Tǝwrat 11- wǝ 12-ⱪisim
«Padixaⱨlar «1» wǝ «2» »
Kirix sɵz
(«1- wǝ 2-ⱪisim»ƣa)
Kitabning mǝⱪsiti — Hudaning ǝⱨdisidǝ mutlǝⱪ turidiƣanliⱪini
ayan ⱪilix
Uxbu kitabning bǝtliridǝ Hudaning Ɵz hǝlⱪigǝ bolƣan sadiⱪliⱪi, ǝⱨdidiki barliⱪ wǝdiliridǝ mutlǝⱪ turidiƣanliⱪi roxǝn ayan ⱪilinidu. Bu sadiⱪliⱪi tɵwǝndiki jǝⱨǝtlǝrdǝ kɵrünidu: —
(a) Uning ular Ɵzigǝ itaǝt ⱪilƣanda, ularni mol bǝrikǝtlixi bilǝn;
(ǝ) Ɵzidin yüz ɵrigǝndǝ, ularning bexiƣa ⱪǝdǝmmuⱪǝdǝm tǝrbiyǝ jazalirini qüxürüxi bilǝn;
(p) Ular towa ⱪilƣanda, rǝⱨim-xǝpⱪǝtni kɵrsitixi wǝ gunaⱨlirini kǝqürüm ⱪilixi bilǝn.
«Padixaⱨlar»ni pütün Muⱪǝddǝs Kitab (Tǝwrat-injil)ning baxⱪa ⱪisimliri bilǝn birlǝxtürüp oⱪuƣinimizda yuⱪiriⱪi bu üq jǝⱨǝttin yǝnǝ bir jǝⱨǝt kɵrünidu: —
(b) Hudaning toluⱪ nijati bolmisa, insanning tüp tarihi ǝhlaⱪ wǝ roⱨiy jǝⱨǝttiki mǝƣlubiyǝtkǝ (gǝrqǝ ular ⱨǝtta Hudaning Ɵz ⱪanuni wǝ pǝyƣǝmbǝrlǝrning yolyoruⱪliriƣa muyǝssǝr bolsimu), ǝhlaⱪ wǝ roⱨiy jǝⱨǝttiki gunaⱨlarƣa pǝydinpǝy qɵküp ketidiƣan yɵnilixkǝ mangidu. Bundaⱪ tarihlar, xundaⱪla pütkül insaniyǝtning Nijatkarƣa bolƣan mutlǝⱪ moⱨtajliⱪimu «Padixaⱨlar» degǝn ⱪisimda roxǝn kɵrünidu.
«Padixaⱨlar» degǝn kitab «Samuil»ning dawamidur. Yuⱪirida deginimizdǝk, «Padixaⱨlar» degǝn kitab «Samuil» degǝn tarihⱪa ohsax, Hudaning pütkül insaniyǝtkǝ ⱪaratⱪan nijatliⱪ pilanini ilgiri sürüx jǝryanining ⱪismǝn hatirisidin ibarǝttur. Bu jǝryan Ⱪutⱪuzƣuqi Mǝsiⱨning dunyaƣa kelixini mǝnzil ⱪilƣan.
Bu tarihlar hatiriligǝn mǝzgil tǝhminǝn miladiyǝdin ilgiriki 975-660-yillardin ibarǝt. Muⱨim wǝⱪǝlǝr Dawut padixaⱨning alǝmdin ɵtüxi, Sulayman padixaⱨning sǝltǝnitining uluƣ baxlinixi wǝ keyinki qüxkünlixixi, Israilning ikki padixaⱨliⱪⱪa, yǝni «Yǝⱨuda» (jǝnubiy padixaⱨliⱪ, ikki ⱪǝbilǝ) wǝ «Israil» (ximaliy padixaⱨliⱪ, on ⱪǝbilǝ)gǝ bɵlünüxi, andin ikki padixaⱨliⱪlarning ayrim tarihliri hatirilinidu; tarih ahir berip Israilning Asuriyǝ imperiyǝsigǝ sürgün boluxi wǝ Yǝⱨudaning Babil imperiyǝsigǝ sürgün boluxi bilǝn tügǝydu. Bu wǝⱪǝlǝr yüz bǝrgǝn mǝzgil 400 yil bolƣaqⱪa, ularni hatiriligǝn katiplar birnǝqqǝ bolƣan bolsa kerǝk (tarihiy jǝdwǝlnimu kɵrüng).
Bu tarihlarni yazƣan namsiz jür’ǝtlik katiplar nemixⱪa ularni pütkǝn? Huda Israil arⱪiliⱪ Ɵzining qǝksiz bǝht-bǝrikiti, bolupmu Dawut pǝyƣǝmbǝrning ǝwladi bolƣan Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ nijatning xapaiti pütkül dunyaƣa kelidu, degǝn wǝdilǝrni ⱪilƣanidi. Bizdǝ ⱨeqⱪandaⱪ guman yoⱪki, bu katiplar Hudaning bu wǝdilirini qing tutⱪan kixilǝr idi. Xunga ular Israilda yüz bǝrgǝn wǝⱪǝlǝrning ⱨǝmmisini, ⱨǝtta sǝlbiy jǝⱨǝttiki wǝⱪǝlǝrgimu wǝziyǝtni alǝmxumul nijatⱪa ⱪarap ilgirilitiwatidu dǝp ixinip, ularƣa daim zor ⱪiziⱪix bilǝn nǝzǝr salatti. Ular bu wǝⱪǝlǝrni xu ixǝnqtǝ hatirilǝydu; gǝrqǝ ular ɵzliri uxbu wǝⱪǝlǝrdǝ Hudaning nijat muddia-mǝⱪsǝtlirining ⱪandaⱪ yol bilǝn alƣa basturulƣanliⱪini kɵrǝlmigǝn bolsimu, keyinki dǝwrlǝr buni kɵrǝlǝydu, degǝn ixǝnq bilǝn tarihlarni topliƣan («Mat.» 13:17ni kɵrüng). Xuningdǝk ular Hudaning Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ Israil bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisining tolimu sadiⱪliⱪ bilǝn ǝmǝlgǝ axurulƣinini eniⱪ kɵrgüqilǝr idi. Əⱨdǝ boyiqǝ Israil kɵrgǝn ƣǝlibilǝr, mǝƣlubiyǝtlǝr, duq kǝlgǝn sinaⱪlar wǝ ⱪiyinqiliⱪlar dǝl ularning Hudaƣa bolƣan wapaliⱪi yaki wapasizliⱪini ǝks ǝttürgǝn. Bu katiplar bu ixlarni obdan qüxǝndi wǝ Hudaning Roⱨining wǝⱨiyi wǝ kɵrsǝtmisi bilǝn bizgǝ mǝdǝt-ilⱨam bolsun dǝp, uxbu tarihlarni yazƣan. «Ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ biz bu «Hudaning ǝⱨdisi wǝ Israilning tarihi» degǝn tema üstidǝ yǝnǝ azraⱪ tohtilimiz.
Nemixⱪa yuⱪirida bu adǝmlǝrni «jür’ǝtlik» deduⱪ? Oⱪurmǝnlǝr ɵzi oⱪuƣan baxⱪa «dɵlǝt tarihliri» toƣruluⱪ oylisila, andin bu nuⱪtini qüxinidu. Biz soraymizki, bundaⱪ hatirilǝr mǝzkur dɵlǝttiki «sǝlbiy tarih» (ⱨɵkümdarlarning ǝhlaⱪsizliⱪi, jǝngdǝ bolƣan mǝƣlubiyǝtlǝr, qiriklixix mǝsililiri, ǝl-yurtning ɵz gunaⱨliri)ni ɵz iqigǝ alamdu? Ular dǝrwǝⱪǝ bir hil — «Hǝlⱪimizning xan-xǝrǝplik tarihnamiliri» degǝndǝk ƣǝlibilǝr, muwǝppǝⱪiyǝt wǝ pǝzilǝtlik baturluⱪ bilǝn toldurulƣan ǝmǝsmu? Ularning yazƣini ⱨǝⱪiⱪǝtmu? Barliⱪ ǝⱪil igisi bu ⱨǝⱪiⱪǝt ǝmǝs, dǝp bilidu. Insanning tǝbiiti birinqidin, ɵz ǝl-yurtidiki muwǝppǝⱪiyǝtsizliklǝrni wǝ gunaⱨlarni yepix, ikkinqidin, ⱨǝrbir dǝwrdiki ⱨǝrbir türküm ⱨɵkümdarlar ɵzining «ordisidiki tarihqilar»din pǝⱪǝt huxamǝt-yalaⱪqiliⱪni tǝlǝp ⱪilidu; kɵp waⱪitlarda azƣinǝ tǝnⱪid sɵzining kɵrülüxi bilǝn tarihni yazƣuqilarning kallisi ketidu. Lekin Muⱪǝddǝs Kitabtiki tarihqilar pütünlǝy buning ǝksidur. Dǝrwǝⱪǝ ularning ɵz ǝl-yurti wǝ ǝl-yurtning padixaⱨ-ⱨɵkümranliri toƣruluⱪ hatiriligǝnlirining kɵp ⱪismini «sǝlbiy tarih» degili bolidu. Bu pakit Muⱪǝddǝs Kitabning Hudaning ilⱨami wǝ wǝⱨiyi bilǝn yezilƣan dunyada birdinbir kitab ikǝnlikigǝ addiy ǝmma küqlük ispattur.
Əmdi bu katiplar kimlǝr? Ular namsiz tarihqilardur. Ⱨalbuki, ularning bizgǝ ɵzimizningki bolƣan «nijat tarihi»ning muxu hatirisini sadiⱪliⱪ bilǝn ⱨǝⱪiⱪiy hatirilǝp tǝminligini üqün ularƣa mǝnggülük ⱪǝrzdarmiz. Hudaƣa ming tǝxǝkkür!
Gǝrqǝ kɵp «Muⱪǝddǝs Kitab» nushilirida «Padixaⱨlar» daim ikki kitab ⱪilip («Padixaⱨlar (1)» wǝ «Padixaⱨlar (2)») nǝxir ⱪilinsimu, ǝmǝliyǝttǝ «Padixaⱨlar» ǝslidǝ ibraniy tilida birla kitab idi. Lekin biz ularni yǝnila «Padixaⱨlar (birinqi ⱪisim)» wǝ «Padixaⱨlar (ikkinqi ⱪisim)» dǝp atiduⱪ. Ihqam bolsun üqün «Padixaⱨlar (1)» wǝ «padixaⱨlar (2)» dǝp ataymiz. Bu kirix sɵz «Padixaⱨlar (1)» wǝ «Padixaⱨlar (2)»gǝ ortaⱪtur.
Mǝzmun: —
«Padixaⱨlar — birinqi ⱪismi»
1-2 bab — Dawutning ɵlümi
3-10 bab — Sulaymanning uluƣ sǝltǝniti
11-bab — Sulaymanning qüxkünlixixi
12-14 bab — Rǝⱨoboam wǝ Yǝroboam — Israil ikki padixaⱨliⱪⱪa bɵlünidu
15-16 bab — Yǝⱨudada Abiya wǝ Ssa, Israilda Baaxa wǝ Omri padixaⱨ bolidu
17-19 bab — Iliyas pǝyƣǝmbǝrning tarihi — uning asmandin ot qüxürüxi
20-22 bab — Aⱨabning muwǝppǝⱪiyiti, rǝzilliki, ɵlümi
«Padixaⱨlar — Ikkinqi ⱪismi»
1-2 bab — Iliyas pǝyƣǝmbǝrning asmanƣa kɵtürülüxi
3-7 bab — Elixa pǝyƣǝmbǝr yaratⱪan nurƣun mɵjizilǝr
8-10 bab — Ⱨazaǝl wǝ Yǝⱨuning Israilni jazalax üqün mǝsiⱨ ⱪilinixi
11-16 bab — Israil wǝ Yǝⱨudaning birnǝqqǝ padixaⱨliri
17-bab — Israildiki on ⱪǝbilǝ sürgün boluxi
18-20 bab — Ⱨǝzǝkiyaning uluƣ sǝltǝniti
21-23 bab — Manassǝⱨning rǝzil sǝltǝniti, Yosiyaning adil sǝltǝniti
24-25 bab — Yerusalemning wǝyran ⱪilinixi, Yǝⱨudaning Babilonƣa sürgün boluxi
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz (1- wǝ 2-ⱪismiƣa)
Muxu yǝrdǝ biz pǝⱪǝt bu hatirilǝrdiki kɵp ⱪiziⱪ wǝⱪǝlǝr wǝ xǝhsiy tarihlardin birnǝqqini tallap ⱪisⱪiqǝ tohtilimiz.
Sulaymanning ƣǝlibiliri wǝ mǝƣlubiyǝtliri
Dawut Huda üqün bir ibadǝthana ⱪurmaⱪqi bolƣanda Huda uningƣa: «Sǝn mǝn üqün bir ɵy yasimaⱪqimusǝn? — ....Yaⱪ, Mǝn sǝn üqün ɵy ⱪurup berimǝn... lekin sening oƣlung bolsa... Mǝn üqün ɵy ⱪuridu» — degǝnidi. Hudaning degǝnliri tɵwǝndikidǝk hatirilǝngǝn: —
«Mǝn ⱨazir sanga ⱨǝmmǝ düxmǝnliringdin aram berimǝn; ǝmdi Mǝnki Pǝrwǝrdigar sanga xuni dǝymǝnki, Pǝrwǝrdigar sanga bir ɵy ⱪurup beridu» — dǝydu».
Künliring toxup, ata-bowiliring bilǝn ɵlümdǝ uhliƣiningda Mǝn ɵz puxtingdin bolƣan nǝslingni sening ornungda turƣuzup, padixaⱨliⱪini mǝzmut ⱪilimǝn. Mening namim üqün bir ɵyni yasiƣuqi u bolidu, wǝ Mǝn uning padixaⱨliⱪ tǝhtini ǝbǝdgiqǝ mustǝⱨkǝm ⱪilimǝn. Mǝn uningƣa Ata bolimǝn, u Manga oƣul bolidu. Əgǝr u gunaⱨ ⱪilsa insanlarning tayiⱪi bilǝn wǝ adǝm balilirining sawaⱪ-dumbalaxliri bilǝn tǝrbiyǝ berimǝn. Əmma Mǝn sening aldingda ɵrüwǝtkǝn Sauldin meⱨir-xǝpⱪitimni juda ⱪilƣinimdǝk, uningdin meⱨir-xǝpⱪitimni juda ⱪilmaymǝn. Xuning bilǝn sening ɵyüng wǝ sening padixaⱨliⱪing aldingda ⱨǝmixǝ mǝzmut ⱪilinidu; tǝhting ǝbǝdgiqǝ mǝzmut turƣuzulidu» («2Sam.» 7:11-16).
Muxu yǝrdǝ Huda Dawutⱪa asasǝn «Sening oƣlungning tǝhti mǝnggü mustǝⱨkǝm turidu... wǝ u Mening ɵyümni ⱪuridu» degǝndin keyin, Dawutning oƣlining gunaⱨ ⱪilix mumkinqiliki, xundaⱪla tǝrbiyǝ jazasi berilix kerǝkliki tilƣa elinidu. Əmma tǝht «ǝbǝdgiqǝ» bolidu. Bu wǝdǝ Zǝbur 72-küydǝ ⱪaytilinidu. Israildiki «Rabbilar» (ustazlar)ning ⱨǝmmisi dǝwrdin-dǝwrgiqǝ bu sɵzlǝrni, Dawutning Sulaymandin tehimu uluƣ bolidiƣan bir ǝwladi, yǝni Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ dunyaƣa kelidu, dǝp qüxǝndürüp kǝlgǝn. Ular: «mǝnggü turidiƣan tǝht» Uningkidur, wǝ U Sulayman ⱪurƣan ibadǝthanidin tehimu uluƣ mǝnggü bir ibadǝthanini ⱪurƣuqi bolidu, dǝp ⱪaraytti. Biz ularning bu xǝrⱨini toƣra, xundaⱪla Nasarǝtlik Əysada ǝmǝlgǝ axuruldi, dǝp ⱪaraymiz.
Xunga biz Sulaymanning ƣǝlibiliri wǝ awatliⱪini kǝlgüsidǝ Mǝsiⱨning qǝksiz uluƣ ƣǝlibiliri wǝ awatliⱪini aldin’ala kɵrsǝtkǝn bir hil bexarǝt, dǝp ixinimiz. Sulayman ⱪurƣan «Hudaning ɵyi»mu dǝrwǝⱪǝ Mǝsiⱨ kǝlgüsidǝ ⱪuridiƣan «Hudaning tirik ɵyi» bolƣan jamaǝtni aldin’ala kɵrsitidu («Mat.» 16:18, «Ros.» 7:44-50, «Əf.» 2:19-22, «1Pet.» 2:4-10ni, xundaⱪla «Ⱨagay»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»diki «Hudaning ɵyi» toƣruluⱪ izaⱨatlarnimu kɵrüng).
Sulaymanning ƣǝlibiliri wǝ awatliⱪi ahir berip qüxkünlixixi bilǝn tügǝydu. Xunga heli roxǝnki, Natan pǝyƣǝmbǝr Dawutⱪa yǝtküzgǝn bexarǝtni (yuⱪirida nǝⱪil kǝltürgǝn «2Sam.» 7:11-16) ǝmǝlgǝ axurƣuqi pǝⱪǝt Mǝsiⱨdur. Ⱨeqkim ümidlirini Mǝsiⱨdin baxⱪa birsigǝ baƣlimisun!Sulaymanning qüxkünlǝxkǝnliki üstidǝ yǝnǝ «Ⱨekmǝt topliƣuqi»tiki «ⱪoxumqǝ sɵz»dǝ wǝ «Küylǝrning küyi»ning xǝrⱨidǝ tohtalduⱪ.
Muⱪǝddǝs ibadǝthana wǝ Sulaymanning ordisi toƣruluⱪ nemixⱪa xunqǝ kɵp tǝpsilatlar bizgǝ tǝminlinidu?
Əgǝr deginimizdǝk mǝzkur kitab «nijatning tarihi»ning bir ⱪismi bolsa, awwal muⱪǝddǝs ibadǝthanidiki xunqǝ kɵp tǝpsilatlar, andin Sulaymanning ɵz ordisidiki tǝpsilatlarning nijat bilǝn zadi nemǝ alaⱪisi bardu? 5-7-bablarning ⱨǝmmisi degüdǝk bu ikki ɵyning inqikǝ tǝpsilatliridin tǝrkib tapⱪan. Kitabning ahirida oⱪurmǝn nurƣun ǝmgǝklǝrning nǝtijisi bolƣan bularning ⱨǝmmisining wǝyran ⱪilinƣanliⱪini kɵridu. Awwal ibadǝthana ⱨǝm Sulaymanning ordisining ⱨǝywǝtlik pǝrdazliri wǝ ⱪimmǝtlik buyumliri Misirning padixaⱨi Xixak Pirǝwn tǝripidin bulap ketilidu («1Pad.» 14:26). Gǝrqǝ Yǝⱨudaning keyinki padixaⱨliri bularning kɵp ⱪismini ǝsligǝ kǝltürgǝn bolsimu, muxu bezǝklǝr uzun ɵtmǝyla Suriyǝ padixaⱨiƣa para berix üqün ⱪaytidin ⱪirip eliwetilidu («2Pad.» 12:18), andin yǝnǝ Israil padixaⱨi Yoax tǝripidin bulap ketilidu («2Pad.» 14:14). Keyin yǝnǝ ikki ⱪetim Asuriyǝ padixaⱨiƣa para berix üqün ⱪirilidu (16:816, 18:16). Ahir berip Babil padixaⱨi kelip ularni ⱪaytidin yalingaqlaydu («2Pad.» 24:13); andin Huda Babil padixaⱨini Yǝⱨudaning ⱨǝm Ɵzigǝ ⱨǝm insanƣa bolƣan wapasizliⱪini jazalax ⱪorali ⱪilip, uning wasitisi arⱪiliⱪ Yerusalemning kɵp ⱪismini, jümlidin ibadǝthanini kɵydürüwetidu («2Pad.» 25:8-18).
Bu toƣruluⱪ «toluⱪ qüxǝnqigǝ igimiz» deyǝlmǝymiz, ǝmma pikrimizni otturiƣa ⱪoyimiz. Bizningqǝ, bu tǝpsilatlar Israil wǝ Yǝⱨudiyǝgǝ qüxürülkǝn külpǝt-pajiǝni tǝkitlǝx, xundaⱪla tehimu roxǝn ⱪilix üqün kɵrsitilidu. Hudaning nǝziridǝ binalar yaki qirayliⱪ buyumlarning ⱪanqǝ ⱪimmǝtlik boluxidin ⱪǝt’iynǝzǝr, insanlar ⱨaman ularning ⱨǝrⱪandiⱪidin kɵp ⱪimmǝtliktur, ǝlwǝttǝ. Xunga bu ikki binaning qirayliⱪ bezǝk-buyumlirining yoⱪitilixi birhil tǝmsildur, dǝp ⱪaraymiz. Ⱪanqilik ǝⱪil-parasǝt, ⱪanqilik sǝdiⱪǝ-tɵⱨpilǝr, ⱪanqilik waⱪit wǝ ǝjir-ǝmgǝk Hudaning ibadǝthanisi wǝ Sulaymanning ordisiƣa singdürülgǝn-ⱨǝ! Yǝttǝ yil ⱪoxulƣan on üq yil waⱪit sǝrp ⱪilinip yasalƣan bu imarǝtlǝr nǝtijidǝ ⱪandaⱪ boldi?! Xuningƣa ohxax, Huda Israil hǝlⱪini tǝrbiyǝ kɵrgǝn, manga guwaⱨliⱪ beridiƣan, danaliⱪni kɵrsitidiƣan bir hǝlⱪ bolsun dǝp, ularƣa ⱪanqilik ǝjir singdürgǝndu? — Lekin ahir berip ⱨǝmmisi ularning ǝhmǝⱪliki bilǝn uqurulup kǝtkǝnidi. Ⱨǝm yǝnǝ xuningƣa ohxax, Hudaning ⱪanqilik muⱨǝbbiti, ⱪanqilik danaliⱪi wǝ ƣǝmhorluⱪi ⱨǝrbir insan balisini yaritix üqün singdürülgǝndu? («Zǝbur» 139:1-18ni kɵrüng). Muxundaⱪ bibaⱨa dǝsmayini ǝtiwarlaymizmu? Yaki bizning Yaratⱪuqimizƣa ⱪulaⱪ salmasliⱪimiz tüpǝylidin bularning ⱨǝmmisimu pajiǝlik ⱨalda pütünlǝy israp bolup yoⱪⱪa qiⱪamdu?
Hudaning Israil bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisi — «Hudaning jaza-tǝrbiyisining bǝx basⱪuqi»
Huda Israil bilǝn tüzgǝn ǝⱨdidiki «jaza-tǝrbiyining bǝx basⱪuqi»ning tǝpsilatliri Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ berilgǝn, «Law.» 14:26-26 wǝ «Ⱪan.» 28-babta tepilidu).
Ⱪisⱪiqǝ ⱪilip eytⱪanda, Huda Israilƣa, Ɵzümgǝ itaǝtmǝn bolsanglar, silǝrgǝ meⱨir-xǝpⱪǝt kɵrsǝtküqi wǝ ⱪoƣdiƣuqi bolimǝn, dǝp kɵp yǝrlǝrdǝ eniⱪ wǝdǝ ⱪilƣan. Biraⱪ ular ǝksiqǝ itaǝtmǝn bolmiƣan bolsa, uning jaza-tǝrbiyisi tǝdrijiy bexiƣa qüxidu. Bu jaza-tǝrbiyining bǝx basⱪuqini tɵwǝndikidǝk yiƣinqaⱪlaxⱪa bolidu. Itaǝtsizliki eƣirlaxⱪanseri jaza-tǝrbiyimu eƣirlixip baridu: —
(1) Waba-ⱪizitmining qüxüxi, düxmǝnlǝrning «ixik aldida» turuxi, düxmǝnlǝr aldida asanla mǝƣlup boluxi («Law.» 26:14-17).
(2) Yamƣur az, ⱨosulning naqar boluxi («Law.» 26:18-20).
(3) Yawayi yirtⱪuq ⱨaywanlarning kɵpiyixi, ularning insanlarƣa wǝ mallarƣa ⱨujum ⱪilixi (buning kɵqmǝ mǝnisi bǝlkim dɵlǝt iqidiki muⱪimsizliⱪ, tǝrtipsizlik wǝ ⱪanunsizliⱪnimu kɵrsitidu) («Law.» 26:21-24).
(4) Xǝⱨǝrlǝrning muⱨasirigǝ elinixi, ⱪǝⱨǝtqilik, ularning düxmǝnlǝr wǝ Yaⱪ. yurtluⱪlarning aldida boysunduruluxi wǝ xularning ⱪattiⱪ baxⱪurux tüzümi astida yaxixi («Law.» 26:25-27).
(5) Düxmǝnlǝrning ɵq elixi, ⱪaytidin xǝⱨǝrlǝrni ⱪorxiwelixi, xǝⱨǝrlǝr wǝ yǝr-zeminning wǝyran boluxi, sürgün boluxi, sürgün bolƣinida wǝⱨimǝ astida yaxixi («Law.» 26:27-39).
«Padixaⱨlar»diki hatirilǝrdin oⱪurmǝnlǝrning ɵzi Israilƣa wǝ Yǝⱨudaƣa bu tǝdrijiy jazalar arⱪiliⱪ kɵrsitilgǝn agaⱨ-bexarǝtlǝrni bayⱪiyalaydu. Oⱪurmǝn yǝnǝ bǝlkim bu agaⱨ-bexarǝtlǝrning pǝyƣǝmbǝrlǝrning sɵzliri bilǝn ⱨǝrdaim tǝkitlǝngǝnlikini kɵrüxi mumkin. Lekin ahir berip ⱨǝmmisi bikar bolidu. «Padixaⱨlar» degǝn tarih muxu «jaza-tǝrbiyining bǝxinqi basⱪuqi», yǝni pütkül hǝlⱪning sürgün boluxi bilǝn ahirlixidu.
Hudaning padixaⱨliⱪⱪa bolƣan muddia-mǝⱪsǝtliri; padixaⱨliⱪning kǝmqilikliri
Muxu yǝrdǝ biz yǝnǝ «Samuil»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»din tɵwǝndiki sɵzlǝrni alimiz: —
«Yaⱪup pǝyƣǝmbǝr ɵmrining ahirida oƣulliriƣa Huda Israilƣa Yǝⱨuda ⱪǝbilisi iqidin padixaⱨ bekitip tiklǝydu, ⱨǝmdǝ uning padixaⱨliⱪi Mǝsiⱨ bilǝn ahirlixidu, dǝp bexarǝt beridu: —
«Xaⱨanǝ ⱨasa Yǝⱨudadin ketip ⱪalmaydu,
Yǝⱨudaning puxtidin ⱪanun qiⱪarƣuqi ɵksümǝydu,
Taki xu ⱨoⱪuⱪ Igisi kǝlgüqǝ kütidu;kǝlgǝndǝ,
Jaⱨan hǝlⱪliri Uningƣa itaǝt ⱪilidu» («Yar.» 49:10).
Tǝwrattiki «Ⱪanun xǝrⱨi» degǝn kitabta Musa pǝyƣǝmbǝrmu xuningƣa bexarǝt ⱪiliduki, Israilning kǝlgüsidǝ qoⱪum bir padixaⱨi bolidu (17:14-20) wǝ padixaⱨ Yǝⱨudadin qiⱪidu (33:7). Əmdi Israil padixaⱨ tǝlǝp ⱪilƣanda Huda naraziliⱪini bildürgǝn tursa, undaⱪta Uning padixaⱨliⱪ toƣrisidiki ǝsliy wǝdilirining nemǝ mǝⱪsiti bar idi?».
Huda «batur ⱨakimlar»ning dǝwridǝ pǝyƣǝmbǝr-ⱨakimlar arⱪiliⱪ Israilƣa «arⱪida turup wasitilik yetǝkqilik» ⱪilƣanidi. Xundaⱪ yetǝkqiliki astida Uning ular bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisi boyiqǝ pǝⱪǝt ular Ɵzigǝ itaǝtmǝn bolsila, U ularƣa yetǝkqi, ⱪoƣdiƣuqi wǝ daim bǝrikǝtligüqi boluxⱪa kapalǝt bǝrgǝnidi. Əmdi U ularning Ɵzining xundaⱪ yetǝkqilikigǝ ixǝnmǝydiƣanliⱪini aldin’ala obdan bilgǝqkǝ, ǝslidila ularƣa bir padixaⱨ tǝyinlǝxni iradǝ ⱪilƣanidi, dǝp ixinimiz. Biraⱪ Israil ⱨǝtta Uning xu pilanida bekitilgǝn waⱪitni kütmǝyla, Uningƣa tehimu ixǝnmigǝn ⱨalda aldirap «Padixaⱨ bǝrgǝysǝn!» dǝp tǝlǝp ⱪildi. «1Sam.» 8:4-8dǝ mundaⱪ hatirǝ bar: —
«U waⱪitta Israilning ⱨǝmmǝ aⱪsaⱪalliri Ramaⱨda jǝm bolup Samuilning ⱪexiƣa kelip uningƣa: — Mana sǝn ⱪeriding, oƣulliring bolsa sening yolliringda yürmǝydu. Baxⱪa ǝllǝrdǝ bolƣandǝk üstimizgǝ ⱨɵküm süridiƣan bir padixaⱨ bekitkin, dedi.
Ularning «Üstimizgǝ ⱨɵküm süridiƣan bir padixaⱨ bekitkin» degini Samuilning kɵngligǝ eƣir kǝldi. Samuil Pǝrwǝrdigarƣa dua ⱪiliwidi, Pǝrwǝrdigar Samuilƣa: — Hǝlⱪ sanga ⱨǝrnemǝ eytsa ularƣa ⱪulaⱪ salƣin; qünki ular seni ǝmǝs, bǝlki üstimizgǝ padixaⱨ bolmisun dǝp Meni taxlidi. Mǝn ularni Misirdin qiⱪarƣan kündin tartip bügünki küngiqǝ ular xundaⱪ ixlarni ⱪilip, Meni taxlap baxⱪa ilaⱨlarƣa ibadǝt ⱪilip kǝlgǝn. Əmdi ular sanga ⱨǝm xundaⱪ ⱪilidu».
Bir ⱪetim Əysa Mǝsiⱨ Hudaning hǝlⱪi arisida talaⱪ bǝrmǝslik kerǝk, dǝp tǝlim bǝrgǝndǝ, pǝrisiylǝr Uningƣa mundaⱪ bir soalni ⱪoyidu: —«Undaⱪta, Musa pǝyƣǝmbǝr nemǝ üqün Tǝwrat ⱪanunida ǝr kixi ɵz ayaliƣa talaⱪ hetini bǝrsila andin uni ⱪoyuwetixkǝ bolidu, dǝp buyruƣan?»
U ularƣa mundaⱪ jawab bǝrdi: — «Tax yürǝklikinglardin Musa pǝyƣǝmbǝr ayalliringlarni talaⱪ ⱪilixⱪa ruhsǝt ⱪilƣan; lekin alǝmning baxlimida bundaⱪ ǝmǝs idi» («Mat.» 19:7-8).
Biz muxu yǝrdǝ ohxax yolda «Nemixⱪa Huda ǝsli xundaⱪ ⱪilixni halimisa, Samuil arⱪiliⱪ Israilƣa padixaⱨ tǝyinlidi?» dǝp soriƣan bolsaⱪ, u bǝlkim ohxaxla «Tax yürǝklikinglar tüpǝylidin Samuil pǝyƣǝmbǝr silǝrgǝ bir padixaⱨ tǝyinlidi» dǝp jawab berixi mumkin bolatti.
Biz ⱨeqⱪaqan «Mana, bu ixlarni toluⱪ qüxinimiz» deyǝlmǝymiz. Lekin bizdǝ xuningƣa ⱪilqǝ guman yoⱪki, Hudaning tüp mǝⱪsǝt-pilani ahirida ularƣa birdinbir ⱨǝⱪiⱪiy padixaⱨni, yǝni Ɵz Sɵz-Kalami bolƣan Əysa Mǝsiⱨni padixaⱨ süpitidǝ tǝyinlǝxtin ibarǝt idi. Wǝ gaⱨi waⱪitlarda Huda bǝzi padixaⱨlarda kǝlgüsidiki ⱨǝⱪiⱪiy mǝnggü padixaⱨni kɵrsitidiƣan «bexarǝtlik tarih» yaki «bexarǝtlik ⱪiyapǝtlǝr»ni bizgǝ ⱪaldurƣan. Mǝsilǝn Dawut: —
(1) |
Bǝyt-Lǝⱨǝmdǝ tuƣuldi. |
(2) |
Kǝmbǝƣǝl, orni tɵwǝn ailidǝ qong boldi. |
(3) |
U padiqi idi. |
(4) |
U pǝyƣǝmbǝr idi. |
(5) |
Gǝrqǝ u «padixaⱨ» dǝp mǝsiⱨ ⱪilinƣan bolsimu, u ɵz hǝlⱪi, jümlidin ⱨɵkümdar tǝripidin qǝtkǝ ⱪeⱪildi. Lekin qǝtkǝ ⱪeⱪilƣan waⱪitlarda Huda uningƣa kɵp «muhlislar»ni bǝrgǝn. Xu qaƣdimu u «yat ǝllǝr» tǝripidin izzǝt-ⱨɵrmǝtkǝ sazawǝr boldi. |
(6) |
Azab-oⱪubǝtlǝr arⱪiliⱪ andin ɵz hǝlⱪining mǝƣlubiyǝtliri bilǝn u «padixaⱨ», «Israilning pada baⱪⱪuqisi» dǝp etirap ⱪilinƣan, xan-xǝrǝpkǝ erixkǝn. |
Sulayman danaliⱪida wǝ rawaj tapⱪinida wǝ Ⱨǝzǝkiya padixaⱨ iman-etiⱪadi arⱪiliⱪ Israilning düxmini Asuriyǝning üstidin ƣǝlibǝ ⱪazanƣinidimu bizgǝ Mǝsiⱨni kɵrsitidiƣan «bexarǝtlik obraz»larni ⱪaldurƣan. Oⱪurmǝn hatirilǝrni oⱪuƣanda ɵzi baxⱪa xundaⱪ obrazlarni kɵrǝlǝydu, dǝp ixinimiz.
Yolidin yanƣan pǝyƣǝmbǝr («1Pad.» 13-bab)
Hudaning mundaⱪ namsiz hizmǝtkariƣa tapxurƣan sirliⱪ ǝmrigǝ bǝlkim ⱨǝyran ⱪeliximiz mumkin: — «Qünki Pǝrwǝrdigar Ɵz sɵzini yǝtküzüp manga buyrup: Sǝn ya nan yemǝ ya su iqmǝ, barƣan yolung bilǝn ⱪaytip kǝlmǝ, — degǝn, dedi».
Əmrining birinqi ⱪismini rosul Pawlusning sɵzliri arⱪiliⱪ qüxiniximiz bǝlki toƣridur: — «Etiⱪadsizlar bilǝn bir boyunturuⱪⱪa qetilip tǝngsizliktǝ bolmanglar; qünki ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ wǝ ⱪǝbiⱨlik otturisida ⱪandaⱪmu ortaⱪliⱪ bolsun? Yoruⱪluⱪning ⱪarangƣuluⱪ bilǝn ⱪandaⱪ ⱨǝmraⱨliⱪi bolsun?» («2Kor.» 6:14). Bǝyt-Əldǝ nemǝ yoruⱪluⱪ bolatti? — qünki Huda nemixⱪa ularning butpǝrǝslikining üstigǝ Ɵz ⱨɵkümini jakarlaxⱪa baxⱪa bir yurttiki adǝmni ǝwǝtixi kerǝk?
Əmrning ikkinqi ⱪismi sirliⱪraⱪtur — «Barƣan yolung bilǝn ⱪaytip kǝlmǝ» degǝnning nemǝ ǝⱨmiyiti bar? Muxu soalƣa toluⱪ jawab berimiz deyǝlmǝymiz; pǝⱪǝt xuni bayⱪaymizki, Israilning «qɵl-bayawanda kezix» waⱪitlirida Huda ularni yetǝkliginidǝ bir ⱪetimmu kǝynigǝ mangdurƣini yoⱪ. Wǝ biz bolsaⱪ «Muⱪǝddǝs Roⱨta mengix»imizda (mǝsilǝn «Gal.» 5:16) roⱨiy jǝⱨǝttin ⱨeqⱪaqan «kǝlgǝn yol bilǝn yenip mangƣinimiz» yoⱪ. Qünki Hudaning yollirida ⱨǝrbir ix ⱨǝrdaim yepyengidur («2Kor.» 5:17ni kɵrüng). Ⱨeq bolmiƣanda, Huda bizgǝ nemǝ kɵrsǝtmǝ tapxursa qüxǝnsǝkmu, qüxǝnmisǝkmu ada ⱪiliximiz lazim.
Bǝyt-Əldiki «ⱪeri pǝyƣǝmbǝr» ⱨeliⱪi namsiz pǝyƣǝmbǝrni qaⱪirip: «Mǝn ⱨǝm sǝndǝk bir pǝyƣǝmbǝrdurmǝn; wǝ bir pǝrixtǝ Pǝrwǝrdigarning sɵzini manga yǝtküzüp: — uningƣa nan yegürüp, su iqküzgili ɵzüng bilǝn ɵyünggǝ yandurup kǝl, dedi» dǝp uningƣa yalƣan gǝp ⱪilƣini Hudaning adimining gumanini dǝrⱨal ⱪozƣixi kerǝk idi. Bǝyt-ǝldǝ turƣan bu «ⱪeri pǝyƣǝmbǝr»ning roⱨiy ǝⱨwali ⱪandaⱪ idi? Nemixⱪa u Bǝyt-Əldǝ xunqǝ uzun turupmu xu yǝrdiki butpǝrǝslik toƣruluⱪ ⱨeqⱪandaⱪ ǝyiblik bexarǝt yǝtküzmigǝndu?! Undaⱪ adǝmgǝ ixinixning nemǝ ⱨajiti? Hudaning ǝmrliri bir-birigǝ zit bolamdu?
Əmdi u nemixⱪa uning bilǝn ⱪaytip kǝtti? Yalƣuzluⱪtinmu? Birsi uni ⱨǝⱪiⱪiy pǝyƣǝmbǝr dǝp bilip ⱨɵrmitini ⱪilƣini üqünmu? Yaki pǝⱪǝt aqliⱪ yaki ussuzluⱪtinmu? (u xu küni bǝlkim az degǝndǝ 25 kilometr yol mangƣanidi).
U xu «ⱪeri pǝyƣǝmbǝr» bilǝn ⱪaytⱪanda ɵzigǝ tapxƣurulƣan ǝmrning ikki ⱪismiƣa hilapliⱪ ⱪildi. U ⱨǝm «yǝp-iqti» ⱨǝm «kǝlgǝn yol bilǝn ⱪaytti».
Bu «ⱪeri pǝyƣǝmbǝr»gǝ nemǝ türtkǝ bolƣanliⱪi üstidǝ tohtilixning anqǝ ⱨajiti yoⱪ. Bu türtkilǝrning nemǝ boluxidin ⱪǝt’iynǝzǝr ular ⱨǝsǝthorluⱪ wǝ ⱪayƣu-ⱨǝsrǝtni (nemixⱪa Huda bu bexarǝtni yǝtküzüxkǝ meni ixlǝtmigǝn, degǝndǝk) ɵz iqigǝ alƣan bolsa kerǝk. Wǝ ahir berip Huda dǝrwǝⱪǝ uni ixlitidu — uning bexariti ɵzini wǝ meⱨmanni uyatⱪa ⱪalduridu.
Bu ixlarda bizgǝ nisbǝtǝn addiy lekin eƣir sawaⱪlar bardur: —
(1) Hudaning yollirida yaki ǝmrliridǝ ⱨeqⱪandaⱪ zitliⱪ bolmaydu wǝ ⱨeqⱪaqan bolmaydu. U ⱨǝrdaim ⱨǝr ǝⱨwalda ohxax; Uning yolliri ⱨǝrdaim birhildur. Uning alliⱪaqan roxǝn ayan ⱪilƣan wǝⱨiylirigǝ maslaxmaydiƣan ⱨǝrⱪandaⱪ «bexarǝt», tǝlim yaki muzakirini dǝrⱨal qǝtkǝ ⱪeⱪix kerǝk. Ⱨǝmmidin üstün turidiƣan wǝⱨiyi bolsa muⱪǝddǝs yazmilar, ǝlwǝttǝ.
(2) Huda bizgǝ mǝlum bexarǝt yaki xǝhsiy wǝzipini ayan ⱪilƣan bolsa (muxu namsiz bǝndigǝ ayan ⱪilƣandǝk), birinqidin bu bexarǝt Uningdin kǝlgǝnlikini jǝzmlǝxtürüximiz zɵrür (muⱪǝddǝs yazmilarning yoruⱪluⱪi bilǝn sürüxtürüp); ikkinqi, jǝzmlǝxtürgǝndin keyin uni ada ⱪilƣuqǝ ⱨǝrⱪandaⱪ adǝm yaki ⱨǝrⱪandaⱪ ix sǝwǝbidin uni ⱪoldin berip ⱪoymasliⱪimiz, uningdin ongƣimu, solƣimu ⱪeyip kǝtmǝslikimiz kerǝk.
Bu wǝⱪǝ toƣruluⱪ bǝlkim yǝnǝ ahirⱪi bir soal boluxi mumkin. Pǝⱪǝt bir wahliⱪ tamaⱪ üqünla, Hudaning jazasi nemixⱪa xunqǝ eƣir bolidu? Xübⱨisizki, jawab Huda bizgǝ eƣir mǝs’uliyǝtni, mǝsilǝn, xu yǝrdikidǝk Ɵz sɵz-kalamini mǝlum bir padixaⱨⱪa wǝ xundaⱪla pütkül bir ǝlgǝ yǝtküzüxni tapxurƣan bolsa, lekin hǝwǝrqining Uning ǝmrini anglimiƣan birǝr yeri bolsa, U kɵp waⱪitlarda uni roxǝn jazalimisa bolmaydu. Xundaⱪ ⱪilmisa, U yǝtküzgǝn hǝwǝr angliƣuqilarning nǝziridǝ suslaxⱪan bolidu.
Iliyas pǝyƣǝmbǝrning Ⱨorǝb teƣiƣa bolƣan sǝpiri («1Pad.» 19-bab)
Iliyas pǝyƣǝmbǝr nemixⱪa Ⱨorǝb teƣiƣa («Hudaning teƣi)ƣa uzun sǝpǝr ⱪildi? Xu yǝrdǝ yüz bǝrgǝn ixlarni ⱪandaⱪ qüxǝndürǝlǝymiz?
Buni qüxinix üqün Iliyas pǝyƣǝmbǝrning Ⱨorǝb teƣiƣa ⱪilƣan sǝpiridin burunⱪi ixlarni ǝslǝp ɵtǝyli. Iliyas pǝyƣǝmbǝr Israilni towiƣa oyƣitiwetilsun dǝp, iman-ixǝnqlik dua ⱪilixi bilǝn Huda üq yerim yil asmanni yamƣur berixtin tohtitip ⱪoyƣanidi. Andin Hudaning oti asmandin qüxkǝndǝ, hǝlⱪ kɵrünüxtǝ towa ⱪilip Baal (ular ǝsli qoⱪunƣan but)ning «pǝyƣǝmbǝr»lirini ɵltürüwetidu (18-bab). Əmma hanix Yizǝbǝl yǝnǝ Iliyasⱪa, sening kallangni almisam, dǝp hǝwǝr ǝwǝtip tǝⱨdit salidu. Xübⱨisizki, Iliyas Aⱨab padixaⱨ towa ⱪilƣandu, dǝp oyliƣan yaki ⱨeq bolmiƣanda, hǝlⱪ Yizǝbǝlning muxundaⱪ tǝⱨditigǝ ⱪarxiliⱪ kɵrsitip, uningƣa yol ⱪoymas, dǝp ümid ⱪilatti. Hudaning küq-ⱪudriti xunqǝ roxǝn ayan ⱪilinƣan turuⱪluⱪ, hǝlⱪ ⱪandaⱪmu yǝnila xunqǝ passip, yǝnila xunqǝ nomussiz ⱪorⱪunqaⱪ bolidu? Uni dǝⱨxǝtlik birhil yalƣuzluⱪ besiwaldi. U zadi nemǝ dǝp bu hǝlⱪ üqün japa tartip, nǝqqǝ yil dua-tilawǝt ⱪilip kǝlgǝn? U hǝlⱪni towaƣa kǝltürüxkǝ dawamliⱪ intilsǝ nemǝ payda?!
Uning küqlük iradisi sunduruldi. Gǝrqǝ u ǝslidǝ nǝqqǝ yil Yizǝbǝl hanix alƣa sürüwatⱪan butpǝrǝslikkǝ ⱪorⱪmay iman-ixǝnqi bilǝn ⱪarxiliⱪ kɵrsǝtǝn bolsimu, u ⱨazir zor aqqiⱪ roⱨiy azabta bolup, uningdin ɵzini ⱪaqurdi. Uning sǝpirining mǝnzili Ⱨorǝb, yǝni Sinay teƣi idi (19:7-8). Xu yǝrdǝ Huda Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ ayan bolup uningƣa Tǝwrat ⱪanunini tapxurup Israil bilǝn ǝⱨdisini tüzgǝnidi. Iliyasning mǝⱪsǝtliri toƣruluⱪ pǝⱪǝt pǝrǝz ⱪilalaymiz; lekin Hudaning uning bu uzun sǝpirigǝ yol ⱪoyƣanliⱪini, xundaⱪla sǝpǝr üqün mɵjizǝ bilǝn uni ⱪuwwǝtlǝndürgǝnlikini kɵrimiz (19:8). Əmdi pikrimiz xuki, Iliyasning tüp mǝⱪsǝtliri Israilning Hudaning hǝlⱪi boluxⱪa «tuƣulƣan» jayƣa, yǝni Huda Musa arⱪiliⱪ ǝslidǝ ular bilǝn ǝⱨdǝ tüzüp ularni «Mening hǝlⱪim» dǝp bekǝtkǝn jayƣa ⱪaytmaⱪqi idi. U tolimu tǝngliktǝ, Hudadin Ɵz hǝlⱪining qüxkünlǝxkǝnliki toƣruluⱪ «Hǝlⱪingning bu nǝqqǝ yüz yilliⱪ tarihining zadi nemǝ mewisi bar?» dǝp sorimaⱪqi bolidu. «Bu hǝlⱪning ⱪǝbiⱨlikigǝ ⱪara! Muddia-mǝⱪsǝtliring mǝƣlup bolmidimu? Ⱨǝmmimiz ümid ⱪilip kǝlgǝn xǝrǝplik mǝnzil ⱪeni? Sǝn: — «Ⱨayatim bilǝn ⱪǝsǝm ⱪilimǝnki, pütkül yǝr yüzi Mening xan-xǝripim bilǝn ⱪaplinidu!» dǝp wǝdǝ ⱪilƣanidingƣu! («Qɵl.» 14:21). Ⱪeni, bu xan-xǝrǝp ⱪǝyǝrdǝ?!...».
Iliyasning pǝyƣǝmbǝrlik hizmitidiki türtkilirini uning Hudaning soaliƣa bolƣan jawabida kɵrimiz (14-ayǝt): «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Huda Pǝrwǝrdigar üqün zor otluⱪ muⱨǝbbǝt bilǝn ⱨǝsǝt ⱪildim. Qünki Israillar Sening ǝⱨdǝngni taxlap ⱪurbangaⱨliringni yiⱪitip, Sening pǝyƣǝmbǝrliringni ⱪiliq bilǝn ɵltürdi. Mǝn, yalƣuz mǝnla ⱪaldim wǝ ular mening jenimni alƣili ⱪǝstlǝwatidu». Bir insanning Huda üqün ⱪizƣin boluxi uluƣ ixtur. Buningda otluⱪ muⱨǝbbǝt ⱨǝm birhil ⱨǝsǝt bar — demǝk, insanlarning Hudadin baxⱪa ilaⱨlarƣa ibadǝt ⱪilixiƣa qidimay, xǝn-xǝrǝpni Uningdin baxⱪa ⱨǝrⱪandaⱪ xǝhskǝ birixkǝ bolƣan kɵrǝlmǝsliktur. Huda Ɵzining jamaitigǝ xundaⱪ bir roⱨta bolƣan adǝmlǝrni bǝrgǝy! Xundaⱪ türtkilǝr adǝmni kɵydüridu: — «Sening ɵyünggǝ bolƣan otluⱪ muⱨǝbbitim ɵzümni qulƣiwaldi» («Yuⱨ.» 2:17). Lekin Hudaning xan-xǝripi üqün kɵygǝn kixi baxⱪilarƣa nisbǝtǝn kɵprǝk sinaⱪlarƣa uqrixi mumkin — uning ⱪizƣinliⱪi pǝⱪǝt ɵz ixini bilgǝn kixi bilǝn selixturƣanda ɵzigǝ kɵprǝk soallarni ⱪoyuxⱪa ⱨǝydǝydu. Pǝⱪǝt u Hudaning danaliⱪi ⱨǝm ixǝnqlikigǝ mutlǝⱪ ixǝnmisǝ, bǝlkim ɵzini xübⱨǝ wǝ tǝnglikkǝ qɵktürüp ⱪoyuxi mumkin. Iliyas pǝyƣǝmbǝr wǝ Qɵmüldürgüqi Yǝⱨyaning nurƣun ohxaydiƣan yǝrlirining boluxi ǝjǝb ixtur. Ikkisining ahirda xübⱨigǝ qɵmüp ketixi bu ohxax yǝrliridin biridur («Mat.» 17:10-13, «Luⱪa» 1:17, «Mal.» 4:5, 6ni kɵrüng).
Əmǝliyǝttǝ Iliyas uzundin buyan ⱨerip-qarqiƣinidin Pǝrwǝrdigarƣa (14-ayǝttǝ) sǝmimiy jawab bǝrmǝydu «Mǝn, yalƣuz mǝnla ⱪaldim wǝ ular mening jenimni alƣili ⱪǝstlǝwatidu». Əmǝliyǝttǝ Iliyasning az degǝndimu Hudaƣa sadiⱪ bolƣan yǝnǝ yüz bir kixi toƣruluⱪ hǝwiri bar idi («1Pad.» 17:4ni kɵrüng — xu yǝrdǝ Obadiya Pǝrwǝrdigarning pǝyƣǝmbǝrliridin yüzini elip padixaⱨdin yoxurup ⱪoyƣanliⱪi tilƣa elinidu (bu yüz pǝyƣǝmbǝr Ɵzigǝ ohxax jasarǝtlik bilǝn Hudaning hǝwirini jakarliƣan bolmisimu, ular Baal degǝn butⱪa qoⱪunup tizlanmiƣanlar idi). Huda bir’azdin keyin Iliyasning hata kɵzⱪarixini tehimu tüzütüp ⱪoyidu.
Biz birinqidin bayⱪaymizki, Iliyas Ⱨorǝbkǝ yǝtkǝndǝ «ƣarƣa kirdi». «Ƣar» ibraniy tilida «axu ƣar» deyilidu. Demǝk, u ƣar tonux bir jay idi. Yǝⱨudiy ɵlimilar («rabbi»lar) bu ƣarni Huda Musa pǝyƣǝmbǝrning aldidin ɵtüp ketiwetip, xan-xǝripining bir ⱪismini uningƣa ayan ⱪilix üqün Musani yoxurup ⱪoyƣan jay idi, dǝp ⱪaraytti («Mis.» 33:21-22ni kɵrüng). Biz bu ⱪaraxⱪa orunluⱪ dǝp ⱪayilmiz.
Lekin Hudaning Iliyasⱪa degini wǝ kɵrsǝtkǝnliri Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ kɵrsǝtkǝnlirigǝ ohxax ǝmǝs idi. Huda Iliyasni ƣarning aƣziƣa qiⱪixⱪa buyrup: «Mǝn ɵtüp ketimǝn» dedi. Musaning Sinay teƣida turƣan waⱪtidikigǝ ohxax, Iliyastimu birnǝqqǝ ⱨǝywǝtlik ixlar yüz bǝrdi — dǝⱨxǝtlik xamal, yǝr tǝwrǝx wǝ ot Iliyasning kɵz aldidin ɵtti. Lekin Hudaning ⱨuzuri bu üq ⱨadisining ⱨeqⱪaysisida ǝmǝs idi. Andin «boxⱪina, mulayim bir awaz anglandi» wǝ Iliyas Pǝrwǝrdigarning bu awazida ⱨazir boluxini bildi.
Huda Iliyastin «Bu yǝrdǝ nemǝ ⱪilisǝn?» dǝp soraydu. U dad-pǝryadlirini tɵküp beridu. Biz yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, uning dad-pǝryadliri toƣrisida eytⱪanliri toluⱪ toƣra bolup kǝtmisimu, lekin Huda uni ǝyiblimǝydu, bǝlki uningƣa ⱪaytip berip hizmitini dawam ⱪilixⱪa orun basarlarni bǝlgilǝxkǝ buyruydu. Iliyasning Hudaning jazalirini elip berix hizmitigǝ Yǝⱨu wǝ Ⱨazaǝlni, pǝyƣǝmbǝrlik hizmitigǝ Elixani orun basarlar, dǝp bekitip «mǝsiⱨ ⱪilix»i kerǝk bolidu. Andin Huda uningƣa, ǝmǝliyǝttǝ sǝn yalƣuz ǝmǝs, Israil iqidǝ Manga sadiⱪ bolƣan yǝnǝ yǝttǝ ming adǝm bar, dǝydu.
Iliyas ǝslidǝ Hudadin «ɵlsǝm» dǝp tilidi. Huda bizning dua-tilǝklirimizni daim dǝl soriƣinimizdǝk ijabǝt ⱪilmasliⱪi ǝmǝliyǝttǝ bǝhtimizdur. Ahirida Huda Iliyas pǝyƣǝmbǝrni Ɵzigǝ tirik ⱨalda elip kǝtti!
Əmdi xamal, yǝr tǝwrǝx, ot wǝ «boxⱪina, mulayim bir awaz» wǝ Hudaning jawabi toƣruluⱪ nemǝ dǝymiz? Xübⱨisizki, ular Iliyasⱪa (wǝ bizgǝ) az degǝndimu üq muⱨim sawaⱪni ɵgitix üqün berilidu: —
(a) Bizning izdiginimiz baxⱪa birsiningkigǝ ohxax bolƣan kǝqürmix (Iliyas Musa pǝyƣǝmbǝrning kǝqürmixigǝ ohxax bolƣan kǝqürmixni izdigǝndǝk) ǝmǝs, bǝlki Hudaning Ɵzi boluxi kerǝk. Iliyas ǝslidǝ Israilni towiƣa kǝltürüx üqün iman-ixǝnq arⱪiliⱪ asmandin ot qüxürgǝnidi. Israil tehiqǝ towa ⱪilmiƣanidi. Əmdi Iliyas ularning ⱨǝⱪiⱪiy ⱨalda towa ⱪilixi üqün Huda Ɵz küq-ⱪudritini tehimu ⱨǝywǝtlik wǝ dǝⱨxǝtlik ⱨalda kɵrsǝtmisǝ bolmaydu, dǝp oyliƣanliⱪiƣa ixinimiz. Lekin Huda Ɵzining tinq, xiwirlapmu, ⱨǝtta yoxurun ⱨalda ixliyǝlǝydiƣanliⱪinimu kɵrsǝtti. Bu ixlar iqidǝ Huda Iliyastin soriƣan yoxurun bir soal bar: «Mening yollirimdin razimusǝn? Manga ⱨǝⱪiⱪiy ixǝnǝmsǝn?»
(ǝ) Gaⱨi waⱪitlarda ɵzimizni pütkül dunyada yalƣuz (ⱨeqkim manga ohxax dǝrdlik ǝmǝs; ⱨeqkim mening ⱨalimƣa yetǝlmǝydu yaki meni qüxǝnmǝydu) dǝp ⱨes ⱪiliximiz mumkin. Əmǝliyǝt undaⱪ ǝmǝs. Ⱨalbuki, Huda gaⱨi waⱪitlarda etiⱪadimizni tawlax üqün bu hǝwǝrni bizgǝ eniⱪ kɵrsǝtmǝydu yaki bizgǝ ohxax dǝrddaxlar bilǝn uqraxturmaydu.
(b) Huda ⱨǝywǝtlik yaki karamǝt ixlarda boluxi natayin. Biraⱪ bu künlǝrdǝ kɵp adǝmlǝr xundaⱪ oylaydu. Buning bilǝn ular atalmix «pǝyƣǝmbǝrlǝr», «rosullar» yaki «mɵjizǝ yaratⱪuqilar» tǝripidin asanla aldinip ketidu. Wǝ biz ɵz dǝwrimizdikilǝrni oyƣitix üqün kerǝk bolƣini karamǝt ixlar wǝ mɵjizilǝrdur, dǝp oylisaⱪ hatalaxⱪan boluximiz mumkin; Hudaning baxⱪa yolliri bar, mǝsilǝn Ⱨazaǝl wǝ Yǝⱨu arⱪiliⱪ asta yürgüzülgǝn «oyƣitix jazaliri» bilǝn yaki «boxⱪina, mulayim bir awaz» bilǝn ixliximu mumkin.
«Pǝyƣǝmbǝrni urux» («1Pad.» 20-bab)
Bu babta bir pǝyƣǝmbǝrning hǝwǝrni asiyliⱪ ⱪilƣan Aⱨab padixaⱨⱪa yǝtküzüx üqün, ƣǝlitǝ bir tǝdbirni ixlǝtkǝnliki hatirilinidu. Biz bu yǝrdǝ hǝwǝrning ɵzi üstidǝ ǝmǝs (oⱪurmǝn uning mǝzmunini ɵzi qüxinǝlǝydu), bǝlki adǝmning bexini ⱪaturuxi mumkin bolƣan hǝwǝrni yǝtküzüx tǝdbiri üstidǝ tohtilimiz. Mǝsilidǝ ikki soal bar: —
(a) Hǝwǝr nemixⱪa xundaⱪ ⱪan eⱪitix usuli bilǝn yǝtküzülüxi kerǝk? Yǝni, hǝwǝr yǝtküzgǝn pǝyƣǝmbǝr nemixⱪa baxⱪa pǝyƣǝmbǝr tǝripidin uruluxi kerǝk?
(ǝ) Nemixⱪa uni uruxni rǝt ⱪilƣan pǝyƣǝmbǝr xunqǝ eƣir jazaƣa uqriƣan? Munasiwǝtlik ayǝtlǝr (35-38) tɵwǝndikidǝk: —
«Pǝyƣǝmbǝrlǝrning xagirtlirining biri Pǝrwǝrdigarning buyruⱪi bilǝn yǝnǝ birigǝ: Sǝndin ɵtünimǝn, meni urƣin, dedi. Lekin u adǝm uni urƣili unimidi. Xuning bilǝn u uningƣa: — Sǝn Pǝrwǝrdigarning sɵzini anglimiƣining üqün mana bu yǝrdin kǝtkiningdǝ bir xir seni boƣup ɵltüridu, — dedi. U uning yenidin qiⱪⱪanda, uningƣa bir xir uqrap uni ɵltürdi.
Andin keyin u yǝnǝ bir adǝmni tepip uningƣa: Sǝndin ɵtünimǝn, meni urƣin, dedi. U adǝm uni ⱪattiⱪ urup zǝhmilǝndürdi. Andin pǝyƣǝmbǝr berip ɵz ⱪiyapitini ɵzgǝrtip, kɵzlirini tengiⱪ bilǝn tengip yol boyida padixaⱨni kütüp turdi» (35-38).
(a) Hǝwǝr yǝtküzgǝn pǝyƣǝmbǝr nemixⱪa baxⱪa pǝyƣǝmbǝr tǝripidin uruluxi kerǝk?
Birinqidin, Aⱨab padixaⱨdǝk jaⱨil wǝ kaj adǝmning diⱪⱪitini tartix üqün, tolimu alaⱨidǝ bir usul kerǝk idi. Keyin, Rǝb Əysa ohxax sǝwǝbtin kaj Israillarni oyƣitix wǝ oylandurux üqün kɵp ⱨǝⱪiⱪǝtlǝrni tǝmsil bilǝn ɵgitǝtti. Biraⱪ Hudaning xundaⱪ yolda Ɵz hǝlⱪini biwasitǝ azablaydiƣan ixni buyruxi intayin az uqraydiƣan ixtur. Dǝrwǝⱪǝ, Tǝwratta Huda Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ hǝlⱪigǝ ɵzigǝ gül qǝktürüx yaki matǝm bildürüx üqün ɵzini kesixni mǝn’i ⱪilƣan («Law.» 19:28). Bu yǝrdǝ yǝtküzülgǝn hǝwǝrning tolimu eƣir ikǝnlikini tǝkitlǝx üqün, uni yǝtküzüx yolida bir adǝm yarilinixi kerǝk idi.
Addiy ⱪilip eytⱪanda, bu pǝyƣǝmbǝrning yarilinixining ɵzi Aⱨab padixaⱨⱪa «Sening itaǝtsizliking tüpǝylidin kɵp Israillar ohxaxla yaridar bolup, ziyan tartidu» degǝndǝk hǝwǝrnimu yǝtküzdi.
(ǝ) Yǝtküzgǝn pǝyƣǝmbǝr nemixⱪa baxⱪa pǝyƣǝmbǝr tǝripidin uruluxi kerǝk? wǝ (b) nemixⱪa uni uruxni rǝt ⱪilƣan pǝyƣǝmbǝr xunqǝ eƣir jazaƣa uqriƣan?
Ⱨǝrⱪandaⱪ adǝm ɵz-ɵzini uruxi intayin tǝs ix, ǝlwǝttǝ. Əgǝr pǝyƣǝmbǝr addiy bir puⱪradin «Meni ur» dǝp tǝlǝp ⱪilƣan bolsa, u («kona ǝⱨdǝ» dǝwridǝ) bundaⱪ ƣǝlitǝ buyruⱪning ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Hudaning iradisi ikǝnlikini ⱪandaⱪ bilǝtti? Lekin baxⱪa bir pǝyƣǝmbǝr bolsa bu ixning Hudaning iradisi ikǝnlikini kɵrǝlǝydiƣan boluxi kerǝk idi. Birinqi adǝmning rǝt ⱪilixining nǝtijisi xirning uni yirtip ɵltürüxi yǝnǝ bu hǝwǝrning tori barliⱪini tǝkitlǝydu. Mǝlum bir ǝlning ⱨayat-mamat ixliri birsining kalamƣa itaǝt ⱪilixⱪa ziq baƣlanƣan ǝⱨwalda, Hudaning bǝndiliri Hudaning sɵz-kalamiƣa itaǝt ⱪilixni ɵz ihtiyaridiki bir ix dǝp ⱪarisa ⱪǝt’iy bolmaydu. Muxu yǝrdǝ Aⱨab padixaⱨning Bǝn-Ⱨadad degǝn bu rǝzil adǝmni ⱪoyuwetixi dǝl muxundaⱪ bir ǝⱨwal idi; bu Israilning ⱪismiti bilǝn ziq baƣlinixliⱪ. Xu mǝzgildǝ Hudaning jazaliri xunqǝ roxǝn ⱪilinƣan waⱪitlarda, Uning muddia-mǝⱪsǝtlirini tosux intayin eƣir hǝtǝrlik bir ixtur. Bolupmu Uning ⱨɵküm-jazaliri yǝr yüzidǝ axkarilinidiƣan künlǝrdǝ, Uning sɵz-kalamini obdan bilix wǝ Uningƣa itaǝt ⱪilix insanning birdinbir bihǝtǝr baxpanaⱨi bolidu.
«U ata-bowiliri arisida uhlidi» (1:21, 2:10, 11:21, 11:43 wǝ baxⱪa yǝrlǝrdǝ)
— «Tǝbirlǝr»ni kɵrüng.