ ⱪilimǝn» degǝndǝk ixǝnqsiz birhil ⱪǝsǝmni iqidu.


Huda uning aldamqi maⱨiyitini bir tǝrǝp ⱪilmaⱪqi bolidu. Xuning bilǝn uni taƣisi Labanning ɵyigǝ apiridu. Laban Yaⱪuptin tehimu ⱨiliygǝr wǝ ⱪuw bir xǝhs idi. Xundaⱪ yol bilǝn Huda xapaǝt ⱪilip, bizni kɵp ⱪetim ɵzimizning aqqiⱪ mewisini tetixⱪa mǝjburlaydu, xundaⱪla bizgǝ towa ⱪilix pursitini yǝtküzidu. Yaⱪup üqün bu jǝryan intayin uzun wǝ aqqiⱪ boldi; bu jǝryan ahir berip yigirmǝ yil dawamlaxti. Huda nemǝ ⱪilsa xuni izqil, üzül-kesil ⱪilidu!


Yaⱪupning ikki ayalliⱪ boluxiƣa kǝlsǝk, bu ix ya ɵzining ya ularning tallixi ǝmǝs idi, dǝp esimizgǝ kǝltürüximiz kerǝk. Yaⱪupning ikki ayalidin ǝng ihlasmini Leyaⱨ ikǝnlikini bayⱪaymiz (uning 29:35dǝ hatirilǝngǝn sɵzlirini kɵrüng).


«Ⱪongur rǝng, taƣil wǝ ala-qipar ⱪozilar» — bu zadi nemǝ ix? (30-31-bablar)

Yaⱪupning Labandin ix ⱨǝⱪⱪi üqün padiliri wǝ mal-mülkigǝ igǝ bolux yolining tǝpsilatliri bǝlkim bizgǝ sǝl müjmǝl bolsimu, ǝslidǝ Yaⱪup ix ⱨǝⱪⱪi toƣruluⱪ Labanƣa intayin adil bir yolni tǝxǝbbus ⱪilƣan — u bolsimu, tohtamdin keyin tuƣulƣan «taƣil wǝ ala-qipar ⱪozilar»ning ⱨǝmmisi Yaⱪupⱪa tǝwǝ bolidu. Labanning bu pilanƣa bolƣan inkasi padiliridiki barliⱪ xundaⱪ mallarni Yaⱪuptin yiraⱪ bir jayƣa apiriwetixtin ibarǝt boldi (padilirim arisida xundaⱪ pahlanlar tuƣulmisun dǝp!). Lekin Huda Yaⱪupni izqil bǝrikǝtlǝydu; gǝrqǝ Laban altǝ yil iqidǝ Yaⱪupning ix ⱨǝⱪⱪini azaytmaⱪqi bolup bu xǝrtlǝrni on ⱪetim ɵzgǝrtkǝn bolsimu, Huda ⱨǝrbir ⱪetim Labanning yaman niyǝtlirini tosap, Yaⱪupni bǝrikǝtlǝydu (31:7, 41). Keyin Yaⱪup Leyaⱨ wǝ Raⱨilǝgǝ ɵzining «ⱪongur rǝng, taƣil wǝ ala-qipar mallar»ni tallixi Hudaning wǝⱨiysi bilǝn boldi, dǝp qüxǝndüridu (30:10-12). Padilar suƣirilƣinida Yaⱪupning «terǝk, badam wǝ qinar xahqilirini elip, ⱪowziⱪini yolluⱪ ⱪilip xilip, aⱪ siziⱪlar qiⱪirilƣan yumran qiwiⱪlar»ni mallarning aldiƣa ⱪoyuxining ularni nǝsillǝndürüxkǝ bolƣan tǝsirining ilmiy asasi bar-yoⱪluⱪini bilmǝymiz (bar boluxi mumkin). Lekin bundaⱪ asas bolsun, bolmisun, ⱪaysila qaƣda Yaⱪupning ⱨǝⱪⱪi boluxⱪa ⱪandaⱪ rǝngdiki mal bekitilsun dǝl xundaⱪ baliliƣanliⱪining tüp sǝwǝbini Pǝrwǝrdigarning bǝrikitidin baxⱪa nǝrsǝ ǝmǝs, dǝp qüxinimiz.


Yaⱪupning «Huda bilǝn qelixixi» (32-bab)

Yaⱪup bilǝn qelixⱪan sirliⱪ zat Hudadin baxⱪa ⱨeqkim ǝmǝs, deyilidu (32:28). Yaⱪup xu ixni jǝzmlǝxtürüp ǝslitix üqün xu yǝrning ismini «Pǝnuǝl» («Hudaning yüzi») dǝp ⱪoyidu. Qelixqi zat yǝnǝ «adǝm» deyilidu (24-ayǝt).


Bu zatni «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»din baxⱪa ⱨeqkim ǝmǝs, yǝni Hudaning ǝyni ipadisi bolƣan Mǝsiⱨning Ɵzidur, dǝp ixinimiz («Ⱨox.» 12:4). Oⱪurmǝnlǝr üqün xuni eytiximiz kerǝkki, ibraniy tilida ⱨǝm Yunan tilida «pǝrixtǝ» degǝn sɵz «hǝwǝrqi», «ǝlqi» yaki «ǝwǝtilgüqi» degǝn mǝnini bildüridu (ibraniy tilida «malak», Yunan tilida «anjilos»). Mǝsiⱨ adǝttiki «pǝrixtǝ» ǝmǝs, ǝlwǝttǝ, bǝlki Huda alaⱨidǝ ǝⱨwalda ǝwǝtkǝn «ǝwitilgüqi»dur. Tǝwrattiki birnǝqqǝ baxⱪa yǝrlǝrdǝ bayan ⱪilinƣandǝk, Mǝsiⱨ yǝr yüzigǝ kelip tuƣuluxtin ilgiri xu yolda birnǝqqǝ ⱪetim ayan bolƣan.


«Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» toƣruluⱪ «tǝbirlǝr»nimu kɵrüng.


Ximeon wǝ Lawiyning Xǝkǝmdikilǝrgǝ bolƣan muamilisi (34-bab)

Xǝkǝm xǝⱨirining xaⱨzadisi Xǝkǝmning Yaⱪupning ⱪizi Dinaⱨⱪa bolƣan muamilisini kɵrgǝndin keyin, Ximeon wǝ Lawiyning Xǝkǝmdikilǝrgǝ bolƣan muamilisigǝ ⱪandaⱪ ⱪaraymiz? Ximeon wǝ Lawiy, xübⱨisizki, atisining ilgiriki ⱨiylǝ-mikirlirini ɵgǝngǝn. Xǝkǝmning ⱪilƣanlirini toƣra deyǝlmǝymiz, ǝlwǝttǝ. Xǝkǝmdikilǝrning Israillar bilǝn sülⱨ tüzüx mǝⱪsǝtliri jǝzmǝn sap aⱪ kɵngüllüktin bolƣan ǝmǝs idi («Bu tǝriⱪidǝ ularning mal-tǝǝlluⱪati, ⱨǝmmǝ qarpayliri bizningki bolmamdu? Biz pǝⱪǝt ularƣa maⱪul desǝkla, ular arimizda turidu» — 34:23). Ⱨalbuki, Hudaning hǝlⱪining ⱨǝrⱪandaⱪ kixi bilǝn ⱪilixⱪan ⱨǝrⱪandaⱪ tohtam yaki keliximi bar bolsa (mǝyli ular etiⱪadqi bolsun, etiⱪadsiz bolsun) uningda qing turuxi kerǝktur (mǝsilǝn, «Əz.» 17:11-12ni kɵrüng). Lekin Ximeon bilǝn Lawiyning Xǝkǝm bilǝn tüzgǝn tohtimida ǝslidila sǝmimiyliki yoⱪ idi. Xübⱨisizki, ikki adǝmning yalƣuz pütkül xǝⱨǝrdiki ǝrkǝk adǝmlǝrni biraⱪla ɵltürüxi bir hil «dadilliⱪ» yaki baturluⱪni kɵrsǝtsimu, Yaⱪup keyin bu ixⱪa toƣra baⱨa berip «rǝⱨimsizlik» dǝp ataydu wǝ ular toƣruluⱪ bolƣan bexarǝttǝ ularning ƣǝzipigǝ lǝnǝt oⱪuydu (49:5-7) wǝ kinayilik bilǝn ularni «ⱪerindaxlar» dǝp ataydu — demǝk, ular rǝⱨimsizliki bilǝnmu bir-birigǝ ⱪerindaxtur.


Yǝⱨudaning Tamar bilǝn ɵtküzgǝn gunaⱨining tarihiy muⱨimliⱪi — nemixⱪa Huda bu wǝⱪǝning hatirilinixini halaydu? (38-bab)

Yǝⱨuda wǝ kelini Tamar otturisidiki yüz bǝrgǝn ƣǝlitǝ wǝⱪǝ nemixⱪa Yüsüp toƣrisidiki tarihning otturisida sɵzlinidu?

Birinqidin, Yǝⱨudaning nǝsilliri «xaⱨanǝ jǝmǝt» bolidu, Mǝsiⱨ ularning ɵtküzgǝn munasiwitidin bolƣan balisi Pǝrǝzning ǝwladi idi.


Ikkinqidin, bu wǝⱪǝ wǝ Dinaⱨⱪa munasiwǝtlik wǝⱪǝ (34-bab) yǝrlik Ⱪanaaniylarning buzuⱪ, napak ɵrp-adǝtlirining Yaⱪupning ailisigǝ tǝsir yǝtküziwatⱪanliⱪini kɵrsitidu. Yǝⱨuda ⱨeqwǝⱪǝsi yoⱪ dǝp Ⱪanaaniy bir paⱨixǝ ayal bilǝn yatidu (ⱨeq bolmiƣanda, u Tamar bilǝn yatⱪanda paⱨixǝ ayal bilǝn yattim, dǝp oyliƣan). Tamarmu (Ⱪanaanliⱪ bir ⱪiz) ɵz ⱪiyn’atisi bilǝn billǝ boluxⱪa xundaⱪ bir pilanni (umu «ⱨeqwǝⱪǝsi yoⱪ» dǝp) oylap qiⱪidu. Huda Ɵz hǝlⱪining Ⱪanaaniylarni Pǝlǝstindin ⱨǝydiwǝtküdǝk küqkǝ igǝ boluxiƣiqǝ, (xundaⱪla Ɵzi Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ wǝdǝ ⱪilƣan zeminni igilǝtküqǝ) hǝlⱪini ularning xu yaman tǝsiridin wǝ ɵrp-adǝtliridin ayrip turuxⱪa bir tǝdbir tepixi kerǝk idi. Huda talliƣan tǝdbir bolsa hǝlⱪini baxⱪa bir yǝrgǝ waⱪitliⱪ yɵtkǝxtin ibarǝt idi. Xu yǝr dǝl Misir idi; Misirliⱪlar qarwiqi hǝlⱪni mǝnsitmǝydiƣanliⱪi üqün ular Israillarƣa ayrim bir rayonni bɵlüp beridu.


Uning üstigǝ, muxu yǝrdǝ ⱪoxup eytiximiz kerǝkki, Tamarning xu ixlarda bolƣan mǝⱪsiti mǝlum bir xǝⱨwaniy ⱨǝwisini ⱪandurux üqün ǝmǝs, bǝlki ⱨamilidar bolux üqün idi (dǝrwǝⱪǝ u ⱨamilidar boldi). Əgǝr u oƣul pǝrzǝnt kɵrsǝ:  (a) uning jǝmiyǝt aldida aniliⱪ salaⱨiyiti bolatti; (ǝ) Yǝⱨudaning mal-mülkidin miras alidiƣan oƣli bolatti; (b) ɵzi yaxanƣanda xu oƣul uningdin hǝwǝr alatti.


Yüsüp

Yüsüpning qüxliri

Yüsüp — Mǝsiⱨni kɵrsitidiƣan «bexarǝtlik rǝsim»

Yüsüpning ⱨayatidin atilarning pǝrzǝntlirigǝ yan besixining hǝtǝrlik ikǝnlikini kɵrimiz. Yaⱪupning atisi Isⱨaⱪning Əsawƣa boluxⱪanliⱪi wǝ uningdin kelip qiⱪⱪan apǝtlǝr ata-anilarning birǝr pǝrzǝntigǝ boluxuxⱪa bolmaydiƣanliⱪini ǝskǝrtidu! Biraⱪ Yaⱪupmu ohxax hataliⱪni ɵtküzüp, ohxaxla pajiǝlik aⱪiwǝtni pǝyda ⱪildi. Ata-anilarƣa xundaⱪ sǝmimiy agaⱨlandurux beriliduki, pǝrzǝntliringizgǝ barawǝr muamilǝ ⱪiling!

«Zǝbur» 105:17-22dǝ Yüsüp toƣruluⱪ wǝⱨiy berilgǝn: — 


«U ulardin burun bir adǝmni ǝwǝtkǝnidi,

Yüsüp ⱪul ⱪilip setilƣanidi.

Uning putliri zǝnjirdǝ aƣridi,

Uning jeni tɵmürgǝ kirip ⱪisildi; 

Xundaⱪla ta ɵzigǝ eytilƣan wǝⱨiy ǝmǝlgǝ axurulƣuqǝ,

Pǝrwǝrdigarning sɵz-kalami uni sinap tawlidi;

Pirǝwn adǝmlirini ǝwǝtip uni boxatⱪuzdi,

Ⱪowmlar ⱨɵkümdari uni ⱨɵrlükkǝ qiⱪardi.

Uni ɵz ordisiƣa ƣojidar ⱪilip ⱪoydi,

Pütün mal-mülkigǝ baxliⱪ ⱪilip tǝyinlǝp,

Ɵz wǝzirlirini uning ihtiyarida bolup tǝrbiyilinixkǝ,

Aⱪsaⱪalliriƣa danaliⱪ ɵgitixkǝ tapxurdi».


Dǝrwǝⱪǝ, Yüsüp ɵz qüxliri arⱪiliⱪ «Pǝrwǝrdigarning sɵz-kalami»ƣa erixmigǝn bolsa uqriƣan awariqiliklǝr az boluxi mumkin bolatti! Ularning mǝzmuni dǝl uning ǝtrapida yüz beriwatⱪinining ǝksiqǝ idi; uning ⱪerindaxliri uni ⱨeqⱪaqan ⱨɵrmǝtlimidi, ǝksiqǝ u ular tǝripidin qǝtkǝ ⱪeⱪildi. Ularning uni qǝtkǝ ⱪeⱪixi ahirida tehimu yamanlixip, uni ⱪulluⱪⱪa setiwetixigǝ yǝtti. Xundaⱪ ⱪilip, Huda qüxliri arⱪiliⱪ uning ⱪǝlbini wǝ etiⱪadini sinidi.

Misirda bolsa Yüsüpning ixliri ikki ⱪetim ongdin kelip, keyin ⱨǝr ikki ⱪetim ⱪamlaxmidi; andin ümidliri üzüp taxlandi. Ikkinqi ⱪetimda türmidǝ Pirǝwnning bax saⱪiyi wǝ bax nawayining qüxlirigǝ toƣra tǝbir bǝrgǝndin keyin, u bax saⱪiy mening meⱨribanliⱪimni esigǝ kǝltürüp, qüxigǝ toƣra tǝbir bǝrginimdin mening aldamqi wǝ zinahor ǝmǝslikimni, bǝlki Hudaning adimi ikǝnlikimni ispatlaydu wǝ mǝn üqün ⱨǝrikǝt ⱪilidu, dǝp ümid ⱪildi. Ⱨalbuki, muⱪǝddǝs yazmilarda xu qaƣdin tartip Pirǝwn ⱨalⱪiliⱪ qüxlǝrni kɵrgüqǝ: «toptoƣra ikki yil ɵtti» dǝp hatirilinidu. Xübⱨisizki, «Zǝbur» 105-küydǝ «uning jeni tɵmür iqigǝ kirdi» dǝp hatirilǝngǝndǝk (ibraniy tilidiki sɵzmusɵz tǝrjimisi) uning etiⱪadi xu ixta ⱪattiⱪ sinaldi.

Bǝzi alimlar «Yüsüp toluⱪ pǝyƣǝmbǝr ǝmǝs», pǝⱪǝt «qüx kɵrgüqi» wǝ «tǝbir bǝrgüqi», xundaⱪla naⱨayiti ihlasmǝn bir adǝm dǝp ⱪaraydu. Lekin qüxlǝrgǝ daim toptoƣra tǝbir berixning ɵzi pǝyƣǝmbǝrlik hasiyiti ǝmǝsmu? Uning üstigǝ, u Pirǝwngǝ sɵz ⱪilƣanda «Huda Pirǝwngǝ hatirjǝmlik beridiƣan (aman-esǝnlikkǝ elip baridiƣan) bir jawab beridu» dǝydu — bu sɵzlǝr pǝⱪǝt pǝyƣǝmbǝrla eytidiƣan sɵzlǝrdur.

Ⱪɵp alimlar Yüsüpning ⱨayatining Mǝsiⱨning yǝr yüzidiki ⱨayatiƣa ohxap ketidiƣan yǝrliri heli kɵp, xuning bilǝn Yüsüp tɵwǝndikidǝk kɵp jǝⱨǝtlǝrdǝ Mǝsiⱨni aldin’ala kɵrsitidiƣan «bexarǝtlik rǝsim» dǝp bayⱪaydu («Ros.» 7:9-15dǝ Istifan dǝl muxu ixlarni tilƣa alidu): —

(1) Yüsüp mǝhsus Israil hǝlⱪini ⱨǝm taipilǝrnimu ⱪutⱪuzux üqün (45:5) ⱪerindaxliridin ayrilƣan (49:6); atisi tǝripidin intayin kɵp sɵyülgǝn.

Mǝsiⱨ ⱨǝm Israil hǝlⱪini ⱨǝm taipilǝrnimu ⱪutⱪuzux üqün ⱪerindaxliridin ayrilƣan (mǝsilǝn, «Yǝx.» 49:1-3); atisi tǝripidin intayin kɵp sɵyülgǝn.

(2) Yüsüpning ⱪerindaxliri uni ɵltürüxkǝ ⱪǝstlǝydu; keyin u ⱪulning baⱨasida (20 kümüx tǝnggigǝ) taipilǝrning ⱪoliƣa setiwetilidu.

Mǝsiⱨning ⱪerindaxliri, yǝni Yǝⱨudiy hǝlⱪi uni ɵltürüxkǝ ⱪǝstlǝydu; keyin u ⱪulning baⱨasida (30 kümüx tǝnggigǝ) taipilǝrning ⱪoliƣa setiwetilidu.

(3) Yüsüpning tartⱪan azab-oⱪubǝtliri ⱪǝdǝmmuⱪǝdǝm awuydu. 

Əysa Mǝsiⱨning tartⱪan azab-oⱪubǝtlirimu ⱪǝdǝmmuⱪǝdǝm awuydu. 

(4) Yüsüp uwal ⱪilinip, sahta xikayǝt bilǝn jinayǝtqi dǝp bekitilidu.

 Əysa Mǝsiⱨ uwal ⱪilinip sahta xikayǝt bilǝn jinayǝtqi dǝp bekitilidu.

(5) Yüsüp dǝⱨxǝtlik ⱨalda ⱨaⱪarǝt ⱪilinip harlinidu, barliⱪ xɵⱨrǝt-inawǝttin mǝⱨrum ⱪilinidu.

Əysa Mǝsiⱨ dǝⱨxǝtlik ⱨalda ⱨaⱪarǝt ⱪilinip harlinidu, barliⱪ xɵⱨrǝt-inawǝttin mǝⱨrum ⱪilinidu (lekin Mǝsiⱨning Yüsüp bilǝn xundaⱪ pǝrⱪi barki, Mǝsiⱨ Ɵzi halap bu azabliⱪ yolni talliƣanidi — «Fil.» 2:5-11).

(6) Yüsüp oquⱪ-axkarǝ ⱨalda Hudaning ixlirida boluxi bilǝn, yǝni Pirǝwngǝ qüx ɵrüp berixi bilǝn türmidin ⱪutulup mǝrtiwisi kɵtürüldi — u qaƣda u ottuz yaxⱪa kirgǝnidi.

Əysa Mǝsiⱨ oquⱪ-axkarǝ ⱨalda Hudaning ixlirida bolƣinida, yǝni hux hǝwǝrni jakarlaxni baxliƣinida ottuz yaxⱪa kirgǝnidi. Keyin u ɵlümdin tirildürülüp ǝrxkǝ kɵtürüldi — u qaƣda U ottuz üq yaxta idi.

(7) Yüsüp kɵtürülgǝndin keyin Pirǝwngǝ (padixaⱨliⱪning ikkinqi ornida) bax wǝzir dǝp tiklinidu.

Rǝbbimiz kɵtürülgǝndin keyin, Hudaning ong tǝripigǝ «Rǝb» dǝp tiklinidu («Ros.» 2:36, «Fil.» 2:5-11).

(8) Yüsüp Pirǝwngǝ bax wǝzir bolƣanda (Misirda turƣan) taipilǝrgǝ nijat kǝltüridu. Pirǝwn uningƣa «Zafinat-Paaniyaⱨ» degǝn intayin aliy namni ⱪoyidu («Dunyaning ⱪutⱪuzƣuqisi» degǝn mǝnidǝ ikǝnliki eⱨtimalƣa yeⱪin).

Rǝbbimiz Əysa Mǝsiⱨ Hudaning ong tǝripidǝ turup taipilǝrgǝ nijat kǝltüridu. Huda Uningƣa ⱨǝmmǝ namdin üstün bolƣan namni ⱪoyidu «Fil.» 2:7); uni dǝrwǝⱪǝ «Dunyaning Ⱪutⱪuzƣuqisi» degili bolidu («Yuⱨ.» 4:24).

(9) Pirǝwn Yüsüpkǝ «taipilǝrdin bolƣan» bir ⱪizni hotunluⱪⱪa beridu (45:41).

Huda Rǝbbimizgǝ «taipilǝrdin bolƣan» bir «ⱪiz»ni, yǝni jamaǝtni beridu («Wǝⱨ.» 21:2, 9, 22:17, «Əf.» 5:22-32).

(10) Yüsüpning ⱪerindaxliri uning bilǝn yǝttǝ yil azab-oⱪubǝtlǝr arⱪiliⱪ ǝplǝxtürülidu.

Kǝlgüsidǝ «Mǝsiⱨning ⱪerindaxliri» yǝni Yǝⱨudiy hǝlⱪi yǝttǝ yil azab-oⱪubǝtlǝr (yǝni «dǝⱨxǝtlik azab-oⱪubǝt», «Yǝr.» 30:37, «Mat.» 24:21-22) arⱪiliⱪ Uning bilǝn ǝplǝxtürülidu.

(11) Yüsüpning qǝtkǝ ⱪeⱪilixi arⱪiliⱪ ⱨǝm Israil ⱨǝm taipilǝr ⱪutⱪuzulidu. Bu Hudaning pilani idi (50:20).

Rǝbbimizning qǝtkǝ ⱪeⱪilixi arⱪiliⱪ ⱨǝm Israil ⱨǝm taipilǝr ⱪutⱪuzulidu. Bu Hudaning pilani idi («Ros.» 2:23).

Yüsüpning ⱪerindaxliriƣa bolƣan ⱪattiⱪ ⱪol muamilisi ularning gunaⱨidin towa ⱪilƣan-ⱪilmiƣanliⱪini eniⱪlax üqün idi. Nǝtijidǝ, u ularning towa ⱪilipla ⱪalmay, bǝlki ular arisidin Rubǝn wǝ Yǝⱨuda ikkisi atisiƣa bolƣan muⱨǝbbiti üqün ɵz ǝrkinlikini ⱪurban ⱪilip, ⱪerindixi Bǝnyaminni (Bǝnyamin Yüsüptǝk ularning bir tuƣⱪan inisi ǝmǝs idi) ⱪutⱪuzuxⱪa ɵzini pida ⱪilixⱪa tǝyyar turidiƣinini kɵridu. Xunga Yüsüpning ularƣa bolƣan muamilisi, gǝrqǝ ⱪattiⱪ ⱪolluⱪ kɵrünsimu, intayin danaliⱪ bilǝn yürgüzülgǝnlikini kɵrimiz.


Yaⱪupning bexarǝtliri (49-bab)


Ahirida biz Yaⱪupning on ikki oƣli toƣruluⱪ bolƣan bexarǝtlirining ⱪandaⱪ yol bilǝn ǝmǝlgǝ axurulƣinini kɵrüp ɵtimiz: — 


(49-babtin)


Rubǝn (3-4-ayǝt)

«Əy Rubǝn, sǝn mening tunji oƣlumsǝn, 

Küq-ⱪudritimsǝn,

Küqüm bar waⱪtimning tunji mewisidursǝn,

Salapǝt wǝ ⱪudrǝttǝ aldi iding,

Lekin ⱪaynap texip qüxkǝn sudǝk,

Əmdi aldi bolalmassǝn;

Qünki sǝn atangning kɵrpisigǝ qiⱪting,

Xuning bilǝn sǝn uni bulƣiding!

U mening kɵrpǝmning üstigǝ qiⱪti!»

«Sǝn atangning kɵrpisigǝ qiⱪting» Rubǝn atisining toⱪili Bilⱨaⱨ bilǝn billǝ yatⱪini üqün tunjiliⱪ ⱨoⱪuⱪidin mǝⱨrum bolidu (35:22). Dǝl Yaⱪup bexarǝt bǝrgǝndǝk, keyin Israil iqidǝ ⱨeqⱪandaⱪ yetǝkqi yaki mɵtiwǝr Rubǝn ⱪǝbilisidin qiⱪmaydu. Ular erixkǝn yǝrlǝr Huda wǝdǝ ⱪilƣan zeminning ǝng qetigǝ jaylixidu. «Ⱨak.» 5:15dǝ Rubǝn ⱪǝbilisining xu qaƣlarda yetǝkqilik jǝⱨǝttǝ layaⱪǝtlik bolmiƣanliⱪi kɵrsitilidu.


Ximeon wǝ Lawiy (5-7-ayǝt)

«Ximeon bilǝn Lawiy ⱪerindaxlardur; 

Ularning ⱪiliqliri zorawanliⱪning ⱪoralliridur!

Aⱨ jenim, ularning mǝsliⱨitigǝ kirmigin!

I izzitim, ularning jamaiti bilǝn qetilip ⱪalmiƣay!

Qünki ular aqqiⱪida adǝmlǝrni ɵltürüp, 

Ɵz beximqiliⱪ ⱪilip buⱪilarning peyini kǝsti.

Ularning aqqiⱪi ǝxǝddiy bolƣaqⱪa lǝnǝtkǝ ⱪalsun!

Ƣǝzipimu rǝⱨimsiz bolƣaqⱪa lǝnǝtkǝ ⱪalsun!

Mǝn ularni Yaⱪupning iqidǝ tarⱪitiwetimǝn,

Israilning iqidǝ ularni qeqiwetimǝn».


Yaⱪup tilƣa alƣan wǝⱪǝlǝr toƣrisida 34-bab, bolupmu 24-31-ayǝtlǝrni kɵrüng. Ximeon wǝ Lawiy dǝl u bexarǝt bǝrgǝndǝk «Israil iqidǝ tarⱪitilidu», ularning ⱪǝbililiridin ⱨeqⱪaysisining muⱪim territoriyǝsi yaki rayoni bolmaydu («Yǝxua» 19:1). Ⱨalbuki, ahir berip Lawiy ⱪǝbilisining «tarⱪitilƣanliⱪi»ning sǝwǝbi birinqidin keyinki dǝwrdiki Lawiylarning Hudaƣa kɵrsǝtkǝn sadiⱪliⱪi tüpǝylidin bolidu («Mis.» 32:26-28, «Qɵl.» 25:6-13, «Ⱪan.» 10:8-9, 33:6, «Mal.» 2:4-9ni kɵrüng). Ularning xu sadaⱪǝtliki tüpǝylidin Huda ularni Israillarƣa Tǝwrat ⱪanunini ɵgitixkǝ, xundaⱪla ibadǝt wǝ ⱨǝrhil kaⱨinliⱪ wǝzipilǝrni ɵtüxkǝ tiklǝp, ularni pütkül hǝlⱪ iqidǝ jay-jaylarƣa tarⱪitip orunlaxturƣan.


Yǝⱨuda (8-12-ayǝt)

«Əy Yǝⱨuda! Seni bolsa ⱪerindaxliring tǝriplǝr, ⱪolung düxmǝnliringning gǝjgisini basar.

Atangning oƣulliri sanga bax urar.

Yǝⱨuda yax bir xirdur;

Əy oƣlum, sǝn owni tutupla qiⱪting;

U xirdǝk owning yenida qɵküp sozulup yatsa, yaki qixi xirdǝk yetiwalsa, kimmu uni ⱪozƣaxⱪa petinar?


Xaⱨanǝ ⱨasa Yǝⱨudadin ketip ⱪalmaydu, Yǝⱨudaning puxtidin ⱪanun qiⱪarƣuqi ɵksümǝydu, taki xu ⱨoⱪuⱪ Igisi kǝlgüqǝ kütidu;

Kǝlgǝndǝ, jaⱨan hǝlⱪliri Uningƣa itaǝt ⱪilidu.

U tǝhiyini üzüm teliƣa, exǝk balisini sortluⱪ üzüm teliƣa baƣlap ⱪoyar.

U libasini xarabta yuyup, tonini üzüm xǝrbitidǝ yuyar.

Uning kɵzliri xarabtin ⱪizirip ketǝr, qixliri süt iqkinidin ap’aⱪ turar»


Tǝⱨlil ⱪilayli: —

«Əy Yǝⱨuda! Seni bolsa ⱪerindaxliring tǝriplǝr» — «Yǝⱨuda» degǝnning mǝnisi «tǝriplǝx» yaki «mǝdⱨiyǝ»dur (35:29ni kɵrüng). Yaⱪupning sɵzliri Israilning barliⱪ ⱪǝbililirigǝ bolƣan yetǝkligüqi yaki sǝltǝnǝt ⱪilƣuqining Yǝⱨuda ⱪǝbilisidin qiⱪidiƣanliⱪini kɵrsitidu.

«Ow tutupla qiⱪting» degǝn sɵz, xübⱨisizki, kǝlgüsidǝ Yǝⱨudadin bolidiƣan, toluⱪ ƣǝlibǝ ⱪilidiƣan yetǝkqilikni kɵrsitidu. Bu yetǝkqilik birinqidin Dawut wǝ Sulaymanda bolƣan, andin Dawutning xaⱨanǝ jǝmǝtidin bolƣan, Pǝrwǝrdigardin ǝyminidiƣan barliⱪ padixaⱨlarda kɵrüngǝn; ahir berip Mǝsiⱨning Ɵzidǝ ǝng roxǝn kɵrüngǝn. 

«Xirdǝk qɵküp sozulup yatsa yaki qixi xirdǝk yetiwalsa, kimmu uni ⱪozƣaxⱪa petinar?» — xir owni tutuwalƣandin keyin, u awwal ⱪorsiⱪini toⱪlaydu, andin keyin muxu taptin kɵprǝk tamaⱪlar qiⱪidu, dǝp bilip ǝtrapida sozulup yetip ⱪalidu. Undaⱪ ǝⱨwalda kimmu uni ⱪozƣaxⱪa petinalaydu? Xuning bilǝn bu sɵzlǝr Yǝⱨudaning ⱨǝm toluⱪ ƣǝlibǝ ⱪilidiƣinini, xundaⱪla uning alƣan oljidin tolimu ⱨuzurlinip aram alidiƣanliⱪini kɵrsitidu. Toluⱪ bexarǝtni pütünlǝy ǝmǝlgǝ axurƣuqi Yǝⱨudadin qiⱪidiƣan Mǝsiⱨning Ɵzidur; xuning bilǝn u dǝrwǝⱪǝ «Yǝⱨuda ⱪǝbilisidin bolƣan xir» dǝp atilidu («Wǝⱨ.» 5:5).

«Xaⱨanǝ ⱨasa  Yǝⱨudadin ketip ⱪalmaydu, Yǝⱨudaning puxtidin ⱪanun qiⱪarƣuqi ɵksümǝydu, taki xu ⱨoⱪuⱪ Igisi kǝlgüqǝ kütidu;

Kǝlgǝndǝ, jaⱨan hǝlⱪliri uningƣa itaǝt ⱪilidu».

Yǝⱨuda toƣruluⱪ bexarǝtning jǝwⱨirigǝ ǝmdi kǝlduⱪ.

Bexarǝtni ⱪisim-ⱪisimlap tǝⱨlil ⱪilayli: — 

(a) Ibraniy tilida «Yǝⱨudaning puxtidin» «Yǝⱨudaning putliri arisidin» degǝn sɵzlǝr bilǝn ipadilinidu. Xunga, pütkül Israilni idarǝ ⱪilix ⱨoⱪuⱪi («xaⱨanǝ ⱨasa») wǝ ⱪanun qiⱪirix ⱨoⱪuⱪi Yǝⱨuda ⱪǝbilisidǝ bolidu; ⱨalbuki, bexarǝt bu ⱨoⱪuⱪning ⱪaysi waⱪit Yǝⱨudaƣa ɵtidiƣanliⱪini kɵrsǝtmǝydu (bexarǝttin 600 yil keyin, yǝni Dawutning waⱪtida ⱨoⱪuⱪ ɵtidu).

(ǝ) Ⱨoⱪuⱪ Yǝⱨuda ⱪǝbilisigǝ ɵtküzülgǝndin keyin, Dawutning ǝwladi bolƣan Mǝsiⱨ kǝlgüqǝ xu ⱪǝbilidin kǝtmǝydu. Ibraniy tilida «xu ⱨoⱪuⱪ igisi» degǝn ibarǝ «Xiloⱨ» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. Ⱪǝt’iy ixinimizki, bu sɵzning ǝng yahxi tǝrjimisini dǝl xu — «Əz.» 21:27din kɵrüng.

Bu ǝⱨwal (ⱨoⱪuⱪ Yǝⱨuda ⱪǝbilisidǝ turƣanliⱪi) ⱨǝtta Babilƣa sürgün ⱪilinƣan waⱪitlarda wǝ keyinki dǝwrlǝrdimu dawamlaxⱪan. Israilning «ⱪaldisi» sürgündin Pǝlǝstingǝ ⱪaytip kǝlgǝndǝ ularƣa Pars imperatori bekitkǝn waliy Dawutning ǝwladi bolƣan Zǝrubbabǝl idi. Pǝⱪǝt ahirda Ⱨerod (Edomluⱪ kixi) padixaⱨliⱪni Rim imperiyǝsidin «setiwalƣan» waⱪtidila, andin Mǝsiⱨ dunyaƣa kelip tuƣuldi.

Bügünki künlǝrdǝ bolsa, (Hudadin alaⱨidǝ wǝⱨiy kǝlmisǝ) Yǝⱨudiylarning ⱪaysisining ⱨǝⱪiⱪiy Yǝⱨuda ⱪǝbilisidin kǝlgǝnlikini yaki baxⱪa on bir ⱪǝbilining birsidin kǝlgǝnlikini dǝp berix mumkin ǝmǝs; qünki Israillarning barliⱪ nǝsǝbnamiliri yoⱪap kǝtkǝn yaki wǝyran ⱪilinƣan.

(b) «U (Mǝsiⱨ) kǝlgǝndǝ, jaⱨan hǝlⱪliri uningƣa itaǝt ⱪilidu» — demǝk, taipilǝr Mǝsiⱨni tonup ⱪobul ⱪilidu. Bexarǝtning ɵzidǝ Yǝⱨudiylar yaki Israillarning «Xiloⱨ»ⱪa tutidiƣan pozitsiyisi yaki ularning Mǝsiⱨning ular arisida bolƣanliⱪidin ibarǝt imtiyazdin muyǝssǝr bolidiƣanliⱪi eniⱪ deyilmǝydu. Əmǝliyǝttǝ, ⱨǝmmimizgǝ ayanki, Israil hǝlⱪi omumǝn Mǝsiⱨni qǝtkǝ ⱪaⱪti.

Xunga bexarǝtning ǝmǝlgǝ axurulƣini tarihiy pakitlardur. Mǝsiⱨni ⱪobul ⱪilƣanlar («itaǝt ⱪilƣanlar»)ning kɵpinqisi «jaⱨan hǝlⱪliri», yǝni taipilǝrdin bolƣan.

«U tǝhiyini üzüm teliƣa, exǝk balisini sortluⱪ üzüm teliƣa baƣlap ⱪoyar.

U libasini xarabta yuyup, tonini üzüm xǝrbitidǝ yuyar.

Uning kɵzliri xarabtin ⱪizirip ketǝr, qixliri süt iqkinidin ap’aⱪ turar».

Bu ayǝt Mǝsiⱨning sǝltǝnitidin qiⱪⱪan bayaxatliⱪni kɵrsitidu. Üzüm talliri xunqǝ kɵp, xunqǝ esil wǝ küqlük ɵsiduki, ⱨǝtta birsi exikini ularƣa baƣlisimu qataⱪ bolmaydu. Ⱨǝtta üzümlǝr bilǝn intayin eƣirlixip kǝtkǝn tal xunqǝ mǝzmut turiduki, exǝkning uyan-buyan tartixliri uningƣa ziyan yǝtküzmǝydu; üzümlirimu xunqǝ kɵp boliduki, igisi exǝkning ularni yǝp ketixidin ⱪorⱪmaydu. Bu sɵzning yǝnǝ bir mǝnisi boluxi mumkinki, birla üzüm teli qiⱪarƣan üzümlǝr xunqǝ kɵp boliduki, ularni kɵtürüxkǝ bir exǝk kerǝk bolidu. Bexarǝttǝ Mǝsiⱨning exǝkkǝ mingini kɵrülidu; dǝrwǝⱪǝ, Rǝbbimiz Əysa Mǝsiⱨ ahirⱪi ⱪetim Yerusalemƣa kirginidǝ, exǝkkǝ minip kirdi («Zǝk.» 9:9, «Mat.» 21:1-9).

Üzümlǝr xunqǝ mol boliduki, Mǝsiⱨ halisa eginlirini suning ornida üzüm xǝrbiti (ibraniy tilida «üzüm ⱪeni»)dǝ yuyidu (yǝnǝ «Yǝx.» 63:1-6 wǝ «Wǝⱨ.» 14:17-20ni kɵrüng). Üzüm mǝⱨsulatliri bolupla ⱪalmay, bǝlki ⱨǝr türlük süt mǝⱨsulatlirimu kɵp bolidu.

Bügüngǝ ⱪǝdǝr Yǝⱨuda ⱪǝbilisi igiligǝn zeminda dǝrwǝⱪǝ intayin kɵp ⱨǝm bǝk esil üzüm talliri bardur.


Zǝbulun (13-ayǝt)

«Zǝbulun dengiz boyiTBni makan ⱪilar, makani kemilǝrning panaⱨgaⱨi bolar, yǝr-zemini Zidonƣiqǝ yetip barar».

Zǝbulun toƣruluⱪ üq ix deyilidu: — 

(a) U «dengiz boyini (yaki dengizƣa yeⱪin) makan ⱪilidu».

(ǝ) Uning zeminining ɵzi kemilǝrgǝ aramgaⱨ bolidu yaki xundaⱪ aramgaⱨ (port)ⱪa yeⱪin bolidu.

(b) U igiligǝn zemin Zidonning zeminiƣa tutixidu.

Gǝrqǝ Zǝbulunning igiligǝn zemini dengizning ɵzigǝ tutaxmiƣan bolsimu («Yǝxua» 19:10-16), qegrisi dengizƣa bǝk yeⱪin bolƣaqⱪa, ular dengiz arⱪiliⱪ kɵp soda-setiⱪ bilǝn xuƣullanƣan. Ular ⱪilƣan sodisining kɵp bir ⱪismi Fenekiylǝrning porti Zidon arⱪiliⱪ bolƣan. Mǝsiⱨning kǝlgüsidiki «ming yilliⱪ sǝltǝnǝt»idǝ Zǝbulunning zemini dengizƣa tutixidu («Əz.» 48:26).


Issakar (14-15-ayǝt)

«Issakar bǝstlik bǝrdǝm bir exǝktur, u ikki ⱪotan arisida yatⱪandur;

U aramgaⱨning yahxi ikǝnlikigǝ ⱪarap, zeminning esilliⱪini kɵrüp, yük kɵtürüxkǝ mürisini egip, alwanƣa ixlǝydiƣan ⱪul bolup ⱪalar».

Issakar yahxi ixliyǝlǝydiƣan, biraⱪ ǝmgǝkni ǝmǝs, bǝlki aramni yahxi kɵridiƣan bǝrdǝm bir exǝkkǝ ohxitilidu. Dǝrwǝⱪǝ Issakar intayin küqlük bir ⱪǝbilǝ bolup ⱪaldi; Musa pǝyƣǝmbǝrning künliridǝ Issakarda jǝnggǝ qiⱪalaydiƣan adǝmlǝr 64300 («Qɵl.» 26:25) wǝ keyin 87000 idi («1Tar.» 7:1-5). Yǝxua pǝyƣǝmbǝr bolƣan waⱪtida Issakar ⱪǝbilisigǝ intayin munbǝt yǝr bolƣan Yizrǝǝl jilƣisi tǝⱪdim ⱪilinƣan («Yǝxua» 19:17-23). Ⱨalbuki, ⱪǝbilǝ xu yahxi zeminni pütünlǝy igilǝx üqün ahirƣiqǝ kürǝx ⱪilixⱪa tǝyyar turmidi; bu ix ⱪorⱪunqaⱪliⱪtin ǝmǝs, bǝlki ⱨurunluⱪtin idi. Nǝtijidǝ, ular ahirida Ⱪanaaniy ⱪǝbililirigǝ ⱨaxarqi bolup ixlidi.

«Aramgaⱨ» bǝlkim Huda Issakarƣa wǝdǝ ⱪilƣan miras zeminning yahxi bir ⱪismini kɵrsǝtsǝ kerǝk.


Dan (16-18-ayǝt)

«Dan Israil ⱪǝbililiridin biri bolar, ɵz hǝlⱪigǝ ⱨɵküm qiⱪirar.

Dan yol üstidiki yilan, qiƣir yol üstidǝ turƣan zǝⱨǝrlik bir yilandur.

U atning tuyiⱪini qeⱪip, at mingüqini arⱪiƣa mollaⱪ atⱪuzar.

I Pǝrwǝrdigar, nijatingƣa tǝlmürüp kütüp kǝldim!»

Dan degǝn namning mǝnisi «ⱨɵküm» yaki «ⱨɵküm qiⱪarƣuqi» yaki «sotqi» bolidu. Bexarǝttǝ uning ismi jismiƣa layiⱪ bolidu, deyilidu. Xübⱨisizki, bu Ximxonda ǝmǝlgǝ axuruldi; Ximxon Israilƣa «Batur Ⱨakim» bolƣanlardin biri idi, Dan ⱪǝbilisidin qiⱪⱪan («Ⱨak.» 13-16-bablar). 

Dan «Israil ⱪǝbililiridin biri bolar» degǝn sɵz bizgǝ sǝl ƣǝlitǝ kɵrünüxi mumkin. Danning Israildin bolƣanliⱪi kimgǝ ayan ǝmǝs? Keyin, Israilning ⱪǝbililiri tizimlanƣanda, Dan ⱪǝbilisi daim degüdǝk ahirida tilƣa elinidu. «Qɵl.» 10:25 wǝ «Yǝxua» 19:40-48din, Israilning qɵldǝ sǝpǝr ⱪilƣanda Dan ⱪǝbilisining ǝng ahirida mangƣanliⱪi kɵrünidu. Bǝzidǝ Dan ⱪǝbilisi Israil ⱪǝbililiri tizimlikidin ⱪelip ⱪalidu (mǝsilǝn, «Wǝⱨiy» 7-babta) lekin Əzakiyal» 48:1-2, 32din eniⱪ bilimizki, Dan ⱪǝbilisi Mǝsiⱨning padixaⱨliⱪida kǝm bolsa bolmaydu. Dan ⱪǝbilisini atliⱪ ǝskǝrgǝ kǝynidin ⱨujum ⱪilidiƣan yilanƣa ohxitix kǝlgüsidǝ ular pistirma jǝng ⱪilidiƣan hǝlⱪ bolidiƣanliⱪini kɵrsitidu. Danlarning xu harakterda bolƣanliⱪi Ximxonning mijǝzidǝ wǝ ⱨayatida wǝ keyin Danlarning Laix xǝⱨirigǝ bolƣan ⱨujumidin kɵrülidu («Ⱨak.» 18:18-31); bu xǝⱨǝr keyin Danlarning pǝytǝhti boldi.

Dan wǝ uning maⱨiyiti toƣruluⱪ oylax Yaⱪupni ⱨayajanlandurup: «I Pǝrwǝrdigar, nijatingƣa tǝlmürüp kütüp kǝldim!» dǝp nida ⱪilduridu. Bu ündǝx jümlǝ Danni ⱨǝⱪⱪaniy ⱪilip Huda bilǝn inaⱪliⱪⱪa kǝltürüx üqün ⱨǝⱪiⱪǝtǝn uluƣ birhil nijatning kerǝk bolidiƣanliⱪini kɵrsǝtsǝ kerǝk (Danlar keyin butpǝrǝslikkǝ intayin mayil bolup ⱪalƣan — «Ⱨak.» 18-babni, «1Pad.» 12:29, «Amos» 8:14ni kɵrüng). Dǝrwǝⱪǝ undaⱪ uluƣ nijatliⱪ Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ barliⱪⱪa kǝltürülidu («Ibr.» 2:3) wǝ Uning arⱪiliⱪ Dan ⱪǝbilisi ⱪutⱪuzulup Mǝsiⱨning ming yilliⱪ padixaⱨliⱪi iqidǝ ⱨǝⱪⱪaniy ⱪilinip kɵrülidu («Əz.» 48:1).


Gad (19-ayǝt)

«Gadⱪa bolsa, ⱪaraⱪqilar ⱪoxuni ⱨujum ⱪilar;

Lekin u tapan besip zǝrbǝ berǝr».

Bu ⱪisⱪa ayǝttǝ pǝⱪǝt altǝ sɵz bar, uningda «Gad» degǝn nam bilǝn sɵz oyuni ⱪilinidu. Ibraniy tilida «Gad»ning mǝnisi (1) tǝlǝylik; (2) «ⱪaraⱪqi ⱪoxun» yaki «ⱨujum» bolup, bu jümlǝ: «Gadⱪa bolsa, ⱪaraⱪqilar ⱪoxuni ⱨujum ⱪilidu; lekin u (Gad) ⱪoxun bolup ularƣa tapan besip zǝrbǝ beridu» degǝndǝk bolidu. Xuning bilǝn Gad ⱪǝbilisi daim baxⱪa millǝttin bolƣan ⱪaraⱪqi ⱪoxunlar wǝ düxmǝnlǝr tǝripidin ⱨujumƣa uqraydu. Uning zemini I’ordan dǝryasining xǝrⱪiy tǝripigǝ jaylixidu; xu yǝr qɵl-bayawanda turuwatⱪan hǝlⱪ-millǝtlǝr tǝripidin ⱨujumƣa uqraydu («Yǝr.» 49:1). Lekin u «ularning tapinini besip zǝrbǝ beridu» — ularƣa ⱪarxi ⱨujum ⱪilidu wǝ ahir berip ularning üstidin ƣǝlibǝ ⱪazinidu. Gad ⱪǝbilisining jǝnggǝ bolƣan maⱨariti «Ⱪan.» 3:20 Wǝ «1Tar.» 5:18-22dǝ tilƣa elinidu. «1Tar.» 12:8-15dǝ birnǝqqǝ Gadlarning Dawutning alaⱨidǝ talliwalƣan ⱪoxunining bir ⱪismi bolidiƣanliⱪi tilƣa elinidu. 


Axir (20-ayǝt)

«Axirning tamiⱪida zǝytun meyi mol bolar, u xaⱨlar üqün nazu-nemǝtlǝrni tǝminlǝr».

Axirning kǝlgüsidiki bayaxatliⱪi muxu yǝrdǝ tǝkitlinidu (Musa pǝyƣǝmbǝr «Ⱪan.» 33:24dimu Axir toƣruluⱪ bexarǝt bǝrgǝndǝ ohxax eytilidu). Keyin, Axir ⱪǝbilisi erixkǝn zemin «Ottura Dengiz» boyida bolup bügüngǝ ⱪǝdǝr esil süpǝtlik zǝytun dǝrǝhliri bilǝn dangⱪi qiⱪⱪan. Axir ⱨǝtta padixaⱨlarƣa has mǝⱨsulatlarni qiⱪiridu.


Naftali (21-ayǝt)

«Naftalidin qirayliⱪ gǝplǝr qiⱪar,

U ǝrkin ⱪoyuwetilgǝn maraldur».

Naftali toƣruluⱪ kǝlgüsidiki ikki ǝⱨwal kɵrsitilidu: — 

(a) U Maraldǝk ǝrkin, kǝng-azadiliktǝ yaxaydiƣan bir hǝlⱪ bolidu; dǝrwǝⱪǝ Naftali ⱪǝbilisi Yǝxua pǝyƣǝmbǝrning tǝⱪdim ⱪilixi bilǝn taƣliⱪ bir rayonƣa mirasliⱪ ⱪilidu wǝ xu zeminda erixkǝn ǝrkinlikini ǝziz bilip ⱪolidin bǝrmǝslik üqün kerǝk bolƣan jǝng maⱨaritigǝ igǝ bolidu («Ⱨak.» 4:41-24ni kɵrüng).

(ǝ) Uningdin «qirayliⱪ gǝplǝr qiⱪar» — gǝpkǝ usta, pasaⱨǝtlik, xeiriy sɵz ⱪilalaydiƣan bolidu. Buningdin bir misal «Ⱨak.» 5:1-31dǝ kɵrülidu — bu sɵzlǝrning bir ⱪismi Naftaliy Barakning aƣzidin qiⱪⱪan).


Yüsüp wǝ uning oƣulliri Əfraim wǝ Manassǝⱨ toƣruluⱪ (22-26-ayǝt)

«Yüsüp mewilik dǝrǝhning xehidur, bulaⱪning yenidiki kɵp mewilik xahtǝktur;

Uning xahqiliri tamdin ⱨalⱪip kǝtkǝndur.

Ya atⱪuqilar uningƣa azar ⱪilip, uningƣa oⱪ atti, uningƣa nǝprǝtlǝndi.

Ⱨalbuki, uning oⱪyayi mǝzmut turar, ⱪol-bilǝkliri ǝplik turƣuzular, xu küq Yaⱪup tayanƣan Küqlük Bolƣuqining ⱪolliridindur —

(Israilning Ⱪoram Texi, yǝni uning Padiqisi Uningdin qiⱪar!)

Axu küq atangning Tǝngrisidindur — (U sanga mǝdǝt berǝr!)

Yǝni Ⱨǝmmigǝ Ⱪadirdindur — U seni bǝriklǝtlǝr!

Yuⱪirida asmanning bǝrikǝtliri bilǝn,

Tɵwǝndǝ yatⱪan qongⱪur sularning bǝrikǝtliri bilǝn, ǝmqǝk bilǝn baliyatⱪuning bǝrikiti bilǝn seni bǝrikǝtlǝr!

Sening atangning tiligǝn bǝrikǝtliri ata-bowilirimning tiligǝn bǝrikǝtliridin ziyadǝ boldi,

Ular mǝnggülük taƣ-edirlarning qǝtlirigiqǝ yetǝr,

Ular Yüsüpning bexiƣa qüxǝr, yǝni ɵz ⱪerindaxliridin ayrim turƣuqining qoⱪⱪisiƣa tegǝr»


Yüsüp wǝ uning ǝwladliri «xahqiliri baƣning temidin ⱨalⱪip kǝtkǝn» 

«Mewilik dǝrǝhning xehi» bolidu — demǝk, mewǝ-qiwiliri xunqǝ mol boliduki, baƣning temidin ⱨalⱪip ɵtidu. «Qɵl-Bayawandiki Sǝpǝr» 1-babta hatirilǝngǝn royheti boyiqǝ Yüsüpning adǝmliri Yǝⱨudaningkidin az bolidu; lekin «Qɵl-Bayawandiki sǝpǝr» 26-babtiki royhǝt boyiqǝ ular Yǝⱨudaningkidin kɵp bolidu. U «bulaⱪning (yaki «ⱪuduⱪ»ning) yenida» bolidu — demǝk, uning ɵziningki muⱪim su mǝnbǝǝsi bar bolup, yamƣurƣa tayinixning ⱨajiti bolmaydu.

23-ayǝttǝ Yüsüp uqriƣan ziyankǝxlik, yǝni ɵz ⱪerindaxliri, Potifar wǝ Potifarning ayali tǝripidin uqriƣan muamililǝr xeiriy ohxitixlar bilǝn tǝswirlinidu. Biraⱪ Yüsüp bu muamililǝrdin ɵtüp aman ⱪalidu — «Ⱨalbuki, uning oⱪyayi mǝzmut turar, ⱪol-bilǝkliri ǝplik turƣuzular, xu küq Yaⱪup tayanƣan Küqlük Bolƣuqining ⱪolliridindur». U uqriƣan sinaⱪlar arⱪiliⱪ wǝ Pǝrwǝrdigarning küqlǝndürüxliri bilǝn düxmǝnlirining «oⱪliri» qǝtlitilip uningƣa tǝgmidi wǝ ɵzining «ⱪol-bilǝkliri ǝplik turƣuzuldi»; qünki ⱨǝⱪiⱪiy Küqlük Bolƣuqi uni ⱪuwwǝtlǝndürdi. Andin bexarǝttǝ Yaⱪup Mǝsiⱨni Hudaning Ɵz yenidin qiⱪⱪan «Israilning Padiqisi» («Zǝkǝriya» 11-bab wǝ «Yuⱨanna» 10-babni kɵrüng) wǝ «Israilning Ⱪoram Texi» dǝp tǝswirlǝydu. Tǝwratta ⱨǝm Injilda «Israilning Ⱪoram Texi» yaki «Ⱪoram Tax» Mǝsiⱨni kɵrsitiƣan simwol süpitidǝ kɵp yǝrlǝrdǝ bayⱪilidu.

25-ayǝttǝ Yaⱪup Yüsüp kǝlgüsidǝ bǝⱨrimǝn bolidiƣan bǝht-bǝrikǝtni «Yuⱪirida asmanning bǝrikǝtliri bilǝn, tɵwǝndǝ yatⱪan qongⱪur sularning bǝrikǝtliri bilǝn» dǝp aldin’ala eytidu. Andin: «Əmqǝk bilǝn baliyatⱪuning bǝrikiti bilǝn seni bǝrikǝtlǝr» dǝp eytilidu — bular bilǝn Yüsüp ǝng qong ⱪǝbilǝ bolidu (Əfraim wǝ Manassǝⱨ ikkisi birlǝxtürülgǝndǝ). Israillar «jǝnubiy padixaⱨliⱪ» («Yǝⱨuda») wǝ «ximaliy padixaⱨliⱪ» («Israil»)ƣa bɵlüngǝndin keyin Əfraim ⱪǝbilisi ahirida xunqǝ küqlük boliduki, bǝzidǝ ximaliy padixaⱨliⱪ ayrim ⱨalda «Əfraim» nami bilǝnla atilidu (mǝsilǝn, «2Tar.» 25:7, «Yǝx.» 7:2ni kɵrüng).

Xuning bilǝn, bexarǝt boyiqǝ, Yüsüp ⱪarxilixixⱪa yüzlǝngǝn ⱨalda ronaⱪ tapidu.


Bǝnyamin (27-ayǝt)

«Bǝnyamin yirtⱪuq bɵridǝktur;

Ətigǝndǝ u owni yǝr, kǝqⱪurun u oljisini tǝⱪsim ⱪilar».

Bexarǝttǝ Bǝnyamin ⱪǝbilisining jǝnggiwar, uruxⱪaⱪ harakteri tǝkitlinidu. U kɵp ⱪetimlap ƣǝlibǝ ⱪazinidu: «Ətigǝndǝ u owni yǝr» wǝ xundaⱪ ƣǝlibilik bolƣandin keyin: «kǝqⱪurun u oljisini tǝⱪsim ⱪilar» — ⱪazanƣan ƣǝlibisining olja-ƣǝniymitini baxⱪilarƣimu tǝⱪsim ⱪilip uningdin ortaⱪ bǝⱨrimǝn bolidu.

Dǝrwǝⱪǝ, Bǝnyamin ⱪǝbilisidin bǝzi dangⱪi bar jǝngqilǝr qiⱪti — Əⱨud («Ⱨak.» 3:15-30), Saul («1Sam.» 9:1-11:15), Yonatan («1Sam.)» 14:1-52); wǝ intayin ⱪǝysǝr, etiⱪadi küqlük bǝzi ǝr-ayallar — mǝsilǝn, Mordikay wǝ Əstǝr ulardin qiⱪti. Rosul Pawlus Bǝnyamindin qiⱪti; uning ismi «Saul» waⱪtida, u Rǝb Əysa Mǝsiⱨni tehi uqratmiƣanidi, towa ⱪilixtin ilgiri, uning harakteri dǝrwǝⱪǝ «yirtⱪuq bɵridǝk» dǝⱨxǝtlik idi. Lekin Hudaƣa ming tǝxǝkkür, ⱨǝrbirimizning kona harakterimiz Mǝsiⱨning nijati wǝ küq-ⱪudriti bilǝn uningkigǝ ohxax muⱨǝbbǝtlik, meⱨir-xǝpⱪǝtlik, rǝⱨimdilliⱪⱪa ɵzgǝrtilidu («Rim.» 11:1-2, «Ros.» 26:9-11», «1Tim.» 1:13ni kɵrüng)!

Amin!


«U ata-bowiliri arisida uhlidi» «U ata-bowilirining yeniƣa kǝtti» ⱪatarliⱪ ibarilǝr (25:8)


«U ata-bowiliri arisida uhlidi» degǝn ibarǝ Tǝwrattiki «Tǝbirlǝr»ni kɵrüng.