Tǝwrat 26-ⱪisim
«Əzakiyal»
(Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrning kitabi)
Kirix sɵz
Əzakiyal — Ⱪandaⱪ adǝm?
Ɵz hǝlⱪigǝ pǝyƣǝmbǝrliri arⱪiliⱪ dǝwrdin-dǝwrgǝ bolƣan agaⱨliridin keyin, Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Huda miladiyǝdin ilgiriki 605-yilida Babil padixaⱨi Neboⱪadnǝsargǝ Ɵz hǝlⱪi turuwatⱪan Ⱪanaan (Pǝlǝstin) zeminiƣa tajawuz ⱪilixiƣa yol ⱪoydi. U 1200 yil ilgiri, bu «muⱪǝddǝs zemin»ni Ibraⱨim pǝyƣǝmbǝr wǝ ǝwladliri bolƣan Yǝⱨudiylarƣa miras süpitidǝ tǝⱪsim ⱪilƣanidi. Bu alaⱨidǝ tǝⱪsimatning mǝⱪsiti bolsa, Yǝⱨudiy hǝlⱪi baxⱪa ǝllǝrgǝ Ɵzining harakteri wǝ meⱨribanliⱪi toƣruluⱪ guwaⱨqi boluxtin ibarǝttur. Biraⱪ ular muxu muⱪǝddǝs tapxuruⱪⱪa satⱪunluⱪ ⱪildi; tirik bir ⱨǝⱪⱪaniy Hudaƣa tirik guwaⱨqi boluxning ornida, ǝksiqǝ ularning butpǝrǝsliktǝ jaⱨillarqǝ turuxi wǝ ǝhlaⱪsizliⱪi bilǝn, ular Hudaning harakterining ǝksi bolup qiⱪⱪanidi. Mana bu Hudaning Neboⱪadnǝsarni tajawuzluⱪⱪa ⱪoyuxidiki sǝwǝbtur: 150 yil ilgiri, Amos, Yǝxaya wǝ Mikaⱨ pǝyƣǝmbǝrlǝr Israil towa ⱪilmisa, dǝl muxu Babil hǝlⱪi Israilƣa tajawuzluⱪ wǝ sürgün ⱪilix yoli arⱪiliⱪ Hudaning jazalax ⱪorali bolidiƣanliⱪi toƣruluⱪ eniⱪ agaⱨ bǝrgǝnidi. Bu üq pǝyƣǝmbǝrdin keyin, Ⱨoxiya, Ⱨabakkuk, Yǝrǝmiya wǝ Zǝfaniya pǝyƣǝmbǝrlǝrmu ohxax agaⱨ signalini bǝrgǝnidi.
Neboⱪadnǝsar padixaⱨning birinqi ⱪetimki besip kirixi birⱪǝdǝr «aman-tinqliⱪ» bilǝn bolƣanidi. Israil padixaⱨi Yǝⱨoakim urux ⱪilmay uningƣa tǝslim boldi; Neboⱪadnǝsar Israilni ɵzigǝ beⱪindi ⱪilƣandin keyin ⱪaytip kǝtti. Keyin Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrning agaⱨliriƣa ⱪulaⱪ salmay, Yǝⱨoakim Neboⱪadnǝsarƣa isyan kɵtürdi. Miladiyǝdin ilgiriki 598-yilida Neboⱪadnǝsar ⱪaytip kelip Yerusalemni muⱨasirigǝ aldi. Uzun ɵtmǝy Yǝⱨoakimning oƣli, yax padixaⱨ Yǝⱨoyiakin uningƣa tǝslim boldi. Neboⱪadnǝsar Sulayman padixaⱨ 350 yil ilgiri ⱪurƣan muⱪǝddǝs ibadǝthaniƣa kirip, uningdin barliⱪ altun-kümüx ⱪaqa-ⱪuqilarni, jabduⱪlarni wǝ xǝⱨǝrdǝ udul uqriƣanla barliⱪ bayliⱪlarni Babilƣa elip kǝtti. U yǝnǝ «insan bayliⱪlarni» — Yǝⱨoakinni, ordidiki wǝ ibadǝthanidiki tǝrbiyǝ kɵrgǝn bilimlik yigitlǝrning ǝlalirini, palwan-ǝskǝrlǝrni wǝ xǝⱨǝrdiki barliⱪ usta ⱨünǝrwǝnlǝrni elip kǝtti. U Yǝⱨoakinning taƣisi Zǝdǝkiyani padixaⱨning orniƣa ⱪoydi. Neboⱪadnǝsarning tajawuz ⱪilixi pǝyƣǝmbǝrlǝr eytⱪandǝk unqǝ dǝⱨxǝtlik bolmiƣan idi — u xǝⱨǝrni wǝyran ⱪilmidi, manga beⱪindi bolup baj-seliⱪni tapxursanglarla boldi dǝp, hǝlⱪⱪǝ ɵz ⱨakimiyitini ⱪaldurdi.
Əmǝliyǝttǝ bolsa, toⱪⱪuz yildin keyin, Zǝdǝkiya kɵtürgǝn bir isyan tüpǝylidin tehimu dǝⱨxǝtlik bir «besip kirix» yüz beridu. Biz Hudaning bu «jazalax basⱪuqliri»din Uning rǝⱨimdilliⱪini kɵrǝlǝymiz; qünki Huda pǝyƣǝmbǝrlǝr bexarǝt ⱪilƣan wǝⱨxǝtlǝr ularning bexiƣa qüxüxtin burun Ɵz hǝlⱪigǝ Babilning wǝyranqiliⱪliri toƣruluⱪ agaⱨlanduruxlirining ⱨǝⱪiⱪiy ikǝnlikini ayan ⱪilƣanidi. Biraⱪ ular yǝnila ⱪulaⱪ salmidi, wǝ ǝng ahirⱪi «besiⱪturƣuqi zǝrbǝ» miladiyǝdin ilgiriki 587-yilida boldi. Üq yil muⱨasirigǝ elinƣandin keyin, aqarqiliⱪ iqidǝ ⱪalƣan xǝⱨǝr bɵsüldi. Ⱨǝmmǝ jay kɵydürüldi yaki yǝr bilǝn yǝksan ⱪilindi. Neboⱪadnǝsar Zǝdǝkiya padixaⱨning kɵz aldida oƣullirini ɵltürüwǝtti andin padixaⱨning kɵzlirini oyuwǝtti. Tirik ⱪalƣanlarning kɵpinqisi sürgün ⱪilindi; intayin az sandiki bir ⱪisim adǝmlǝr zeminda ⱪalduruldi.
Birinqi ⱪetimki (miladiyǝdin ilgiriki 598-yilidiki) «sürgün bolux»ta elip ketilgǝnlǝr arisida, tarihta izlirini ⱪaldurƣan bǝx yax yigit bolƣanidi. Daniyal wǝ uning Ⱨananiya, Mixaǝl, Azariya degǝn üq dosti pak-diyanǝtliki tüpǝylidin Babil ⱨɵkümǝt ǝmǝldarliri ⱪataridin orun alƣanidi; bǝxinqi adǝm bolsa Əzakiyal idi.
Əzakiyalƣa nisbǝtǝn sürgün bolux ɵz wǝtinidin ayrilixtinmu eƣir zǝrbǝ idi. Qünki Əzakiyal kaⱨin idi. Xu waⱪitⱪa ⱪǝdǝr, uning pütün ɵmri uning ottuz yaxⱪa kirgǝndǝ, muⱪǝddǝs ibadǝthaniƣa kirip, Hudaning hizmitidǝ bolidiƣan xu künigǝ birhil tǝyyarliⱪ bolƣanidi. Biraⱪ axu uluƣ kün kǝlgüqǝ u ikki ming kilometr yiraⱪliⱪtiki, pütünlǝy yat bir yurtⱪa elip ketildi. Hudani sɵygǝn Əzakiyaldǝk yax bir yigit üqün muxundaⱪ ümidsizlik adǝmni tolimu ⱪayƣuƣa salidiƣan ix. Ɵz qüxinixi boyiqǝ, Hudaning «muⱪǝddǝs jay»ida turup uning hizmitidǝ bolux wǝ ibadǝthanida Hudaning wǝⱨiyliri astida kaⱨinlarning ortaⱪ turmuxidin muyǝssǝr bolux bolsa, insanlar üqün ǝng yuⱪiri imtiyaz ⱨesablinatti. Biraⱪ ⱨazir ɵz hǝlⱪining gunaⱨliri tüpǝylidin, u bu imtiyazdin mǝⱨrum boldi.
Muxuningdin biz uning kitabining birinqi ayitini qüxinǝlǝymiz: «Ottuzinqi yili asmanlar eqilip, mǝn Hudaning alamǝt kɵrünüxlirini kɵrdüm». Qünki Əzakiyalƣa «ottuzinqi yil»ning pǝⱪǝt birla mǝnisi bar idiki, — u bolsimu birinqi ⱪetim kaⱨinliⱪ «xaⱨanǝ kiyimlǝr»ni kiyip, «muⱪǝddǝs jay»ƣa kirip Hudaning ⱨuzuri aldida huxbuy yaⱪidiƣan küni dǝl xu yil, xu küni bolatti. Uning ornida bu xu künidǝ bǝlkim u Babildiki mǝlum bir «yeza türmǝ»si yaki «ǝmgǝk lageri»ƣa berip ⱪaldi. Biraⱪ uning ümidsizliki ǝng küqlük bolƣan axu künidǝ, ibadǝthanidiki ixlarƣa nisbǝtǝn, uningƣa tehimu ǝⱨmiyǝtlik wǝ imtiyazliⱪ bir ix yüz bǝrdi — «Asmanlar eqilip, mǝn Hudaning alamǝt kɵrünüxlirini kɵrdüm»!
U kɵrgǝn «Hudaning alamǝt kɵrünüxi»ni bolsa, baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝr kɵrüp baⱪmiƣan. U awwal tɵt ajayib küqlük «ⱨayat mǝhluⱪ» (kerublar)ni kɵrdi. Ular tɵt yüzlük, tɵt ⱪanatliⱪ wǝ tɵt ⱪolluⱪ idi. Ularning ⱨǝrbirining yenida yoƣan pirⱪiraydiƣan parⱪiraⱪ qaⱪ turidu. Kerublar Hudaning Roⱨining yolyoruⱪliri bilǝn qaⱪmaⱪning sür’itidǝ yüridu. Ularning arisida bir-birigǝ qaⱪmaⱪ wǝ ot yalt ⱪilip turatti. Ularning yürüxliridin adǝmni pang ⱪilidiƣan xawⱪun anglinatti. Mǝhluⱪlar üstidǝ yoƣan bir «gümbǝz»dǝk nǝrsǝ kɵrünǝtti; gümbǝz üstidǝ bir parⱪiraydiƣan tǝht turatti, wǝ tǝhtning üstidǝ Hudaning bir kɵrünüxi olturatti — roxǝnki, U xunqǝ parⱪirayttiki, Əzakiyal Uni tǝswirlǝx uyaⱪta tursun, Uningƣa aran ⱪariyalaytti.
Ⱪandaⱪ adǝm pǝyƣǝmbǝr bolidu, dǝp oyliximiz mumkin. Adǝmni pǝyƣǝmbǝr bekitix Hudaning talliwelixidiki ix, ǝlwǝttǝ. Xundaⱪ bolƣini bilǝn biz Əzakiyaldin Hudaning bu wǝzipigǝ tallaydiƣan adǝmning ⱪandaⱪ bolidiƣanliⱪini kɵrimiz — demǝk, u Hudaning ⱨuzuriƣa tǝxna bolƣan, ɵz hǝlⱪining gunaⱨliridin qongⱪur azablinidiƣan bir kixi bolidu. Əzakiyaldǝk bir kixigǝ Hudadin wǝⱨiylǝr kǝlmigǝn bolsa adǝmni ⱨǝyran ⱪaldurƣudǝk ix bolatti; qünki Əzakiyaldin 600 yil keyin Rǝb Əysa Mǝsiⱨ: «Tilǝnglar, u silǝrgǝ ata ⱪilinidu; izdǝnglar, tapisilǝr; ixikni ⱪeⱪinglar, silǝrgǝ eqilidu» degǝn mǝnggülük prinsipni bizgǝ eytip bǝrgǝn («Mat.» 7:7-8). Xübⱨisizki, Əzakiyal xundaⱪ bir adǝm idiki — soriƣan, izdigǝn, ixikni ⱪaⱪⱪan kixi idi.
Əmdi Huda bu adǝmgǝ nemǝ hǝwǝrni tapxurƣan?
Əzakiyal yǝtküzgǝn hǝwǝr
Huda Əzakiyalƣa tapxurƣan hǝwǝr dǝslǝptǝ intayin eƣir wǝ azabliⱪ idi; xundaⱪ bolƣini bilǝn, u bizgǝ bügün intayin muⱨim bir hǝwǝrdur. U sürgün bolƣanda, hǝlⱪining yerimi Pǝlǝstindǝ ⱪaldurulƣanidi. Hǝlⱪ pǝyƣǝmbǝrlǝrning Babil arⱪiliⱪ bolidiƣan jaza toƣruluⱪ agaⱨlirini ⱨǝm bexarǝtlirining ɵz kɵzi aldida ǝmǝlgǝ «yerim axurulux»lirini bilip tursimu, ǝjǝblinǝrliki xuki, Pǝlǝstindǝ ⱪalƣanlar ⱨǝm Babilƣa sürgün bolƣanlar arisida, «ümidwar kɵzⱪarax»lar heli dǝwr sürgǝnidi — «Bizning ǝⱨwalimiz bunqǝ eƣir ǝmǝstu», «Biz Babilliⱪlardin ⱪutulup ⱪalimiz», «Ibadǝhanidiki muⱪǝddǝs ⱪaqa-ⱪuqilar bizgǝ ⱪayturup berilidu», «Misir bizni Babildin ⱪutⱪuzidu» degǝndǝk gǝplǝr idi. Pǝlǝstindǝ ⱪalƣanlardin ⱨǝtta: «Gunaⱨkar bolƣan adǝmlǝr bolsa, ular sürgün bolup elip ketildi, biraⱪ biz ⱪalƣanlar Hudaning ⱨǝⱪiⱪiy talliƣanliri, Uning alaⱨidǝ amraⱪ adǝmliri» degüqilǝrmu bar idi.
Bundaⱪ nadanlarqǝ kɵzⱪaraxlar kɵpligǝn sahta pǝyƣǝmbǝrlǝr wǝ nurƣunliƣan palqilarning ⱪollixiƣa erixkǝnidi. Muxundaⱪ kixilǝr ⱨǝrdaim ⱪilƣinidǝk, hǝlⱪlǝr nemini angliƣusi bolsa ularmu dǝl xuni ularƣa eytatti. Dǝrwǝⱪǝ muxundaⱪ sahta pǝyƣǝmbǝrlǝr: «Hudaning Ibraⱨim wǝ ata-bowlirimizƣa bǝht-bǝrikǝt yǝtküzgǝn wǝdiliri»ni tǝkitlǝytti, Uning ata-bowilarƣa gunaⱨ toƣruluⱪ tapxurƣan agaⱨlirini ⱨeq tilƣa almaytti. Hudaning wǝⱨiyi bilǝn Əzakiyal ularni «tamni aⱪartⱪan tamqilar»ƣa wǝ Israilni «kɵp yeriⱪlar bilǝn yerilip kǝtkǝn, yiⱪilay dǝp ⱪalƣan bir tam»ƣa ohxatⱪanidi. Tamqilar yiⱪilay dǝp ⱪalƣan bu tamni kɵrüp, yasitixning orniƣa, yeriⱪliri kɵrünmisun dǝp uni pǝⱪǝt «ⱨak suwaⱪ» bilǝn aⱪartⱪan. Əmǝliyǝttǝ «tam»ning ⱨali tehimu qataⱪ idi; qünki hǝlⱪ uning «yeriⱪliri»ni kɵrǝlmǝy, uning ɵrülüxidin hǝwǝrsiz bolup ⱪalƣanidi.
Əzakiyal hǝlⱪⱪǝ yǝtküzgǝn awwalⱪi hǝwǝr xuki — «Hudaning toluⱪ jazasi bexinglarƣa qüxmǝy ⱪalmaydu, ⱨǝmdǝ qüxüx waⱪtiƣa az ⱪaldi». U Hudaning xan-xǝripining Yerusalemdin kǝtkǝnlikini kɵrdi — xuningdǝk xǝⱨǝrning baxpanaⱨi, xundaⱪla Hudaning guwaⱨqisi bolux roli ɵzidin kǝtkǝnidi. Dunyadiki barliⱪ «ümidwarliⱪ» bu ǝmǝliy ǝⱨwalni ɵzgǝrtǝlmǝydu. Yerusalem ⱪan, bulang-talang, jazanihorluⱪ wǝ xǝⱨwaniy gunaⱨlarƣa tolƣan bir xǝⱨǝr idi. Pǝyƣǝmbǝrlǝr pǝⱪǝt kǝlgüsi ixlarni aldin’ala eytipla ⱪalmay, ular yǝnǝ ɵtkǝn wǝ ⱨazirⱪi zamanlar toƣrisidiki ⱨǝⱪiⱪǝtni ayan ⱪilidu. Əzakiyal ɵzidin ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝrgǝ ⱪariƣanda Israillar intayin pǝhirlinidiƣan «uluƣ ata-bowilirimiz»ning gunaⱨlirini kɵprǝk ayan ⱪildi. Israilning Misirdin qiⱪⱪanda «uluƣ baxlinixlirimiz» bolmaⱪ tügül, bǝlki ɵz kɵzi bilǝn kɵrgǝn mɵjizilǝrdin sawaⱪ almay, ɵz mǝbudlirini wǝ butpǝrǝslikkǝ qetixliⱪ xǝⱨwaniy gunaⱨlarni ⱨeqⱪaqan taxlimiƣan. 16- wǝ 23-babni kɵrüng. Hudaning nǝzǝridǝ Israilning ⱪilmixliri uningdǝk pursǝt wǝ bǝrikǝtlǝrni kɵrüp baⱪmiƣan ⱪoxna ǝllǝrningkidin bǝttǝr kɵrünidu. Bu ikki babni oⱪuƣanlar bǝlkim Əzakiyal hǝlⱪni ǝyiblǝx üqün ixlǝtkǝn küqlük, ⱨǝtta ⱪopal sɵzlǝrdin ⱨǝyran ⱪalidu. Kɵngli ⱪattiⱪ adǝmlǝrning wijdanini pǝⱪǝt zǝrblik, wǝⱨxǝtlik wǝ qɵqütǝrlik sɵzlǝr bilǝnla oyƣatⱪili bolidu. Əysa Mǝsiⱨ Ɵz dǝwridǝ pǝⱪǝt ⱨoⱪuⱪ-mǝnsǝp wǝ pulƣa amraⱪ bolƣan, xuningdǝk xularni ⱪoƣdap ⱪelix üqün ammini ƣapilliⱪta ⱪalduridiƣan diniy ǝrbablarni ǝyiblǝydiƣan ohxax dǝⱨxǝtlik sɵzlǝrni ixlǝtkǝn («Matta» 23-bab).
Biz bǝlkim Yǝⱨudiylarning jaⱨil asiyliⱪiƣa ⱪarap ǝjǝblinip ketimiz. Biraⱪ ɵz-ɵzimizdin: «Biz ularning ornida bolƣan bolsaⱪ, baxⱪiqǝ ⱪilarmiduⱪ?» — dǝp soriximiz kerǝk. Injildiki tǝlimdin, Hudaning Israilning tarihida pütkül insanlarning insaniy tǝbiitini «mikroskop astiƣa ⱪoyƣan»liⱪini kɵrimiz. Baxⱪiqǝ eytⱪanda, biz ularda ⱪayta-ⱪayta kɵrüngǝn ǝhlaⱪiy mǝƣlubiyǝtlǝr, gunaⱨlar, tilning uqidila ⱪilƣan towisi wǝ itaǝtsilikliridin ɵzimizning «tilimizning uqidila ⱪilƣan towimiz wǝ itaǝtsiliklirimiz»ni kɵrǝlǝymiz; wǝ yillar ɵtkǝnseri ular arisidiki bǝzilǝrdǝ: «Hudaning «Mǝn Uni dunyaƣa ǝwǝtimǝn» dǝp wǝdǝ bǝrgǝn Ⱪutⱪuzƣuqisiƣa intayin moⱨtajmǝn» degǝndǝk qongⱪur ang pǝyda bolidu; bizmu ɵz ǝhlaⱪiy mǝƣlubiyitimizgǝ sǝmimiylik bilǝn yüzlǝnsǝk, «Biz Huda ǝwǝtkǝn Ⱪutⱪuzƣuqiƣa intayin zor kerǝk» dǝp bilip yetimiz wǝ xuningdǝk Uni ⱪobul ⱪilixⱪa layiⱪ kɵngüldǝ bolimiz. Biz bu toƣruluⱪ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ, bolupmu 36-babⱪa munasiwǝtlik muzakirimizdǝ yǝnǝ tohtilimiz.
Əzakiyal ɵzi bǝrgǝn bǝzi bexarǝtlǝrni ipadilǝp «rol elix»ⱪimu buyrulƣan. U seƣiz laydin Yerusalemning ǝndizisini yasap wǝ uni «muⱨasirǝ»gǝ aldi; xu «muⱨasirǝ»dǝ u ⱨǝm Hudaning rolini, xundaⱪla muⱨasirǝ astida ⱪalƣan, «aqarqiliⱪ waⱪtidiki normiliⱪ» tamaⱪ yegǝn adǝmning rolini aldi (3-5-bab). Uning ⱨǝrikǝtliri sürgün bolƣan yurtdaxlarƣa intayin ⱪiziⱪ kɵrüngini bilǝn, ular ixǝnqkǝ yaki towa ⱪilixⱪa ⱨeq ⱪozƣalmidi. Əzakiyal ularƣa zadila «adǝttiki parang»ni ⱪilmaytti — pǝⱪǝt Hudadin kǝlgǝn hǝwǝrnila ularƣa yǝtküzǝtti. Bir küni u: «Hudadin manga: «Bügün Yerusalem muⱨasirigǝ qüxti» degǝn wǝⱨiy kǝldi!» — dǝp jakarlidi. Uzun ɵtmǝy yǝnǝ bir küni uningƣa: «Ətǝ kǝqtǝ sɵyümlük ayalingdin juda bolisǝn» dǝp ayan ⱪilindi; dǝrwǝⱪǝ xu kǝqtǝ uning ayali ⱪaza ⱪildi (24-bab). Hudaning alaⱨidǝ yolyoruⱪi bolƣaqⱪa, u ayaliƣa ⱨeq yiƣlimidi, ⱨeq matǝm tutmidi. Bu ix yǝnǝ hǝlⱪni ǝjǝblǝndürdi; u xu pursǝttin paydilinip ularƣa ɵzlirining uzun ɵtmǝy ohxax ixⱪa yoluⱪidiƣanliⱪini jakarlidi. Hudaning jazasi qüxkǝn küni ular kɵngül azabi wǝ dǝrd-ǝlimining zorluⱪi tüpǝylidin nǝ yiƣlaxni nǝ adǝttikidǝk matǝm tutuxni bilǝlmǝy ⱪalidu.
Üq yil ɵtti. Bir küni Əzakiyal adǝttikidǝkla halayiⱪ bilǝn salamlaxti. Ular yǝnǝ buningdin ǝjǝblinip kǝtti. Uning ǝⱨmiyiti ǝtisi ǝtigǝndǝ ayan boldi. Israildin qiⱪⱪan birsi: «Yerusalem pütünlǝy wǝyran bolup, aⱨalisining kɵpinqisi ɵltürüldi» degǝn xum hǝwǝrni yǝtküzdi (33:21). Bu kixi yǝnǝ Əzakiyalning Israil wǝ Yerusalem toƣruluⱪ bǝrgǝn baxⱪa bexarǝtlirining ⱨǝⱪiⱪǝt ikǝnlikini tǝstiⱪlidi, ǝlwǝttǝ. Xu waⱪittin tartip Əzakiyal «ⱪiziⱪ bir xǝhs» sanalmidi, bǝlki pǝyƣǝmbǝr dǝp ⱨesablinip etirap ⱪilindi; ǝmma hǝlⱪ yǝnila u arⱪiliⱪ kǝlgǝn, Muⱪǝddǝs Roⱨning üzül-kesǝl towa ⱪilixⱪa bolƣan qaⱪiriⱪiƣa ⱨeq ⱪulaⱪ salmaytti.
Israil toƣruluⱪ 1-33-babta hatirilǝngǝn bexarǝtlǝr iqidǝ ǝtraptiki ǝllǝr toƣruluⱪ bexarǝtlǝrmu bar (25-33). Kɵzⱪariximizqǝ bu bexarǝtlǝrning mǝⱪsiti: —
(1) Baxⱪa ǝllǝrning siyasiy wǝ ⱨǝrbiy küqigǝ ⱨǝ dǝp tayanƣan Israilning: «Bu ǝllǝrning ⱨǝmmisi Hudaning ⱪolididur» dǝp agaⱨlanduruluxi üqün. Ularning ixinix-tayinixi kɵrüngǝn küqkǝ ǝmǝs, bolupmu Misirƣa (29-33-bablar) ǝmǝs, bǝlki kɵrünmǝs Hudaƣa boluxi kerǝk.
(2) Israilƣa Hudaning yan basmaydiƣan, bitǝrǝp adalitini kɵrsitix üqün;
(3) Israilƣa qüxkǝn jazani kɵrgǝn ǝtrapidiki ǝllǝrni tǝkǝbbur bolmasliⱪⱪa wǝ Hudadin ⱪorⱪuxⱪa dǝwǝt ⱪilix üqün idi.
1-33-babtiki bexarǝtlǝrdin keyin, Əzakiyal kǝlgüsidiki yiraⱪ künlǝr toƣruluⱪ sɵzlǝxkǝ ɵtidu. Bu bexarǝtlǝrning mǝⱪsiti xübⱨisizki, ɵz hǝwirini ⱪobul ⱪilƣan birnǝqqǝ mɵmin bǝndini riƣbǝtlǝndürüx üqün idi. Əzakiyal heli burunla Huda ularning alliⱪandaⱪ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi üqün ǝmǝs, bǝlki Ɵz nami üqün Israilning sürgün bolƣanliⱪidin ǝsligǝ kǝltüridiƣanliⱪi toƣruluⱪ bexarǝt bǝrgǝnidi (11:16-20, 16:53-54, 60-63, 20:33-34). Bu bexarǝtlǝr ⱨazir 33-39-bablarda tehimu gǝwdinlinidu. Bu bexarǝtlǝrning birinqisi «Yahxi Padiqi» toƣruluⱪ bexarǝttur (34-bab). Injilni oⱪuƣanlar «Yuⱨanna» 10-babtin, Mǝsiⱨ Əysaning «Mǝn yahxi padiqidurmǝn» degǝnlikini, xundaⱪla Mǝsiⱨ Əysaning bexarǝtning ɵzini kɵrsitidiƣanliⱪini eytⱪanliⱪini kɵrmǝy ⱪalmaydu. Xübⱨisizki, ahirⱪi zamanlarda Yǝⱨudiy hǝlⱪi üqün bu bexarǝt Mǝsiⱨ Əysaning dunyaƣa ⱪaytip kelip ularni düxmǝnliridin ⱪutⱪuzidiƣanliⱪi bilǝn alaⱨidǝ ǝmǝlgǝ axurulidu. Bǝlkim bu sǝwǝbtin 34-babtin keyin, Israilƣa küxǝndǝ bolup kǝlgǝn Edomni ǝyiblǝydiƣan bir bexarǝt kelidu (35-bab); 36-babta Hudaning Israil bilǝn tüzidiƣan ajayib «yengi ǝⱨdǝ»si toƣruluⱪ bexarǝt hatirilidu: 37-babta bu bexarǝtning mǝzmuni baxⱪa xǝkildǝ, yǝni dangliⱪ «ⱪuruⱪ sɵngǝklǝr jilƣisi»da Israilning tirildürülüxini kɵrsǝtkǝn kɵrünüxtǝ tǝkrarlinidu. 38- wǝ 39-bablar ahirⱪi zamanlarni kɵrsitidu. Israilning düxmǝnliri, sirliⱪ xaⱨzadǝ Gog wǝ uning hǝlⱪi Magog Israilƣa ⱨujum ⱪilidu. Huda Ɵzi Israilni ⱪoƣdap ularni üzül-kesil mǝƣlup ⱪilidu. Bu bablar (36-39) toƣrisida «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ yǝnǝ tohtilimiz.
Yerusalem wǝyran ⱪilinƣanliⱪ hǝwiri kǝlgǝndin 13 yil keyin, yǝnǝ bir kɵrünüx Əzakiyalƣa kǝldi. Bu 40-48-bablarda hatirilǝngǝn. Bu kɵrünüx tehimu yiraⱪ kǝlgüsini kɵrsitidu. Əzakiyal Hudaning Roⱨida kǝlgüsi zamandiki Israilni kɵrüxkǝ kɵtürülidu. U awwal xu künlǝrdǝ bolidiƣan yengi ibadǝthanini kɵridu. U ibadǝthana u yaxliⱪida «xu yǝrdǝ mǝn Hudaning hizmitidǝ bolimǝn» dǝp oyliƣan, yǝni Sulayman ⱪurƣan ibadǝthanidin ziyadǝ qong bolidu. U kaⱨin bolƣaqⱪa, bu yengi ibadǝthana dǝl uning barliⱪ ümid ⱪilƣanlirining ǝmǝlgǝ axuruluxi bolidu. Yengi ibadǝthana wǝ uningda yürgüzülidiƣan bǝlgilimǝ-ⱨɵkümlǝr tǝpsiliy ⱨalda tǝswirlinidu; u yengi Yerusalem xǝⱨirini kɵridu; xǝⱨǝr wǝ ibadǝthana intayin egiz taƣ üstigǝ jaylixidu. Xǝⱨǝr wǝ ibadǝthana Ⱪanaan (Pǝlǝstin) zeminining otturisida bolidu; yengi qegralar wǝ Israilning on ikki ⱪǝbilisigǝ bolidiƣan zemin tǝⱪsimati tǝswirlinidu. Hudaning ⱨuzuri otturida bolƣaqⱪa, ⱨǝmmisi aman-tinqliⱪ, hatirjǝmlik, xan-xǝrǝplik bolidu. Biz bu ixlar üstidǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ yǝnǝ tohtilimiz. Tǝrjimimizdǝ bu ibadǝthanining tǝpsilatlirini wǝ Hudaning Pǝlǝstin zeminini yengi tǝⱪsim ⱪilƣanliⱪini kɵrsǝtkǝn shemilarni ⱪoxup ⱪoyduⱪ; shemilarƣa ⱪariƣanda, oⱪurmǝnlǝr bu bexarǝtlǝrning tǝpsilatlirini birinqi ⱪetim oⱪuƣinida, qüxinixigǝ yardǝm bolidu. Bolmisa, oⱪǝrmǝnlǝr ɵzliri shemilarni sizip baⱪsimu bolidu.
Tǝrjimimizdǝ ⱨazirⱪi zamandiki Yǝⱨudiy alim Doktor Arnold Fruhtenbaumning tǝtⱪiⱪatliridin wǝ ǝngliyǝlik alim J.W.Taylorning: «Əzakiyal — tonuxturuluxi wǝ xǝrⱨliri» (1969) degǝn kitabidin paydilanduⱪ.
Yiƣip eytⱪanda «Əzakiyal» kitabining ⱪisimliri tɵwǝndikidǝk: —
(1) Hudaning alamǝt kɵrünüxliri — Əzakiyalning qaⱪirilixi wǝ uningƣa tapxurulƣan
hǝwǝr (1:1-5:17)
(2) Jazalax toƣruluⱪ bexarǝtlǝr (6:1-7:27)
(3) Yerusalemning jazalinixini kɵrsǝtkǝn alamǝt kɵzünüx (8:1-11:25)
(4) Israil wǝ Yerusalemning gunaⱨlirini pax ⱪilidiƣan bexarǝtlǝr (12:1-24:27)
(5) Əllǝrni ǝyiblǝydiƣan bexarǝtlǝr (25:1-32:32)
(6) Yerusalemning ɵrülüxi wǝ ǝsligǝ kǝltürülüxi (33:1-37:28)
(7) Gogning tajawuz ⱪilixi — Uni ǝyiblǝydiƣan bexarǝt (38:1-39:29)
(8) Yengi Yerusalem (40:1-48:35)
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
Tɵwǝndǝ biz kitabtiki ⱨǝmmǝ bab-ayǝt üstidǝ ǝmǝs, bǝlki kitabning bǝzi alaⱨidǝ ⱪiziⱪ nuⱪtiliri wǝ bǝzi bayanlardin tuƣulƣan soallar üstidǝ bayⱪiƣinimizni ⱪoxumqǝ bayan ⱪilimiz.
Tɵt ⱨayat mǝhluⱪ (kerublar)
(1-bab) Birinqi kɵrünüxtǝ kerublar tɵt ⱪanatliⱪ kɵrünidu. Musa pǝyƣǝmbǝr tikligǝn «muⱪǝddǝs qedir»da, Sulayman padixaⱨ ⱪurƣan ibadǝthanida ular «ikki ⱪanatliⱪ» dǝp sürǝtlinidu. Ular tɵt yüzi tǝrtip boyiqǝ insanning, xirning, buⱪining wǝ bürkütning kɵrünüxidǝ bolidu. Ikkinqi ǝsirdin tartip Injil alimliri muxu «tɵt yüzi»dǝ Mǝsiⱨ Əysaning tǝrjimiⱨalini tǝswirlǝydiƣan Injildiki «tɵt bayan» tǝkitlǝydiƣan Mǝsiⱨning tǝrǝplirini kɵrüp yǝtti: —
(1) Insan: «Luⱪa»ning bayani — Mǝsiⱨ Əysaning toluⱪ insan ikǝnlikini, jümlidin uning ǝrxtiki atisiƣa tayinixi, iq-baƣridiki ⱨessiyatlirini wǝ dualirini tǝkitlǝydu;
(2) Xir: Tǝwrat boyiqǝ xir «ⱨaywanlarning padixaⱨi» («Pǝnd.» 30:30): — «Matta»ning bayani — Mǝsiⱨ Əysaning «Israilning padixaⱨi», «Yǝⱨuda ⱪǝbilisidin qiⱪⱪan Xir» süpütidǝ pǝyƣǝmbǝrlǝrning sɵzini ǝmǝlgǝ axuruxi, wǝ Uning padixaⱨliⱪining alaⱨidiliklirini tǝkitlǝydu;
(3) Buⱪa — eƣir ǝmgǝk ⱪilidiƣan ⱨaywan: — «Markus»ning bayani, Əysa Mǝsiⱨning insaniyǝtkǝ bolƣan kiqik peilliⱪ hizmitini tǝkitlǝydu («Mar.» 10:45ni kɵrüng).
(4) Bürküt — ⱨǝmmidin yuⱪiri pǝrwaz ⱪilidu: — «Yuⱨanna»ning bayani, Mǝsiⱨning Hudaliⱪ tǝbiitini tǝkitlǝydu; mǝsilǝn 3:13: — «Yuⱪiridin kǝlgǝn zat ⱨǝmmidin yuⱪiridur».
390 kün wǝ 40 kün (4:1-8)
Bexarǝttǝ ⱨǝr bir kün bir yilni kɵrsitidu; biraⱪ bu mǝzgillǝr nemini kɵrsitidiƣanliⱪini birnemǝ demǝk tǝs; «Israil üqün 390 kün» (390 yil) bǝlkim ularning Yǝⱨudadin (jǝnubiy padixaⱨliⱪ), xuningdǝk Dawut jǝmǝtining padixaⱨliⱪidin ayrilixi bilǝn baxlinidu (miladiyǝdin ilgiriki 930-yili); ayiƣi bǝlkim Pars imperatori Ⱪorǝxning Babilda wǝ ularƣa beⱪindi ǝllǝrdǝ ⱪalƣan sürgün bolƣanlarni ⱨɵr ⱪilixi bilǝn ahirlixidu. Bu waⱪit miladiyǝdin ilgiriki 540- yaki 539-yili bolidu, jǝmiy 390 yil bolidu. Bu mǝzgil Israilning Asuriyǝ imperiyǝsi astida sürgün boluxini ɵz iqigǝ alidu; bu eƣir dǝrd-ǝlǝmlik ix idi, ǝlwǝttǝ; biraⱪ Yǝⱨuda wǝ Yǝⱨudaning padixaⱨliridin ayrilixmu dǝrdlik ix wǝ jaza idi; qünki Asuriyǝ tajawaz ⱪilƣuqǝ, ularning yigirmǝ padixaⱨidin birimu ⱨǝⱪⱪaniy bolmidi. Yǝⱨudaning jazasini kɵrsitidiƣan 40 kün (40 yil) bǝlkim Israilning 390 yilining ahirⱪi 40 yil bilǝn tǝng ɵtüp, Yerusalemning wǝyran ⱪilinixi (miladiyǝdin ilgiriki 586-yili) bilǝn baxlinip, Pars imperatori Ⱪorǝxning sürgün bolƣanlarni ⱨɵr ⱪilixi (miladiyǝdin ilgiriki 540- yaki 539-yili)ƣiqǝ dawamlaxⱪan — Əmma bu waⱪit 40 yil ǝmǝs, bǝlki 47 yil idi. Ⱨalbuki, Neboⱪadnǝsarning yǝttǝ yil sarang bolƣan waⱪitni buningdin qiⱪiriwǝtsǝk 40 yil bolidu, wǝ bundaⱪ ⱪiliximiz bǝlkim toƣra bolidu; mumkinqiliki barki, bu waⱪitta Babil, jümlidin Israillar Daniyal pǝyƣǝmbǝrning ⱨakimiyiti astida waⱪitliⱪ turuwatatti. Bügünkǝ ⱪǝdǝr muxundaⱪ qüxǝndürüx bu sirliⱪ sanlarƣa ǝng uyƣun kelidiƣan tǝbir.
Yǝnǝ ikki orunluⱪ qüxǝndürüx barki, bǝzi alimlar Əzakiyal yatⱪan bu 430 künni, 430 yilni kɵrsitip bexarǝt beridu, kǝlgüsidǝ Israilning yat ǝllǝrgǝ beⱪinidiƣan waⱪitlirini bildüridu, dǝp ⱪaraydu, yǝni ular 430 yilni: —
(1) Neboⱪadnǝsarning Israillarning kɵp ⱪismini Babilƣa sürgün ⱪilixidin tartip (miladiyǝdin ilgiriki 597-yilidin tartip) «Makkabiylar» (Yǝⱨudiy wǝtǝnpǝrwǝrlǝr) Israillarning grek imperiyǝsining boyunturuⱪini taxlap isyan kɵtürginigiqǝ (miladiyǝdin ilgiriki 167-yili) bolƣan waⱪitni kɵrsitidu, dǝp ⱪaraydu.
(2) Neboⱪadnǝsarning Yerusalemni mutlǝⱪ wǝyran ⱪilixidin tartip (miladiyǝdin ilgiriki 586-yilidin tartip) «Makkabiylar» Grek imperiyǝsidin mustǝⱪil bolup, «Yǝⱨudiy mustǝⱪilliⱪi» bǝrpa ⱪilinƣuqǝ (miladiyǝdin ilgiriki 158-yili) bolƣan waⱪit, dǝp ⱨesablaydu.
Əgǝr bu künlǝrdǝ pǝyƣǝmbǝr bexini Yerusalemƣa ⱪaritip, xǝrⱪ-ƣǝrb tǝrǝplǝrgǝ sozulup yatⱪan bolsa, undaⱪta uning Israilƣa munasiwǝtlik 390 künlük «sol yanpaxlap yetix»i Israilƣa (ximaliy padixaⱨliⱪⱪa) yüzlinǝtti; Yǝⱨudaƣa munasiwǝtlik 40 künlük «ong yanpaxlap yetix»i bolsa Yǝⱨudaƣa yüzlinǝtti.
18- wǝ 33-bab — «Gunaⱨ sadir ⱪilƣuqi jan igisi ɵlidu»
18-babta birnǝqqǝ muⱨim prinsiplar tilƣa elinidu. Ulardin biri 20-ayǝttǝ ⱪisⱪartip eytilidu: «Gunaⱨ sadir ⱪilƣuqi jan igisi ɵlidu. Oƣul atisining ⱪǝbiⱨlikining jazasini kɵtürmǝydu, wǝ yaki ata oƣlining ⱪǝbiⱨlikining jazasini kɵtürmǝydu; ⱨǝⱪⱪaniy kixining ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi ɵz üstidǝ turidu, rǝzil kixining rǝzilliki ɵz üstidǝ turidu».
Bundaⱪ eytix, «Ɵz atisining gunaⱨlirining balilarƣa kelidiƣan ⱨeqⱪandaⱪ tǝsiri bolmaydu» degǝnlik ǝmǝs, ǝlwǝttǝ. Hudaning Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ: «Mǝnki Pǝrwǝrdigar Hudaying wapasizliⱪⱪa ⱨǝsǝt ⱪilƣuqi Hudadurmǝn. Mǝndin nǝprǝtlǝngǝnlǝrning ⱪǝbiⱨliklirini ɵzlirigǝ, oƣulliriƣa, ⱨǝtta nǝwrǝ-qǝwrilirigiqǝ qüxürimǝn...» («Mis.» 20:5) degǝnidi. Bu ikki bayanni selixturux paydiliⱪ. Bu ikki bayanni selixturƣanda, undaⱪta «Atilarning ⱪǝbiⱨliklirini ... oƣulliriƣa ... qüxürüx» degǝnning mǝnisi nemǝ?
Muⱪǝddǝs Kitabtiki «jaza» degǝn sɵzning ⱨǝrhil mǝnisi üstidǝ oylinix paydiliⱪ ixtur. Muⱪǝddǝs Kitabning ⱨǝr yǝrliridin roxǝnki, Hudaning bizning ⱨǝtta birla gunaⱨimiz üstigǝ adil, tegixlik jazasi dozahtur — bu bolsa Hudadin ayrilip, Uning ⱨuzuridin mǝⱨrum bolux degǝnlik, bu «mǝnggülük ɵlüm» dǝpmu atilidu (ⱨǝr jayda tǝkrarliƣinimizdǝk, hux hǝwǝr xuki, bizdǝ kǝqürüm-mǝƣbirǝt wǝ nijat pursiti bolsun dǝp, Əysa Mǝsiⱨ ⱨǝmmimizning barliⱪ gunaⱨimizning jazasini Ɵz teni wǝ roⱨida kɵtürüp ⱪobul ⱪilƣan). «Mis.» 20:5tǝ «ⱪǝbiⱨliklirini qüxürüx» yaki «jazalirini yǝtküzüx» (ibraniy tilida «pahad»)ning kɵp tǝrǝplik mǝnisi bar. Asasiy mǝnisi: «yoⱪlax»tur. Huda bizni «yoⱪlisa», towa ⱪilmiƣan bolsaⱪ nǝtijisi «jaza» bolidu; towa ⱪilƣan bolsaⱪ «yoⱪlax»ning nǝtijisi bǝht-bǝrikǝt bolidu. Xuning bilǝn bu ayǝttǝ «yoⱪlax»ning mǝnisi qoⱪum «jaza»ni ipadilixi kerǝk. Ⱨalbuki, ǝgǝr muxu yǝrdǝ mǝnisi «toluⱪ jaza» bolsa, undaⱪta nǝtijisi balilar atisining gunaⱨliri tüpǝylidin dozahⱪa qüxüxi kerǝk idi. Undaⱪta ⱨeqⱪaysimizda ümid yoⱪ bolatti. Biraⱪ «jaza» bǝzi waⱪitlarda toluⱪ mǝnisidǝ ǝmǝs, baxⱪiqǝ mǝnidǝ ixlitilidu; u «tǝrbiyǝ» mǝnisidǝ keliximu mumkin; mǝsilǝn, ata ɵz balilirini tǝrbiyǝ üqün jazaliƣinida: «Balamni ⱪandaⱪ jazalisam adil bolar?» dǝp oylimaydu, bǝlki «Ⱪandaⱪ jaza uning üqün sawaⱪ, tǝrbiyǝ bolar?» dǝp oylaydu. Əmǝliyǝttǝ Tǝwratning kɵp yǝrliridǝ «jaza» xu mǝnidǝ ixlitilidu, xu yǝrlǝrdǝ «jaza» Hudaning adǝmni dozahⱪa qüxüridiƣanliⱪini, yǝni «gunaⱨⱪa tegixlik wǝ adil bolƣan jaza»sini kɵrsǝtmǝydu.
Əmdi «Mis.» 20:5gǝ kǝlsǝⱪ, atining gunaⱨlirining bǝzi nǝtijiliri baliliriƣa qüxidu, degili bolidu. «Əzakiyal» 20:18 bilǝn selixtursaⱪ tɵwǝndiki hulasilǝrgǝ kelixkǝ toƣra kelidu: —
(1) Atining gunaⱨliri balilarƣa xu jǝⱨǝttǝ tǝsir yǝtküziduki, balilar atining gunaⱨlirini kɵrüp ularni dorisa, atiliriƣa bolƣan jaza bolidu; xu yolda bǝzi qaƣlarda atilar baliliri arⱪiliⱪ ɵz ⱪilmixlirining nǝtijǝ-mewisini kɵridu wǝ tetiydu, ⱨǝmdǝ ⱪilmixlirining yirginqlikini kɵrüp towa ⱪilixi mumkin.
(2) Atining gunaⱨliri balilarƣa yǝnǝ bir jǝⱨǝttin tǝsir yǝtküziduki, balilar bu dunyada atisining gunaⱨlirining aⱪiwitidin japa tartixi mumkin. Mǝsilǝn, bir ⱨaraⱪkǝx dada bolsa, u pulni ⱨaraⱪⱪa buzup qaqsa, baliliri yahxi ɵginix pursitigǝ erixǝlmǝydu. Əzakiyal ɵzimu bir misal — ɵz hǝlⱪining ata-bowilirining gunaⱨliri tüpǝylidin, u amalsiz sürgün bolƣan. Baxⱪa misallardin yǝnǝ ikkini kɵrüx üqün Tǝwrat, «2Sam.» 12:1-25, wǝ «Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr» 39:5-8 ayǝtlǝrnimu kɵrüng. Birinqidin, Natan pǝyƣǝmbǝrning Dawut pǝyƣǝmbǝrni gunaⱨliri üqün ǝyibliginini, gunaⱨlirining aⱪiwiti jümlidin Dawutning yengila tuƣulƣan bowiⱪining dunyadin kǝtkinini, ikkinqidin Ⱨǝzǝkiya padixaⱨning tǝkǝbburlixip kǝtkinining keyinki dǝwrlǝrgǝ yǝtküzgǝn ziyanlirini kɵrgili bolidu.
(3) «Əzakiyal» 18:20 bilǝn selixtursaⱪ, ǝmdi Əzakiyalning: «Oƣul atisining ⱪǝbiⱨlikining jazasini kɵtürmǝydu, wǝ yaki ata oƣlining ⱪǝbiⱨlikining jazasini kɵtürmǝydu» degǝn bayanida, «jaza» ɵzining toluⱪ mǝnisidǝ, yǝni roⱨiy, mǝnggülük ⱨayat-mamat jǝⱨǝttǝ ixlitilgǝn bolsa kerǝk. Atining gunaⱨliri bolsa, oƣlining towa ⱪilixi kerǝklikini bilip yetixigǝ tosalƣu bolmaydu, wǝ xuningdǝk uningƣa towa ⱪilmasliⱪi üqün ⱨeqⱪandaⱪ baⱨanǝ bolalmaydu. Oƣul ɵz gunaⱨiƣa towa ⱪilsa, uning Hudaning ⱨuzurida turuxiƣa, mǝnggülük ⱨayatⱪa erixixigǝ ⱨeⱪandaⱪ tosalƣu mǝwjut ǝmǝs. «Gunaⱨ sadir ⱪilƣuqi jan igisi ɵlidu» degǝnning mǝnisi, izaⱨliƣinimizdǝk, jismaniy jǝⱨǝttiki ɵlümdin baxⱪa bir ɵlüxni kɵrsitixi kerǝk. Ⱨǝmmimiz ɵlimiz — biraⱪ xu qaƣda biz Hudaning ⱨuzuridin ayrilƣan ⱨalda ɵlsǝk bu ⱨǝⱪiⱪiy ɵlümdur. Ohxaxla «Rǝzil kixi barliⱪ sadir ⱪilƣan gunaⱨliridin yenip towa ⱪilip, mening barliⱪ bǝlgilimilirimni tutup, adilliⱪ ⱨǝm adalǝtni yürgüzidiƣan bolsa, u jǝzmǝn ⱨayat bolidu, u ɵlmǝydu» (18:21) wǝ uningƣa ohxaydiƣan baxⱪa ayǝtlǝrdimu kɵrsitilgǝn «ⱨayat»mu pǝⱪǝt «ɵlümdin aman ⱪelix» yaki «turmuxning dawami»ni ǝmǝs, bǝlki «aliy dǝrijidiki bir ⱨayat»ni, «ⱨǝⱪiⱪiy ⱨayat»ni kɵrsitixi kerǝk. Bu dǝl Injil bizgǝ yǝtküzgǝn tǝlim: «Mana mǝnggülük ⱨayat — u bolsimu, Sǝn ⱨǝⱪiⱪiy Hudani ⱨǝm Sǝn ǝwǝtkǝn Əysa Mǝsiⱨni tonuxtin ibarǝttur» («Yuⱨ.» 17:3). Mǝnggülük ⱨayat jismaniy ɵlüm bilǝn ǝmǝs, bǝlki ⱨǝⱪiⱪiy imanning pǝyda bolƣan dǝⱪiⱪisi bilǝn baxlinidu; u pǝⱪǝt «yaxaxning üzlüksiz dawami»la ǝmǝs, bǝlki tirik Huda bilǝn bolƣan munasiwǝttin ibarǝttur.
Biz yǝnǝ 18- wǝ 33-bablardin xundaⱪ bir hulasigǝ kelǝlǝymizki, iman-ixǝnq (mǝyli Hudaƣa, ɵzimizgǝ yaki baxⱪilarƣa baƣlanƣan bolsun) bizning ⱨayatimizning yɵnilixidur. Kɵrünüxtǝ ⱨǝⱪⱪaniy adǝmning ⱨayatining yahxi bir baxlinixi bolsimu, ǝgǝr uning ahirⱪi yɵnilixi rǝzillik bolsa, u rǝzil dǝp ⱨesablinidu. Uning ǝksiqǝ, kɵrünüxtǝ rǝzil bir adǝm ɵz gunaⱨlirini tonup yetip, ⱨayatini burap ɵzgirixkǝ baxlisa — ⱨaram yolda alƣinini igisigǝ ⱪaytursa, baxⱪilarƣa meⱨribanliⱪini kɵrsitixkǝ baxlisa — u ⱨǝⱪⱪaniy adǝm dǝp ⱨesablinidu. Hudaƣa baƣlanƣan ⱨǝⱪiⱪiy iman-ixǝnq ⱨǝⱪⱪaniy ⱨayatning yɵnilixi barliⱪ tǝrǝplǝrdǝ, yǝni Hudaƣa ⱪarap ibadǝt ⱪilixta, insanƣa ⱪarap meⱨribanliⱪ wǝ sǝmǝmiy muamilǝ kɵrsitixtǝ kɵrünidu. Xundaⱪ ixlar Huda bilǝn ⱨǝⱪiⱪiy munasiwǝtning nǝtijisi, yengi ⱪǝlb, yengi roⱨning mewisidur (18:31) wǝ iman-ixǝnqning ǝmǝliyitini ispatlaydu; ular ⱨǝrgiz adǝmning ɵz küqigǝ tayinip bolƣan tirixixlirining nǝtijisi bolmaydu. Ⱨǝtta etiⱪadning bu mewilirining ɵzigimu tayinixⱪa bolmaydu (33:13); ⱨǝⱪⱪaniy adǝmning iman-ixǝnqi ⱨǝrgiz ɵzining ⱨǝⱪⱪaniyliⱪiƣa ǝmǝs, bǝlki tirik Hudaning Ɵzigǝ baƣlinidu («Ⱨab.» 2:7, «Rim.» 1:17).
Üzüm teli toƣruluⱪ tǝmsil toƣrisida (15-bab)
Israil yaki Yerusalem ormanliⱪning dǝrǝhliri arisidiki bir üzüm teliƣa ohxitilidu. Bu ohxitixning mǝnisi nemǝ? Üzüm telining yahxi mewǝ berixtin sirt ⱨeqⱪandaⱪ artuⱪqiliⱪi yoⱪtur. Uning yaƣiqining adǝttiki yeⱪilƣu boluxtin baxⱪa, ⱨeqⱪandaⱪ ixlitilidiƣan jayi yoⱪtur. Hudaning Israilƣa bolƣan birdinbir mǝⱪsiti: ularning mewǝ berixi — bu mewǝ bolsa uning ⱨǝⱪⱪaniy adǝmlǝrdin ⱨuzur alidiƣini, yǝni ularning Hudaƣa baƣliƣan muⱨǝbbiti, baxⱪilarƣa kɵrsǝtkǝn meⱨribanliⱪidur. Bu mewǝ bolmisa, Israil bolƣan «üzüm teli»ning yeⱪilƣu boluxtin baxⱪa paydisi yoⱪtur.
Bu ohxitix Mǝsiⱨ Əysaning: «Mǝn Ɵzüm ⱨǝⱪiⱪiy üzüm telidurmǝn» degǝn sɵzini esimizgǝ kǝltüridu («Yuⱨanna» 15-bab). Israil «mewisiz üzüm teli» bolƣan, lekin «Ⱨǝⱪiⱪiy Üzüm Teli» bolƣuqi, Hudaƣa mewǝ bǝrgüqi kǝldi; u bolsa Mǝsiⱨning Ɵzidur. Mǝsiⱨkǝ etiⱪad baƣlisaⱪ, Uningƣa («xah üzüm teliƣa ulanƣandǝk») ulinip, Uning bilǝn bir bolsaⱪ, bizmu «üzüm telining xahliri» süpitidǝ Hudaƣa mewǝ berimiz.
Wǝdimizdǝ qing turux (17:13-16, 18-19)
Izaⱨliƣinimizdǝk, muxu yǝrdǝ yǝnǝ tǝkrarlaymizki, Israil padixaⱨi Zǝdǝkiyaning Neboⱪadnǝsar bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisi Huda tǝripidin: «Mening ǝⱨdǝm» dǝp ⱪarilatti (19-ayǝt). Bu sɵzning muⱨim tegi bar. Bǝzi adǝmlǝr: «Ixǝngüqilǝr imansizlar, «kapirlar» wǝ butpǝrǝslǝr bilǝn bekitkǝn wǝdǝ-ǝⱨdiliridǝ qing turuxining ⱨajiti yoⱪ» dǝp oylaydu. Biraⱪ biz bu yǝrdin Hudaning Ɵz mɵmin bǝndiliridin, ularning baxⱪa ⱨǝmmǝ adǝmlǝrgǝ (ular mǝyli Uningƣa iman-ixǝnq baƣliƣan yaki baƣlimiƣan bolsun) bǝrgǝn sɵzidǝ qing turuxini tǝlǝp ⱪilƣanliⱪini kɵrimiz.
Tur xǝⱨirigǝ ⱪaritilƣan bexarǝtlǝr (26-28-bablar)
26-babta Tur toƣruluⱪ berilgǝn bǝzi bexarǝtlǝr adǝmni ǝjǝblǝndüridiƣan dǝrijidǝ, ⱨǝtta kiqik tǝpsilatliriƣiqǝ ǝmǝlgǝ axurulƣan bolup, bu tǝpsilatlar inqikǝ tǝkxürüxkǝ ǝrziydiƣan ixlardur.
26-bab, 8-ayǝttin, Babil padixaⱨi Neboⱪadnǝsarning Tur xǝⱨirini wǝyran ⱪilidiƣanliⱪini oⱪuymiz. Pǝyƣǝmbǝrning yǝnǝ 3-ayǝttǝ: «Mǝn ... kɵp ǝllǝrni sǝn bilǝn ⱪarxilixixⱪa ⱪozƣaymǝn» 4-ayǝttǝ: «Turni taⱪir tax ⱪilip ⱪoyimǝn», 5-ayǝttǝ: «(Tur) dengiz otturisidiki (beliⱪqilarning) torlar yeyilidiƣan jayi bolidu», 12-ayǝttǝ: «Ular sepilliringni buzup ƣulitip, ⱨǝxǝmǝtlik ɵyliringni harabǝ ⱪilidu; ular sening taxliring, yaƣaq-limliring wǝ topa-qangliringni dengiz suliri iqigǝ taxlaydu», 14-ayǝttǝ: «Sǝn (Tur) ⱪaytidin ⱪurulmaysǝn» wǝ 21-ayǝttǝ: «Sǝn (Tur) ⱪaytidin ⱨeq bolmaysǝn, ....mǝnggügǝ tepilmaysǝn» dǝp aldin’ala eytⱪanliⱪini bayⱪaymiz.
Əzakiyalning bu bexaritidin üq yil keyin, Neboⱪadnǝsar padixaⱨ kɵp millǝtlik ⱪoxunni yetǝklǝp, xǝⱨǝrni 13 yil muⱨasirigǝ aldi. 13 yildin keyin u sepilidin bɵsüp kirgǝn, lekin aⱨalining kɵpi dengizdin ɵtüp xǝⱨǝrdin yerim kilometr yiraⱪliⱪtiki bir aralƣa ⱪaqti; aralda yǝnǝ bir ⱪǝl’ǝ bolƣanidi. Neboⱪadnǝsar Əzakiyal 8-ayǝttǝ aldin eytⱪinidǝk, xǝⱨǝrning ɵzini yǝr bilǝn yǝksan ⱪildi. Xuning bilǝn aralda turƣanlar uning xǝrtlirini ⱪobul ⱪilip tǝslim boldi.
Keyin bu araldiki ⱪǝl’ǝ kɵp mustǝⱨkǝmlinip ɵzi bir xǝⱨǝr bolup qiⱪti. Miladiyǝdin ilgiriki 330-yili ǝtrapida, büyük Iskǝndǝr (Aleksandir, Greklarning imperatori) kelip, ɵzigǝ isyan kɵtürgǝn xu araldiki xǝⱨǝrgǝ ⱨujum ⱪildi. U kona xǝⱨǝrning harabilirini bayⱪidi. U bu tax-topilarni astidiki taxtin ⱪiriwetip, dengizƣa taxlap ⱪǝdǝmmuⱪǝdǝm aralƣa baridiƣan 60 metr kǝngliktiki bir yolni yasap qiⱪti, andin ⱨarwiliⱪ potǝylirini yɵtkǝp yeⱪinlaxturdi. Buning bilǝn 3-, 12-ayǝttǝ deyilgǝndǝk, Iskǝndǝr aralnimu besiwaldi; u Turning nurƣun kemilirini sepili aldida ƣǝrⱪ ⱪiliwǝtti. 4-5-ayǝtlǝrdǝ deyilginidǝk, kona xǝⱨǝr bir taⱪir taxⱪa aylinip kǝtkǝn. Tur «dengizƣa taxlanƣan».
Turning tarihi Iskǝndǝrning dǝⱨxǝtlik urux elip berixi bilǝn ayaƣlaxⱪan ǝmǝs. Keyinqǝ, awwal Antigon (miladiyǝdin ilgiri 314-yilda), andin Pitolimi Filadelfus (miladiyǝdin ilgiri 285-247-yillarda) uning sodisining wǝ dengiz üstidiki ⱨakimiyitining ⱨɵkümranliⱪini bitqit ⱪilƣan. Ahiri, miladiyǝdin keyin 1321-yili ǝrǝb lǝxkǝrliri uni ixƣal ⱪilip pütünlǝy ⱨalak ⱪilƣan. Bir ǝrǝb sayaⱨǝtqisi Ibn Batutaning sɵzliri bilǝn eytⱪanda: «U bir tǝmsil,... pütünlǝy bir harabǝ boldi». Bu, bexarǝttǝ deyilgini, 14-ayǝttǝ dǝl aldin eytilƣan.
19-ǝsirdǝ xu araldin ɵtkǝn yǝnǝ bir yoluqi ǝrǝb beliⱪqilirining 14-ayǝttǝ eytilƣandǝk xu yǝrdǝ torlirini ⱪurutuxⱪa yayƣanliⱪini bayⱪidi.
Hǝtnǝ ⱪilinƣan wǝ hǝtnǝ ⱪilinmiƣanlar (28:10)
«Sǝn yat adǝmlǝrning ⱪolida hǝtnǝ ⱪilinmiƣanlarƣa layiⱪ bolƣan ɵlüm bilǝn ɵlisǝn; qünki Mǝn xundaⱪ sɵz ⱪilƣan», — dǝydu Rǝb Pǝrwǝrdigar».
Oⱪurmǝnlǝr bǝlkim: ««Hǝtnǝ ⱪilinmiƣanlarƣa layiⱪ bolƣan ɵlüm» degǝn ⱪandaⱪ ɵlüx?» — dǝp sorixi mumkin. «Hǝtnǝ (sünnǝt) ⱪilixning nemǝ ǝⱨmiyiti bar?»
Oⱪurmǝnlǝr esigǝ kǝltürǝlǝyduki, Huda Ibraⱨimni butpǝrǝslikni taxlaxⱪa, ɵz yurtini taxlap baxⱪa natonux zeminƣa sǝpǝr ⱪilixⱪa qaⱪirƣinida, u ixǝnq-etiⱪad bilǝn itaǝt ⱪildi; Huda uni Pǝlǝstin zeminiƣa yetǝklidi. Xu yǝrdǝ uning etiⱪadi bilǝn Huda uni Ɵz nǝziri aldida «ⱨǝⱪⱪaniy adǝm» dǝp jakarlidi. Uning etiⱪadiƣa wǝ xundaⱪla ɵzining alaⱨidǝ «Hudaning adimi» bolƣanliⱪiƣa bǝlgǝ boluxⱪa, Huda uningƣa hǝtnǝ bǝlgisini ata ⱪildi. Bu bǝlgǝ Ibraⱨimning ǝwladliri bolƣan Yǝⱨudiylarƣa ɵzlirining Hudaning alaⱨidǝ hǝlⱪi bolƣanliⱪini dunyaƣa kɵrsitixi üqün tapxurulƣan («Alǝmning yaritilixi» 18-bab). Ətrapidiki baxⱪa ǝl-yurtlardikilǝr hǝtnǝ ⱪilmiƣaqⱪa, bu intayin eniⱪ bir bǝlgǝ idi. Ⱨǝm Yǝⱨudiylar wǝ ǝrǝblǝrmu (ⱨǝmmisi Ibraⱨimning ǝwladliri) bügüngǝ ⱪǝdǝr hǝtnǝ ⱪilip kǝlgǝn.
Injil Hudaning Ibraⱨimƣa hǝtnǝ toƣruluⱪ tapxurƣan ǝmri üstidǝ xundaⱪ tǝbir beridu: — Hudaning hǝtnidǝ bolƣan tüp mǝⱪsiti bolsa, uning kǝlgüsi tehimu muⱨim bir hǝtnigǝ birhil bexarǝt boluxidin ibarǝt idi. Bu «roⱨiy hǝtnǝ» Hudaning Mǝsiⱨ Əysa arⱪiliⱪ ⱨǝmmǝ insanlarƣa ǝmdi sunidiƣan nijatida ayan ⱪilinidu. Tǝwrat dǝwridǝ, hǝtnidǝ tǝndin ǝtning kesilixi kǝlgüsi Injil dǝwridǝ tǝndǝ bolƣan gunaⱨ asarǝtlǝrning wǝ bu dunyadiki ⱨoⱪuⱪ, abruy wǝ pulƣa tayinixlarning ⱨǝm arzi-ⱨǝwǝslǝrning kesip taxlinixini kɵrsitip, ǝsirmu-ǝsir bexarǝt berip kǝldi. Pǝⱪǝt roⱨi wǝ ⱪǝlbi «hǝtnǝ ⱪilinip» gunaⱨ asarǝtliridin azad bolsila, andin insan Hudaƣa «roⱨta wǝ ⱨǝⱪiⱪǝttǝ» ⱨǝⱪiⱪiy ibadǝt ⱪilidiƣan bolidu («Fil.» 3:3, «Kol.» 2:11, 12, «Rim.» 4:9-12, «Gal.» 5:1-15nimu kɵrüng). Ⱪǝlb wǝ roⱨni gunaⱨtin halas ⱪilip, adǝmni Hudaƣa ǝmǝliy ibadǝt ⱪilƣuqi ⱪilix Hudaning Mǝsiⱨtǝ bolƣan nijatini ⱪobul ⱪilƣan ⱨǝrbiri üqün Ɵz Roⱨi bilǝn yaritidiƣan baⱨasiz bir mɵjizisidur.
Əmdi nemixⱪa Əzakiyal adǝmning diⱪⱪitini «hǝtnǝ ⱪilinmiƣanlarƣa layiⱪ bolƣan ɵlüm»gǝ tartidu? Asasiy pakit xuki, Əzakiyalning dǝwridǝ Huda Ɵz hǝlⱪigǝ muxu hǝtnǝ bǝlgisi bilǝn «tamƣa basatti». Tǝwrat dǝwridǝ, «yat ǝllǝr»din birsi tirik Hudaƣa bolƣan etiⱪadini ipadilǝxni, Hudaning ǝⱨdisigǝ muyǝssǝr bolup ibadǝthanida Hudaning hǝlⱪigǝ ⱨǝmraⱨ bolup sǝjdǝ ⱪilixni haliƣan bolsa, undaⱪta u Hudaning ǝmrigǝ boysunup hǝtnǝ bǝlgisini ⱪobul ⱪilixi kerǝk idi. Xunga, «hǝtnǝ ⱪilinmiƣan ⱨalda» ɵlüx, Hudaning ǝⱨdisidin wǝ bǝrikǝtliridin ayrilƣan ⱨalda ɵlüxtin ibarǝt idi.
Hǝtnining adǝmning salamǝtlikigǝ mǝlum paydiliⱪ yǝrliri bar, wǝ xu sǝwǝbtin ƣǝrbtiki mǝmlikǝtlǝrdǝ etiⱪadliⱪ ⱨǝm etiⱪadsiz kixilǝr ɵz oƣullirini hǝtnǝ ⱪilsimu, bu dǝwrdǝ ⱨeqkim bu yolda ⱨeqⱪandaⱪ roⱨiy bǝht-bǝrikǝtni ⱪobul ⱪilalmaydu; mǝnggülük ⱨayatⱪa nisbǝtǝn jismaniy hǝtnini ⱪobul ⱪilix yaki ⱪilmasliⱪning ⱨeqⱪandaⱪ ǝⱨmiyiti wǝ tǝsiri yoⱪtur; biraⱪ «roⱨiy hǝtnǝ»ni ⱪobul ⱪilmiƣan ⱨeqkim Hudaning padixaⱨliⱪiƣa kirmǝydu.
Misirƣa ⱪaratilƣan bexarǝtlǝr (29-32-bablar, bolupmu 29:10-14)
Bu ayǝtlǝr boyiqǝ, Misirƣa uni adǝmzatsiz ⱪilidiƣan, ⱪiriⱪ yilliⱪ bir wǝyranqiliⱪ qüxidu. Izaⱨatimizda eytⱪinimizdǝk, bǝlkim bexarǝtning birinqi ⱪetimliⱪ, xuningdǝk ⱪismǝn ǝmǝlgǝ axuruluxi miladiyǝdin ilgiriki 525-487-yillarda, Pars imperatori «Kambisis»ning Misir üstidin rǝⱨimsiz ⱨɵküm sürüxi, xuningdǝk Misirning pǝs orunƣa qüxürülüxi bilǝn bolƣan. «Ⱪismǝn ǝmǝlgǝ axurulux» deginimiz, xu dǝwrdǝ Misir «uningda ⱨeq adǝm turmaydu» deyilgǝndǝk pütünlǝy adǝmzatsiz bolmiƣan ǝmǝs. Xunga bexarǝt Mǝsiⱨning dunyaƣa ming yil ⱨɵküm sürüxining («Wǝⱨ.» 20:4) dǝslǝpki 40 yilida toluⱪ ǝmǝlgǝ axurulidu, dǝp oylaymiz. Mǝsiⱨ dunyaƣa ⱪaytip kǝlgǝndin keyin, Misir xu yolda baxⱪa ǝllǝr üqün Pǝrwǝrdigarning tǝrbiyisini kɵrsitidiƣan ⱪiriⱪ yilliⱪ bir misal bolup, andin aⱨalilik bolidu.
Bu babtin yǝnǝ bir soal tuƣuluxi mumkin: Nemixⱪa Əzakiyal Misirning jazalinixi, ⱨalak ⱪilinixiƣa xunqǝ diⱪⱪǝt ⱪilidu? Uning kitabida tɵt bab muxu temida yezilƣan. Sǝwǝb xübⱨisizki, Israilning Babildin kǝlgǝn awarǝ-azablardin ⱪutulux üqün, ⱨǝrdaim Misirdin panaⱨ izdixi Hudaƣa xunqǝ yirginqlik idi. Israilni dǝslǝptǝ ⱪulluⱪⱪa salƣan Misir ǝmǝsmu? U Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ ularni bir ⱪiliqmu kɵtürmǝy Misirdin ⱪutⱪuzƣan ǝmǝsmu? Huda Israilning ɵzi ⱪizƣinliⱪ bilǝn panaⱨlanmaⱪqi bolƣan axu «büyük mǝmlikǝt»ning ⱨalakǝtkǝ mǝⱨküm bolidiƣanliⱪini qüxinip yetixini ümid ⱪilatti. Xuningdǝk, Misirƣa ohxax baxⱪa alliⱪaysi «büyük mǝmlikǝtlǝr», Misirdin ilgiri dǝwr sürgǝn andin yoⱪalƣan Asuriyǝ imperiyǝsigǝ (31-bab) ohxax ixǝnqsizdur.
Nemixⱪa Babil toƣruluⱪ bexarǝt yoⱪ?
Baxⱪa ǝllǝr wǝ mǝmlikǝtlǝr toƣruluⱪ xunqǝ kɵp bexarǝtlǝr berilip, «Nemixⱪa Əzakiyal arⱪiliⱪ Babil toƣruluⱪ bexarǝt kǝlmǝydu?» degǝn mǝsilǝ üstidǝ muzakirǝ yürgüzüxkǝ ǝrziydu. Bǝzi alimlar Əzakiyal Babilƣa sürgün bolƣaqⱪa, «Babilning aⱪiwiti toƣruluⱪ bexarǝt berix aⱪilanilik bolmaytti (qünki ɵzigǝ hǝtǝrlik bolatti, xunga u ⱪorⱪti)» dǝp ⱪaraydu. Biz bundaⱪ kɵz-ⱪaraxni Əzakiyalƣa ⱪara qapliƣanliⱪ dǝp ⱪaraymiz. Uning kitabida roxǝn turiduki, u ɵzining ⱪerindaxliridin bolsun, yat ǝlliklǝrdin bolsun, ⱨeq ⱪorⱪmas ikǝnlikini kɵrsǝtkǝn. Ɵz dǝwridǝ Daniyal pǝyƣǝmbǝr alliⱪaqan Neboⱪadnǝsar padixaⱨⱪa Babil imeriyǝsining pǝⱪǝt waⱪitliⱪ dǝwr süridiƣanliⱪini yüz turanǝ eytⱪanidi.
Əmǝliyǝttǝ, biz Əzakiyalning xundaⱪ bexarǝt bǝrmǝslikining sǝwǝbi naⱨayiti ǝmǝliy dǝp ⱪaraymiz. Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrning kɵngül bɵlgini bolsa, sürgün bolƣan Israillarning ɵzlirining sürgün bolƣanliⱪini Hudaning jazasidin bolƣan dǝp ⱪobul ⱪilixi, ⱨǝrgiz sahta pǝyƣǝmbǝrlǝrning: «Biz Babildin tez ⱪutulimiz» degǝndǝk ham hiyallirini ⱪobul ⱪilmasliⱪi idi. Israillar ɵzlirining sürgün bolƣanliⱪini Hudaning jazasidin, gunaⱨliri tüpǝylidin bolƣan dǝp tonup yǝtmigǝn ǝⱨwalda, Babilning kǝlgüsi ⱨalakiti (55 yildin keyin bolidu) toƣruluⱪ bexarǝt berilsǝ, u ⱨalda ular: «Huda bizni jazalaxⱪa Babilni salƣan, biz towa ⱪiliximiz kerǝk» deyixining orniƣa, ǝksiqǝ «Huda «düxminimiz» Babilni jazalaydu» dǝp ⱨeq towa ⱪilmay, huxal bolup ketǝtti.
Ⱨalbuki, 150 yil ilgiri, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr wǝ uningdin keyin Ⱨabakkuk wǝ Yǝrǝmiya (Israil zeminda turƣan) pǝyƣǝmbǝrlǝr Babilning zawal bolidiƣanliⱪi toƣruluⱪ bexarǝt bǝrgǝnidi. Kimiki pǝyƣǝmbǝrlǝrning kitablirini ǝtiwarlisa wǝ ularda ularni oⱪux sǝmimiyiti bar bolsa, ulardin Babilning aⱪiwiti toƣruluⱪ kɵp tǝpsilatlarni tapⱪan bolatti. Əmǝliyǝttǝ bolsa, Əzakiyal 31:14dǝ Babilning ⱨalakiti toƣruluⱪ wasitilik bexarǝt bǝrgǝnidi. Bu ayǝtlǝrdǝ, Asuriyǝning ⱨalak bolƣanliⱪi wǝ Misirning ⱨalak bolidiƣanliⱪi bilǝn baxⱪa barliⱪ «büyük mǝmlikǝtlǝr»gǝ bir agaⱨ yollinidu: «Buning mǝⱪsiti, sulardin suƣirilidiƣan dǝrǝhlǝrning ⱨeqbiri ɵzini egiz kɵtürmisun, yaki uqini bulutlarƣa taⱪaxturmisun, yahxi suƣirilidiƣan dǝrǝhlǝrning ⱨeqbiri undaⱪ egizlikkǝ kɵtürülmisun üqündur; qünki ularning ⱨǝmmisi ɵlümgǝ bekitilgǝn — yǝrning tegilirigǝ qüxüxkǝ bekitilgǝnlǝrning, ɵlidiƣan adǝm balilirining, ⱨangƣa qüxidiƣanlarning ⱪatarididur».
Xübⱨisizki, Babil ɵzi bu «ɵzini egiz kɵtürgǝn dǝrǝhlǝr»din biri idi.
36-bab: Əzakiyalning «yengi ǝⱨdǝ» toƣruluⱪ bayani
Əzakiyalƣa wǝ ɵz zamandixi bolƣan Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrgǝ Israilning gunaⱨini üzül-kesil mutlǝⱪ axkarilax wǝzipisi tapilandi. Əmdi Hudadin ikkisigǝ ohxaxla Israilning gunaⱨining xipasi toƣruluⱪ wǝⱨiy kǝlgǝnliki adǝmni ⱨǝyran ⱪalduridiƣan ix ǝmǝs. Qünki Huda mǝlum bir mǝsilining ⱨǝl ⱪilix yolini tǝng bǝrmisǝ, ⱨǝrgiz xu mǝsilini axkarilimaydu. Israilning gunaⱨini ⱨǝl ⱪilidiƣan yol bizningkinimu ⱨǝl ⱪilalaydiƣan birdinbir yol — «yengi bir roⱨ, yengi bir ⱪǝlb». Bu «yengi bir roⱨ, yengi bir ⱪǝlb» bilǝn Huda bizgǝ «silǝrni ǝmr-pǝrmanlirim boyiqǝ mangƣuzimǝn, ⱨɵkümlirimni tutⱪuzimǝn, xuning bilǝn ularƣa ǝmǝl ⱪilisilǝr» dǝp eytidu (25-32). Muxundaⱪ ixlar bolsa Hudaning Ɵzi yaritidiƣan mɵjizilǝrdur, ⱨǝrgiz adǝmning ⱪolidin kǝlmǝydu. Tǝwratning tüp hǝwiri dǝl xudur; Israilni misalƣa kǝltürüp u munu ixlarni kɵrsitidu: —
(1) Insanlarning tüp gunaⱨliⱪ tǝbiiti;
(2) Insanlarning Hudaning nijatiƣa, ⱪutⱪuzux yoliƣa mutlǝⱪ moⱨtajliⱪi;
(3) Bu ⱪutⱪuzux yoli Huda ǝwǝtidiƣan Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ bolidu.
Əysa Mǝsiⱨ Israil hǝlⱪi aldida birinqi ⱪetim wǝz eytⱪanda, Qɵmüldürgüqi Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr munu sɵzlǝr bilǝn uni tonuxturdi: — «Mǝn silǝrni ... towa ⱪilixni bildürüx üqün suda qɵmüldürimǝn; biraⱪ (bu zat).... silǝrni Muⱪǝddǝs Roⱨta qɵmüldüridu» («Mat.» 11:3). Mana buning bilǝn Əzakiyal arⱪiliⱪ wǝdǝ ⱪilinƣan «yengi ⱪǝlb, yengi roⱨ» bolidu. Huda bu wǝdini kengǝytip pütün insanlarƣa tutmaⱪqi; xunga Injilda «Gunaⱨning ix ⱨǝⱪⱪi yǝnila ɵlümdur, biraⱪ Hudaning Rǝbbimiz Mǝsiⱨ Əysada bolƣan sowƣiti yǝnila mǝnggülük ⱨayattur» dǝp yezilƣandur.
Israilƣa nisbǝtǝn bu bexarǝtning toluⱪ ǝmǝlgǝ axuruluxi, ular ahirⱪi zamanlarda towa ⱪilip Mǝsiⱨni ⱪobul ⱪilixi bilǝn bolidu.
11-bab, 16-20-ayǝttimu Əzakiyal bu yengi ǝⱨdini ⱪisⱪiqǝ bayan ⱪilidu. Muxu yǝrdǝ ⱪiziⱪ bir nuⱪta barki: «Mǝn ularƣa bir ⱪǝlbni berimǝn». Bizdǝ ⱨǝrⱪandaⱪ xǝhsiyǝtqilik bolidikǝn, baxⱪilar bilǝn «bir ⱪǝlb»tǝ bolux mumkin bolmaydu. «Birlik» toƣruluⱪ barliⱪ siyasiy xuarlar ham hiyaldur; pǝⱪǝt adǝmlǝr towa ⱪilƣandila Hudaning muⱨǝbbiti iqidǝ ⱨǝⱪiⱪiy birlikning mumkinqiliki bolidu.
37-bab — Israilning «tirilixi»
Biz muxu bab üstidǝ pǝⱪǝt ikki ixni alaⱨidǝ ⱪǝyt ⱪilimiz: —
(1) bexarǝt boyiqǝ Israil wǝ Yǝⱨuda ⱪaytidin bir hǝlⱪ bolidu; bu ⱪismǝn ǝmǝlgǝ axurulƣan, ǝmma ixinimizki, kǝlgüsidǝ toluⱪ ǝmǝlgǝ axurulidu (15-22). Bǝzilǝr bǝlkim: «Ⱨazir Israilning yoⱪalƣan on ⱪǝbilisining ⱪǝyǝrdǝ ikǝnlikini ⱨeqkim bilmǝydu» deyixi mumkin; lekin bir tirik Huda buni obdan bilidu.
(2) Israil elining tirilixida ikki basⱪuq bar; birinqi basⱪuq «sɵngǝklǝrning bir-birigǝ kelixi,... pǝylǝr wǝ ǝt ularning üstigǝ kelip ularni ⱪaplax»; bu basⱪuqta ularda ⱨeq ⱨayat-nǝpǝs yoⱪ; ikkinqi basⱪuqta «Roⱨ» (xübⱨisizki, Hudaning Muⱪǝddǝs Roⱨi) ularƣa kelip ⱨayat beridu (12-14). Xuningƣa ⱪariƣanda, Hudaning pilanining birinqi basⱪuqida U Israilni ɵz zeminiƣa ⱪaytip kǝltürüxi; ikkinqi basⱪuqida, ular «ⱪaytidin tuƣulup» roⱨiy ⱨayatni ⱪobul ⱪilidu. Pǝlǝstindǝ ⱨazir turƣan Yǝⱨudiy hǝlⱪining ǝⱨwali birinqi basⱪuqta boluxi kerǝk; ular ⱪaytidin kɵp dɵlǝtlǝrdin yiƣilƣan (miladiyǝdin keyinki 1948-yilidin baxlap), biraⱪ ularda roⱨiy ⱨayat yoⱪ — qünki ular tehi Əysani «bizning Mǝsiⱨimiz» dǝp etirap ⱪilip ⱪobul ⱪilmiƣan.
Baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝrning sɵzlirigǝ ⱪariƣanda yǝnǝ mumkinqiliki barki, ahirⱪi zamandiki «tirilix»tin ilgiri, Yǝⱨudiy hǝlⱪining bǝziliri Pǝlǝstin zeminidin yǝnǝ tarⱪitiwetilidu.
40-44-bablarda kɵrsitilgǝn, Israilning yengi ibadǝthanisi toƣruluⱪ 26-28 ayǝtlǝrdimu bexarǝt bar.
38-39 Bablar; Gog wǝ Magog — ahirⱪi zamanlar
Bu bablar iqidǝ Gog toƣruluⱪ ⱪiziⱪ bir ayǝt (17) bar: «Rǝb Pǝrwǝrdigar xundaⱪ dǝydu: «Ⱪǝdimki zamanlarda ⱪullirim bolƣan Israildiki pǝyƣǝmbǝrlǝr arⱪiliⱪ bexarǝt ⱪilƣan birsi sǝn ǝmǝsmu? Ular xu künlǝrdǝ, xundaⱪla kɵp yillardin beri, Mening seni hǝlⱪimgǝ ⱪarxilixixⱪa qiⱪiridiƣanliⱪim toƣruluⱪ bexarǝt bǝrgǝn ǝmǝsmu?»»
Biliximizqǝ, ilgiriki pǝyƣǝmbǝrlǝr ɵz kitablirida «Gog»ni ismi bilǝn tilƣa almaydu. Xuning bilǝn xu hulasigǝ keliximiz kerǝkki, ular «Gog» toƣruluⱪ sɵzligǝndǝ, uni baxⱪa bir nami bilǝn tilƣa alƣan.
Yǝxaya, Yoel, Yǝrǝmiya wǝ Daniyal pǝyƣǝmbǝrlǝr (ⱨǝmmisi Əzakiyaldin burun bexarǝt bǝrgǝn)ning kitablirini ⱪetirⱪinip oⱪusaⱪ, ahirⱪi zamanda bolidiƣan, ximaldin qiⱪⱪan Israil zeminiƣa besip kiridiƣan eƣir bir tajawuzluⱪ, xuningdǝk nurƣunliƣan ǝl-yurtlarning Israilƣa ⱪarxi yiƣilip ⱪoxun boluxi toƣruluⱪ bexarǝtlǝrnimu bayⱪaymiz. Bu bexarǝtlǝr boyiqǝ bu zor ⱪoxun «dǝjjal» (Mǝsiⱨning rǝⱪibi) tǝripidin yetǝklinidu. Xunga «Gog»ni «dǝjjal»ning baxⱪa bir ismi dǝp ⱪiyas ⱪilsaⱪ bǝlkim toƣridur. Mikaⱨ pǝyƣǝmbǝr uni «Asuriyǝlik» dǝp ataydu. Tɵwǝndiki bexarǝtlǝr «Əzakiyal» 38-39-babtiki bexarǝt bilǝn munasiwǝtlik boluxi mumkin. Waⱪti-saiti yeⱪin kǝlgǝndǝ bǝlkim bu bexarǝtlǝrning tǝpsilatliri, ularning bir-birigǝ ⱪandaⱪ maslixidiƣanliⱪi tehimu eniⱪ bolup qiⱪixi mumkin.
«Yǝx.» 29:5-8, 34:1-6, 63:1-6, 66:15-16: «Mik.» 5:5, «Dan.» 11:40-45 («ximaliy padixaⱨ»), «Yoel» 3:9-16, «Yǝr.» 4-bab, «Zǝf.» 3:8ni kɵrüng.
Əzakiyalning bu bexariti ɵzidin yiraⱪ bir küni toƣruluⱪ sɵz ⱪilidu. Xunga yǝnǝ bir mumkinqiliki barki, bexarǝtning «ⱪǝdimki zamanlar» degini, Əzakiyaldin keyinki künlǝrnimu ɵz iqigǝ alidu; undaⱪ bolƣanda «pǝyƣǝmbǝrlǝr» degini uningdin keyin bolƣan pǝyƣǝmbǝrlǝrnimu, mǝsilǝn Zǝkǝriya, ⱨǝtta Injil dǝwrdiki Pawlus wǝ Yuⱨannanimu kɵrsitixi mumkin. Undaⱪta munasiwǝtlik bexarǝtlǝr yǝnǝ «Zǝk.» 12-14 bablar, Injil «Wǝⱨ.» 16:14, 16, 19:19nimu ɵz iqigǝ alatti.
40-44-bablar; yengi ibadǝthanining ǝⱨmiyiti
Oⱪurmǝnlǝr tarihta bolƣan birnǝqqǝ ibadǝthanining ⱨǝrbirining ǝⱨmiyiti toƣruluⱪ bir muzakirini oⱪumaⱪqi bolsa Ⱨagay pǝyƣǝmbǝrning kitabidiki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrsun. «Ibadǝthanilar» toƣruluⱪ eniⱪ bir prinsip bar. U Injilda muⱪim bekitilgǝnki, Hudaning nixan ⱪilƣan mǝⱪsiti Ɵz hǝlⱪini Ɵz ibadǝthanisi ⱪilixtin ibarǝttur. Hudaning tüp pilani, «insan ⱪoli bilǝn yasiƣan ibatǝthana»da turux ǝmǝs, bǝlki Ɵz hǝlⱪining ⱪǝlb-roⱨini toldurup turuxidur. Xunga nemixⱪa Huda bu yengi «jismaniy» ibadǝthanini kɵrsitidu? Uning ǝⱨmiyiti nemǝ? Əgǝr Mǝsiⱨ Əysaning ⱪurbanliⱪi pütkül insanlar üqün («Ibraniylarƣa» degǝn kitabta deyilgǝndǝk) «ǝng ahirⱪi ⱪurbanliⱪ» bolsa, bu ibadǝthanida soyulidiƣan ⱪurbanliⱪlarning nemǝ mǝⱪsiti bolidu? Tɵwǝndǝ bir jawab berimiz.
Ibadǝthana wǝ uning ɵlqǝmliri toƣruluⱪ ikki eƣiz sɵz ⱪilixⱪa toƣra kelidu. Birinqi, bu ibadǝthanini ɵlqǝx usuli binalarni tǝkxürgüqi mǝhsus hadim yaki inȥenerning adǝttiki tǝrtipi boyiqǝ bolmastin, bǝlki ɵyning aldinⱪi dǝrwazisidin baxlinip, dalinining iqki bulung-puxⱪaⱪliriƣiqǝ uzunluⱪ-kǝnglikini ɵlqǝp, ⱨaman kiqik ɵlqǝmlǝrdin qong ɵlqǝmlǝrgǝ ɵtüx usulida bolidu. Muxu usul ⱨaman (insanlar ⱪilƣan bolsa!) ⱨǝrhil pǝrⱪ-hataliⱪlarni kǝltürüp binaning qertyoȥini toptoƣra sizixⱪa mumkin bolmas ⱪilidu. Toƣra usul omumiy uzunluⱪ-kǝngliki bilǝn baxlinip, andin bulung-puxⱪaⱪliriƣiqǝ uzunluⱪ-kǝnglikini ɵlqǝxtur. Bu, alamǝt kɵrünüxning qoⱪum Hudadin kǝlgǝnlikini tehimu ispatlaydu. Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr ɵzi bir «qertyoȥ»ni awwal sizƣan ǝmǝs; u pǝⱪǝt ɵz yetǝkqisigǝ ǝgixip binaning u-bu tǝrǝplirini aylinip uning ɵlqigǝn yǝrlirini hatirilǝydu. Binaning ɵlqǝmliri qertyoȥƣa kǝltürülgǝndǝ ⱨǝmmisi bir-birigǝ toptoƣra maslixip, asasǝn mukǝmmǝl bir pütünlükni kɵz aldimizƣa kǝltüridu (bǝzi kiqik ɵylirining wǝ jaylirining tǝpsilatliri toluⱪ bolmiƣaqⱪa, ularni sizƣili bolmaytti — tɵwǝndiki sɵzimizni kɵrüng).
Ɵlqǝmlǝrning bir-birigǝ maslixixi jǝⱨǝttǝ pǝⱪǝt birla ɵlqǝmdǝ kiqikkinǝ bir mǝsilǝ bar (40:49); biz bu ayǝttǝ Tǝwrattiki kona grek tili tǝrjimisi (LXX)gǝ ǝgiximiz, xuning bilǝn mǝsilǝ ⱨǝl ⱪilinidu.
Ikkinqi, Əzakiyal bizgǝ tǝminligǝn tǝpsilatlar wǝ ɵlqǝmlǝrdin bu ibadǝthanini ɵzimiz toluⱪ ⱪurup qiⱪiximiz mumkin ǝmǝs. Bǝzi yǝrliri, mǝsilǝn sirtⱪi ⱨoylidiki axhanilar, sirtⱪi tamƣa tutax turƣan «kiqik hanilar» wǝ kaⱨinlarning ɵylirining bayanliri bizgǝ ularni sizƣudǝk, xundaⱪla ⱪurƣudǝk tǝpsilatlarni tǝminlimǝydu. Huda Əzakiyalƣa kɵrsǝtkǝn bu kɵrünüxning ɵzi toluⱪ bir qertyoȥ sizix üqün ǝmǝstur. Huda hǝlⱪigǝ ⱨeqⱪǝyǝrdǝ uni ⱪuruxni tapiliƣan ǝmǝs, pǝⱪǝt «kallisida ibadǝthanini ɵlqǝp baⱪsun» dǝp buyrulƣan (43:10-11). U kǝlgüsidǝ mǝwjut bolidiƣan bir bina, lekin uni ⱪurƣuqi Hudadur, eniⱪ desǝk Mǝsiⱨning Ɵzi bolidu. Mǝsiⱨ toƣruluⱪ: «U ibadǝthanini ⱪuridu, wǝ kaⱨin süpitidǝ Ɵz tǝhtigǝ olturidu» dǝp bexarǝt berilgǝn («Zǝk.» 6:13). Zǝkǝriyaning xu bexaritidǝ eytilƣan «ibadǝthana»ning birinqi kɵrsǝtkini Hudaning «tirik taxlar» bolƣan mɵmin bǝndiliridin tǝrkib tapⱪan ibadǝthanidur («1Pet.» 2:5-8). Biraⱪ bu bexarǝt yǝnǝ «ⱨayatsiz taxlardin ⱪurulƣan» bir ibadǝthanini kɵrsǝtkǝn bolsa, qoⱪum Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr alamǝt kɵrünüxtǝ kɵrgǝn ibadǝthana boluxi kerǝk.
Israiliyǝdǝ turuwatⱪan Yǝⱨudiy hǝlⱪining az degǝndǝ 1950-yillardin beri yengi bir ibadǝthanini ⱪaytidin ⱪurux qertyoȥi wǝ ibadsǝthanining ǝslidiki ornida ⱪaytidin ⱪurbanliⱪ ⱪilix pilani bolup kǝlgǝn. Angliximizqǝ ular ⱪurmaⱪqi bolƣan ibadǝthanining qertyoȥi Əzakiyalning 40-44-babliriƣa asaslanƣan. Lekin Zion teƣining (taƣning bügünki tüzülüxigǝ ⱪariƣanda) Əzakiyal kɵrgǝn ibadǝthanini patⱪuzƣudǝk yeri yoⱪ, wǝ ⱪuruluxⱪa baxⱪa tosalƣular bar. Lekin ixinimizki, ular bir ibadǝthanini ⱪuridu — qünki Tǝwrat wǝ Injilda, dǝjjalning ahirⱪi zamanda «ibadǝthanini igiliwelixi» wǝ xu yǝrdǝ ɵz yirginqlik mǝbudini tiklixi toƣruluⱪ bexarǝtlǝr bar («Dan.» 9:27, 12:11, «Mat.» 24:25, «2Tes.» 2:1-11ni kɵrüng). Bu ibadǝthana (bǝlkim dǝjjalning ⱪoli bilǝn) wǝyran bolidu; Əysa Mǝsiⱨ dunyaƣa ⱪaytip kǝlgǝndǝ yǝr yüzi üstigǝ ming yil ⱨɵküm sürüxi («Wǝⱨ.» 20:1-7)ning dǝslipidǝ Əzakiyal kɵrgǝn bu yengi ibadǝthanini ⱪuridu, dǝp ixinimiz.
Hudaning mɵmin bǝndiliridǝ bu «yengi ibadǝthana» wǝ uning ǝⱨmiyiti toƣruluⱪ birnǝqqǝ kɵzⱪaraxlar bolup kǝlgǝn. Bǝziliri bu ibadǝthanining kɵrünüxi Injil dǝwridiki «Mǝsiⱨiy jamaǝt»ni simwol süpitidǝ kɵrsitidu, dǝp oylaydu. Əmdi undaⱪ bolƣanda Hudaning pilan-mǝⱪsǝtliri toƣruluⱪ ⱨazirⱪi bilimimizgǝ asaslanƣanda, ɵyning nurƣun tǝpsilatlirining ⱪandaⱪ simwolliⱪ mǝnisi barliⱪini kɵrüp qiⱪix tǝs bolidu. Dǝrwǝⱪǝ burunⱪi zamanlarda bolƣan barliⱪ ibadǝthanlirining, bolupmu Musa pǝyƣǝmbǝr ⱪurƣan «muⱪǝddǝs qedir»ningkidǝk («Mis.» 25-30, 35-40 bablar) barliⱪ tǝpsilatlirining simwolliⱪ mǝnisi bolidu, dǝp ⱪaraymiz. Əzakiyal kɵrgǝn bu yengi ibadǝthanini ɵzimiz «ⱨǝⱪiⱪiy» dǝp ixinimiz; xuning bilǝn bir waⱪitta bizmu uning tǝpsilatlirining «simwolluⱪ mǝnǝ»si bar dǝp ⱪaraymiz; biraⱪ bularning kɵpinqisining nemǝ mǝnidǝ ikǝnliki bügünki biliximizdin ⱨalⱪip ketidu.
Mǝsiⱨ Əysa alliburun «gunaⱨlar üqün ahirⱪi ⱪurbanliⱪⱪa beƣixlanƣan» tursa («Ibr.» 10:12), undaⱪta «Əzakiyal»da (40-44-bablarda) tilƣa elinƣan ⱪurbanliⱪlar, ⱨeyt-bayramlar wǝ kaⱨinliⱪning nemǝ ǝⱨmiyiti bar? «Ibr.» 5-, 7-, 8- wǝ 10-bablarda, Əysa Mǝsiⱨ bizning «birdinbir Bax Ⱪaⱨin», «Lawiy ⱪataridiki kaⱨinlardin tolimu yuⱪiri, tolimu ǝwzǝl» kaⱨin dǝp atalƣan bolsa, bu Lawiyliⱪ kaⱨinlarning nemǝ zɵrüriyiti?
Ⱪisⱪiqǝ eytⱪanda, jawabni xundaⱪ beriximiz kerǝkki, Mǝsiⱨning «ming yilliⱪ padixaⱨliⱪida» bu ⱪurbanliⱪlar, ⱨeyt-bayramlar wǝ kaⱨinliⱪmu bir ǝslǝtmǝ rolida bolidu. Burunⱪi dǝwrdiki ⱪurbanliⱪlar, ⱨeyt-bayramlar wǝ kaⱨinliⱪ ulardin keyin bolidiƣan Mǝsiⱨning ⱪurbanliⱪini wǝ hizmǝtlirigǝ «bexarǝt rǝsim» bolup kɵrsǝtkǝndǝk, kǝlgüsi zamandiki ⱪurbanliⱪ ⱪatarliⱪlar bu ixlarni ǝslitip «burunⱪi»ni kɵrsitidu. Xu dǝwrdǝ ⱪurbangaⱨ üstigǝ qeqilƣan ⱪanlar xu dǝwrdiki adǝmlǝrgǝ Mǝsiⱨ Əysaning bizning mǝnggülük nijatⱪa eriximiz üqün bǝdǝl tɵlǝp tɵkkǝn ⱪimmǝtlik ⱪeni bolƣanliⱪiƣa üzlüksiz ǝslǝtmǝ bolidu. Əmǝliyǝttǝ bolsa, hǝlⱪning «muⱪǝddǝs jay»ning aldidiki ⱨoyliƣa kirix pursǝtliri (pǝⱪǝt ⱨeyt-bayram waⱪitlarda) Musa pǝyƣǝmbǝr tikligǝn «muⱪǝddǝs qedir» wǝ Sulayman ⱪurƣan ibadǝthana turƣan waⱪittiki xundaⱪ pursǝtlǝrdin az bolidu. Bu ixning ɵzi kǝlgüsi «ming yilliⱪ padixaⱨliⱪ»ta bǝlkim hǝlⱪⱪǝ ɵtkǝnki itaǝtsizlikliri, kona ǝⱨdǝ»ning qǝklikliki, «yengi ǝⱨdǝ»ning kerǝkliki toƣruluⱪ bir ǝslǝtmǝ-agaⱨ boluxi mumkin.
«Ming yilliⱪ» ibadǝthana «ming yilliⱪ padixaⱨliⱪ»ⱪa ohxax pǝⱪǝt waⱪitliⱪ bolidu. Ahir berip ⱨǝmmisi «ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ makanlixidiƣan» «yengi asman, yengi zemin»ƣa ɵzgǝrtilidu («Wǝⱨ.» 21:1-8). Biz bu yengi asman-zemin toƣruluⱪmu: «Ularning nami «Pǝrwǝrdigar xu yǝrdǝ bolidu» («Əz.» 48:35)» dǝp eytalaymiz; uni sɵygǝnlǝr üqün «Pǝrwǝrdigar xu yǝrdǝ bolidu» degǝn bu sɵzning ɵzi ularning tǝlipning ⱨǝmmisi bolidu.
«Mǝn xǝⱨǝrdǝ (yengi asman-zemindiki yengi Yerusalemda) ⱨeqⱪandaⱪ ibadǝthana kɵrmidim, qünki Ⱨǝmmigǝ ⱪadir Pǝrwǝrdigar Huda wǝ ⱪoza uning ibadǝthanisidur. Xǝⱨǝrning yorutuluxi üqün ⱪuyaxⱪa yaki ayƣa moⱨtaj ǝmǝs, qünki Hudaning xan-xǝripi uni yorutⱪanidi, uning qiriƣi bolsa ⱪozidur» («Wǝⱨ.» 21-bab).