Tǝwrat 34-ⱪisim


«Naⱨum»


(Naⱨum pǝyƣǝmbǝrning kitabi)



Kirix sɵz


Pǝyƣǝmbǝr ɵzi

Naⱨum pǝyƣǝmbǝrning kim ikǝnlikini wǝ uning arⱪa kɵrünüxini bilmǝymiz. Uning yurti Əlkox yezisi idi; bǝlkim ⱨazirⱪi jǝnubiy Pǝlǝstindiki «Bǝyt-Jǝbrin» degǝn yeza boluxi mumkin. Bǝzi alimlar uning yurtini Galiliyǝdiki «KǝpǝrNaⱨum» («Naⱨumning yezisi») dǝp ⱪaraydu («Mat.» 4:13).


Kitabning temisi

Pǝyƣǝmbǝrning bu yazmisining mǝzmuni qüxinixlik, ammibab bolup, bu yazmida Hudaning Asuriyǝ imperiyǝsi, bolupmu paytǝhti Ninǝwǝ xǝⱨirigǝ qüxuridiƣan jazasi xǝrⱨilinidu. Bu yazma addiy bolƣini bilǝn, u ⱨazirⱪi zamandiki oⱪurmǝnlǝr üqün kɵp wǝ muⱨim sawatlar, xuningdǝk barliⱪ etiⱪadqilar, bolupmu bikardin bikar zulumƣa yaki ziyankǝxlikkǝ uqraydiƣan etiⱪadqilar üqün ilⱨam ⱨǝm riƣbǝt beridu. «Naⱨum» degǝnning mǝnisi «tǝsǝlligǝ tolƣan» yaki «tǝsǝlli bǝrgüqi»; u bizgǝ elip kǝlgǝn ⱨǝⱪiⱪǝt — «Hudaning wǝ hǝlⱪining düxmǝnliri xunqǝ küqlük boluxidin ⱪǝt’iynǝzǝr, ular ⱨaman mǝƣlup bolidu». Bu ⱨǝⱪiⱪǝt u rǝzillǝrning ⱪolidin dǝrd-azab tartidiƣanlarƣa qongⱪur tǝsǝlli elip kelidu.


Yezilƣan waⱪti

Ⱨǝzriti Naⱨumning Ninǝwǝ xǝⱨirining aⱪiwitini aldin’ala eytⱪanliⱪidin, xundaⱪla uning yazmisida bu imperiyǝning «intayin küqlük» dǝp bayan ⱪilinƣanliⱪidin ⱪariƣanda, mǝzkur kitab Ninǝwǝ xǝⱨiri gumran boluxtin ilgiri, yǝni miladiyǝdin ilgiriki 612-yilidin ilgiri yezilƣan boluxi kerǝk. U kitabida yǝnǝ Misirdiki No-Amon (ⱨazirⱪi «Tebǝs») xǝⱨirining ixƣal ⱪilinixi üstidǝ tohtilidu. No-amon miladiyǝdin ilgiriki 665-yili mǝƣlup bolƣanidi. Xǝⱨǝr miladiyǝdin ilgiriki 654-yili yǝnǝ mustǝⱪilliⱪⱪǝ erixkǝn. Xunga «Naⱨum pǝyƣǝmbǝr» degǝn kitab qoⱪum miladiyǝdin ilgiriki 665-654-yili ariliⱪida yezilƣan. Bu mǝzgildǝ Yǝⱨudaning padixaⱨi Manassǝⱨ tǝhtkǝ olturƣan (miladiyǝdin ilgiriki 697-642-yillar).


Kitabning arⱪa kɵrünüxi, Ninǝwǝning tarihi

Ninǝwǝ xǝⱨiri bǝlkim miladiyǝdin ikki ming yil ilgiri Babil (Babilon) xǝⱨiri bilǝn tǝng rǝzil adǝm Nimrod tǝripidin bǝrpa ⱪilinƣan («Yar.» 10:11). Israillarning Asuriyǝ bilǝn tunji uqrixixi uning padixaⱨi Xalman’ǝzǝr III bilǝn bolƣan. U Israilni wǝyran ⱪilƣan, Yǝⱨudada bulangqiliⱪ ⱪilƣan. Xu qaƣda u kɵp ana-balilarni Galiliyǝdiki Arbǝl degǝn tik yardin taxlap ɵltürüwǝtkǝn («Ⱨox.» 10:14dǝ u «Xalman» dǝp atilidu). Keyinki bir padixaⱨ, yǝni Sǝnnaherib Ninǝwǝni uning ǝtrapidiki üq xǝⱨǝr bilǝn birlǝxtürüp qong xǝⱨǝr ⱪilip ⱪurup, uni ɵz paytǝhti ⱪilƣan. Bu yengi xǝⱨǝr ikki sepilliⱪ bolup, iqki sepil aylanmisi 11 kilometr, taxⱪi sepil aylanmisi 95 kilometr, xǝⱨǝrning kɵlimi 453 kwadrat kilometr idi. Sepil tüwining ⱪelinliⱪi 16 metr, üstining ⱪelinliⱪi 4 metr; egizliki 30 metr bolup, uning üstidǝ 60 metr egizliktiki munardin 150i bar idi. Asuriyǝ bu sepilning tɵpisidiki yolda üq jǝng ⱨarwisi yandax mangalaydu, dǝp mahtanƣan. Sǝnnaherib altǝ yilni ⱪoral-üskünlǝrni tǝyyarlaxⱪa sǝrp ⱪilƣan, andin xǝⱨǝrning otturisida kǝng ⱨǝm qirayliⱪ koqa-rǝstilǝrni ⱪurƣan. Xǝⱨǝr otturisidin kǝng ⱨǝm qongⱪur Tigris (Dijlis) dǝryasi eⱪip ɵtüp turƣan; mubada xǝⱨǝr muⱨasirigǝ elinip ⱪorxiwelinsa, su tǝminlǝx mǝsilisi toƣruluⱪ ⱨeq ǝndixisi yoⱪ idi.


Yunus pǝyƣǝmbǝr yüz yil ilgiri Ninǝwǝ xǝⱨirigǝ berip uningƣa Hudaning dǝrƣǝzipi silǝrning bexinglarƣa qüxǝy dǝp ⱪaldi, dǝp agaⱨlandurƣanidi. Xu qaƣda Ninǝwǝdikilǝr ⱪattiⱪ towa ⱪilƣan, ⱨǝm Huda ularni kǝqürüm ⱪilƣanidi (Yunus pǝyƣǝmbǝr ǝslidǝ buningdin narazi bolƣanidi — «Yun.» 3:10-4:4). Biraⱪ ular Uning kǝqürümini untup, Naⱨum pǝyƣǝmbǝr ǝyibligǝn kona gunaⱨlirini yǝnǝ sadir ⱪilƣan; xunga Hudaning Yunus pǝyƣǝmbǝrning künliridǝ keqiktürgǝn dǝrƣǝzipi ahiri qüxüxkǝ az ⱪalƣan. Asuriyǝning eƣir gunaⱨlirini Naⱨum pǝyƣǝmbǝr mǝzkur yazmisining üqinqi babida kɵrsitidu: —


(1) U ⱪanhorluⱪ ⱨǝm zulum-zorawanliⱪⱪa humar idi. Asuriyǝ üqün bu ⱨǝtta uning din-etiⱪadining bir ⱪismi bolup ⱪalƣanidi (1:3). Kitabning 3-bab, 8-10-ayǝtliridǝ hatirilǝngǝn No-Amon (Tebǝs)ƣa bolƣan zorawanliⱪ, rǝzil muamilǝ Asuriyǝ padixaⱨi Axurbanipal tǝripidin ⱪilinƣan.


(2) Yalƣanqiliⱪ wǝ aldamqiliⱪ (3:1). Asuriyǝ nurƣun ǝllǝr bilǝn ǝⱨdǝ tüzgǝn, andin uningƣa asiyliⱪ ⱪilƣan. Tǝwrat, «2Pad.» 16-18-bablarda misal bar.


(3) Baxⱪa ǝllǝrgǝ rǝⱨimsiz bulangqiliⱪ ⱪilixi (3:1).


(4) Paⱨixiwazliⱪ bilǝn arilax yürgüzgǝn butpǝrǝslik ⱨǝm seⱨir-jadugǝrliki; ularning bu ixlarni baxⱪa ǝllǝrgǝ ezitⱪuluⱪ bilǝn ɵgitixi.


(5) Ularning bǝqqiwazliⱪi, bolupmu padixaⱨi Sardonopolisni ülgǝ ⱪilip ǝgixixi. Kona Gretsiyǝ tarihqiliri bizgǝ uning ayalqǝ kiyinip yüridiƣanliⱪi toƣruluⱪ hǝwǝrlǝndüridu.


Tǝpǝkkur ⱪilƣili boliduki, top-zǝmbirǝksiz bir dǝwrdǝ Ninǝwǝdǝk «yengilmǝs» bir xǝⱨǝrning ⱨalak boluxidiki bexarǝt Naⱨumning zamanidiki etiⱪadsizlarƣa tetiⱪsiz ixǝnmǝslik külkiliri iqidǝ anglanƣan boluxi mumkin. Biraⱪ uning bexariti dǝl xu idi, ⱨǝmdǝ tɵwǝndǝ eytⱪinimizdǝk, miladiyǝdin ilgiriki 612-yili sɵzmusɵz ǝmǝlgǝ axurulƣan.


Miladiyǝdin ilgiriki 612-yili Babil imperatori Nabopolassar (uluƣ padixaⱨ Neboⱪadnǝsarning atisi) Babil ⱨǝm ittipaⱪdixi Mediadiki ikki ⱪoxunni yetǝklǝp Ninǝwǝ xǝⱨirigǝ ⱨujum ⱪildi. Xǝⱨǝr ikki basⱪuqluⱪ jǝng bilǝn, yǝni awwal taxⱪi sepili, andin iqki sepili bɵsülüxi bilǝn mǝƣlup boldi. Bu ikki basⱪuq pǝyƣǝmbǝrning bexaritidǝ bir-birigǝ ulap eytilƣan. Babil ⱪoxuni taxⱪi sepilni bɵsüxkǝ üq ⱪetim jǝng ⱪildi, üq ⱪetimliⱪ jǝngning ⱨǝmmisi mǝƣlubiyǝt bilǝn ahirlaxti. Babil ⱪoxuni üqinqi ⱪetim mǝƣlup bolƣandin keyin Ninǝwǝdikilǝr qong tǝbriklǝx paaliyiti ɵtküzdi; Ninǝwǝliklǝrning kɵpinqisi mǝst boluxup kǝtkǝnidi.



Mesopotamiyǝdǝ adǝttǝ yamƣur yaƣmaydu. Ninǝwǝdikilǝr bu yil Iyul wǝ Awƣustta kɵp ⱪetim yaƣⱪan yamƣurƣa anqǝ diⱪⱪǝt ⱪilmiƣanidi. Xu yili ⱪattiⱪ yamƣur bolƣaqⱪa, Tigris dǝryasi texip kǝtkǝnidi, nǝtijidǝ dǝrya suliri kǝlkün bolup, Ninǝwǝning taxⱪi sepilining üq kilometr yerini eⱪitip kǝtti. Babildiki ⱪoxun dǝrⱨal xu yǝrdin bɵsüp kirip iqki sepilƣa ⱨujum ⱪilixⱪa kirixti. Xu qaƣda Ninǝwǝ padixaⱨi Sardonopolis Asuriyǝning burunⱪi bir butpǝrǝs ⱨɵkümasining: «Su xǝⱨǝrning düxmini bolup ⱪalƣanda, Asuriyǝ tügixidu» degǝn bir bexaritini esigǝ kǝltürüp ümidsizlǝndi. Əmǝliyǝttǝ bu bexarǝt ǝslidǝ Ninǝwǝdiki kixilǝrni hatirjǝm ⱪilix üqün eytilƣanidi — Tigris dǝryasi Ninǝwǝni beyitⱪan ǝmǝsmidi? — ǝmma Huda Asuriyǝning ⱨɵkümasining xu gepini ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ aylandurdi.


Sardonopolis ümidsizliktin ordisi otturisida yoƣan bir gülhan yeⱪip, ɵzi, barliⱪ kenizǝkliri wǝ bayliⱪlirini otta kɵydürüp ɵlüwaldi. Uning hanixi ǝsirgǝ elindi. Xǝⱨǝr gumran ⱪilindi. «Büyük Iskǝndǝr» 300 yildin keyin axu yǝrdin ɵtkǝndǝ, Ninǝwǝ xǝⱨirini kɵrmǝy, bǝlki pǝⱪǝt sǝl qongraⱪ bir dɵnglükni bayⱪidi. Naⱨumning bexaritidǝk «Ⱪarangƣuluⱪ Uning (Hudaning) düxmǝnlirini ⱪoƣlaydu» (1:8). 19-ǝsirdiki bǝzi etiⱪadsiz alimlar Muⱪǝddǝs Kitabta Ninǝwǝning mǝwjutluⱪi ⱨǝm uluƣluⱪi toƣruluⱪ bolƣan guwaⱨliⱪnimu mazaⱪ ⱪilƣan. Qünki Ninǝwǝ izsiz yoⱪap kǝtkǝnidi. Xǝⱨǝr 1845-yili Fransuz arheolog Layard tǝripidin dunyani ⱪattiⱪ ⱨǝyranuⱨǝs ⱪilip axkarilanƣan.


Ⱨazirⱪi zamanimizdimu dunyadiki hǝlⱪ yǝnila u-bu ⱨɵkümǝt yaki dɵlǝtning «uluƣ ⱪudrǝt»i toƣruluⱪ sɵzlǝp yürüxidu; bǝzi dɵlǝtlǝr nadanlarqǝ ɵzining uluƣluⱪi toƣruluⱪ mahtinip ketidu. «Naⱨum pǝyƣǝmbǝr» degǝn kitab bizni bu dunyadiki barliⱪ ⱨoⱪuⱪ ⱨǝm ⱪudrǝt adǝmlǝrgǝ Huda tǝripidin ata ⱪilinƣan, dǝp hǝwǝrlǝndüridu. Ular muxu ⱨoⱪuⱪni suyiistemal ⱪilsa, ɵz mǝnpǝ’iti üqün adalǝtni burmilisa, Huda ɵz waⱪtida ularni soraⱪⱪa tartip jazalap, ularning «büyük» ⱨoⱪuⱪini ⱨǝtta bir keqidila ulardin tartiwalidu. Xuning bilǝn tǝng biz «Naⱨum pǝyƣǝmbǝr»din ɵginǝlǝymizki, Huda ⱨǝmmimizni ayrim-ayrim bilidu ⱨǝm «Pǝrwǝrdigar meⱨribandur, külpǝtlik kündǝ baxpanaⱨdur; Ɵzigǝ tayanƣanlarni U bilidu» (1:7). Oⱪurmǝnlirimizning ⱨǝmmisi Uni tonusun, ular Pǝrwǝrdigarning ⱨazirⱪi bu rǝzil dǝwrgǝ qoⱪum qüxüridiƣan dǝrƣǝzipidin haliy bolup, Uning ⱪanatliri astidin towa ⱨǝm kǝmtǝrlik bilǝn ⱨimayǝ tapsun.


Əmdi «Naⱨum pǝyƣǝmbǝr»dǝ bayan ⱪilinƣan tɵwǝndiki uluƣ ⱨǝⱪiⱪǝtlǝrni kɵrimiz: — 


(1) 

Huda bǝribir insanlarning barliⱪ sǝltǝnǝtliri üstidin ⱨɵkümranliⱪ ⱪilidu.

(2) 

Huda Ɵz hǝlⱪi üqün intiⱪam alidu.

(3) 

Huda ⱨǝzriti Ibraⱨimƣa bǝrgǝn wǝdǝ ⱨǝr dǝwrdǝ inawǝtlik («Yar.» 12:1-3) «Kimki seni (wǝ xundaⱪla ǝwladliringni) horlisa, mǝn qoⱪum uni lǝnǝtkǝ ⱪaldurimǝn». Israil hǝlⱪi ⱨǝzriti Ibraⱨimning ǝwladliri, ǝlwǝttǝ.

(4) 

«Pǝrwǝrdigar Ɵzini izdigüqilǝrning ⱨǝmmisigǝ baxpanaⱨdur».


Tǝrjimimizdǝ biz Tǝwratxunas alimlarning tǝtⱪiⱪliridin, bolupmu Yǝⱨudi alim Doktor Arnold Fruhtenbaum» ⱨǝm amerikiliⱪ alim «Professor Dawut Bǝykǝr»lǝrning ǝsǝrliridin paydilanduⱪ.


Mǝzmun: —


1-bab:

Hudaning Ninǝwǝning ⱨalakiti toƣruluⱪ pǝrmani

2-bab:

Ninǝwǝning ⱨalak boluxining tǝswirliri

3-bab:

Ninǝwǝning ⱨalak boluxidiki sǝwǝblǝr


••••••••