Tǝwrat 23-ⱪisim

«Yǝxaya»

(Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning kitabi)


Kirix sɵz


Oⱪurmǝnlǝrning aldida pǝyƣǝmbǝrlik kitabliridin ǝng uluƣlardin biri turidu — yǝni Tǝwrat 23-ⱪisim, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning kitabi («Yǝxaya»).


Hatirilǝngǝn materiyalƣa asasǝn Yǝxayaning pǝyƣǝmbǝrlik hizmiti Yǝⱨuda padixaⱨi Uzzia ɵlgǝn yil (miladiyǝdin ilgiriki 740-yili) baxlanƣan, xundaⱪla padixaⱨlar Yotam, Aⱨaz ⱨǝm Ⱨǝzǝkiyalar tǝhttǝ olturƣan mǝzgillǝrdǝ, miladiyǝdin ilgiriki 686-yiliƣiqǝ ǝllik tɵt yil dawam ⱪilƣan. Uning pǝyƣǝmbǝrlik hizmiti bǝlkim ⱨǝm xu mǝzgildin ilgiri, yǝni Uzzia tǝhttǝ olturuxtin ilgiri (demǝk, miladiyǝdin ilgiriki 740-yilidin burun) ⱨǝm rǝzil padixaⱨ Manassǝⱨning tǝhttǝ olturƣan waⱪtidimu (demǝk, miladiyǝdin ilgiriki 686-yilidin keyin) bolƣan boluximu mumkin. Biraⱪ bu toƣruluⱪ yazma hatirilǝr mǝwjut ǝmǝs.


Yǝxaya bǝzidǝ «pǝyƣǝmbǝrlǝrning pǝyƣǝmbiri» dǝp atilidu — u Huda toƣrisidiki hatirilǝnmǝ süpitidǝ ⱨǝtta Tǝwrattiki baxⱪa uluƣ ⱪisimlar iqidǝ tehimu munǝwwǝr orunda turidu. Mǝsiⱨ dunyaƣa kǝlgüqǝ, yǝni Injil dǝwrigiqǝ uning Huda toƣruluⱪ bǝzi eytⱪanlirini ⱨeqⱪandaⱪ baxⱪa pǝyƣǝmbǝr eytip baⱪⱪan ǝmǝs idi. Uning kitabidiki muⱨim temilarni tɵwǝndikidǝk yǝkünlisǝk bolidu: —


(1) Dunyaƣa bir Ⱪutⱪuzƣuqi kelidu. Muxu Ⱪutⱪuzƣuqining alaⱨidiliki Yǝxaya kitabida süpǝtlinidu. U bolsa: — 

(a) Dawut padixaⱨning jǝmǝtidin qiⱪidiƣan bir padixaⱨ;

(ǝ) dunyadiki barliⱪ gunaⱨlarni Ɵz üstigǝ kɵtürüp ⱪurbanliⱪ bolƣan, Hudaning ⱪuli; 

(b) ahirⱪi zamanlarda dunyani soraⱪ ⱪilixⱪa asmandin qüxidiƣan, Hudaƣa wǝkil bolidiƣan padixaⱨ.

Yǝxaya kitabining ahirⱪi ⱪismida muxu Ⱪutⱪuzƣuqi bolsa, «Hudaning mǝsiⱨ ⱪilƣini» yaki «Mǝsiⱨ» dǝp atilidu; U ⱪudrǝtlik, karamǝt ⱨǝm mɵjizilik ixlarni yaritixⱪa Hudaning Roⱨi wujudiƣa qüxkǝn kixidur. «Mǝsiⱨ»kǝ boysunup, sɵzigǝ itaǝt ⱪilƣan barliⱪ kixilǝr ⱨayatⱪa erixidu; Uningƣa boysunmiƣanlar mǝnggügǝ ⱨalak bolidu.


(2) «Hudaning xǝⱨiri» (yǝni «Ⱪuddus», Yerusalem yaki «Zion») wǝ «Hudaƣa yat xǝⱨǝr» (Babil, «muxu dunyadiki xǝⱨǝr»). Zionƣa tǝwǝdikilǝrning parlaⱪ kelǝqiki; «muxu dunyadiki xǝⱨǝr»dikilǝrning qong balayi’apǝtkǝ yüzlinixi.


(3) Hudaning pak-muⱪǝddǝsliki. Huda muⱪǝddǝsliki ⱨǝm Ɵzini Israilƣa mǝnggülük baƣliƣanliⱪi bilǝn: «Israildiki Muⱪǝddǝs Bolƣuqi» — deyilidu.


(4) Huda dunyadiki barliⱪ tarihni idarǝ ⱪilƣuqi, xundaⱪla Ɵz hǝlⱪining bǝht-bǝrikitini kɵzlǝp barliⱪ tarihni baxⱪurƣuqidur. U kǝlgüsi ixlarni tehi yüz bǝrmigǝn qaƣlardimu bilgǝqkǝ, Ɵz hǝlⱪini ixǝnq-etiⱪadida ⱨǝm Ɵzigǝ tayinixta qing turuxⱪa riƣbǝtlǝndürüx üqün, Ɵzi muwapiⱪ dǝp ⱪariƣanda ularƣa bǝzi ixlarni (pǝyƣǝmbǝrlǝr arⱪiliⱪ) aldin’ala eytidu.

(5) Insanning ɵz-ɵzigǝ tayinixi Hudaƣa yirginqliktur; Hudaƣa tayanƣanlar uning hursǝnliki bolidu; ⱨǝtta muxu dunyadiki barliⱪ japa-muxǝⱪⱪǝtlǝr, dǝrd-ǝlǝmlik ixlar arisidimu u ularƣa aram-hatirjǝmlik beridu.


Kɵrünüxtǝ Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr padixaⱨ ailisidǝ yaki aⱪsɵngǝk bir ailidǝ tuƣulƣan; ɵzining kitabidin ⱨǝm Tǝwrattiki baxⱪa bǝzi ⱪisimlardin kɵrüniduki, u ordiƣa kirip-qiⱪixⱪa ⱨoⱪuⱪluⱪ, xunglaxⱪa ordidiki barliⱪ ixlarƣa, jümlidin padixaⱨning diplomatik munasiwǝtlirigǝ (mǝyli mǝhpiy yaki mǝhpiy bolmisun) naⱨayiti tonux idi. Yǝnǝ oquⱪ kɵrüniduki, muxu «yuⱪiri munasiwǝt» uningƣa nisbǝtǝn «ⱨeqnemǝ» ⱨesablanmaytti. Uning ǝllik yilliⱪ pǝyƣǝmbǝrlik hizmiti dawamida, u ⱨeq ⱪorⱪmastin padixaⱨlarƣa, qǝt’ǝllik ǝlqilǝrgǝ, kaⱨinlar wǝ ⱨǝrhil diniy ǝrbablarƣa, sotqilarƣa ⱨǝm ⱨǝr dǝrijilik ǝmǝldarlarƣa ⱪattiⱪ tǝnbiⱨ ⱨǝm agaⱨlarni berixtin bax tartmay kǝlgǝn. U yǝtküzgǝn bayan-hǝwǝrlǝrgǝ hǝlⱪ ixǝnmǝy mazaⱪ ⱪilip kǝmsitsimu, u yǝnila Hudaning sɵz-kalamini ularƣa yǝtküzüp turatti.


Uning Huda tǝripidin pǝyƣǝmbǝr boluxⱪa «toluⱪ qaⱪirilixi» mǝzkur kitabning 6-babida biz üqün hatirilǝngǝn. Bu qaⱪirilix nemixⱪa birinqi babta ǝmǝs, bǝlki 1-babtin 5-babⱪiqǝ hatirilǝngǝn hǝwǝrlǝrdin keyin kelidu? Naⱨayiti eniⱪ türüptuki, biz muxu awwalⱪi (1-5-babtiki) hǝwǝrlǝrdin uning baxⱪilarning gunaⱨliriƣa Hudaning tǝnbiⱨ bǝrgüqi «ⱪorali» bolƣanliⱪini bilimiz; 6-babtiki qaⱪirilix arⱪiliⱪ u ɵzining gunaⱨⱪa qɵmgǝnlikini ⱨǝm gunaⱨning qongⱪur yirginqlik ikǝnlikini sǝzgǝnlikini bizning qüxiniximizni ümid ⱪilidu. Muxu aldinⱪi bǝx babta Israil ⱨǝm puⱪraliriƣa bǝx ⱪetim «Ⱨalinglarƣa way!» dǝp jakarlaydu, keyin u Hudaning pak-muⱪǝddǝslikini, Uning uluƣluⱪini kɵrüp: «Ɵzümgǝ way!» dǝp ⱪattiⱪ azablinidu. Uni ǝng azabliƣan gunaⱨliri ɵzining orunsiz, napak gǝp-sɵzliri idi; bu jǝⱨǝttǝ u ɵzining ɵz dǝwridiki adǝmlǝrni bulƣaydiƣan gunaⱨlarning tǝsirini ⱪobul ⱪilƣanliⱪini sezip: —


«Ɵzümgǝ way! Mǝn tügǝxtim! Qünki mǝn lǝwliri napak adǝmmǝn ⱨǝm napak lǝwlik bir hǝlⱪ bilǝn arilixip turup, ɵz kɵzüm bilǝn padixaⱨⱪa, yǝni samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigarƣa ⱪaridim!» — dedi.


Uning nalǝ-pǝryadini angliƣan Rǝb pǝrixtisini ⱪurbangaⱨdin bir qoƣni elip kelip uning aƣziƣa tǝgküzüxkǝ buyrudi, xuning bilǝn uning gunaⱨliri kǝqürüm ⱪilinƣanliⱪi jakarlandi (Yǝxaya bu bir wǝⱪǝdin gunaⱨlarning kǝqürüm ⱪilinixining ⱪurbangaⱨ bilǝn ziq munasiwiti bar ikǝnlikini eniⱪ qüxǝndi; keyinrǝk muxu hǝwǝr Muⱪǝddǝs Roⱨning wǝⱨiysi bilǝn tehimu eniⱪ bolidu). Hudaning: «Mǝn kimni ǝwǝtimǝn wǝ kim bizgǝ wǝkil bolup baridu?» degǝn awazini anglap, Yǝxaya ɵzini kɵrsitip: «Mana mǝn! Meni ǝwǝtkǝysǝn» — dedi.


Huda uningƣa: «Gepingni anglaxni rǝt ⱪilidiƣan muxu hǝlⱪinggǝ seni ǝwǝtimǝn; ular hǝwiringni angliƣanseri baƣrini tehimu ⱪattiⱪ ⱪilidu» — dǝydu. Bu bolsa kixilǝr anqǝ yaⱪturmaydiƣan bir wǝzipidur! Xuning bilǝn uning kɵngli azablinip: «Əmdi muxundaⱪ ixlar ⱪaqanƣiqǝ dawamlixidu?» dǝp sorixi ǝjǝblinǝrlik ix ǝmǝs (6:11).


Yǝxayaƣa Israillar iqidǝ Hudaƣa sadiⱪ bolƣan, uning hǝwirini anglap ixinidiƣan bir «ⱪaldisi», «ⱪaldurulƣan ⱪisim» yaki «saⱪlanƣan ⱪisim»ning ⱨǝrⱪaqan mǝwjutluⱪi ayan ⱪilinidu. Yǝxaya bolsa ularning hizmitidǝ bolidu; «ⱪaldilar» keyinrǝk Yǝxaya tapxuruwalidiƣan hǝwǝrlǝrni anglaydu, qing saⱪlaydu wǝ bularni keyinki dǝwrlǝrgǝ yǝtküzidu, dǝpmu eytilidu. Əmǝliyǝttǝ muxu gǝpning ⱨǝⱪiⱪǝt ikǝnliki tüpǝylidin bügün Yǝxayaning kitabini ɵz ⱪolimizda tutux nesiwimiz bar bolƣan; Hudaƣa sadiⱪ bolƣan muxu «ⱪaldisi» uning ⱨǝm baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝrningmu yazƣanlirini ɵz ǝyni kɵqürüp saⱪliƣan.


Yǝⱨudiylarning «ⱨǝdisliri»gǝ asasǝn, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr rǝzil padixaⱨ Manassǝⱨ tǝripidin ⱨǝrǝ bilǝn ⱨǝridilip, ikki parqǝ ⱪilip ɵltürülgǝn («Ibr.» 11:37-ayǝtni kɵrüng), biraⱪ u Hudaning sɵzigǝ kirip yazmilirini ɵzigǝ ǝgǝxkǝnlǝrgǝ tapxurƣanliⱪi üqün, muxu yazmilar bügüngiqǝ ⱪolimizda saⱪlanƣan.


Ɵz hǝlⱪi üqün ǝllik yil hizmǝt ⱪilix dawamida, Yǝxaya nurƣun bexarǝtlǝrni bǝrgǝn. Biraⱪ «bexarǝt» deginimiz nemǝ? Bexarǝt bolsa ɵtkǝnki, ⱨazirⱪi yaki kǝlgüsidiki mǝlum bir ix toƣruluⱪ Hudaning ⱪarixi ayan ⱪilix yaki Hudaning Ɵzi toƣruluⱪ mǝlumat berix. Bǝlkim kɵpinqimiz bexarǝt kǝlgüsi ixlarni aldin’ala eytixtin ibarǝt dǝp ⱪaraymiz; ǝmǝliyǝttǝ bexarǝtlǝr yuⱪiriⱪi tǝrǝplǝrni ɵz iqigǝ alidu, biraⱪ bexarǝtning ǝng muⱨim amili kǝlgüsidiki (yaki ɵtkǝnki) bir ixning nemǝ ikǝnliki ǝmǝs, bǝlki ixning nemixⱪa bolƣanliⱪidin ibarǝttur. Aldin’ala eytilƣan mǝlum bǝzi ixlarning yüz bǝrgǝnliki bexarǝtning Hudadin kǝlgǝnlikini tǝstiⱪlaydu ⱨǝm Hudadin ǝymingüqilǝrni bexarǝtning ⱪalƣan ⱪisimliriƣa ixinip qing tutuxⱪa riƣbǝtlǝndüridu. Biraⱪ Hudaning pǝyƣǝmbǝrlirigǝ bexarǝtlǝrni berixtiki tüp mǝⱪsiti ɵzimizgǝ ⱨǝⱪiⱪiy ǝⱨwalimizni ayan ⱪilix ⱨǝm bizni Ɵzigǝ yeⱪinlaxturuxtin ibarǝttur.


Yǝxaya, xübⱨisizki, muxu kitabta hatirilǝngǝn bexarǝtlǝrdin sirt nurƣun bexarǝtlǝrni bǝrgǝn ⱨǝm muxularni bǝlkim hatiriligǝn. Biraⱪ ixinimizki, u Hudaning Roⱨining yolyoruⱪi ⱨǝm wǝⱨiysi bilǝn ɵzi bǝrgǝn nurƣun bexarǝtlǝrdin birnǝqqisini tallap toplap, ularni ⱨazir ⱪolimizdiki bu «Yǝxaya» kitabi ⱪildi. U muxu bexarǝtlǝrni ɵzi ⱪobul ⱪilƣan tǝrtip boyiqǝ rǝtligǝn ǝmǝs; tǝrtip kɵp waⱪitlarda anqǝ muⱨim ǝmǝs. Omumiy jǝⱨǝttin eytⱪanda, bexarǝtlǝr bizgǝ tɵwǝndiki nɵwǝt boyiqǝ ⱨǝrhil ⱨǝⱪiⱪǝtlǝrni tǝkitlǝydu: — 


(a) Gunaⱨ wǝ tǝkǝbburluⱪ mǝsilisi ⱨǝm aⱪiwǝtliri

(ǝ) Hudaning gunaⱨ toƣruluⱪ agaⱨlanduruxliri

(b) Huda ǝwǝtkǝn Ⱪutⱪuzƣuqisining ⱪurbanliⱪi arⱪiliⱪ bolƣan nijat-ⱪutⱪuzulux

(p) Hudaning nijatini ⱪobul ⱪilixtin kelip qiⱪidiƣan bǝht-bǝrikǝtlǝr

(t) Hudaning Ɵz nijatini ⱪobul ⱪilmiƣanlarƣa qüxüridiƣan jazasi


«Yǝxaya» kitabining üq ⱪismi — ⱪisⱪiqǝ yǝkün

Huda muxu dunyadiki ⱨǝrbir ǝl-yurtⱪa birdin pǝyƣǝmbǝr ǝwǝtkǝn, degǝn sɵz daim eytilidu. Biraⱪ Tǝwrat, Zǝburda deyilgǝnlǝrgǝ asasǝn uningƣa ixǝnmǝymiz. Tǝwratⱪa asasǝn Huda butpǝrǝslikkǝ tolup kǝtkǝn bu dunyadin birla adǝmni talliwelip uni Ɵzigǝ qaⱪirƣan; muxu kixi bolsa ɵz butlirini taxlap Hudaning awaziƣa ǝgǝxkǝn. Muxu adǝm bolsa ⱨǝzriti Ibraⱨim idi. Huda uningƣa mundaⱪ wǝdǝ ⱪilip: —


«Sǝn arⱪiliⱪ yǝr yüzidiki barliⱪ ailǝ-ⱪǝbililǝr bǝht-bǝrikǝt tapidu...

 Mening awazimƣa ⱪulaⱪ salƣining üqün yǝr yüzidiki barliⱪ ǝl-yurtlar nǝslingning nami bilǝn ɵzliri üqün bǝht-bǝrikǝt tilǝydu» — dedi («Yaritilix» 12-bab ⱨǝm 22-babni kɵrüng).

 Ibraⱨimdin Isⱨaⱪ ⱨǝm Ismail tɵrǝlgǝn; Isⱨaⱪtin Yaⱪup tɵrǝlgǝn. Yaⱪup keyin Huda tǝripidin «Israil» dǝp atalƣan. Yaⱪup (yǝni Israil) bolsa «Israil» yaki «Yǝⱨudiylar» dǝp atalƣan ǝlning ǝjdadi idi. Hudaning ⱨǝzriti Ibraⱨimƣa deginigǝ asasǝn, uning «ǝwladi», yǝni Israil arⱪiliⱪ «Yǝr yüzidiki barliⱪ ailǝ-ⱪǝbilǝ bǝht-bǝrikǝt tapidu». Huda Ɵz ⱨǝⱪiⱪitini Israil arⱪiliⱪ pütkül dunyaƣa ayan ⱪilmaⱪqi idi. Xu munasiwǝt bilǝn «Yǝxaya»diki 2-babta munularni kɵrimiz: —

«Ahiri zamanlarda Pǝrwǝrdigarning ibadǝthanisi jaylaxⱪan taƣ taƣlarning bexi bolup bekitilidu,

U ⱨǝmmǝ dɵng-egizlktin üstün ⱪilip kɵtürülidu;

Barliⱪ ǝl-hǝlⱪlǝr uningƣa ⱪarap eⱪip kelixidu.

Nurƣun ⱪowmlar bir-birigǝ: —

«Kelinglar, Pǝrwǝrdigarning teƣiƣa,

Yǝni Yaⱪupning Hudasining ɵyigǝ qiⱪayli;

U Ɵz yollirini bizgǝ ɵgitidu,

Biz uning tǝriⱪiliridǝ mangimiz» — deyixidu».


Huda Israilni Ɵz ⱨǝⱪiⱪitini yǝtküzüxtiki wasitǝ ⱪilmaⱪqi idi; yuⱪirida oⱪuƣinimizdǝk, Israil ahirⱪi zamanlarda xundaⱪ rolda bolidu. Biraⱪ bügüngǝ ⱪǝdǝr ular bu rolda Hudaning mǝⱪsitini ⱨeq ǝmǝlgǝ axurƣini yoⱪ; Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr bolƣan dǝwrdǝ, Israil dunyani ɵz Hudasiƣa ixinixkǝ jǝlp ⱪilƣan ǝmǝs; ǝksiqǝ, ularning ixǝnqsizliki ⱨǝm butpǝrǝslik ⱪilmixi tüpǝylidin barliⱪ ǝllǝr «Jimi alǝmni baxⱪurƣuqi dǝl Hudayimizdur» dǝydiƣan xu Israil hǝlⱪini «butpǝrǝslǝr!» dǝp mazaⱪ ⱪilƣan. Əmma Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir axundaⱪ ǝⱨwalda Israilni nemǝ ⱪilmaⱪqi bolidu? «Yǝxaya» kitabi dǝl muxu soalƣa jawab beridu. Huda Israildin, Dawut pǝyƣǝmbǝrning ǝwladi bolƣan pak bir ⱪizdin tuƣulidiƣan, ahirⱪi zamanda Israilni andin dunyani idarǝ ⱪilidiƣan karamǝt bir padixaⱨni turƣuzidu; uning ⱨɵkümranliⱪi pütkül dunyaƣa aram-hatirjǝmlikni yǝtküzidu. Biraⱪ (bexarǝt boyiqǝ) bu padixaⱨ Israil yat bir ǝlning imperiyǝsining ⱨɵkümranliⱪi astidiki ajayib ⱪattiⱪqiliⱪ bolƣan bir ailidǝ dunyaƣa kelidu. Bu «Yǝxaya» kitabining birinqi ⱪismining (1-37-bab) muⱨim bir temisidur; uni «Padixaⱨ ⱪismi» dǝp ataxⱪimu bolidu.


Biz «ikkinqi ⱪisim» dǝp ⱪariƣan 38-55-bablarda, Israilning gunaⱨliri tüpǝylidin Huda mǝⱪsitini ǝmǝlgǝ axurmiƣanliⱪi yǝnǝ tilƣa elinidu. Butpǝrǝslikning ⱪarangƣuluⱪi basⱪan dunyada Israil «Hudaning guwaⱨqisi» süpitidǝ ⱨeq nǝtijǝ qiⱪiralmiƣan. Biraⱪ Hudaning mǝⱪsǝtliri nixanƣa yǝtmǝy ⱪelixi ⱨǝrgiz mumkin ǝmǝs; qünki «Mening Ⱪulum» degǝn bir zat pǝyda bolidu. Israil ⱪilalmaydiƣan ixni U ⱪilip, Hudaning ⱨǝⱪiⱪitini awwal Israilƣa, andin dunyaƣa yǝtküzidu. Muxu wǝzipisi tüpǝylidin Huda ⱪuliƣa (Mǝsiⱨgǝ) keyin yǝnǝ «Israil» degǝn namni ⱪoyidu; U yǝnǝ «Pǝrwǝrdigarning biliki» yaki «Pǝrwǝrdigarning bilǝk-ⱪoli», yǝni Hudaning Ɵz ⱪudriti, dǝp ayan ⱪilinidu. Biraⱪ Hudaning hǝwǝr-ⱨǝⱪiⱪitini yǝtküzüx jǝryanida, «ⱪul» ǝxǝddiy ⱪarxiliⱪⱪa uqraydu; U urulidu, adǝmlǝr Uning yüzigǝ tüküridu ⱨǝm Uning dümbisini ⱪamqilaydu. Biraⱪ ⱪul bolsa muxu muamilidin bax tartmaydu yaki ⱪol yandurmaydu. Ⱨǝtta Uni urux xundaⱪ dǝrijigǝ yetiduki, Uning qirayi tonuƣusiz bolup ketidu. Uni «Huda ǝwǝtkǝn hǝwǝrqi» deyixning ornida, ular Uni insan arisidiki ǝng lǝniti ⱨǝm jinayǝtqi dǝp ⱨesablap, dǝⱨxǝtlik ɵltürüwetidu. Bu hǝwǝr «Yǝxaya» kitabining mǝrkizi ⱨǝm meƣizi. 


Bu pak-diyanǝtlik adǝmning ɵlümi bilǝn Hudaning ⱪattiⱪ ⱪǝⱨr-ƣǝzipi pütkül dunyaƣa yaƣdurulmay ⱪalmaydu dǝp oyliximiz mumkin. Əmǝliyǝttǝ bu ixlar dǝl Hudaning mǝⱪsǝtlik pilani idi; ⱪulning rǝzil adǝmlǝrning ⱪolida bolƣan ǝxǝddiy ɵlümidǝ, Huda pǝⱪǝt Israilnila ǝmǝs, bǝlki barliⱪ dunyani kǝqürümgǝ erixsun dǝp, barliⱪ gunaⱨlirimizni ⱪulning zimmisigǝ yüklǝp bizning ornimizda jazalaydu. Ⱪul bolsa Ɵz ihtiyari bilǝn xundaⱪ yolni tallap, Ɵzini «gunaⱨni yuyidiƣan ⱪurbanliⱪ» süpitidǝ otturiƣa qiⱪiridu. Bu jǝⱨǝttǝ u ⱪurbanliⱪ boluxta tallax imkaniyiti yoⱪ bolƣan ⱨaywanlarƣa ohximaytti, U Hudaƣa ⱨǝm insanƣa bolƣan muⱨǝbbitidin muxu yolni Ɵz ihtiyari bilǝn talliƣan (53-bab).


Ⱪul dǝpnǝ ⱪilinidu; bexarǝttin kɵrüniduki, U bir bay adǝmning ⱪǝbrisigǝ dǝpnǝ ⱪilinidu. Biraⱪ adǝmlǝr tehi uni «Huda lǝnǝt ⱪilƣan», «ⱨeq pǝrzǝnt kɵrmǝy elip ketilgǝn» dǝp ⱨesabliƣinida, ⱪul ǝksiqǝ mǝnggülük tirilgǝn, kɵp pǝrzǝntlik, alǝmning ǝng yuⱪiri jayiƣa kɵtürülgǝn, dǝp wǝⱨiy ⱪilinidu. Uni tonux arⱪiliⱪ «nurƣun adǝmlǝr» ⱨǝⱪⱪaniy ⱪilinidu. Mana buni «Yǝxaya» kitabining ikkinqi ⱪismi, «Ⱪul ⱪismi» dǝp ataxⱪa bolidu.


Üqinqi, yǝni ahirⱪi ⱪisim (56-66-bablar)ning dǝslipidǝ biz ǝmdi yǝnǝ Yǝxayaning ɵz dǝwrigǝ kelimiz. Gunaⱨ ⱨǝm mǝƣlubiyǝtlǝrning mǝsililiri yǝnila aldimizda turidu; biraⱪ birinqi ⱪismi bilǝn selixturƣanda xu dǝwr tehimu zulmǝt, tehimu ⱪarangƣuluⱪ iqidǝ ⱪalidu. Xundaⱪ bolƣini bilǝn Hudaning mɵmin bǝndiliri ⱨǝⱪiⱪǝttǝ qing turuxⱪa riƣbǝtlǝndürülidu; Huda Israilƣa yaki dunyaƣa «nijat kǝltürgüdǝk ⱨeq adǝm»ni tapalmay, muxu ixni Ɵzining «Ɵzümning bilǝk-ⱪolum» arⱪiliⱪ ⱪilidiƣanliⱪini elan ⱪilidu. U «Hudaning Roⱨi wujudida turƣan» «Ⱨǝmjǝmǝt-Ⱪutⱪuzƣuqi» dǝrwǝⱪǝ Zionƣa pat arida kelidu, dǝp jakarlaydu (59-bab, 16-21-ayǝtlǝr). Biz ikkinqi ⱪismidin «Pǝrwǝrdigarning bilǝk-ⱪoli»ning «Pǝrwǝrdigarning ⱪuli»ƣa ohxax adǝm ikǝnlikini bilimiz. U «Pǝrwǝrdigarning Roⱨi bilǝn «mǝsiⱨ ⱪilinƣan»», «nijatning kiyim-keqiki kiydürülgǝn» degǝn süpǝtlǝrdǝ kelidu; Uning kelixi ⱨǝm hizmiti arⱪiliⱪ Israilning parlaⱪ kelǝqiki bolidu. Ular Hudaning xan-xǝripigǝ tolƣan yengi asman, yengi zeminning mǝrkizi bolidu.


«Mǝsiⱨ ⱪilinƣan» degǝn zat, yǝni Hudaning «Mǝsiⱨ»i bolsa «muxu ixlarning ⱨǝmmisi ǝmǝlgǝ axurulmiƣuqǝ aram almaymǝn, duadin tohtimaymǝn» dǝp wǝdǝ ⱪilidu; u yǝnǝ muxu ix üqün dua ⱪilixⱪa yǝnǝ baxⱪa «kɵzǝtqilǝr»ni tǝminlǝxkǝ wǝdǝ ⱪilidu. Muxu «tarmaⱪ ⱪismi» Mǝsiⱨning dunyani soraⱪ ⱪilixⱪa qüxidiƣanliⱪini kɵrsitidiƣan ƣayibanǝ bir kɵrünüx bilǝn ahirlixidu.


Muxu ǝng ahirⱪi wǝⱨiydǝ bolsa Israilning xu qaƣdiki (ahirⱪi zamandiki) ǝⱨwali tehimu hǝtǝrlik kɵrsitilidu. Ular soraⱪ ⱪilinip pak-muⱪǝddǝs bir Hudaning aldida tǝyyar turuxtin yiraⱪ bolidu. Ular buni eniⱪ bilip, Hudaning Israilƣa yǝnǝ bir ⱪetim nijatliⱪ mɵjizǝ yaritix üqün «kɵnglimizni Ɵzünggǝ buriƣaysǝn» dǝp ⱪattiⱪ wǝ azabliⱪ nalǝ-pǝryadlarni kɵtüridu.


Hudaning bu dualarƣa adǝmni ⱨǝyran ⱪalduridiƣan jawabi bar. Dǝslǝptǝ, U «Meni izdimigǝn bir hǝlⱪ»ⱪǝ Ɵzümni tapⱪuzimǝn ⱨǝm namim bilǝn ⱨeq munasiwǝtsiz bolƣan bir «ǝl»gǝ Ɵzümni ayan ⱪilimǝn, dǝydu (65:1). Dunya soraⱪ ⱪilinip Uning jazasiƣa qɵmüp ketidu. Israil ⱨalakǝt girdawiƣa qüxüp ⱪalay dǝp ⱪalƣanda, ular arisidiki «ⱪaldi» sǝwǝbidin ⱪutⱪuzulidu. Hudaning muxu «ⱪaldisi» ⱨǝm Ɵzini «izdimǝy» tapⱪan bu «ǝl», xundaⱪla ularning pǝrzǝntlirigǝ bolsa Huda yengi asman-zeminning mǝrkizi bolƣan, ⱪaytidin yengilandurulƣan «Israil» degǝn zeminni beridu. Bir kün iqidila «roⱨiy ailǝ» süpitidǝ yengi bir «Israil» tuƣulidu. Hudaning sot-jazasidin tirik ⱪalƣan «yat ǝllǝr» bolsa ɵzlirigǝ tarⱪilip kǝlgǝn Yǝⱨudiylǝrni «Pǝrwǝrdigarƣa atiƣan ⱨǝdiyǝ» süpitidǝ Yerusalemƣa ⱪayturup apiridu. Pütkül dunya Rǝbkǝ ibadǝt ⱪilƣuqi bir hǝlⱪ bolidu.


Xuning bilǝn hulasilǝp eytⱪanda, mǝzkur kitabni üq ⱪisimƣa bɵlüxkǝ bolidu. Ular tɵwǝndikiqǝ: —


(1) Padixaⱨ ⱪismi (1-37-bab) 

(1-5-bab) temilarni tonuxturdiƣan bexarǝtlǝr: — 

Israilning ikki yüzlük harakteri

Hudaning yeⱪinda bolidiƣan jazasi

Hudaning «ⱪaldi»si

Hudaning kǝlgüsi parlaⱪ sǝltǝniti

«Pǝrwǝrdigarning küni»

Muxu bablarni bolsa kitabning keyinki ⱪismidiki ⱨǝrhil temilarda bayan ⱪilinƣan bexarǝtlǝrning uruⱪi deyixkǝ bolidu.

 6-bab: Hudaning Yǝxayani qaⱪirixi

7-11-bablar: Kǝlgüsi padixaⱨ ⱨǝm uning hǝlⱪi toƣruluⱪ bexarǝtlǝr 

Padixaⱨning sirliⱪ ⱨalda tuƣuluxi (pak ⱪizdin, yoⱪsul ǝⱨwalda)

Padixaⱨning parlaⱪ sǝltǝniti

Yǝⱨuda ⱨǝm Israil «Hudaning arami»ni rǝt ⱪilidu. 

12-bab: Kǝlgüsidiki ƣǝlibilik nahxa

13-27-bablar: Yat yurtlar toƣruluⱪ bexarǝtlǝr

Israil bilǝn ǝllǝrning otturisidiki munasiwǝt toƣruluⱪ bexarǝtlǝr; dunya tarihini baxⱪurƣuqi Hudadur. Əllǝr toƣruluⱪ ⱨǝrbir bexarǝt baxⱪa-baxⱪa bolup, xübⱨisizki, Huda ⱨǝm uning tüpki mǝⱪsǝtliri toƣruluⱪ ⱨǝⱪiⱪǝtlǝrgǝ misal bolux süpitidǝ tallanƣan. Muxu bexarǝtlǝr üq dǝwr boyiqǝ, yǝni 13-20, 21-23, 24-27-bablar boyiqǝ bayan ⱪilinidu. Üqinqi dǝwr bexarǝtlǝr bolsa «dunyaning xǝⱨiri» bilǝn «Hudaning xǝⱨiri»ning aⱪiwǝtlirini selixturidu. 

28-37-bablar: Israil wǝ yat ǝllǝr; Hudaning ahirⱪi soti ⱨǝm jazasi; Zionƣa ⱪaytix; Asuriyǝ bilǝn ahirⱪi elixix; Hudaning ⱪutⱪuzuxi 


(2) «Ⱪul» ⱪismi (38-55-bablar)

38-bab: Ⱨǝzǝkiyaning kesili ⱨǝm saⱪaytilixi

39-bab: Əjǝllik ⱪarar

40-44:23  Dunyaƣa kelidiƣan zor tǝsǝlli.

 Butpǝrǝslǝrning nadanliⱪi. 

Huda tǝngdaxsiz Yaratⱪuqi.

«Pǝrwǝrdigarning ⱪuli» tonuxturulidu. 

Israilning kǝlgüsidiki bǝhti. 

44:24-48:22  «Zor ⱪutⱪuzux» Israilning Babildin ⱪutⱪuzuluxi — «Ⱪorǝx» arⱪiliⱪ wǝdǝ ⱪilinƣan 

49-55-bablar:  «Tehimu zor ⱪutⱪuzux» — Israil ⱨǝm dunyaning gunaⱨtin ⱪutulup Hudaning sǝltǝnitigǝ kirixi — «Mǝsiⱨ» arⱪiliⱪ wǝdǝ ⱪilinƣan


(3) «Ƣǝlibǝ Ⱪilƣuqi Mǝsiⱨ» ⱪismi (56-66-bablar)

56-59-bablar: Ⱪarangƣuluⱪ künlǝrdǝ ⱨǝⱪⱪaniylarƣa berilgǝn riƣbǝtlǝr.

Hudaning zor rǝⱨimdilliⱪi, ⱪuruⱪ dinning yirginqliki.

Rǝzillǝr nijatsiz ⱪalsa tehimu rǝzil bolup ketidu.

«Ⱨǝmjǝmǝt-ⱪutⱪuzƣuqi»ning yeⱪin kelixi. 

60-62-bablar: Israilning «ⱨǝmjǝmǝt-ⱪutⱪuzƣuqi»si arⱪiliⱪ bolƣan parlaⱪ kelǝqiki. 

Pütkül dunyaƣa Israil arⱪiliⱪ bǝht ata ⱪilinidu.

Yengi asman, yengi zemin

Ⱨǝmmǝ ix «Mǝsiⱨ ⱪilinƣan ƣǝlibǝ ⱪilƣuqi», yǝni «Mǝsiⱨ» arⱪiliⱪ bolidu.

63-64-bab: «Mǝsiⱨ ⱪilinƣan Ƣǝlibǝ Ⱪilƣuqi» sot ⱪilip jazaliƣuqi rolida kɵrünidu.

Israilni toƣra yolƣa buraxⱪa, Hudaning yeniƣa ⱪayturuxⱪa Hudaƣa kɵtürülgǝn nalǝ-pǝryadlar

65-bab: Hudaning jawabi. Israilni Ɵzigǝ ⱪayturux üqün U awwal Yǝⱨudiy ǝmǝslǝrgǝ Ɵzini tonutup ayan ⱪilidu. Andin Israilni ɵzigǝ sadiⱪ bolƣan «ⱪaldi»lar arⱪiliⱪ ɵzining yeniƣa ⱪayturidu.

66-bab: Hudaning ⱪǝdirlǝydiƣini muⱪǝddǝs ibadǝthana ǝmǝs, bǝlki uningdin ǝyminidiƣan bǝndiliridur. Israilning kelǝqiki bekitildi, Yǝⱨudiy ǝmǝslǝrgǝ Israil arⱪiliⱪ mǝnggü bǝht ata ⱪilinidu. Pütkül dunya Hudaning ibaditidǝ bolidu. Rǝzillǝr üstigǝ jaza qüxidu.


 Tehimu roxǝnki, ixlǝtkǝn sɵz-ibarilǝrdin ⱪariƣanda, Yǝxaya intayin bilimlik adǝm idi. Kitabning kɵpinqisi ibraniy tilining «xeir xǝkli» yaki «qaqma xeir xǝkli»dǝ yezilƣan. Baxⱪa kitabta deginimizdǝk, ibraniy xeiriyitidǝ misralar parallel, bǝzidǝ üq misraliⱪ yezilidu. Bir kuplettiki ⱨǝrbir misraning ohxap ketidiƣan yaki selixturma bolidiƣan temisi bar. Dunyaning bǝhtigǝ yarixa, nurƣun tillarƣa tǝrjimǝ ⱪilix mumkin bolmaydiƣan wǝzinlik yaki ⱪapiyǝlik xeirdǝk bolmiƣan bu hil xeirni tǝrjimǝ ⱪilƣili bolidu. Biraⱪ Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr yǝnǝ ibraniy tilida nurƣun qaⱪqaⱪlarni ⱨǝm sansiz sɵz oyunlirini ⱪollinidu ⱨǝm uningdin sirt bǝzi waⱪitlarda ⱪapiyǝlik xeir uslubida yazidu. Bularni uyƣur tiliƣa tǝrjimǝ ⱪilƣanda xeir xǝklidǝ ipadilǝxkǝ ⱪǝlimimiz ajizliⱪ ⱪilidu. Ⱨalbuki, oⱪurmǝnlǝr bulardin azraⱪ ⱨuzurlansun ⱨǝm pǝyƣǝmbǝrning küqlük tilining puriⱪini purisun dǝp izaⱨatlirimizda anqǝ-munqǝ misallarni kɵrsitip bǝrduⱪ. Kitab yüzdin artuⱪ «xeiriy bexarǝtlǝr», xundaⱪla bǝzi nǝsriy ⱪisimlardin tǝrkib tapⱪandur.


Əmǝliyǝttǝ kɵp yǝrlǝrdǝ xeirning ǝng muⱨim ⱨǝⱪiⱪiti, xeirning dǝl otturisidiki misrada bolidu. Kɵp xeirlarning alaⱨidǝ bir «meⱨrab ⱪurulmisi» bar. Bulardin «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ birnǝqqǝ misallarni kɵrsitimiz.


Xunga Tǝwrattiki bexarǝtlik bǝzi kitablardin sirt, «Yǝxaya» degǝn kitabni baxⱪa kitablar bilǝn selixturuxⱪa bolmaydu. Oⱪurmǝnning tema, mǝzmun yaki sɵzligüqining ɵzgirixidin bǝzidǝ bexi aylinip ⱪelixi mumkin. Biz oⱪurmǝnlǝrni pǝⱪǝtla oⱪuwerixkǝ dǝwǝt ⱪilimiz. Kitabning nurƣun sirliri keyinki ⱪismidila nurlinidu. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning kitabi Hudaning yolyoruⱪi ⱨǝm wǝⱨiysi bilǝn kixini oⱪuxⱪa tǝⱪǝzza ⱪilidu. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr bǝzidǝ adǝmni qɵqitiwetidiƣan wǝ ⱪaymuⱪturuwetidiƣan bayanlarni ⱪilidu, bǝzidǝ tuyuⱪsiz yengi-yengi bir personaȥlarni bayan ⱪilidu. Pǝⱪǝt oⱪurmǝn oⱪuwǝrsila sir eniⱪlinidu. Xunga Muⱪǝddǝs Kitab toƣruluⱪ mundaⱪ deyilgǝn: «Muⱪǝddǝs Kitabning ǝng yahxi qüxǝndürgüqisi kitabning ɵzidur». Muxu ⱨǝⱪiⱪǝt-ⱨekmǝt «Yǝxaya» kitabiƣa tehimu mas kelidu. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning Huda yaki insan toƣruluⱪ ⱪilƣan bǝzi bayanliri, xübⱨisizki, bizni ⱪattiⱪ oyƣa salidu. Kitabta Hudaƣa tayanƣan ǝng gɵdǝk-saddilirimiz üqün kɵngülni yasaydiƣan ⱨǝm tǝsǝlli-riƣbǝt beridiƣan kɵp nǝrsilǝr bar; ⱨǝm bizni ⱪattiⱪ oylanduridiƣan ⱨǝm qongⱪur oyliximizni tǝlǝp ⱪilidiƣan ⱪisimlirimu bar —

Qünki: —


«Mening oyliƣanlirim silǝrning oyliƣanliringlar ǝmǝs,

Mening yollirim bolsa silǝrning yolliringlar ǝmǝstur;

Qünki asman yǝrdin ⱪanqǝ yuⱪiri bolƣinidǝk,

Mana Ɵz yollirim silǝrning yolliringlardin,

Mening oyliƣanlirim silǝrning oyliƣanliringlardin xunqǝ yuⱪiridur» (55-bab, 8-9-ayǝt). 

Xunga aldirimay qaynap yegüdǝk yahxi gɵxmu bar, ⱨǝmdǝ bowaⱪlar üqünmu roⱨ-ⱪǝlbni ⱪuwwǝtlǝydiƣan, dǝrⱨal istemal ⱪilƣili bolidiƣan sütmu bar.


Tola qaƣlardimu, mǝlum bexarǝtning top-toƣra mǝnisi pǝⱪǝt bexarǝtning ǝmǝlgǝ axurulux waⱪtiƣa yǝtküqǝ sirliⱪ turidu. Andin toluⱪ qüxǝngili bolidu. «Yǝxaya» kitabining bügüngǝ ⱪǝdǝr tehi ǝmǝlgǝ axurulmiƣan kɵp bexarǝtliri bar. Biraⱪ uning «pak ⱪizdin tuƣulidiƣan Padixaⱨ», «Pǝrwǝrdigarning ⱪuli» ⱨǝm «Ⱪul ⱨǝⱪⱪaniy ⱪilƣanlar» toƣruluⱪ uluƣ bexarǝtlirining baldur ǝmǝlgǝ axurulƣanliⱪiƣa ixinimiz; bu bexarǝtlǝrning ixⱪa axuruluxining «mǝsiⱨ ⱪilinƣan Ƣǝlibǝ Ⱪilƣuqi», yǝni Əysa Mǝsiⱨning wujudida ⱪaqan, ⱪǝyǝrdǝ ⱨǝm ⱪandaⱪ bolƣanliⱪini muⱪǝddǝs Injildin toluⱪ kɵrüwalƣili bolidu. 


Oⱪurmǝnlǝrgǝ yardǝm bolsun üqün, xundaⱪla ⱨǝm kitabdin kelip qiⱪⱪan bǝhtidin biz bilǝn birliktǝ ortaⱪlaxsun üqün biz 700din artuⱪ izaⱨatni ⱪoxup bǝrduⱪ. Bǝzilǝr bularni bǝk kɵp dǝp ⱪarixi mumkin; ǝmǝliyǝttǝ biz azliⱪ ⱪilidu dǝp ⱪaraymiz; bularning yǝnǝ ikki ⱨǝssǝ kɵp izaⱨatlarni ⱪoyuxningmu ⱨǝyran ⱪalƣuqiliki yoⱪ. Ⱪolimizda turuwatⱪan, «Yǝxaya» kitabidiki tekistni birⱪǝdǝr toluⱪraⱪ izaⱨliƣan, ǝngliyǝlik alim «Motyer Doktor» yazƣan «Yǝxaya» degǝn kitab bolsa 540 bǝttin artuⱪ. Tǝrjimimizdǝ biz bu kitabtin kɵp paydilanduⱪ. «Motyer Doktor» bügüngǝ ⱪǝdǝr «Yǝxaya» kitabini tǝtⱪiⱪ ⱪiliwatⱪili ⱪiriⱪ yil boldi. Uning kitabini «Inter-Uniwersitet Nǝxriyati» 1993-yili qiⱪardi (IVP). Biz yǝnǝ Yǝⱨudiy Mǝsiⱨiy alim Arnold Fruhtinbaumning ǝsǝrliridin, 1920-yilliri Ⱪǝxⱪǝrdǝ ixlǝngǝn uyƣurqǝ nushisidin ⱨǝm hǝnzuqǝ (1911-yilidiki «hehebǝn») «Muⱪǝddǝs Kitab» nushisidin kɵp paydilanduⱪ.


Tǝrjimǝ hizmitimizdǝ, alimlarning «Yǝxaya»ning tekistining mǝnisi toƣruluⱪ pikirlirining bizningki bilǝn gǝwdilik pǝrⱪlǝngǝn yǝrliri bolsa, axu baxⱪa hil tǝrjimisini izaⱨlaxⱪa tirixtuⱪ. Əgǝr baxⱪa hil muⱨim tǝrjimisini etibarimizning sirtida ⱪaldurƣan bolsaⱪ, oⱪurmǝnlǝrdin ǝpu soraymiz. Biz yǝnǝ ⱪolimizdin kelixiqǝ tekistimizdǝ ibraniy tilidiki «parallel» (ikki misraliⱪ) xeiriy xǝklini wǝ ibraniy tilidiki «turaⱪliⱪ ibarilǝr»ni ǝyni xǝklidǝ saⱪlaxⱪa tirixtuⱪ. Tekisttǝ ibraniy tilidiki kɵp uqraydiƣan isim yaki peilni bolsa, izqil ⱨalda uyƣur tilidiki ohxax bir sɵz bilǝn ipadilǝxkimu tirixtuⱪ. Undaⱪ ⱪilƣanda oⱪurmǝnlǝr mǝlum bir sɵz yaki ibarǝ toƣrisida ɵzining tǝtⱪiⱪatini elip baralaydu. Mǝsilǝn, «Yǝxaya»ning tekistidǝ «Pǝrwǝrdigarning bilǝk-ⱪoli»ning alaⱨidǝ bir mǝnisi bar; biraⱪ oⱪurmǝn pǝⱪǝtla 53-babⱪiqǝ oⱪusa andin muxu ibarining adǝmni ⱨǝyran ⱪalduridiƣan toluⱪ küqi ⱨǝm mǝnisini tuyuⱪsizla eniⱪ qüxinǝlǝydu.


Ⱪisimlarning yaki bablarning bexiƣa ⱪoyulƣan mawzularni biz oⱪurmǝnlǝrgǝ yardimi bolsun dǝp ⱪoxumqǝ ⱪilduⱪ. Bu mawzularning muⱪǝddǝs tekistning ɵzigǝ tǝwǝ ǝmǝslikini tǝkitlǝymiz.


Ɵtkǝn ǝsirdǝ bǝzi hudasiz alimlar «Yǝxaya»ni nǝqqǝ ⱪisimƣa bɵlüp, bǝzi ⱪisimlarni «aldin’ala eytⱪan ixlardin keyin yalƣanqiliⱪtin yazƣan» dǝp turuwalƣan. Bizning muxundaⱪ hudasiz pikirlǝrni muzakirǝ ⱪilix bilǝn oⱪurmǝnning waⱪtini israp ⱪilƣumiz yoⱪ. Muxundaⱪ bimǝnǝ nǝzǝriyilǝr Hudaning adǝmlǝr (yǝni pǝyƣǝmbǝrlǝr) arⱪiliⱪ bizgǝ sɵz ⱪilalaydiƣanliⱪiƣa pǝⱪǝt ixǝnmǝsliktin qiⱪⱪan, halas. Baxⱪa ⱨǝrhil hudasiz nǝzǝriyǝlǝrgǝ ohxax, ularning kɵpinqisi ɵz-ɵzidin ⱨalak bolƣan, halas; kɵp waⱪitlarda hudasiz yazƣuqilar ɵz nǝzǝriyilirini ɵzining keyinki bayanliri bilǝn bikar ⱪiliwetidu. Mubada «Yǝxaya» kitabi miladiyǝdin ilgiriki  7-, 6-, ⱨǝtta 5-ǝsirdǝ yezilƣan dǝyli, uningda yǝnila kɵp bexarǝtlǝr xu waⱪitladin keyinki yillarda ǝmǝlgǝ axurulƣan. Hudasizlarning bu kitabtin ⱪorⱪⱪini ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ix ǝmǝs; qünki uningda ularning jazalinidiƣanliⱪi jakarlinidu.

Oⱪurmǝnlǝr oⱪuƣinida, Hudaning sɵzlirining tǝrjimisi arⱪiliⱪ kɵnglini ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ ⱨǝm hatirjǝmlikkǝ yetǝklisun dǝp dua ⱪilip oⱪurmǝnlirimizni Ⱨǝmmigǝ Ⱪadirƣa tapxurimiz. Ahirⱪi künidǝ Uning muxu kitabida bexarǝt berilgǝn «Pǝrwǝrdigarning ⱪuli»ning ⱪurbanliⱪ hizmiti arⱪiliⱪ, Hudaning xǝripining aldida Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr bilǝn billǝ turayli! Amin!


Izaⱨat: — Yǝnǝ tǝkrarlaymizki, kirix sɵz, mawzu wǝ izaⱨatlar oⱪurmǝnlǝrgǝ yardimi bolsun üqün tǝrjiman tǝripidin berildi. Ular Muⱪǝddǝs Kitabning ǝsliy tekist-ayǝtlirining bir ⱪismi ǝmǝs.


••••••••



Ⱪoxumqǝ sɵz 


Kitabtiki 730 izaⱨat toƣruluⱪ 

«Yǝxaya» degǝn kitabtiki naⱨayiti ǝⱨmiyǝtlik, kɵp tǝrǝplimilik bexarǝtlǝrgǝ ⱪarita xuningƣa layiⱪ birⱪǝdǝr tǝpsiliy «ⱪoxumqǝ sɵz» yezixⱪa toƣra kelǝtti. Ularni bir-birlǝp xǝrⱨlǝp, mukǝmmǝlrǝk «ⱪoxumqǝ sɵz» yazsaⱪ, uning 800 bǝttin exip ketidiƣanliⱪini mɵlqǝrliduⱪ. Xunga ⱨazirqǝ undingdin waz kǝqtuⱪ. Uning orniƣa, oⱪurmǝnlǝrning diⱪⱪitini bexarǝtlǝrdiki sirliⱪ wǝ ajayib tǝpsilatliriƣa ⱪaritix üqün, tekisttiki zɵrür dǝp ⱪariƣan mǝzmunlarni imkan bar tǝpsiliyraⱪ izaⱨlaxⱪa tirixtuⱪ.


«Yǝxaya»diki xeir xǝkli toƣruluⱪ

«Yǝxaya» kitabida kɵp muⱨim tema xeirning dǝl otturisidiki misrada bolidu. Xunga bu hil xeirlar «yerim ay» xǝkillik ⱪurulmiƣa igǝ bolidu.


Tɵwǝndǝ bu «yerim ay» xǝkillik xeirdin ikkini kɵrsitimiz (birinqi misal pǝⱪǝt birnǝqqǝ ayǝttin, ikkinqi misal üq babtin tǝrkib tapⱪan): —


1-misal: — 


img-pin-isaiah-graphic1.jpg



2-misal: —


img-pin-isaiah-graphic2.jpg



Xan-xǝrǝpkǝ erixix üqün qidamliⱪ etiⱪat kerǝk (24-27-bablar)

Bǝzidǝ mundaⱪ qong bir «xǝkil» yaki «nusha» iqidǝ yǝnǝ kiqikrǝk xǝkillǝrmu bolidu. Mǝsilǝn yuⱪiriⱪi (t)(2) ⱨǝm (p)(2)dǝ yǝnǝ bir nushining tǝrkibliri bolidu: —


3-misal: —


img-pin-isaiah-graphic3.jpg



«Yǝxaya»da baxⱪa hil xeir xǝkillirimu uqraydu. Kɵpinqǝ waⱪitlarda oⱪurmǝnlǝr muxu xǝkillǝrgǝ diⱪⱪǝt ⱪilmaydu, biraⱪ xu xǝkillǝrning mǝwjutliⱪini sezidu. Bǝlkim kɵp oⱪux bilǝn ularƣa tonux bolup ⱪalidu. Bǝzidǝ ⱨǝtta bir ayǝttin tüzülgǝn xeirlardimu «yerim ay» xǝkillik uqraydu, xundaⱪla naⱨayiti nǝqqǝ babtin tüzülgǝn qong «yerim ay» xǝkillik xeirlar bar; bu xeirlardimu muⱨim tema xu ayǝtlǝrning dǝl otturisida bolidu. Bundaⱪ qong «yerim ay» xekillik xeirlar tolimu pasaⱨǝtlik bolidu. Sǝwǝbi, ular «Pǝrwǝrdigarning güzǝllik-julaliⱪini ayan ⱪilidiƣan» «Pǝrwǝrdigarning ⱪuli»ni mǝrkǝz ⱪilƣan boluxi mumkin  (49:3).


Yǝnǝ «selixturma» xǝklidǝ yezilƣanlirimu bar. Bu hil xǝkildǝ yezilƣanlirida «ikki ⱪutⱪuzux» naⱨayiti eniⱪ selixturulƣan ⱨalda kɵrülidu. «Birinqi ⱪutⱪuzux» bolsa jismaniy ⱪutⱪuzux, yǝni Israil Babil imperiyǝsidiki sürgünlüktin ⱪutⱪuzulidu. Yǝxaya muxu ⱪutⱪuzuluxning Pars imperiyǝsidiki bir padixaⱨ arⱪiliⱪ bolidiƣanliⱪini aldin eytidu; u ⱨǝtta muxu padixaⱨning ismini tuƣuluxtin 150 yil ilgiri eytidu — u bolsimu «Ⱪorǝx». Bu bexarǝtning dawamida eniⱪ bir pakit kɵrünidu. «Jismaniy ⱪutⱪuzux» insanning asasiy mǝsilisini ⱨǝl ⱪilalmaydu. Huda Israilni Babildin ⱪutⱪuzƣini bilǝn ular bǝribir gunaⱨning ilkidǝ ⱪeliweridu. Bir mǝmlikǝt, bir ǝl mustǝⱪil atalƣini bilǝn, xǝhsiyǝtqilik ularning turmuxlirini baxⱪuridiƣan bolsa ularning ǝⱨwali bǝribir ǝslidikidǝk biqarǝ bolidu. Xunga adǝmlǝrgǝ gunaⱨtin ⱨǝm ɵz-ɵzidin «tehimu zor ⱪutⱪuzulux» kerǝk. Xundaⱪla Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr «Babildin ⱪutⱪuzux»ni aldin’ala eytⱪandin keyin, arⱪidinla ikkinqi «tehimu zor ⱪutⱪuzux» toƣruluⱪ eytidu, ⱨǝm muxu nijat pǝⱪǝt Israil üqünla ǝmǝs, pütkül dunya üqün bolidu. U «Pars imperiyǝsidiki bir padixaⱨ» arⱪiliⱪ ǝmǝs, bǝlki «Pǝrwǝrdigarning ⱪuli» arⱪiliⱪ bolidu, dǝydu. Bu hil selixturma xübⱨisizki, bizgǝ Pǝrwǝrdigarning ⱪulining ⱪilƣan ix-hizmitining ⱨǝmmidin üstünlüki ⱨǝm uluƣluⱪini kɵrsitix üqün ⱪilinƣan.


4-misal: —


Birinqi (jismaniy) ⱪutⱪuzulux wǝ ikkinqi (uluƣ, roⱨiy) ⱪutⱪuzulux

48-babning alaⱨidǝ xǝkli

1-ⱪismi

2-ⱪismi

Hudaning ɵtmüxtiki sǝwr-taⱪiti (1-11)

Hudaning kǝlgüsisiki sǝwr-taⱪiti (12-22)

«Ilgiriki ixlar» (3-6ǝ)

«Ⱪorǝx pilani»ni jǝzmlǝxtürüx (12-15)

«Yengi ixlar» (6b-7)

Pǝrwǝrdigarning ⱪuli (16)

Pǝrwǝrdigarning ⱪilƣanliri (8-11)

Pǝrwǝrdigarning mǝⱪsǝtliri (17-22)

Grafiƣa ⱪariƣanda, 48-bab ikki ⱪisimƣa bɵlünidu. Birinqi ⱪisimdiki «Ilgiriki ixlar» dǝl 

«Ⱪorǝx pilani»ƣa barawǝr kelidu: 6-ayǝttiki «yengi ixlar» bolsa, 

Pǝrwǝrdigarning ⱪulining ixlirini kɵrsitiru. 

Muxu tǝⱨlil ⱪilinix 42-babtikigǝ ohxax.



Birinqi (jismaniy) ⱪutⱪuzulux

Ikkinqi (uluƣ, roⱨiy) ⱪutⱪuzulux

Ⱪorǝxning hizmiti

Pǝrwǝrdigarning ⱪulining hizmiti

(44:24 - 48:22)

(49:1-53:12)

Wǝzipǝ tǝswirlǝndi 

Ada ⱪilƣuqining nami ayan ⱪilindi

Wǝzipǝ tǝswirlǝndi

Ada ⱪilƣuqining nami ayan ⱪilindi

(44:24 - 44:28)

(49:1 - 49:6)


Wǝzipǝ tǝstiⱪlandi

Isra'il üqün, dunya üqün

Wǝzipǝ tǝstiⱪlandi

Isra'il üqün, dunya üqün

(45:1 - 45:7)

(49:7 - 49:12) 


Inkas: dua

 Inkas: mǝdⱨiyǝ 

 (45:8) 

(49:13)


Isra'ilning biaramliⱪi

Isra'ilning na'ümidliki

(45:9:-45:25)

 (49:14-50:11)


Pǝrwǝrdigarning mǝⱪsiti tǝkitlǝndi

Pǝrwǝrdigarning muⱨǝbbiti tǝkitlǝndi 

(45:9-13)

(49:14-16) 


Isra'il ⱨǝm Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr

Isra'il ⱨǝm Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr

(45:14-22)

(49:17-26) 


Pǝrwǝrdigarƣa tayinip ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ ⱨǝm küqkǝ igǝ bolƣanlar wǝ Pǝrwǝrdigarƣa ⱪarxi turƣanlar

Pǝrwǝrdigarning Ⱪuli, Pǝrwǝrdigarƣa tayinip küqgǝ igǝ bolƣanlarning nǝmunisi

(45:23-25)

(50:1-11)

Pǝrwǝrdigarning Isra'ilƣa baxtin baxlap kelidiƣan nijatⱪa erixküqǝ bolƣan ƣǝmhorluⱪi

Pǝrwǝrdigarning Isra'ilƣa baxtin baxlap kelidiƣan nijatⱪa erixküqǝ bolƣan ƣǝmhorluⱪi

(46:1-13)

(51:1-16)

Babil; tǝhttin qüxüp topa-qangƣa yetixi

Isra'il; topa-qangdin qiⱪip tǝhtkǝ olturuxi

(47:1-15)

(51:17 - 52:12) 

Babildin ⱪutulux

Gunaⱨtin ⱪutulux

(48:1-22)

(52:13 - 53:12)


Uningdin baxⱪa, yǝnǝ kǝng dairilik «selixturma» xǝkil bolup, buningda «Yǝxaya» kitabining ikkinqi ⱪismidiki «Pǝrwǝrdigarning ⱪuli» toƣruluⱪ tɵt ayrim xeir (bǝzidǝ «tɵt nahxa» dǝpmu atilidu) ⱨǝm üqinqi ⱪismidiki «Mǝsiⱨ ⱪilinƣan Ƣǝlibǝ Ⱪilƣuqi» toƣruluⱪ tɵt ayrim xeir selixturulidu. Bu hil selixturulma xǝkil «Pǝrwǝrdigarning güzǝllik-julaliⱪi»ning «Pǝrwǝrdigarning ⱪuli» wǝ «Mǝsiⱨ ⱪilinƣan Ƣǝlibǝ Ⱪilƣuqi»ning üstigǝ ohxaxla mɵⱨürlǝngǝnlikini, xuningdǝk ularning ǝyni bir xǝhs ikǝnlikini tǝkitlǝx üqün ixlitilidu.


 5-misal: —


(1) Pǝrwǝrdigarning ⱪuli — «tɵt nahxa»

(42:1-4)

(49:1-6)

(50:4-9)

(52:12 - 53:13)

Tǝrjimiⱨali

Ɵzi eytⱪan tǝrjimiⱨali

Ɵzi eytⱪan tǝrjimiⱨali

Tǝrjimiⱨali

Ⱪulning wǝzipisi

Ⱪulning wǝzipisi

Ⱪulning qing 

iradisi

Ⱪulning wǝzipisini 

ada ⱪilixi 

Uningda Hudaning 

Roⱨi ⱨǝm sɵzi

Uningda Hudaning sɵzi

Uningda Hudaning sɵzi



Onguxsizliⱪⱪa uqraydu

Zulum-ⱪiynaⱪⱪa uqraydu

Zulum-ⱪiynaⱪⱪa uqraydu

Hatimǝ

Hatimǝ

Hatimǝ

Hatimǝ

(42:5-9)

(49:7-13)

(50:10-11)

(54-55)

(2) «Mǝsiⱨ ⱪilinƣan ƣǝlibǝ ⱪilƣuqi»

(59:21)

(61:1-3)

(61:10-62:7)

(63:1-6)

Tǝrjimiⱨali

Ɵzi eytⱪan tǝrjimiⱨali

Ɵzi eytⱪan 

tǝrjimiⱨali

Ɵzi eytⱪan tǝrjimiⱨali

Ƣǝlibiqining wǝzipisi

Ƣǝlibiqining wǝzipisi

Ƣǝlibiqining qing iradisi

Ƣǝlibiqining wǝzipisini ada ⱪilixi

Uningda Hudaning 

Roⱨi ⱨǝm sɵzi

Uningda Hudaning 

Roⱨi ⱨǝm sɵzi

Uningda Hudaning sɵzi



Ⱪisas ⱨǝm nijatni 

ijra ⱪilidu

Ⱪisas ⱨǝm nijatni

 ijra ⱪilidu

Ⱪisas ⱨǝm nijatni 

ijra ⱪilidu

Hatimǝ

Hatimǝ

Hatimǝ

Hatimǝ

(60:1-22)

(61:4-6)

(62:8-12)

(63:7 - 66:24)


«Yǝxaya»da Mǝsiⱨ mǝrkǝz ⱪilinƣan bexarǝtlǝr ajayib xeiriy xǝkillǝr bilǝn bayan ⱪilinƣan bolup, bizgǝ Mǝsiⱨning Hudaƣa nisbǝtǝn qǝksiz ǝzizliⱪini, xundaⱪla Uning Hudaning barliⱪ mɵmin bǝndilirigǝ nisbǝtǝnmu xunqǝ ǝziz boluxi kerǝklikini ayan ⱪilidu.