Tǝwrat 16-ⱪisim
«Nǝⱨǝmiya»
Kirix sɵz
Arⱪa kɵrünüxi
Mǝzkur kitab «Əzra» degǝn kitab bilǝn ohxax dǝwrgǝ baƣlanƣan bolup, «Əzra»diki «kirix sɵz» muxu kitabⱪa kirix sɵz bolalaydu. «Əzra»ning kirix sɵzidǝ deyilginigǝ ohxax, Tǝwratning «Nǝⱨǝmiya» degǝn ⱪismimu ⱪisⱪa bir mǝzgillik tarih toƣruluⱪ yezilƣan. Bu waⱪit tǝhminǝn miladiyǝdin ilgiriki 445-430 yillar idi; sürgünlükkǝ elip ketilgǝn Israillarning ǝwladliridin birnǝqqǝ mingi Babildiki birⱪǝdǝr raⱨǝtlik turmuxni taxlap, Pǝlǝstindǝ japa-muxǝⱪⱪǝtlik yengi turmuxni baxlaxⱪa Yerusalemƣa ⱪaytip kǝlgǝnidi. Az degǝndimu ikki milyon Yǝⱨudiy hǝlⱪi Babil wǝ Parsta ⱪalƣini bilǝn, ⱪaytⱪanlarning sani az idi. «Ⱪaytix»lar üq ⱪetim bolƣan bolup, ular tɵwǝndikidǝk; —
1-ⱪaytix: miladiyǝdin ilgiri 537-yili, Zǝrubbabǝl yetǝkligǝn, tǝhminǝn 50000 adǝm
2-ⱪaytix: miladiyǝdin ilgiri 458-yili, Əzra yetǝkligǝn, tǝhminǝn 1800 adǝm
3-ⱪaytix: miladiyǝdin ilgiri 445-444-yili, Nǝⱨǝmiya yetǝkligǝn; pǝⱪǝt birnǝqqǝ ⱨünǝrwǝnlǝrla idi.
«Nǝⱨǝmiya» degǝn kitab üqinqi «ⱪaytix» jǝryani wǝ uning yetǝkqisi bolƣan Nǝⱨǝmiya toƣruluⱪ hatiridur. Kitabta yǝnǝ ilgiriki «ⱪaytix»lar toƣruluⱪ birnǝqqǝ tǝpsilatlar tilƣa elinidu.
Nǝⱨǝmiya ɵz kitabining bexida (1:11) bizgǝ «Mǝn padixaⱨning saⱪiysi idim» dǝydu. Imperator (padixaⱨ) Artahxaxta (yaki «Artaksǝrksis») bolsa, Əstǝr hanixning ɵgǝy oƣli idi wǝ xübⱨisizki, u xu ihlasmǝn wǝ uluƣ ɵgǝy anisidin tǝsirlǝngǝnidi (Əstǝr Artahxaxtaning atisi Ksǝrksisning keyinki hanixi idi). Nǝⱨǝmiya Əstǝrning tǝsiri bilǝn xu yahxi hizmǝtni tapⱪan boluxi mumkin. Oⱪurmǝnlǝrgǝ mǝlumki, «saⱪiy»ning hizmiti pǝⱪǝt padixaⱨⱪa xarab tutup beripla ⱪalmay, bǝlki xu xarab zǝⱨǝrlǝnmigǝnlikini tǝstiⱪlax üqün awwal uni tetip beⱪixtin ibarǝt idi. Bundaⱪ mǝs’uliyǝt bilǝn ⱨǝrkünning kɵp waⱪitlirida padixaⱨning yenida turuxi kerǝk idi; xunga saⱪiylar ⱪabiliyǝtlik adǝm bolsa, daim padixaⱨlarning muⱨim mǝsliⱨǝtqilirining biri bolup ⱪalatti. Artahxaxta intayin bay padixaⱨ bolup, Nǝⱨǝmiyamu padixaⱨning yenida hizmǝttǝ bolƣaqⱪa, xübⱨisizki umu bay bolup kǝtkǝn boluxi mumkin.
Mǝzkur kitabtin biz Nǝⱨǝmiyaning ⱨǝm huxhuy ⱨǝm duaƣa berilgǝn adǝm ikǝnlikini tezla bayⱪaymiz. Nǝⱨǝmiyaning kɵngli eƣirlaxⱪanda padixaⱨ bu ⱨalitini dǝrⱨal bayⱪidi (2:1). U xad-huramliⱪning mǝnbǝsi wǝ sirini u bizgǝ keyin ayan ⱪilidu: «Pǝrwǝrdigarning xad-huramliⱪi silǝrning küqünglardur» (8:10).
Muxu ⱪetimⱪi ⱪayƣusining sǝwǝbi ɵzigǝ: «Sürgünlüktin ⱪutulƣan hǝlⱪning ⱪaldisi Yǝⱨudiyǝ ɵlkisidǝ ⱪattiⱪ japa-muxǝⱪⱪǝt tartti, aⱨanǝt iqidǝ ⱪaldi. Yerusalemning sepili bolsa ɵrüwetildi, ⱪowuⱪlirimu kɵydürüwetildi» dǝp yǝtküzülgǝn hǝwǝr idi. Xuni anglap u ɵz hǝlⱪi üqün roza tutup dua-tilǝwǝtlǝrgǝ berildi.
Bu dǝwrdiki tarihlarda (mǝsilǝn, «Əstǝr», «Əzra» wǝ «Nǝⱨǝmiya»da) bir alaⱨidilik xuki, kɵrünǝrlik mɵjizilǝr (mǝsilǝn, Israil Misirdin qiⱪⱪanda dengiz ularning aldida bɵlüngǝndǝk) yoⱪ deyǝrlik idi. Ⱨalbuki, xuning bilǝn tǝng biz roxǝnki, Hudaning dawrangsiz ix kɵrgǝnlikini, bolupmu Ɵz hǝlⱪining ⱪǝlbliridǝ ⱨǝm ⱨǝtta Ɵzini tonumaydiƣanlarning ⱪǝlbliridimu ünsiz ⱨǝm ajayib ⱨalda ixlǝydiƣanliⱪini bayⱪaymiz. Artahxaxta padixaⱨ (butpǝrǝslikkǝ ǝgǝxkǝn padixaⱨ boluxi mumkin idi) Nǝⱨǝmiyaning ⱪayƣusini kɵrüp sǝwǝbini uⱪⱪandin keyin Nǝⱨǝmiyadin: «Nemǝ tǝliping bar?» dǝp soriƣanliⱪiƣa intayin ⱨǝyran ⱪalimiz. Tehimu ⱨǝyran ⱪalarliⱪi xuki, u Nǝⱨǝmiyaning tǝlipini toluⱪ ijabǝt ⱪilip, uningƣa ana yurtiƣa ⱪaytip, angliƣan xu külpǝtni tügitixkǝ kerǝk bolƣan mǝblǝƣ wǝ ⱨoⱪuⱪni bǝrdi. Nǝⱨǝmiya keyin ɵzini «waliy» dǝp kɵrsitidu; (7:65) xunga roxǝnki, padixaⱨ ǝslidǝ uni xu mǝnsǝpkǝ bekitip ⱪayturƣanidi. Nǝⱨǝmiyaning bizgǝ xu hǝwǝrni biwasitǝ eytmiƣanliⱪining ɵzi uning kǝmtǝrlikining eniⱪ bir ipadisidur.
Xuning bilǝn xu ihlasmǝn wǝ munǝwwǝr kixining yetǝkqilikidǝ Yerusalemning sepilining ⱪaytidin ⱪurulux ixi baxlandi wǝ düxmǝnlǝrning küqlük ⱪarxiliⱪi wǝ ǝtrapidiki butpǝrǝs ǝllǝrning ⱪǝstlixigǝ ⱪarimay pǝⱪǝt 52 kün iqidǝ tügitildi. «Sepillarning yengiwaxtin ⱪuruluxi»ning muⱨimliⱪi toƣruluⱪ biz yǝnǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ azraⱪ tohtilimiz.
«Nǝⱨǝmiya» degǝn isimning mǝnisi «Pǝrwǝrdigarning tǝsǝllisi»dur. Nǝⱨǝmiyaning ɵz hǝlⱪigǝ bǝrgǝn tǝsǝllisi sepil ⱪuruluxi bilǝn tohtiƣan ǝmǝs. Huddi uningdin ilgiri waliy bolƣan Əzradǝk, uning qongⱪur arzusi xu idiki, hǝlⱪning Huda bilǝn yeⱪin, durus alaⱪidǝ yaxixi, muxu arⱪiliⱪ hǝlⱪning bǝht-bǝrikǝttin muyǝssǝr boluxi ⱨǝm Hudaning xan-xǝripi bu ixlarda ayan boluxidin ibarǝt idi. Əzraning yardimi bilǝn u hǝlⱪni bir ibadǝt soruniƣa yiƣduridu wǝ Tǝwrat muⱪǝddǝs ⱪanunini ularning aldida oⱪutidu. Xuning bilǝn pütkül jamaǝt ⱨǝⱪiⱪiy wǝ qongⱪur towaƣa kirixidu (8-10-bab).
Xuning bilǝn Nǝⱨǝmiya Hudaning ⱪorali bolup, Yǝⱨudiy hǝlⱪini, xundaⱪla pütkül dunyani pütkül tarihning mǝrkizi bolƣan Mǝsiⱨning dunyaƣa kelixigǝ tǝyyar boluxⱪa bir ⱪǝdǝm yeⱪinlaxturdi. Xu ixta u Əzradǝk idi (bu jǝryan toƣruluⱪ biz «Əzra»diki «kirix sɵz» wǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ tohtilimiz).
«Nǝⱨǝmiya» degǝn ⱪisimni kim yazƣan»?
«Əzra»diki «kirix sɵz» wǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ tohtalƣinimizdǝk, «Əzra» wǝ «Nǝⱨǝmiya»ning muǝllipi Əzraning ɵzi idi. Ⱨalbuki, «Nǝⱨǝmiya»ning nurƣun yǝrliridǝ Nǝⱨǝmiyaning dualiri yaki ɵzining ⱨessiyatliri stihiyilik ⱨalda urƣup qiⱪⱪan bolƣaqⱪa, Nǝⱨǝmiya ɵzi mǝzkur kitabning kɵp ⱪisimlirini yazƣan, andin Əzra originalni kɵrüp, tǝⱨrirlǝp muⱨǝrrir rolida tüzǝtkǝn, dǝp ⱪaraymiz.
Mǝzmun: —
1-2-bab: |
Sürgünlüktin üqinqi «ⱪaytix» |
|
Ⱪayƣuluⱪ hǝwǝr (1-bab) |
|
Mǝhpiy qarlap tǝkxürüx (2-bab) |
3-7-bab: |
Yengiwaxtin ⱪurulux |
|
Mudapiǝ ⱪurux (3-bab) |
|
Japa-muxǝⱪⱪǝtkǝ duq kelix (4-6-bab) |
|
Sirtⱪi ⱪarxiliⱪ |
|
Iqki zulum |
|
«Ⱪaytⱪan» baturlarning tizimliki (7-bab) |
8-10-bab: |
Yengilinix, towa ⱪilix |
|
Tǝwratning eqilixi (8-bab) |
|
Gunaⱨlarni tonup yetix (9-bab) |
|
Ⱪǝsǝm eytix, ⱪaytidin ǝⱨdigǝ baƣlinix (10-bab) |
11-13-bab: |
Islaⱨat |
|
Yerusalemda turuxⱪa ɵzlirini pida ⱪilƣanlar (11-bab) |
|
Hǝlⱪ ɵzlirini, sepilni Hudaƣa atap beƣixlax (12-bab) |
|
Roⱨiy tüzitixlǝr (13-bab) |
|
(a) natoƣra nikaⱨlar bilǝn bulƣinix — islaⱨat |
|
(ǝ) ianǝ-ɵxrǝ ⱪilmasliⱪ — islaⱨat |
|
(p) xabat künini bulƣax — islaⱨat |
|
(b) wǝzipilǝrdin waz keqix — islaⱨat |
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
Adǝttikigǝ ohxax, biz kitabning barliⱪ ayǝtliri üstidǝ ǝmǝs, bǝlki bir-ikki alaⱨidǝ ⱪiziⱪ nuⱪta üstidǝ yaki oⱪurmǝnlǝrning kɵnglidǝ pǝyda bolux mumkinqiliki bolƣan birnǝqqǝ soallar üstidǝ tohtilimiz.
Dua toƣruluⱪ sawatlar
Mǝzkur ⱪisⱪa kitab arⱪiliⱪ dua-tilawǝt ⱪilix toƣruluⱪ birnǝqqǝ muⱨim ixlarni ɵginiweliximiz mumkin. Ulardin biri Nǝⱨǝmiyaning ɵzining dua ⱪilix adǝtlirini tǝpsiliy kɵzitixtin qiⱪidu. U ɵz hǝlⱪining ǝhlaⱪiy wǝ roⱨiy qüxkünlükidin, xundaⱪla biqarǝ ⱨalitidin intayin eqinip, kɵzigǝ yax alidu (1:4). Mana bu Ⱨǝmmigǝ Ⱪadirdin jawablarƣa erixidiƣan dualarning mǝnbǝsi wǝ siridur. Bu baxⱪilarƣa ⱨǝⱪiⱪiy kɵngül bɵlüxtur.
Yǝnǝ biri uning 2:4-5dǝ hatirilǝngǝn duasidin kelidu. Bǝzi alimlar bu duani uning «oⱪ duasi» dǝp ataydu. Padixaⱨ uningdin: «Nemǝ tǝliping bar?» dǝp sorixi bilǝnla u: «Mǝn asmandiki Hudaƣa dua ⱪilip,... (andin) padixaⱨⱪa ... sɵz ⱪildim» dǝydu.
Bu dua toƣruluⱪ tɵwǝndikilǝrni bayⱪaymiz: —
(a) Bu dua ünlük oⱪulƣan ǝmǝs idi;
(ǝ) U duani kɵzini yummay, kɵzi oquⱪ ⱨalda dua ⱪilidu (bǝzilǝr «dua ⱪilƣanda kɵzümni yumuxum kerǝk, dǝp oylaydu);
(b) Duani hizmǝt üstidǝ ⱪilƣan;
(p) Uning duasi ɵzi bilmǝydiƣan tilda ǝmǝs, bǝlki ɵz ana tilda bolƣan bolsa kerǝk;
(t) Mǝlum yɵnilixkǝ ⱪarap, yaki mǝlum «muⱪǝddǝs jay»da yaki adǝmning teni alaⱨidǝ bir ⱨalǝttǝ (mǝsilǝn, yuyulƣan, alaⱨidǝ kiyim-keqǝk kiygǝn ⱨalǝttǝ) oⱪulƣan ǝmǝs idi.
(q) Dua naⱨayiti ⱪisⱪa wǝ pǝⱪǝt kɵnglidila ⱪilinƣan;
(j) Bu duani Huda ⱪobul ⱪildi wǝ jawab bǝrdi.
Rǝbbimiz Əysa Mǝsiⱨ bizgǝ ɵgǝtkinidǝk, dualarning Huda tǝripidin ijabǝt ⱪilinixi üqün uzun ya kɵp ⱪetim ⱪaytlinixi zɵrür bolmaydu: — «Dua-tilawǝt ⱪilƣanda, butpǝrǝs yat ǝlliklǝrdikidǝk ⱪuruⱪ gǝplǝrni tǝkrarlawǝrmǝnglar. Qünki ular degǝnlirimiz kɵp bolsa Huda tiliginimizni qoⱪum ijabǝt ⱪilidu, dǝp oylaydu» («Mat.» 6:7). Huda adǝmning qin kɵnglidin ⱪilinƣan duasiƣila ⱪaraydu; uningdin baxⱪa ⱨeqnemigǝ ⱪariƣan ǝmǝs; demǝk, xǝkil uning aldida ⱨeq muⱨim ǝmǝstur.
Nǝⱨǝmiyaning harakteri
Biz yuⱪirida Nǝⱨǝmiyaning: —
(a) |
xad-huramliⱪⱪa tolƣan kixi; |
(ǝ) |
dua-tilawǝtkǝ berilgǝn kixi ikǝnlikini bayⱪiduⱪ. Biz yǝni u toƣrisida tɵwǝndiki ixlarni bayⱪaymiz: — |
(b) |
U insandin ǝmǝs, bǝlki Hudadinla ⱪorⱪidiƣan, jür’ǝtlik adǝm idi (6:5-9, 10-14); |
|
|
(p) |
U kǝmtǝr adǝm idi (mǝsilǝn, u padixaⱨ tǝripidin waliy dǝp tiklǝngǝnlikini biwasitǝ tilƣa almaydu; sepil ⱪuruluxi toƣruluⱪ u: «Bu ⱪuruluxni Hudayimiz Ɵzi elip barƣan ix» dǝydu (6:16)); |
(t) |
kɵyümqan adǝm idi (ⱪǝrzlǝrgǝ boƣulƣanlar üqün ⱨǝrikǝt ⱪilidu, 5:1-13); |
(q) |
U sehiy, kɵksi-ⱪarni kǝng adǝm idi («waliyliⱪ nan» hirajitini hǝlⱪtin almaytti; ɵyidikilǝr wǝ ⱨǝr küni tǝrǝp-tǝrǝptin yeniƣa kelidiƣan barliⱪ meⱨmanliriƣa ketidiƣan qiⱪimlarnimu ɵz yenidin qiⱪiratti. 5:1-13ni kɵrüng. U Artahxaxtaning yenida ixligǝn waⱪtida helila pulluⱪ bolup ⱪalƣanidi); |
(j) |
U ǝmǝliy adǝm, ⱨǝⱪiⱪiy yetǝkqi idi; realliⱪⱪa yüzlinidiƣan, tǝwǝkkül ⱪilixtin ⱪorⱪmaydiƣan adǝm idi. Ⱨǝmmǝ ixlarda ɵzi baxlamqi bolatti (4:23); adǝm küqigǝ ⱨajiti qüxkǝndǝ u awwal ɵz adǝmlirini aldiƣa ⱪoyatti (13:19). |
Huda muxu künlǝrdǝ ɵz jamaitidǝ xundaⱪ adǝmlǝrni bizgǝ ata ⱪilƣay!
Yerusalem ⱪandaⱪsigǝ xundaⱪ harabǝ bolup kǝtti? Sepilni ⱪaytidin ⱪurux nemixⱪa xunqǝ muⱨim?
«Yerusalemning sepili bolsa ɵrüwetildi, ⱪowuⱪlirimu kɵydürüwetildi» (1:3); «Xǝⱨǝr qong ⱨǝm kǝngri bolƣini bilǝn aⱨalǝ az, ɵylǝr tehi selinmiƣanidi» (7:4).
Zǝrubbabǝlning yetǝkqiliki astida bolƣan birinqi «ⱪaytix», xundaⱪla ibadǝthanining yengiwaxtin ⱪuruluxidin toⱪsan yil keyin, xǝⱨǝrning xundaⱪ harabǝ ⱨalǝttǝ turiwerixi kɵp adǝmlǝrgǝ ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ix bolƣan boluxi mumkin. Muⱪǝddǝs ibadǝthanining ⱪaytidin ⱪuruluxi, xübⱨisizki, Hudaning pilanida birinqi orunda turatti; uning muⱨimliⱪi Ⱨagay wǝ Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrlǝr tǝripidin eniⱪ tǝstiⱪlandi. Lekin xǝⱨǝrning ɵzi nemǝ sǝwǝbtin toluⱪ ⱪurulmidi?
Esimizdǝ tutuximiz kerǝkki: —
(a) Huda Ɵz hǝlⱪigǝ: «Silǝr yolumda mengip Manga tayanƣan bolsanglar silǝrni bǝrikǝtlǝymǝn», dǝp kɵp ⱪetim wǝdǝ ⱪilƣan. Əgǝr uning yollirida mangmisa, ularning ⱨali barƣanseri bǝttǝr bolup ketǝtti («Law.» 26:14-17, «Ⱪan.» 28-bab). Xuningdǝk sürgünlüktin ⱪaytⱪanlar ibadǝthanini ⱪuruxtin erixkǝn tǝjribini, ⱪazanƣan iman-etiⱪad wǝ xuningdǝk muyǝssǝr ⱪilinƣan bǝht-bǝrikǝtlǝrni yǝnǝ tǝrk ǝtkǝn bolsa, undaⱪta Huda ularni mǝlum birhil tǝrbiyilik jaza astida ⱪalduruxi mumkin idi. Yerusalem aⱨalisi bǝk az bolƣanliⱪi wǝ düxmǝnlǝrning ⱨujumliriƣa oquⱪ turƣan ⱨaliti bundaⱪ tǝrbiyǝ-jazaning bir ⱪismi bolƣan bolsa kerǝk.
(ǝ) Ⱪaytip kǝlgǝn hǝlⱪning kɵpinqisi intayin namrat idi. Ularning ǝtrapidiki ǝllǝr iqidǝ nurƣunliƣan ⱪaraⱪqilar wǝ bulangqilar bar idi («Əzra» 8:31). Undaⱪ ǝⱨwalda hǝlⱪlǝr Yerusalemda ǝmǝs, bǝlki kiqikrǝk xǝⱨǝrlǝrdǝ olturaⱪlixixni halaytti; undaⱪ xǝⱨǝrlǝrning ǝtrapiƣa sepil yasax Yerusalemdiki qong sepilni yasaxtin kɵp asan idi. Uning üstigǝ, nurƣun kiqik xǝⱨǝrlǝrning ǝtrapidiki etizlar Yerusalemningkigǝ nisbǝtǝn munbǝtrǝk idi.
Yerusalemdiki ǝⱨwalning dǝrwǝⱪǝ xundaⱪ ikǝnliki mǝzkur kitabning 11-babida roxǝn kɵrünidu. Yerusalemƣa ihtiyarǝn makanlaxmaⱪqi bolƣanlar ⱪalƣan hǝlⱪ tǝripidin tolimu tǝriplinidu. Ⱨazirⱪi zamanlarda kɵp kixilǝrning ɵz dɵlitining paytǝhtidǝ intayin turƣusi bar, lekin xu dǝwrdǝ paytǝht Yerusalemƣa ⱪaytix hǝtǝrlik ⱨǝm muxǝⱪⱪǝtlik ǝⱨwalƣa qüxüxkǝ barawǝr idi.
(b) Yerusalem sepilidǝk xunqǝ qong ⱪurulux üqün kɵp kixilǝr birlixixi, ⱨǝmkarlixixi kerǝk idi; iman-etiⱪad sus bolsa undaⱪ birlixix, ⱨǝmkarlixix mumkin bolmaytti.
(p) Yerusalem sepilining wǝ ⱪowuⱪlirining ⱪuruluxi Nǝⱨǝmiya kelixidin burunla bir yǝrgǝ berip ⱪalƣan boluxi mumkin, lekin nǝtijǝ 1:4dǝ tǝswirlǝngǝndǝk idi: — «Yerusalemning sepili bolsa ɵrüwetildi, ⱪowuⱪlirimu kɵydürüwetildi». Bundaⱪ ǝⱨwal düxmǝnlǝrning bulang-talangqiliⱪ mǝⱪsiti bilǝn ⱨujumlirining nǝtijisi bolatti. Ətrapida sepili bolmisa, kim Yerusalemda turuxni halaytti?
Bu tǝrǝptǝ Israil Hudaning düxmǝnlirining aⱨanǝt wǝ mazaⱪ obyekti bolup ⱪalƣanidi; Hudaning hǝlⱪining paytǝhti yoⱪtur! Ibadǝthanining ɵzi, ibadǝthaniƣa yandax ⱪǝl’ǝ, «Dawutning xǝⱨiri» ⱪatarliⱪ mustǝⱨkǝm kiqik jaylar wǝ birnǝqqǝ mudapiǝlik munarladin baxⱪa, xǝⱨǝrning mudapiǝsi yoⱪ idi (2:8, 3:1, 11, 15, 19, 25, 7:2, 12:37-39).
Xuning üqün Hudaning pilanida sepilning ⱪuruluxi muⱨim bir basⱪuq bolup, Mǝsiⱨning dunyaƣa kelixi üqün birhil tǝyyarliⱪ idi. Bu waⱪittin baxlap Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr kelip Mǝsiⱨning padixaⱨliⱪini jakarliƣuqǝ bolƣan tɵt yüz ǝllik yilda Huda Malaki pǝyƣǝmbǝrning bexaritidin baxⱪa (Tǝwrat, «Malaki») Ɵz hǝlⱪigǝ bexarǝt bǝrmǝy, jimjit boluwalidu. Ⱨalbuki, «Yerusalem wǝ sepilning ⱪayta ⱪuruluxi toƣrisidiki yarliⱪ» qüxürülgǝndin baxlap Hudaning «bexarǝtlik saiti» Mǝsiⱨning kelixining waⱪti-saitigiqǝ bolƣan ariliⱪtiki waⱪitni qikildap sanap berǝlǝytti: —
«Xuni bilixing wǝ qüxinixing kerǝkki, Yerusalemni yengibaxtin ǝsligǝ kǝltürüp bina ⱪilix buyruⱪi jakarlanƣandin tartip, Mǝsiⱨ degǝn ǝmir mǝydanƣa qiⱪⱪuqǝ yǝttǝ ⱨǝssǝ «yǝttǝ waⱪit» ⱪoxulƣan atmix ikki ⱨǝssǝ «yǝttǝ waⱪit» ɵtidu. Yerusalem xǝⱨiri yengibaxtin bina ⱪilinip, mǝydan-koqilar wǝ sepil-istiⱨkam barliⱪⱪa kǝltürülidu, ǝmma bu bisǝrǝmjan künlǝrdǝ bolidu» («Dan.» 9:25).
«Daniyal»diki izaⱨatlarda wǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ biz bu ajayib bexarǝt üstidǝ tohtalduⱪ. Hudaning hǝlⱪi bu bexarǝtning Mǝsiⱨning kelixi bilǝn ǝmǝlgǝ axuruluxini kütkünidǝ, Daniyal pǝyƣǝmbǝrning baxⱪa bexarǝtliri, bolupmu «Daniyal» 11-babtiki bexarǝtlǝr axu tɵt yüz «jimjitliⱪ» yillarda ularning kɵnglini riƣbǝtlǝndürüp turatti.
Əzra bilǝn Nǝⱨǝmiyadin ibarǝt bu ikki zatning munasiwiti
Tǝwratxunas bolƣan kaⱨin Əzra Nǝⱨǝmiyadin awwal ⱪaytip kǝlgǝn bolup, u ibadǝthanida ɵtküzülidiƣan ibadǝttǝ, halayiⱪning Tǝwrat ⱪanuniƣa bolƣan ⱨɵrmiti wǝ nikaⱨ jǝⱨǝttiki islaⱨatlarƣa türtkǝ wǝ ilⱨam bolƣanidi. Uningdin keyin kǝlgǝn Nǝⱨǝmiyaning kɵngül bɵlgini awwal Yerusalemning sepilini ⱪayta ⱪuruxtin ibarǝt idi. Bu ixlarning tǝrtipi Hudaning Ɵz ailisini idarǝ ⱪilixidiki roⱨiy tǝrtiptǝ mutlǝⱪ toƣridur — «Awwal iqidiki ixlar, andin sirttiki ixlar» degǝn tǝrtip bǝk muⱨim roⱨiy prinsiptur. Keyin, mǝzkur kitabta Nǝⱨǝmiya bilǝn Əzraning ⱨǝmkarlixip ixligǝnlikini kɵrimiz; bu ix ularning tüp mǝⱪsǝtlirining ǝmǝliyǝttǝ bir ikǝnlikini ispatlaydu.
Ⱨǝzriti Əzra ǝslidǝ bir tǝrǝp ⱪilƣan («Əzra» 9-10-bab) «butpǝrǝs ⱪiz-ayallar bilǝn nikaⱨlinix», xundaⱪla «yat ǝlliklǝrning ɵrp-adǝtliri bilǝn bulƣinix» degǝn mǝsililǝr, xundaⱪla xuningƣa ohxap ketidiƣan baxⱪa ⱪilmixlar Nǝⱨǝmiyaning künliridǝ yǝnǝ pǝyda bolƣanliⱪi oⱪurmǝnlǝrgǝ bǝlkim sǝl ⱨǝyran ⱪalarliⱪ tuyuluxi mumkin («Nǝⱨǝmiya» 5- wǝ 13-bablarni kɵrüng). Əzra hǝlⱪning bundaⱪ ⱪilmixlirini ǝyiblimǝmti? U muxu ixlar aldida süküt ⱪilip turdimu? U nǝdǝ idi? Biz uning bundaⱪ ⱪilmixlarƣa kari bolmiƣiniƣa ixǝnmǝymiz. Muⱪǝddǝs yazmilarda mǝlum ixlar toƣrisida gǝp bolmisa bizmu ⱨeqnemǝ deyǝlmǝymiz, ǝlwǝttǝ, biraⱪ Əzraningmu Nǝⱨǝmiyaƣa ohxaxla ǝslidǝ Pars padixaⱨi Artahxaxta tǝripidin waliyliⱪⱪa tǝyinlǝngǝnlikini bilimiz. Xuning bilǝn u waliyliⱪ hizmitini («Əzra» 7:11-28) ada ⱪilip bolƣandin keyin padixaⱨning yeniƣa ⱪaytip berixi mumkin idi. Nǝⱨǝmiyamu xuningƣa ohxax boluxi kerǝk idi («Nǝⱨ.» 13:6).
Əzra keyin ismi-jismiƣa layiⱪ (uning ismi «yardǝm» degǝn mǝnidǝ) Nǝⱨǝmiyaƣa yardǝm berixkǝ yǝnǝ bir ⱪetim Pǝlǝstingǝ kelidu (8:1ni kɵrüng). Əmǝliyǝttǝ Əzraning birinqi ⱪetimⱪi kelixidin «butpǝrǝslǝr bilǝn nikaⱨlinix» mǝsilisi yǝnǝ pǝyda bolƣuqǝ 28-29 yil ɵtkǝn boluxi mumkin (13:1, 5-6ni kɵrüng). Ariliⱪta Nǝⱨǝmiya Pars paytǝhtigǝ berip kǝlgǝnidi. Xuning bilǝn uning wǝ xundaⱪla Əzra yoⱪ bolƣan waⱪitlarda iman-etiⱪadning xundaⱪ suslinip kǝtkǝnlikini bayⱪax ⱨeq ǝjǝblinǝrlik ix ǝmǝs.