Tǝbirlǝr


Tǝrjimǝ toƣruluⱪ bǝzi muⱨim izaⱨatlar


(1) Tǝrjimǝ hizmitimizdǝ biz nurƣun baxⱪa inglizqǝ, uyƣurqǝ wǝ hǝnzuqǝ tǝrjimilǝrdin, xundaⱪla birⱪanqǝ muⱨtǝrǝm Tǝwratxunaslar ⱨǝm Injilxunaslarning ǝsǝrliridin kɵp paydilanduⱪ. Bu jǝⱨǝttǝ biz Ingliz tilidiki «Darbiy» tǝrjimisi, «Internet»tiki «Netbible» tǝrjimisi, 1920-yilliri Ⱪǝxⱪǝrdǝ Mǝⱨmǝt Xükri wǝ baxⱪilar tǝripidin ixlǝngǝn uyƣurqǝ nushisi, «Ⱨazirⱪi zaman uyƣur tilidiki tǝrjimisi» wǝ 1911-yilidiki hǝnzuqǝ «Hehebǝn» tǝrjimisini tilƣa alimiz. Bu tǝrjimilǝrning ⱨǝmmisini «Internet»tin qüxürgili bolidu; munasiwǝtlik tor bǝtliri tɵwǝndikidǝk:


www.dunyaningnuri.com

www.hayatnuri.com

www.hidayetnuri.com

www.injil.com

www.injil.net

www.uyghurradio.com 

www.uyghurradio.net

https://bible.org/chinese/e/download/pdf

https://www.biblegateway.com/versions/

http://www.audiotreasure.com/mp3/Mandarin/menu.htm

https://bible.org/chinese/e/download/pdf

https://bible.org/netbible



Mǝzkur tǝrjimimizni «www.mukeddeskalam.com»tin kɵrüxkǝ wǝ qüxürüp oⱪuxⱪa bolidu.


(2) Muⱪǝddǝs Kitabtiki bablar wǝ ayǝtlǝrning «tǝrtip rǝⱪǝm»liri oⱪurmǝn ixǝngüqilǝrgǝ ⱪolayliⱪ bolsun üqün, miladiyǝ 5-ǝsirdǝ kɵqürgüqilǝr tǝripidin ⱪoxulƣan bolup, ular ǝsliy tekistning bir ⱪismi ǝmǝs. Oⱪurmǝnlǝrgǝ ⱪolayliⱪ bolsun üqün palanqi kitabtiki mǝlum bir ayǝt xundaⱪ yol bilǝn kɵrsitilidu: Mǝsilǝn: «1Pad.» 2:15 — demǝk, «Padixaⱨlar» birinqi tom, 2-bab, 15-ayǝt.


(3) Mǝzkur tǝrjimidǝ barliⱪ «kirix sɵz», mawzu, mawzuqaⱪlar, izaⱨatlar wǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»lǝr oⱪurmǝnlǝrgǝ yardimi bolsun üqün tǝrjiman tǝripidin berildi. Ular Muⱪǝddǝs Kitabning ǝsliy tekist-ayǝtlirining bir ⱪismi ǝmǝs.


(4) Barliⱪ mawzularni wǝ barliⱪ mawzuqaⱪlarning muⱪǝddǝs yazmining bir ⱪismi ǝmǝslikini eniⱪ kɵrsitix mǝⱪsitidǝ, baxⱪa hǝt nushisida ipadiliduⱪ.


(5) Tǝrjimimizdǝ, muⱪǝddǝs yazmilarning tekistliridiki bǝzi sɵzlǝrmu muxundaⱪ «sus» besilƣan (mǝsilǝn, «sɵzlǝr»). Bundaⱪ sɵzlǝr ǝyni ibraniy yaki grek tekistidǝ yoⱪ, pǝⱪǝtla uyƣurqǝ tekistimiz rawan qüxinixlik bolsun dǝp tǝrjiman tǝripidin ⱪoxulƣan sɵzlǝrdur.


(6) Əyni tekisttǝ ibraniy yaki grek tilidiki kɵp uqraydiƣan isim ibarilǝrni bolsa, izqil ⱨalda uyƣur tilidiki tǝngdixi bilǝn ipadilǝxkǝ tirixtuⱪ. Undaⱪ ⱪilƣanda oⱪurmǝnlǝr mǝlum bir sɵz yaki ibarǝ toƣrisida ɵzining tǝtⱪiⱪatini elip baralaydu.


(7) Muⱪǝddǝs Kitabtiki bǝzi ayǝtlǝrning baxⱪa birhil tǝrjimǝ ⱪilinix mumkinqiliki bolƣan ǝⱨwalda küqimizning yetixiqǝ izaⱨat arⱪiliⱪ baxⱪa hil tǝrjimisini kɵrsitixkǝ tirixtuⱪ (mǝsilǝn, «baxⱪa bir hil tǝrjimisi: «....», «Bǝzi alimlar: «...» dǝp tǝrjimǝ ⱪilidu, degǝndǝk). Lekin bundaⱪ izaⱨat bǝrginimiz xu baxⱪa hil tǝrjimini toƣra dǝp ⱪariƣinimiz ǝmǝs, pǝⱪǝt bǝzi alimlarning qüxǝnqisi boyiqǝ xundaⱪ tǝrjimǝ ⱪilinƣan, degǝnliktur. Ikki hil tǝrjimǝ otturisida muⱨim pǝrⱪ bar bolsa, ɵz tǝrjimimizning asaslirini kɵrsitixkǝ tirixtuⱪ.



Mǝzmunlar:


Əng muⱨim tǝbirlǝr:

Hudaning Tǝwrat, Zǝbur, Injilda ayan ⱪilinƣan namliri


Hudaning oƣli

Insan'oƣli

 «Muⱪǝddǝs Roⱨ» (Hudaning Roⱨi)

Mǝsiⱨ («Hudaning Mǝsiⱨ ⱪilƣini», «Mǝsiⱨ ⱪilinƣuqi») wǝ «Mǝsiⱨ ⱪilix»

«Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» — u kim?

«Tǝwrat» wǝ «Zǝbur»

«Zǝbur» — «Tǝwrat» wǝ «Zǝbur»ni kɵrüng

«Injil»


Baxⱪilar


«Abba»

«Aramiy tili»

«Asmanlar» (ǝrxlǝr)

«Axǝraⱨ», «Axǝraⱨlar», «Axǝraⱨ butlar»

«Aⱪsaⱪal»

«Amin!» 

Ayalqǝ rod wǝ ǝrǝnqi rod

«Əbǝdiy» wǝ «mǝnggü»

«Ətigǝnlik ⱪurbanliⱪ» wǝ «kǝqlik ⱪurbanliⱪ»

«Əjdiⱨalar» ⱨǝm «lewi'atan»

Ərǝnqi rod «ayalqǝ rod wǝ ǝrǝnqi rod»ni kɵrüng

«Əfod»

«Əng muⱪǝddǝs jay»

«Əⱨdǝ»

«Əⱨdǝ tüzüx» («ǝⱨdǝ kesix»)

«Əⱨdǝ sanduⱪi»

«Ba'al»lar

«Bax kaⱨin»

«Bǝrikǝt» wǝ «lǝnǝt» («ⱪarƣix»)


Biriklǝr:

 «Tǝwrat, Injilda ixlitilgǝn ɵlqǝm birlikliri»ni kɵrüng


«Padixaⱨ.... Pǝrwǝrdigarning nǝziridǝ durus bolƣanni ⱪildi» 

«Pasha» 


Palqiliⱪ 

Hudaning ⱨǝⱪiⱪiy pǝyƣǝmbǝrliri wǝ palqiliⱪ


Tǝwrat (Kona Əⱨdǝ) dǝwridǝ ata ⱪilinƣan bexarǝtlǝr

Injil (Yengi Əⱨdǝ) dǝwridǝ ata ⱪilinƣan bexarǝtlǝr

«Pǝrwǝrdigarning küni»

«Pǝrisiylǝr»

Pǝrixtilǝr

«Pǝyƣǝmbǝr»

«Pǝyƣǝmbǝrlǝrning yazmiliri»

«Pulanglatma ⱨǝdiyǝ»

«Tǝrafim» — «ɵy butliri»

«Tǝⱨtisara» wǝ «dozah» (yaki «jǝⱨǝnnǝm») toƣruluⱪ

Tǝwrat kalendari; aylar wǝ ⱨeytlar jǝdwili

«Tǝwrat ustazliri»

«Jama'ǝt»

«Jǝnubiy padixaⱨliⱪ» — «Isra'il», «Isra'illar», «Yǝⱨuda»,

«Yǝⱨudiylar»ni kɵrüng.

«Jinlar» («yaman roⱨlar», «pasiⱪ roⱨlar»)


 «Qɵmüldürüx»

«suƣa qɵmüldürüx»

«Muⱪǝddǝs Roⱨta qɵmüldürüx»


«Hǝtnǝ» — «sünnǝt»ni kɵrüng

«Hudadin ⱪorⱪⱪanlar» («Hudadin ⱪorⱪⱪuqilar»)

(Hudaƣa) mutlǝⱪ atalƣan

«Hudaning muⱪǝddǝs bǝndiliri»

Hudaning ⱨǝsǝtlik ƣǝzipi

«Hudaning «yoⱪlixi»»

«Hux hǝwǝr»

«Hizmǝtqi»

«Dǝslǝpki wǝ keyinki yamƣurlar»

«Dunya»

«Dozah» — ««tǝⱨtisara» wǝ «dozah» (yaki «jǝⱨǝnnǝm») 

toƣruluⱪ»ni kɵrüng

«Rabbi»

«Rosul»

«Roⱨ», «jan», «tǝn» wǝ «ǝt» toƣruluⱪ

«Roⱨiy iltipatlar»

«Saduⱪiylar»

«Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar»

«Sǝptu'agint» — LXXni kɵrüng

«Sto'i» wǝ «Sto'ikizm»

(«Sto'ikizm»ƣa ixǝngüqilǝr «sto'iklar» dǝp atilidu)

«Sünnǝt» (hǝtnǝ»)

«Sir»

«Sinagoglar»

«Xabat küni»

Xǝytan («Iblis»)

«Ximaliy padixaⱨliⱪ» — «Isra'il», «Isra'illar», 

«Yǝⱨuda», «Yǝⱨudiylar»ni kɵrüng.

«Ⱪaldi»

«Ⱪana'an»

«Ⱪǝysǝr»

 «Ⱪurbanliⱪ»

 «Ⱪurbangaⱨ»

«Ⱪul»

«Ⱪerindaxlar»

«Ⱪemox»

Kafarǝt

Kalendar — Tǝwrat kalendari; aylar wǝ ⱨeytlar jǝdwilini kɵrüng

«Kafarǝt tǝhti»

«Kaⱨinlar»

«Krestlǝx» (qapras yaƣaqⱪa mihlax)

«Kona ǝⱨdǝ» wǝ «yengi ǝⱨdǝ»

«Kɵtürmǝ ⱨǝdiyǝ»

«Kerublar»

«Go'el» («ⱨǝmjǝmǝt-ⱪutⱪuzƣuqi» (yaki «ⱨǝmjǝmǝt-nijatkar»)

«Lawiylar» 

«Lewi'atan» — «ǝjdiⱨalar» ⱨǝm «lewi'atan»ni kɵrüng

LXX («Sǝptu'agint»)

«Manna»

«Mǝnggü» «ǝbǝdiy», «mǝnggü»ni kɵrüng

«Molǝk»

«Mutlǝⱪ atax» «(Hudaƣa) mutlǝⱪ atalƣan»ni kɵrüng

«Murmǝkki»

«Musaning ⱪanuni»

«Muⱪǝddǝs»

«Muⱪǝddǝs qedir»

«Muⱪǝddǝs jay» («muⱪǝddǝs qedir»diki «muⱪǝddǝs jay», «muⱪǝddǝs ibadǝthana»diki «muⱪǝddǝs jay»)

«Nazariylar»

«Nikolatiylar»

«Ⱨaram» «ⱨalal» wǝ «ⱨaram»ni kɵrüng

«Ⱨalal» wǝ «ⱨaram» ⱨesablanƣan ⱨaywanlar

«Ⱨalleluyaⱨ» («Ⱨǝmdusana»)

«Ⱨǝsǝt» «Hudaning ⱨǝsǝtlik ƣǝzipi»ni kɵrüng

«Ⱨǝⱪⱪaniy ⱪilix»

«Ⱨǝmjǝmǝt-ⱪutⱪuzƣuqi» yaki «ⱨǝmjǝmǝt-nijatkar» — «Go'el»ni kɵrüng

«Ⱨosanna»

«Ⱨɵküm-guwaⱨ» — («on ǝmr»nimu kɵrüng) (bǝzidǝ «Hudaning guwaⱨliⱪi», «Hudaning ⱨɵküm-guwaⱨliⱪi», «On ǝmr»mu deyilidu)

«Ⱨerodlar»

«On ǝmr» — «ⱨɵküm-guwaⱨ»nimu kürüng

«Uhlax» — «U ata-bowiliri arisida uhlidi», «U ata-bowilirining yeniƣa kǝtti», «U hǝlⱪigǝ ⱪoxuldi» ⱪatarliⱪ ibarilǝr

«Urim wǝ tummim»

«Ɵz hǝlⱪidin üzüp taxlinidu»

«Ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbǝt» — Ibraniy tilida «hǝsǝd»

«Ɵzünglarni pak ⱪilinglar» yaki «ɵzünglarni pak-muⱪǝddǝs ⱪilinglar» 

«Epikuri'anizm» (uningƣa ixǝngüqilǝr «Epikurlar» deyilidu)

«Ibadǝthana» (muⱪǝddǝs ibadǝthana)

«Ibraniy»

«Isra'il», «Isra'illar», «Yǝⱨuda», «Yǝⱨudiylar»

«Ilaⱨlar» degǝn sɵz toƣruluⱪ

«Yat ǝllǝr» («ta'ipilǝr»)

«Yǝttinqi yili» wǝ «burƣa qelix yili»

«Yǝⱨuda» — «Isra'il», «Isra'illar», «Yǝⱨuda», «Yǝⱨudiylar»ni kɵrüng.

«Yǝⱨudiyǝ»

«Yuⱪiri jaylar»

«Yǝⱨudiylar» — «Isra'il», «Isra'illar» , «Yǝⱨuda», «Yǝⱨudiylar»ni kɵrüng.

«Yetǝkqi»

«Yoⱪlax» (Hudaningki)  — «Hudaning yoⱪlixi»ni kɵrüng

«Yengi ǝⱨdǝ» — «Kona ǝⱨdǝ» wǝ «yengi ǝⱨdǝ»ni kɵrüng







Jǝdwǝllǝr


Tǝwrat, Injilda ixlitilgǝn ɵlqǝm birlikliri

Muⱪǝddǝs Kitabtiki ⱪisimlarning ⱪisⱪartilma namliri

Tǝwrat kalendari; aylar wǝ ⱨeytlar jǝdwili

Muⱪǝddǝs Kitabning (addiylaxturulƣan) tarihiy jǝdwili


Hudaning Tǝwrat, Zǝbur, Injilda ayan ⱪilinƣan namliri


(1)  «Əloⱨim» wǝ (2) «Əl» yaki «Əlo'aⱨ»  — adǝttǝ «Huda» dǝp tǝrjimǝ ⱪilinidu.

Ibraniy tilining mundaⱪ ⱪiziⱪ ikki alaⱨidiliki bar. Birinqi, bǝzi sɵzlǝr pǝⱪǝt kɵplük xǝklidǝ ipadilinidu. Ibraniy tilida «sular» («mayim») degǝn kɵplük xǝkilla bar; «su» degǝn birlik xǝkil yoⱪ. «Asmanlar» («xamayim») degǝn kɵplük xǝkilla bar; «asman» degǝn birlik xǝkil yoⱪ. Ibraniy tilida adǝttǝ «Huda» deyǝlmǝydu, «Hudalar» («Əloⱨim» yaki «Eloⱨim») deyilidu, lekin mǝnisi yǝnila «Huda»dur. «Huda» «birlik xǝkil»dǝ ipadilǝnsǝ, «Əl» deyilidu, mǝsilǝn «Əl-Xaday» (Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Huda). Bu xǝkil az uqraydu. 

Ikkinqidin, ibraniy tilida «kɵplük»ni bildüridiƣan ikki hil «ⱪoxumqǝ» bar. Birinqi ⱪoxumqǝ «-ot» bolup, «ikki»ni bildüridu; ikkinqi ⱪoxumqǝ «-im» yaki «-ⱨim» bolup, «üq» yaki «üqtin kɵp»ni bildüridu. Uyƣur tilidiki «kitab» degǝn sɵzni türlǝp kɵrsǝtsǝk uning xǝkilliri mundaⱪ bolidu:

«Kitab» birla kitab

«Kitabot» ikki kitab

«Kitabim» üq yaki üqtin kɵp kitab.

Ibraniy tilida «Huda» birlik xǝklidǝ ipadilǝnsǝ, «Əl» deyilidu. Biz buni adǝttǝ «Ilaⱨ» yaki «Tǝngri» dǝp tǝrjimǝ ⱪilduⱪ.

Əmdi yǝnǝ «Alǝmning yaritilixi» 1:1ni kɵrǝyli: «Muⱪǝddǝmdǝ Huda asmanlar bilǝn zeminni yaratti»


Dǝrwǝⱪǝ, «Huda» degǝn sɵz muxu yǝrdǝ Ibraniy tilidiki «Əloⱨim» degǝn sɵzning tǝrjimisi. Yuⱪirida deginimizdǝk, «Əloⱨim» «kɵplük», yǝni «üq, yaki üqtin kɵp» xǝkildǝ ipadilinidu. Xundaⱪ bolsimu, uning bilǝn munasiwǝtlik pe'il bolsa «birlik xǝkli»dǝ ipadilinidu. Xuning bilǝn Muⱪǝddǝs Kitabning: «Muⱪǝddǝmdǝ Huda asmanlar bilǝn zeminni yaratti» degǝn birinqi jümlisidǝ «Huda» degǝn sɵz «üq yaki üqtin kɵp» degǝn xǝkildǝ, yǝni «Əloⱨim» degǝn xǝkildǝ ipadilinidu, lekin pe'il («yaratti») bolsa «birlik xǝkli»dǝ ipadilinidu. «Yaratti» degǝn pe'il «ikkilik xǝklidǝ» yaki «kɵplük xǝklidǝ» uqrimaydu.

Ibraniy tilida ǝgǝr bu jümlining igisi Huda «birinqi xǝhs» bilǝn ipadilǝnsǝ, undaⱪta «yaratti» degǝn pe'il «yarattuⱪ» deyilmǝy, yǝnila «yarattim» deyilǝtti.

Demǝk, Muⱪǝddǝs Kitabning birinqi jümlisidǝ Huda kɵplük xǝhstǝ bolsimu, birla xǝhstǝk ix kɵridu, degǝn uⱪum puritilidu. Kɵp alimlar bu uⱪumƣa asasǝn Huda «üqning birliki» yaki «üq bir gǝwdǝ», dǝp qüxǝndüridu. Gǝrqǝ xundaⱪ bir ipadǝ muⱪǝddǝs yazmilarda biwasitǝ tepilmisimu, bu ⱨǝⱪiⱪǝtni xübⱨisiz Tǝwratta ⱨǝm Injilda roxǝn kɵrsitilgǝn bir tǝlimdur.

Tǝwratta hatirilǝngǝn Hudaning ⱨǝrⱪandaⱪ ix-ⱨǝrikǝtliridǝ «Əloⱨim» degǝn nam ixlitilgǝn bolsa, xu ayǝtlǝrning ⱨǝmmisidǝ degüdǝk Hudaning ⱨǝrikiti «birlik xǝkli»diki pe'il bilǝn ipadilinidu.


(3) «Yaⱨwǝⱨ» «Pǝrwǝrdigar» dǝp tǝrjimǝ ⱪilindi.

Tǝwratta «Pǝrwǝrdigar» dǝp tǝrjimǝ ⱪilinƣan namning ibraniy tilidiki tǝlǝppuzi «Yaⱨwǝⱨ» boluxi mumkin. «Misirdin qiⱪix» dǝwridǝ Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ ata ⱪilinƣan wǝⱨiy boyiqǝ «Yaⱨwǝⱨ» degǝn namning mǝnisi «Əzǝldin Bar Bolƣuqi», «Mǝnggülük Bolƣuqi» yaki «Ɵzüm Bardurmǝn» degǝndǝk bolidu («Mis.» 3:15). «Yaⱨwǝⱨ» degǝn nam «Yar.» 2:4dǝ birinqi ⱪetim ixlitilgǝn. Huda ⱨǝr ⱪetim insan bilǝn ǝⱨdǝ tüzgǝn qaƣlirida yaki insan bilǝn yeⱪin munasiwǝttǝ sɵzligǝn qaƣlirida asasǝn xu nam kɵrülgǝn; sǝwǝbi xübⱨisizki, xu nam Uning ɵzgǝrmǝs maⱨiyitini, izqil bolup kǝlgǝn kɵyümqanliⱪini wǝ birhilliⱪ meⱨribanliⱪini, xuningdǝk Uning ⱨǝrda'im ⱨǝrbir wǝdǝ sɵzliridǝ tǝwrǝnmǝy qing turidiƣanliⱪini tǝkitlǝydu. Parsqǝ «Pǝrwǝrdigar» degǝn isim xu mǝnigǝ ǝng yeⱪin kelixi mumkin, qünki Pars tilidiki «Pǝrwǝrdigar» degǝn sɵzning mǝnisi «Hǝwǝr alƣuqi», «Pǝrwix ⱪilƣuqi» boluxi mumkin. Bǝzi alimlar «Yaⱨwǝⱨ»ni «da'im bolƣuqi» dǝpmu tǝrjimǝ ⱪilidu.

Bǝzidǝ xe'irlarda «Yaⱨwǝⱨ» degǝn nam «Yaⱨ» dǝp ⱪisⱪartilidu.


(4) «Adonay» «Rǝb» dǝp tǝrjimǝ ⱪilindi.


(5) «Isra'ildiki Muⱪǝddǝs Bolƣuqi» toƣruluⱪ:

Hudaning bu alaⱨidǝ nami (1) Uning Isra'il hǝlⱪini Ɵzigǝ wǝkil bolƣan guwaⱨqi ǝl boluxⱪa talliƣanliⱪini; (2) Isra'ilning Hudaning Ɵz ⱨuzurini  (awwal muⱪǝddǝs qedirda, andin muⱪǝddǝs ibadǝthanida) ularning arisida orunlaxturuxⱪa talliƣanliⱪiƣa bolƣan huxalliⱪini tǝkitlǝydu.

Tɵwǝndiki ayǝtni kɵrüng:


«Zi'ondikilǝr, tǝntǝnǝ ⱪilip jar selinglar;

Qünki aranglarda turƣan Isra'ildiki Muⱪǝddǝs Bolƣuqi büyüktur!» dǝysilǝr» («Yǝx.» 12:6)

Mumkinqiliki barki, «Isra'ildiki Muⱪǝddǝs Bolƣuqi» degǝn nam alaⱨidǝ Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨni kɵrsitidu. Mǝsilǝn, tɵwǝndiki ayǝtlǝrni kɵrüp oylap kɵrüng.


«Qünki Pǝrwǝrdigar bizning ⱪalⱪinimiz,

Isra'ildiki Muⱪǝddǝs Bolƣuqi xaⱨimizdur» («Zǝbur» 89:18)

«Ⱪorⱪma, sǝn ⱪurut bolƣan Yaⱪup,

Isra'ilning baliliri!

Mǝn sanga yardǝmdǝ bolimǝn!» — dǝydu Pǝrwǝrdigar, yǝni sening Ⱨǝmjǝmǝt-Kutⱪuzƣuqing, Isra'ildiki Muⱪǝddǝs Bolƣuqi» («Yǝx.» 41:14)

«Mana, sǝn (Isra'il) ɵzünggǝ yat bir ǝlni qaⱪirisǝn,

Seni bilmigǝn bir ǝl yeningƣa yügürüp kelidu;

Sǝwǝbi bolsa Pǝrwǝrdigar Hudaying, Isra'ildiki Muⱪǝddǝs Bolƣuqining Ɵzidur;

Qünki U seni uluƣlap sanga güzǝllik-julaliⱪni yar ⱪildi» («Yǝx.» 55:5)


(6) «Tirik Huda» (Mǝnggü ⱨayat Huda) toƣruluⱪ:

«Tirik Huda» (yaki «Mǝnggü ⱨayat Huda») degǝn ibarǝ oⱪurmǝnlǝrgǝ bǝlkim sǝl ƣǝlitǝ yaki alaⱨidǝ tuyuluxi mumkin. Tǝwrat ⱨǝm Injilda mǝzkur ibarǝ muⱪǝddǝs bǝndilǝr tǝripidin kɵp ixlitilidu; ularning kɵzdǝ tutⱪini Huda ⱨǝrgiz ƣǝplǝtkǝ ⱪalƣanlar yaki imansiz kixilǝr qoⱪunƣan yirginqlik butlardǝk sahta bir ülük nǝrsǝ ǝmǝs, u bǝlki ⱨǝⱪiⱪǝt, ⱨayat bir Hudadur.


(7) Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir

«Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir» Hudaning bu nami ibraniy tilida «Küqlük mürǝ bolƣan Huda» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. Bu sɵz, Hudaning ⱨǝmmǝ ixⱪa ⱪadir ikǝnlikini bildüridu. Xuning bilǝn bir waⱪitta bu nam yǝnǝ «Ⱪuqiⱪi bar Huda», «Ⱪuqiⱪi eqilqan Huda»mu dǝp bildüridu.


«Hudaning Oƣli»

«Hudaning Oƣli» bu nam ⱨǝrgizmu Huda bilǝn Əysa Mǝsiⱨ otturisidiki jismaniy jǝⱨǝttiki ata-baliliⱪ munasiwǝtni ǝmǝs, bǝlki roⱨiy jǝⱨǝttiki munasiwǝtni bildüridu. «Filippiliⱪlarƣa»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imiznimu kɵrüng.




«Insan'oƣli»

«Insan'oƣli» degǝn ibarǝ Tǝwratta aldin eytilƣan, dunyani ⱪutⱪuzuxⱪa kelidiƣan «Mǝsiⱨ»ni kɵrsitidu (mǝsilǝn, «Dan.» 7:13-14). Tǝwrat-Zǝbur boyiqǝ, bu ǝwǝtilgüqining Hudaning küq-ⱪudriti wǝ xan-xǝripi bilǝn ǝrxtin qüxüp, pütkül insanlarni mǝnggü baxⱪuridiƣanliⱪi aldin eytilƣan.

Uningdin muⱨimi, bizningqǝ, Rǝbbimiz Əysa Mǝsiⱨning bu namni Ɵzi ⱨǝⱪⱪidǝ kɵp ixlitixi Ɵzining toluⱪ insan ikǝnlikini, insaniyǝt bilǝn bir ikǝnlikini tǝkitlǝx üqün idi. Qünki ǝrx tǝripidin eytⱪanda ajayib ix xuki, gǝrqǝ u ǝzǝldin «Hudaning Oƣli» bolsimu, u yǝnǝ «Insanning oƣli»mu idi. 


 «Muⱪǝddǝs Roⱨ» (Hudaning Roⱨi)

 «Muⱪǝddǝs Roⱨ» Hudaning Roⱨining Ɵzidur. Muⱪǝddǝs Roⱨ Tǝwrat wǝ Injilda bǝzidǝ pǝⱪǝt «Roⱨ», Injilda bǝzidǝ «birdinbir pak-muⱪǝddǝs Roⱨ», «Ⱨǝⱪiⱪǝtning Roⱨi», «Əysaning Roⱨi», «Mǝsiⱨning Roⱨi» wǝ «Rǝbning Roⱨi» dǝp atilidu («Rim.» 1:4, «Yuⱨ.» 16:13, «Rim.» 8:9, «1Pet.» 1:11, «Ros.» 5:9, 16:7, «2Kor.)» 3:17). Muⱪǝddǝs Roⱨ bolsa, «Üqning birliki» Ɵz iqigǝ alƣan Roⱨtur. Uning Hudaliⱪ maⱨiyiti nurƣun yǝrlǝrdin, jümlidin «Ros.» 13:2din, xundaⱪla Rǝbbimizning U toƣruluⱪ tǝlimidin roxǝn kɵrülidu (mǝsilǝn, «Yuⱨ.» 14-16-bablarda). «Muⱪǝddǝs Roⱨ» ⱪandaⱪtur sirliⱪ bir küq ǝmǝs, bǝlki sɵz ⱪilidiƣan, tǝlim bǝridiƣan, yetǝkqilik ⱪilidiƣan, küq wǝ riƣbǝt-tǝsǝlli beridiƣan uluƣ Zattur. Jama'ǝt gunaⱨ ⱪilsa U azablinidu («Yǝx.» 63:10, «Əf.» 4:30ni kɵrüng); xunga U «küq» ǝmǝs, bǝlkim uluƣ bir Zattur.

Muⱪǝddǝs Roⱨ (nurƣun musulman ɵlimilar eytⱪandǝk) uluƣ pǝrixtǝ Jǝbra'il ǝmǝstur. U dǝl Hudaning Ɵzidur, pǝrixtǝ ǝmǝstur.






Mǝsiⱨ («Hudaning mǝsiⱨ ⱪilƣini», «Hudaning mǝsiⱨligini», «mǝsiⱨ ⱪilinƣuqi») wǝ «mǝsiⱨ ⱪilix», «mǝsiⱨlǝx»

«Mǝsiⱨ ⱪilix» («mǝsiⱨlǝx») Hudaning yolyoruⱪi bilǝn Isra'ilƣa yengi bir padixaⱨ bekitix üqün, padixaⱨ bolƣuqining bexiƣa kaⱨin yaki pǝyƣǝmbǝr tǝripidin zǝytun meyi sürülüxi kerǝk idi. Muxu murasim «mǝsiⱨ ⱪilinix» yaki «mǝsiⱨlǝx» deyilǝtti; xuningdin baxlap muxu padixaⱨ «Hudaning mǝsiⱨ ⱪilƣini» dǝp atilatti. Muⱪǝddǝs ibadǝthanining hizmitini ⱪilƣan «ⱪurbanliⱪ ⱪilƣuqi» kaⱨinlarmu muxu hizmǝtkǝ kirixix üqün «mǝsiⱨ ⱪilinixi» kerǝk idi. «Mǝsiⱨ ⱪilinix» bǝzidǝ pǝyƣǝmbǝrlǝrgimu ɵtküzülǝtti.

Biraⱪ Əysa Mǝsiⱨning «mǝsiⱨ ⱪilinix»i zǝytun meyi bilǝn ǝmǝs, bǝlki Hudaning Ɵz Roⱨi bilǝn ɵtküzülidu; bu ix insan tǝripidin ɵtküzülmǝydu, uni Hudaning Ɵzi ɵtküzidu. Muⱪǝddǝs yazmilardiki «Mǝsiⱨ» toƣrisidiki sɵzlǝrni yiƣinqaⱪliƣanda, Mǝsiⱨ «padixaⱨ» (pütün alǝmning padixaⱨi), pǝyƣǝmbǝr («sɵzümni aƣzingƣa ⱪuyimǝn» deyilidu, «Ⱪan.» 18:18) ⱨǝm Kaⱨin-Ⱪutⱪuzƣuqidur (gunaⱨkarlar üqün Ɵzini ⱪurbanliⱪ ⱪilidu, gunaⱨkarlar üqün du'a ⱪilidu). Xu üq wǝzipini ada ⱪilix üqün, u Hudaning Roⱨi bilǝn «mǝsiⱨ ⱪilinixi» kerǝk idi.

«Mǝsiⱨ» grek tilida «Hristus» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu.


Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi U kim?

Tǝwratta oⱪurmǝnlǝr «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» degǝn sirliⱪ namni uqritidu. Bǝzi yǝrlǝrdǝ U: «Hudaning Pǝrixtisi» dǝp («Yar.» 21:7, 31:11, «Mis.» 14:19, «Ⱨak.» 6:20, 13:9), bǝzi yǝrlǝrdǝ pǝⱪǝt «bir adǝm» dǝp («Yar.» 32:24-30), yǝnǝ bir yǝrdǝ, pǝⱪǝt birla ⱪetim «Pǝrwǝrdigarning ⱪoxunlirining Sǝrdari» («Yǝxu'a» 5:13-15) dǝp atilidu. Muⱪǝddǝs yazmilarda mǝzkur Zatning ayan boluxi hatirilǝngǝn ⱨǝrbir jayda, oⱪurmǝnlǝr diⱪⱪǝt ⱪilsa, tɵwǝndiki üq ixlardin biri-ikkisi yaki ⱨǝmmisi kɵrünüxi mumkin:

 (a) «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ning sɵzliri Hudaning Ɵzining sɵzliri dǝp ⱨesablinidu (mǝsilǝn, «Yar.» 16:7-14, «Ⱨak.» 2:1)

(ǝ) Bu Zatni kɵrgǝn kixilǝr xu ⱨaman «Hudani kɵrdum» dǝp bilidu («Yar.» 32:24-30, «Ⱨak.» 13:2-23).

(b) «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ning ix-ⱨǝrikǝtliri Hudaning Ɵz ix-ⱨǝrikǝtliri ⱪatarida hatirilinidu («Yar.» 31:11-13, «Qɵl.» 22:22-35, «Zǝk.» 12:8).

Xunga hulasimiz xuki, «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» Hudaning Ɵzini axkarilixi bolup, U Mǝsiⱨning Ɵzidin baxⱪa ⱨeqkim ǝmǝstur. «Yar.» 16:7ni wǝ izaⱨatnimu kɵrüng.

Baxⱪa yǝrlǝrdǝ eytⱪinimizdǝk, «pǝrixtǝ» ibraniy tilida «malak» degǝn sɵz bilǝn ipadilinip, tüp mǝnisi «ǝlqi» «ǝwǝtilgüqi» degǝnliktur. Muⱪǝddǝs yazmilarda «pǝrixtilǝr» tilƣa elinƣanda, adǝttǝ Huda yaratⱪan milyonliƣan «ǝlqilǝr»ni kɵrsitidu. Ⱨalbuki, «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» bularƣa mutlǝⱪ ohximaydiƣan bir xǝhstur. Bu ix «Mik.» 5:2din kɵrünidu:


«Sǝn, i Bǝyt-Lǝⱨǝm-Əfrataⱨ, Yǝⱨudadiki mingliƣan xǝⱨǝr-yezilar arisida intayin kiqik bolƣan bolsangmu,

Sǝndin Mǝn üqün Isra'ilƣa ⱨakim Bolƣuqi qiⱪidu;

Uning ⱨuzurumdin qiⱪixliri (qiⱪip-kirixliri) ⱪǝdimdin tartip,

Yǝni ǝzǝldin tartip boluwatidu».


 Bu bexarǝt Hudaning ⱨuzuridin «ǝzǝldin tartip... qiⱪⱪuqi» bir zatni tǝswirlǝydiƣan oquⱪ bir bayandur demǝk, bu zatning «baxlinixi» yoⱪtur. Bu ayǝttǝ bu zat dǝl Bǝyt-Lǝⱨǝm xǝⱨiridǝ tuƣulidiƣan Mǝsiⱨning Ɵzi dǝp elan ⱪilinidu («Mat.» 2:5-6). Hudaning ⱨuzuridin Uning iradisini mukǝmmǝl ijra ⱪilixⱪa «qiⱪidiƣan» zat süpitidǝ U yǝnǝ Tǝwratta «Hudaning Danaliⱪi» («Pǝnd.» 8-9-bablar) ⱨǝm xundaⱪla Injilda «Kalam» dǝpmu atilidu. Xuning bilǝn Injilda «Ⱨǝmmidin burun «Kalam» bar idi wǝ U Huda bilǝn billǝ idi ⱨǝm Ɵzi Huda idi. U ⱨǝmmidin burun Huda bilǝn billǝ idi. U arⱪiliⱪ barliⱪ mǝwjudatlar yaritildi wǝ yaritilƣan mǝwjudatlarning ⱨeqbiri Uningsiz yaritilƣan ǝmǝs» dǝp oⱪuymiz («Yuⱨ.» 1:1-3).


Xuning üqün biz «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ni Əysa Mǝsiⱨning Ɵzi, yǝni «Hudaning Kalami», «Hudaning Oƣli» dǝp ⱪaraymiz. Oⱪurmǝn ɵzi yuⱪirida tilƣa elinƣan ayǝtlǝrdin yaki Tǝwrattin «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» hatirilǝngǝn ⱨǝrⱪandaⱪ ayǝtlǝrni oⱪup eytⱪanlirimizning durus yaki ǝmǝslikini tǝkxürüp baⱪsun. 


«Tǝwrat» wǝ «Zǝbur»

Oⱪurmǝnlǝrning bǝzilirigǝ sǝl ⱨǝyran ⱪalarliⱪ boluxi mumkinki, Tǝwrat wǝ Injil birla mu'ǝllip tǝripidin kɵp ⱪisimliⱪ bolup pütülgǝn kitab bolmastin, bǝlki ⱪiriⱪtin artuⱪ mu'ǝllip tǝripidin pütülgǝn kɵp ⱪisimliⱪ bir kitabtur.

«Tǝwrat» Ibraniy tilida «Toraⱨ» «yolyoruⱪ», «tǝlim-tǝrbiyǝ» degǝn mǝnidǝ. Uningda jǝm'iy 39 ⱪisim, jümlidin «Zǝbur» bardur (Yǝⱨudiylar xu 39 ⱪismini 36 ⱪisim, bǝzidǝ 22 ⱪisim dǝp ⱨesablaydu).

Tǝwratning awwalⱪi bǝx ⱪismi dǝrwǝⱪǝ Musa pǝyƣǝmbǝr tǝripidin pütülgǝn; ⱪalƣan ⱪisimliri Isra'ilning pǝyƣǝmbǝrliri wǝ ⱨɵkümaliri Hudaning yolyoruⱪi bilǝn ayrim-ayrim pütkǝn hatirilǝrdur.

«Zǝbur» bolsa kɵp du'a xe'irliri wǝ mǝdⱨiyǝ xe'irliridin ibarǝt bolƣan bir toplimidur.

«Tǝwrat, Zǝbur wǝ Injilƣa kirix sɵz»imiznimu kɵrüng.


«Zǝbur»

«Tǝwrat» wǝ «Zǝbur»ni kɵrüng.


«Injil»

«Injil» degǝn sɵz uyƣur tiliƣa ǝrǝbqǝ arⱪiliⱪ kirgǝn bolup, ǝslidǝ «Əwanjil» degǝn grek tilidiki sɵz idi. Mǝnisi «hux hǝwǝr»dur. Injil sǝkkiz mu'ǝllip yazƣan 27 ⱪisimdin tǝrkib tapⱪan bir toplima kitabtur; kitabning ɵzgǝrmǝs, birdinbir temisi bolsa Hudaning Əysa Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ pütkül insaniyǝtkǝ beƣixlimaⱪqi bolƣan kǝqürüm-nijati toƣruluⱪ hux hǝwǝrdin ibarǝttur.

«Injil»diki «kirix sɵz»imiznimu kɵrüng.


Baxⱪilar


«Abba»

«Abba» Aramiy tilida «Dada», «Ata» degǝnni bildüridu; xuningdǝk ⱨǝm qongⱪur ⱨɵrmǝt ⱨǝm qongⱪur muⱨǝbbǝt-sɵygüni bildüridu. Rǝbbimiz Əysa Huda'atiƣa du'a ⱪilƣanda da'im bu namni ixlitǝtti («Mat.» 26:59, «Rim.» 8:15ni kɵrüng).


«Aramiy tili»

«Aramiy tili» «Suriyǝ»ning kona ismi «Aram» idi. Kona zamanda «Suriyǝ tili» «Aramiy tili» deyilǝtti. Aramiy tili ibraniy tiliƣa yeⱪin bolup, Tǝwrattiki bǝzi ⱪisimlar aramiy tilida yezilƣan («Əzra» wǝ «Daniyal»larning bir ⱪismi). Tǝwrat dǝwridǝ Aramiy tili kɵp xǝrⱪiy dɵzlǝtlǝrdǝ soda yaki diplomatiyǝ ixlirida alaⱪǝ tili süpitidǝ ixlitilǝtti. Miladiyǝ 5- yaki 6-ǝsirdǝ uyƣur hǝlⱪimu Aramiy tili arⱪiliⱪ muⱪǝddǝs yazmilardin bǝzilirini ⱪobul ⱪilip tǝrjimǝ ⱪildi. Asuriyǝmu aramiy tilini ixlitǝtti.


«Asmanlar» (ǝrxlǝr)

Muⱪǝddǝs Kitab boyiqǝ ⱨazir üq asman bar:

Birinqi yǝr xarining ǝtrapidiki «atmosfera» («Yar.» 1:6-9)

Ikkinqi qong «alǝm boxluⱪi», ⱪuyax, yultuzlar jaylaxⱪan boxluⱪ («Yar.» 1:14-19, «Ayup» 26:26, «Zǝb.» 8:3, «Yǝx.» 42:5, 55:9; 

Üqinqi Hudaning dǝrgaⱨi («Zǝb.» 2:4, 8:1, «Yǝx.» 66:1, «2Kor.» 12:1 ⱪatarliⱪlar). Xunga Muⱪǝddǝs Kitabtiki kɵp yǝrlǝrdǝ pǝⱪǝt «asman»la deyilmǝy, bǝlki «asmanlar» deyilidu.

Muⱪǝddǝs Kitabⱪa asasǝn, Hudaning ⱨazirⱪi dǝrgaⱨini «jǝnnǝt» degilimu bolidu («Luⱪa» 23:43, «2Kor.» 5:8).

Ahirǝttǝ ⱨazirⱪi yǝr-zemin yoⱪitilidu, pütünlǝy yengi asman-zemin yaritilidu («Yǝx.» 66:22, «2Pet.» 3:13, «Wǝⱨ.» 21:1).


«Axǝraⱨ», «Axǝraⱨlar», «Axǝraⱨ butlar»

«Axǝraⱨ butlar» bǝlkim butpǝrǝslikkǝ beƣixlanƣan dǝrǝhliklǝrdur. Dǝrǝhlǝr bǝlkim «ayal mǝbud» xǝklidǝ oyulƣan yaki nǝⱪixlǝngǝn boluxi mumkin.


«Aⱪsaⱪal»

«Aⱪsaⱪal» mǝlum yǝrdiki jama'ǝtkǝ yetǝkqi bolƣan bir kixini kɵrsitidu. «Filippiyliⱪlar»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng.


«Amin!» 

Tǝwratta wǝ Injilda «Amin!» degǝn sɵz intayin muⱨim; mǝnisi «xundaⱪ bolsun!» yaki «xundaⱪ bolƣay!» «Huda xundaⱪ ⱪilƣay!» degǝnliktur. «Amin»ning ǝⱨmiyiti wǝ muⱨimliⱪi «1Kor.» 14:16 wǝ «2Kor.» 1:20din kɵrülidu.


Ayalqǝ rod wǝ ǝrǝnqi rod

 Ibraniy tilida, barliⱪ isimlar «ǝrǝnqi rod» wǝ «ayalqǝ rod»ⱪa bɵlünidu.

Bu nuⱪtisi muⱨim bolup ⱪalƣanda izaⱨatlap berimiz.


«Əbǝdiy», «Mǝnggü»

 Tǝwratta da'im degüdǝk «ǝbǝdiy» dǝp tǝrjimǝ ⱪilinƣan sɵz («olam») ibraniy tilida ikki mǝnidǝ ixlitilidu: 

(1)  Mǝnggü degǝnni; 

(2) Xu waⱪittiki qeki bekitilmigǝn, ⱪǝrǝlsiz, mɵⱨlǝtsiz uzun bir mǝzgilni kɵrsitidu. «Lawiylar»tiki «ⱪoxumqǝ sɵz»imiznimu kɵrüng.


«Ətigǝnlik ⱪurbanliⱪ» wǝ «kǝqlik ⱪurbanliⱪ»

Tǝwratta «ǝtigǝnlik ⱪurbanliⱪ» wǝ «kǝqlik ⱪurbanliⱪ» (bǝzidǝ «ǝtigǝnlik ax ⱨǝdiyǝ» wǝ «kǝqlik ax ⱨǝdiyǝ», deyilidu) Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn ⱪanun boyiqǝ Isra'il üqün kaⱨinlar wǝkil bolup muⱪǝddǝs qedirning (keyin muⱪǝddǝs ibadǝthanining) ⱪurbangaⱨi üstigǝ ⱨǝr ǝtigǝndǝ, ⱨǝr kǝqtǝ bir yaxliⱪ ⱪoza ⱪurbanliⱪi sunuxi kerǝk idi. Bu ǝtigǝnlik wǝ kǝqlik «ⱪoza ⱪurbanliⱪi»ni Isra'ilning barliⱪ ibaditining asasi degili bolidu («Mis.» 29:38-43).


«Əjdiⱨalar» ⱨǝm «lewi'atan»

«Əjdiⱨalar» ⱨǝm «lewi'atan» degǝn sɵzlǝr Tǝwrat wǝ Injilda bǝzi waⱪitlarda dengizdiki ⱨǝⱪiⱪiy ⱨaywanlarni kɵrsitidu (mǝsilǝn, «Ayup» 41-bab, «Zǝb.» 104:26, 148:7; bǝzi waⱪitlarda jin-xǝytanlarning küq-ⱪudrǝtlirini kɵrsitidu yaki Xǝytanƣa simwol ⱪilinidu (mǝsilǝn, «Zǝb.» 74:13, «Yǝx.» 27:1, «Wǝⱨ.» 12-13-bablar).


Ərǝnqi rod wǝ ayalqǝ rod

 Ibraniy tilida, barliⱪ isimlar «ǝrǝnqi rod» wǝ «ayalqǝ rod»ⱪa bɵlünidu.

Bu nuⱪtisi muⱨim bolup ⱪalƣanda izaⱨatlap berimiz.


 «Əfod»

 «Əfod» bolsa adǝttǝ bax kaⱨin (bǝzidǝ baxⱪa kaⱨinlar) alaⱨidǝ kiyidiƣan pinjǝkkǝ ohxax bir kiyim idi («Mis.» 28-babni kɵrüng). Undaⱪ kiyimni kiyix ɵzini Hudaning hizmitigǝ alayitǝn beƣixlaxni bildürǝtti. Əfod iqidǝ «urim wǝ tummim» degǝn ikki alaⱨidǝ tax bar idi («Urim wǝ tummim» toƣruluⱪ kɵrüng).


«Əng muⱪǝddǝs jay»

«Muⱪǝddǝs jay» toƣruluⱪ mǝzmunni kɵrüng.


«Əⱨdǝ»

Tǝwrat wǝ Injil boyiqǝ, «ǝⱨdǝ» bolsa ⱪǝsǝm, xundaⱪla kɵp ⱪetim mǝlum ⱪurbanliⱪning ⱪeni bilǝn jǝzmǝnlǝxtürülgǝn bir wǝdidur (mǝsilǝn, «Ibr.» 6:16-18ni kɵrüng). «Əⱨdǝ» Huda bilǝn adǝmlǝrning otturisida yaki adǝm bilǝn adǝmning otturisida bolidu. «Əⱨdǝ tüzüx» («ǝⱨdǝ kesix»)nimu kɵrüng.


«Əⱨdǝ tüzüx» («ǝⱨdǝ kesix»)

 Kona zamanlarda ikki tǝrǝp bir-biri bilǝn ǝⱨdǝ tüzmǝkqi bolsa, awwal kala yaki ⱪoyni soyup, ikki parqǝ ⱪilip parqilaytti; andin ikki tǝrǝp soyup ikki parqǝ ⱪilƣan malning otturisidin tǝng ɵtüp bir-birigǝ ⱪǝsǝm ⱪilatti. Bu ixning ǝⱨmiyiti bǝlkim: «Ⱪaysimiz ǝⱨdini buzsaⱪ, Huda bu soyƣan malƣa ohxax ⱪilsun!» demǝkliktur. Xunga ibrani tilida «ǝⱨdǝ tüzüx» adǝttǝ «ǝⱨdǝ kesix» deyilidu. «Yar.» 15-bab, «Yǝr.» 34.8, 18-20-ayǝtlǝrni kɵrüng. 

 

«Əⱨdǝ sanduⱪi»

Musa pǝyƣǝmbǝr «on ǝmr» hatirilǝngǝn «ikki tax tahtay»ni Hudadin tapxuruwalƣandin keyin, Huda ularni saⱪlax üqün bir sanduⱪ yasaxni buyruƣan. Bu sanduⱪ «ǝⱨdǝ sanduⱪi» dǝp atalƣan, bǝzidǝ «guwaⱨ-ⱨɵküm sanduⱪi»mu deyilgǝn; uning yapⱪuqi «kafarǝt tǝhti» dǝp atalƣan («kafarǝt» toƣruluⱪ mǝzmunni kɵrüng).

Isra'il qɵl-bayawanda sǝpǝr ⱪilƣan waⱪitlarda «ǝⱨdǝ sanduⱪi»ni kaⱨinlar kɵtürǝtti.



«Ba'al»lar

Ibraniy tilida «Ba'al» degǝn sɵzning asasiy mǝnisi «hoja», «hojayin». Bǝzi yǝrlǝrdǝ mǝnisi «igǝ» bolidu (mǝsilǝn «Mis.» 21:28dǝ «kalining igisi»). Bǝzidǝ ayal ɵz erigǝ sɵz ⱪilƣanda uni «mening «ba'al»im» dǝydu («Ⱨox.» 2:16ni kɵrüng). Lekin butpǝrǝs yat ǝlliklǝr ɵzliri qoⱪunidiƣan butlarni da'im «Ba'al» degǝqkǝ, Isra'illar Hudadin ǝyminidiƣan bolsa adǝttǝ Hudani kɵrsitixkǝ xu namni ixlitixtin tilini tartatti.

Xuning bilǝn, biz «Ba'al» yaki «Ba'allar» dǝp tǝrjimǝ ⱪilƣan yǝrlǝrdǝ ta'ipilǝr qoⱪunidiƣan butlarni kɵrsitidu.


«Bax kaⱨin»

Kaⱨinlar iqidǝ pǝⱪǝt bir adǝm «bax kaⱨin» idi. U dǝrwǝⱪǝ barliⱪ kaⱨinlarƣa yetǝkqi idi; uning alaⱨidǝ wǝzipiliri iqidin ǝng muⱨimi «kafarǝt küni»dǝ ɵzi üqün wǝ jǝmǝtidikilǝr üqün, andin pütkül hǝlⱪ üqün, «ǝng muⱪǝddǝs jay»ƣa kirip kafarǝt ⱪilixtin ibarǝt idi. Birdinbir «ǝng muⱪǝddǝs jay»ƣa kirǝlǝydiƣan adǝm bax kaⱨin idi; u bir yilda pǝⱪǝt «kafarǝt küni»dila «ǝng muⱪǝddǝs jay»ƣa kirǝlǝytti.

Musa pǝyƣǝmbǝrning akisi Ⱨarun tunji bax kaⱨin bolƣanidi. Uningdin keyin adǝttǝ sabiⱪ bax kaⱨinning tunji oƣli bax kaⱨinliⱪⱪa bekitilǝtti. 


Bǝrikǝt wǝ lǝnǝt

Demisǝkmu, «bǝrikǝt» (ibraniy tilida «baruⱪ») pǝⱪǝt Hudaning ⱪolidin kelidiƣan bir ixtur. Ⱨeqkim ɵzining ⱪandaⱪur birhil pǝziliti yaki atalmix «sawabliⱪ ix»i üqün «bǝrikǝtkǝ erixixkǝ tegixlik» dǝp ⱨesablanmaydu wǝ ⱨesablinalmaydu. Insan balilirining ⱨǝrbirining nurƣun gunaⱨliri tüpǝylidin «tegixlik» erixidiƣini bolsa dozah, yǝni Ⱨǝmmigǝ Ⱪadirdin mǝnggülük ayrilixtin ibarǝttur. Tǝwrat wǝ Injilda bǝzidǝ mǝlum bir kixi baxⱪa birsini «bǝrikǝtlǝydu» bundaⱪ ibarǝ xu kixigǝ: «Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir sanga bǝht-bǝrikǝt ata ⱪilƣay!» degǝnlikning ⱪisⱪa bir ipadisidur, halas.

Ⱨalbuki, «lǝnǝtlǝr» wǝ ⱪarƣix bolsa jǝzmǝn «erixixkǝ tegixlik» ixtur. Əng dǝⱨxǝtlik lǝnǝt yaki ⱪarƣix ǝlwǝttǝ gunaⱨimizdin bolƣan Hudaning xǝrǝplik ⱨuzuridin mǝⱨrum bolux, yǝni dozahtur. Xuningdin baxⱪa, Muⱪǝddǝs Kitabta bǝzi adǝmlǝr (Tǝwrat dǝwridimu, Injil dǝwridimu) mǝlum gunaⱨliri tüpǝylidin alaⱨidǝ lǝnǝt yaki jaza astida turidu, deyilidu.

Injilda, «Gal.» 3:10-14dǝ: «Lekin Tǝwrat ⱪanuniƣa ǝmǝl ⱪilimiz dǝp yürgǝnlǝr bolsa ⱨǝmmisi lǝnǝtkǝ ⱪalidu. Qünki muⱪǝddǝs yazmilarda mundaⱪ yezilƣan: «Tǝwrat ⱪanunida yezilƣan ⱨǝmmǝ ǝmrlǝrgǝ üzlüksiz ǝmǝl ⱪilmaywatⱪan ⱨǝrbir kixi lǝnǝtkǝ ⱪalidu». Yǝnǝ roxǝnki, ⱨeqkim Hudaning aldida ⱪanunƣa intilix arⱪiliⱪ ⱨǝⱪⱪaniy ⱪilinmaydu; qünki Muⱪǝddǝs Kitabta yezilƣinidǝk: — «Ⱨǝⱪⱪaniy adǝm ixǝnq-etiⱪadi bilǝn ⱨayat bolidu». Əmma ⱪanun yoli etiⱪad yoliƣa asaslanƣan ǝmǝs, bǝlki Muⱪǝddǝs Kitabta: — «Ⱪanunning ǝmrlirigǝ ǝmǝl ⱪilƣuqi xu ixlar bilǝn ⱨayat bolidu» deyilgǝndǝktur. Ⱨalbuki, Mǝsiⱨ bizni Tǝwrat ⱪanunidiki lǝnǝttin ⱨɵr ⱪilix üqün ornimizda lǝnǝt bolup bǝdǝl tɵlidi. Bu ⱨǝⱪtǝ muⱪǝddǝs yazmilarda: «Yaƣaqⱪa esilƣan ⱨǝrⱪandaⱪ kixi lǝnǝtkǝ ⱪalƣan ⱨesablansun» dǝp yezilƣan. Xuning bilǝn Mǝsiⱨ Əysa arⱪiliⱪ Ibraⱨimƣa ata ⱪilinƣan bǝht yat ǝlliklǝrgimu kǝltürülüp, biz wǝdǝ ⱪilinƣan Roⱨni etiⱪad arⱪiliⱪ ⱪobul ⱪilalaymiz» dǝp oⱪuymiz.

Lǝnǝtlǝr wǝ ⱪarƣixlardin birdinbir ⱪutⱪuzux yoli Mǝsiⱨdur.

Nurƣun adǝmlǝr mǝlum bir ⱪarƣix sɵzliri yaki ⱪǝsidǝ-dǝmidǝ tüpǝylidin tohtawsiz wǝⱨimǝ iqidǝ yaxaydu. Xundaⱪ ⱪǝsidǝ-dǝmidǝ küqkǝ igimu, ǝmǝsmu (küqkǝ igǝ bolsa jin-xǝytanlar tüpǝylidin xundaⱪ bolidu)? Mǝsiⱨkǝ tayanƣan kixining xundaⱪ ixlardin ⱪorⱪuxining ⱨajiti ⱪalmidi Qünki «U bizni ⱪarangƣuluⱪning ⱨɵkümranliⱪidin azad ⱪilip, sɵygǝn Oƣlining padixaⱨliⱪiƣa yɵtkǝp ⱪoydi» (Kol.» 1:13). 


«Padixaⱨ..... Pǝrwǝrdigarning nǝziridǝ durus bolƣanni ⱪildi»

Tǝwrattiki «Padixaⱨlar» wǝ «Tarih-Tǝzkirǝ»dǝ kɵp ⱪetim kɵrülgǝn «Palanqi padixaⱨ..... Pǝrwǝrdigarning nǝziridǝ durus bolƣanni ⱪildi» degǝndǝk ibarilǝr xu padixaⱨning ⱨǝmmǝ ixlirining pütünlǝy durus ikǝnlikini kɵrsǝtmǝydu, ǝlwǝttǝ, bǝlki xu padixaⱨ Hudaning aldada etiⱪadtin bolƣan yaki etiⱪadⱪa uyƣun kǝlgǝn muddi'a-mǝⱪsǝtlǝr bilǝn ix kɵrgǝn, dǝp kɵrsitidu.

Xuningdǝk «Padixaⱨ.... Pǝrwǝrdigarning nǝziridǝ rǝzil bolƣanni ⱪildi» degǝndǝk ibarilǝr xu padixaⱨning Hudaƣa bolƣan ⱨǝⱪiⱪiy etiⱪadta ǝmǝslikini kɵrsitidu; dǝrwǝⱪǝ undaⱪ padixaⱨning ixliri ald-kǝyni rǝzil kɵrünidu. «Əmdiliktǝ etiⱪad bolmay turup, Hudani hursǝn ⱪilix mumkin ǝmǝs; qünki Hudaning aldiƣa baridiƣan kixi Uning barliⱪiƣa, xundaⱪla Uning Ɵzini izdigǝnlǝrgǝ ǝjrini ⱪayturƣuqi ikǝnlikigǝ ixinixi kerǝk» («Ibr.» 11:6), «Ixǝnqtin bolmiƣan ⱨǝrⱪandaⱪ ix gunaⱨtur» («Rim.» 14:23).


«Pasha» 

«Pasha» «ɵtüp ketix ⱨeyti»ning baxⱪiqǝ atilixi. U ibraniy tilidiki «Pesaⱪ» («ɵtüp ketix») degǝn sɵzdin kǝlgǝn.


Palqiliⱪ 

Hudaning ⱨǝⱪiⱪiy pǝyƣǝmbǝrliri wǝ palqiliⱪ

Hudaning ⱨǝⱪiⱪiy pǝyƣǝmbǝrliri (mǝyli Tǝwrat dǝwridǝ yaki Injil dǝwridǝ bolsun) yǝtküzgǝn wǝⱨiy-bexarǝtlǝr bilǝn palqilarning palliri otturisidiki pǝrⱪlǝr nemǝ? 


Tǝwrat (Kona Əⱨdǝ) dǝwridǝ ata ⱪilinƣan bexarǝtlǝr

Tǝwrat dǝwridǝ Isra'il iqidǝ nurƣun pǝyƣǝmbǝrlǝr bar idi. Bular iqidiki bǝzi muⱨim pǝyƣǝmbǝrlǝrning yazmiliri Tǝwrat iqidǝ toplanƣandur. Lekin Ilyas, Elixamu muⱨim pǝyƣǝmbǝrlǝr bolsimu, bizgǝ ⱨeqⱪandaⱪ kitablar ⱪaldurmiƣan. Ulardin baxⱪa yǝnǝ nurƣun pǝyƣǝmbǝrlǝr bar idi; bǝzi waⱪitlarda mǝlum bir pǝyƣǝmbǝrning tǝlimigǝ ǝgixiwatⱪan birnǝqqǝ türküm yaxlarmu bar idi. Ular «pǝyƣǝmbǝrlǝrning oƣulliri» dǝp atilatti. Ularmu bǝzidǝ wǝⱨiy-bexarǝtlǝrni ⱪobul ⱪilixⱪa muyǝssǝr idi. Mǝsilǝn, «1Sam.» 10:5, 10:10-12, 19:19-24, «1Pad.» 18:13, «2Pad.» 2:3-7ni kɵrüng.

Baxⱪa yǝrlǝrdǝ eytⱪinimizdǝk, Tǝwrat dǝwridǝ Hudaning wǝⱨiy-bexarǝtlirining asasiy mǝⱪsiti pǝⱪǝt kǝlgüsidiki ixlarni aldin'ala eytixla ǝmǝs, bǝlki ilgiriki zamanda yüz bǝrgǝn wǝⱪǝlǝr ⱨǝm ǝyni zamanda yüz beriwatⱪan wǝⱪǝlǝrning yüz berixining tüp sǝwǝblirini bayan ⱪilixtin ibarǝt idi. Xundaⱪ ixlar eniⱪlanƣandin keyin Hudaning hǝlⱪining ǝyni ǝⱨwal astida ⱪandaⱪ ⱪilip Hudadin ǝyminip, Uningƣa ita'ǝt ⱪilixi pütünlǝy roxǝn bolatti.

Tǝwrat dǝwridǝ kixilǝr mǝlum ǝhlaⱪiy mǝsilǝ toƣruluⱪ yol bilixi kerǝk bolsa, ular kaⱨin yaki Lawiylarni izdisǝ bolatti. Kaⱨinlarning wǝzipisi Hudaning ⱪanun-bǝlgilimilirini obdan ɵginix andin baxⱪilarƣa ɵgitix bolup, soriƣan kixigǝ eniⱪ bir jawab berixi kerǝk idi («Mal.» 2:4-9). Ibadǝthanida ⱪurbanliⱪlarni ɵtküzüxtin baxⱪa, bumu kaⱨinlarning wǝ xundaⱪla Lawiyliⱪlarning ǝng muⱨim wǝzipisi idi.

Kixilǝr ɵzining ⱨǝl ⱪilixi tǝs bolƣan mǝlum xǝhsiy ixi bolsa, undaⱪta ularƣa yeⱪin pǝyƣǝmbǝr bar bolsa, ular uningdin ǝrkinlik bilǝn sorisa bolatti. Bu ix «1Sam.» 9:1-10da kɵrünidu. Sa'ul atisi tǝripidin yitip kǝtkǝn birnǝqqǝ exǝklǝrni izdǝxkǝ ǝwǝtilgǝn. Uning hizmǝtkari uningƣa Samu'il pǝyƣǝmbǝr bizgǝ yol kɵrsitixi mumkin, dǝp mǝsliⱨǝt beridu. Biraⱪ ular ikkisi pǝyƣǝmbǝr Samu'ilning yardimi üqün uningƣa ⱨǝdiyǝ beriximizgǝ toƣra kelidu, dǝp oylaydu. Əksiqǝ, Samu'il pǝyƣǝmbǝr ularni kütüp ziyapǝt beridu.

Xunga, Tǝwrat dǝwridǝ Hudaning hǝlⱪigǝ ǝhlaⱪiy mǝsililǝr yaki xǝhsiy ixlar toƣruluⱪ nǝsiⱨǝt zɵrür bolsa adǝttǝ biwasitǝ ǝmǝs, bǝlki wasitǝ bolƣan adǝm arⱪiliⱪ berilǝtti.

«Yengi ǝⱨdǝ»dǝ Hudaning mundaⱪ wǝdǝ ⱪilidu: Huda Ɵz hǝlⱪi bilǝn biwasitǝ birhil munasiwǝt-alaⱪǝ ⱪilixni halaydu. Hudaning xu mǝⱪsiti Musa pǝyƣǝmbǝrning «Qɵl.» 11.29dǝ hatirilǝngǝn sɵzliridǝ kɵrünidu: «Pǝrwǝrdigarning pütün hǝlⱪi pǝyƣǝmbǝr bolup kǝtsǝ idi, Pǝrwǝrdigar Ɵzining Roⱨini ularning üstigǝ ⱪoysa idi!». Musaning xundaⱪ intizari Hudaning xu waⱪitⱪiqǝ Ɵz hǝlⱪidǝ ⱪilƣan ixlardin tehimu qongⱪur, tehimu ǝⱨmiyǝtlik ixlarni ⱪilixni halaydiƣanliⱪini kɵrsitidu.

Mǝsiⱨning ⱪurbanliⱪi, yǝni uning gunaⱨkarlar üqün tɵkülgǝn ⱪeni arⱪiliⱪ barliⱪⱪa kǝltürülgǝn «yengi ǝⱨdǝ»ning mǝzmuni Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr wasitisi bilǝn aldin'ala eytilƣan: «Xu künlǝrdin keyin, Mening Isra'il jǝmǝti bilǝn tüzidiƣan ǝⱨdǝm mana xuki:

Mǝn Ɵz Tǝwrat-ⱪanunlirimni ularning iqigǝ salimǝn,

Ⱨǝmdǝ ularning ⱪǝlbigimu yazimǝn.

Mǝn ularning ilaⱨi bolimǝn,

Ularmu Mening hǝlⱪim bolidu.

Xundin baxlap ⱨeqkim ɵz yeⱪiniƣa yaki ɵz ⱪerindixiƣa: «Pǝrwǝrdigarni tonuƣin» dǝp ɵgitip yürmǝydu; qünki ularning ǝng kiqikidin qongiƣiqǝ ⱨǝmmisi Meni tonup bolƣan bolidu; qünki Mǝn ularning ⱪǝbiⱨlikini kǝqürimǝn ⱨǝmdǝ ularning gunaⱨini ⱨǝrgiz esigǝ kǝltürmǝymǝn, dǝydu Pǝrwǝrdigar» («Yǝr.» 31:31-34).


Injil (Yengi Əⱨdǝ) dǝwridǝ ata ⱪilinƣan bexarǝtlǝr

Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr yǝtküzgǝn yuⱪirida nǝⱪil kǝltürülgǝn «yengi ǝⱨdǝ» toƣrisidiki bexarǝt-wǝdigǝ ⱪariƣanda, ⱨǝrbir oⱪurmǝn xuni kɵrǝlǝyduki, «yengi ǝⱨdǝ» barliⱪⱪa kǝlgǝn dǝwrdǝ pǝyƣǝmbǝrlǝr wǝ ularning hizmǝtlirining rolida qong ɵzgirix bolidu. Barliⱪ etiⱪadqilarning Hudaning Ɵzi bilǝn biwasitǝ xǝhsǝn munasiwiti bar bolƣandin keyin, undaⱪta pǝyƣǝmbǝr degǝndǝk «wasitiqi adǝm»ning nemǝ ⱨajiti bolsun? Bu dǝwrdǝ Hudaning xan-xǝripi dǝl xu ixta kɵrüliduki, Uning barliⱪ hǝlⱪi Uning iradisi wǝ mǝⱪsǝtliri toƣruluⱪ biwasitǝ hǝwǝrdar bolidu. Uning hǝlⱪi Uning ǝⱨdisigǝ ⱨǝⱪiⱪiy ixǝnsǝ, undaⱪta yol sorax kerǝk bolsa, ⱨǝrgiz «Xǝhsiy turmuximiz toƣruluⱪ bexarǝt beridiƣan bir pǝyƣǝmbǝr»ni izdiximizning ⱨajiti bolmaydu. Qünki ⱨǝrbirimiz Hudani Ata dǝp bilgǝn bolsaⱪ, biwasitǝ Uningdin yol sorax imtiyazimiz bardur!

Xuning bilǝn bir waⱪitta, Injilda jama'ǝtlǝrdǝ pǝyƣǝmbǝrlǝr bar, deyilidu. Nemixⱪa? Sǝwǝb «1Kor.» 14:3dǝ kɵrünidu: «Bexarǝt beridiƣan kixi bolsa adǝmlǝrning etiⱪadini ⱪuruxⱪa, ularni riƣbǝtlǝndürüxkǝ wǝ tǝsǝlli berixkǝ sɵzlǝydu». Jama'ǝtlǝrdǝ «bexarǝt berix» degǝn roⱨiy iltipatning omumiy roli bolsa, Tǝwrat-Injildiki ⱨǝⱪiⱪǝtlǝrni tǝstiⱪlax yaki Hudaning roⱨlirimizƣa alliⱪaqan ayan ⱪilinƣan yolyoruⱪini tehimu eniⱪlax wǝ tǝstiⱪlaxtin ibarǝt bolidu. «Mat.» 22:29, 24:11, «Luⱪa» 24:25ni kɵrüng. «Ros.» 13:2dǝ Hudaning mǝlum adǝmgǝ kɵrsǝtkǝn yoli yaki yolyoruⱪini ⱪerindaxlar tǝripidin bexarǝt bilǝn tǝstiⱪlaxⱪa obdan bir misal kɵrülidu: «Barnabas bilǝn Sa'ulni Mǝn ularni ⱪilixⱪa qaⱪirƣan hizmǝt üqün Manga ayrip ⱪoyunglar» deyilidu. Roxǝnki, Huda alliⱪaqan Pawlus bilǝn Barnabasni xu hizmǝtkǝ qaⱪirƣanidi.


Palqiliⱪ deginimiz nemǝ ix? Tawrattiki tɵwǝndiki ayǝtlǝrni oⱪung: --

(«Ⱪan.» 18:9-22) «Sǝn Pǝrwǝrdigar Hudaying sanga beridiƣan zeminƣa kirgǝn qaƣda, sǝn xu yǝrdiki ǝllǝrning yirginqlik adǝtlirini ɵgǝnmǝsliking kerǝk. Aranglarda ɵz oƣli yaki ⱪizini ottin ɵtküzidiƣan, palqiliⱪ, rǝmqilik, ǝpsaniylik, jadugǝrlik yaki dǝmidiqilik ⱪilƣuqi yaki jinkǝx, seⱨirgǝr yaki ɵlgǝnlǝrdin yol soriƣuqi ⱨeqⱪandaⱪ kixi bolmisun; qünki bundaⱪ ixlarni ⱪilidiƣan ⱨǝrⱪandaⱪ kixi Pǝrwǝrdigarƣa nǝprǝtlik bolidu; bu yirginqlik ixlar tüpǝylidin Pǝrwǝrdigar Hudaying xu ǝllǝrni aldinglardin ⱨǝydǝp qiⱪiridu.

Sǝn Pǝrwǝrdigar Hudaying aldida ǝyibsiz mukǝmmǝl boluxung kerǝk; qünki sǝn zemindin ⱨǝydǝydiƣan bu ǝllǝr rǝmqilǝr wǝ palqilarƣa ⱪulaⱪ salidu; biraⱪ Pǝrwǝrdigar Hudaying seni undaⱪ ⱪilixⱪa yol ⱪoymaydu.

Pǝrwǝrdigar Hudaying silǝr üqün aranglardin, ⱪerindaxliringlar arisidin manga ohxaydiƣan bir pǝyƣǝmbǝr turƣuzidu; silǝr uningƣa ⱪulaⱪ selinglar. Bu silǝr Ⱨorǝb teƣida yiƣilƣan kündǝ Pǝrwǝrdigar Hudayinglardin «Pǝrwǝrdigar Hudayimning awazini yǝnǝ anglimayli, bu dǝⱨxǝtlik otni kɵrmǝyli, bolmisa ɵlüp ketimiz» dǝp tǝlǝp ⱪilƣininglarƣa pütünlǝy mas kelidu. Xu qaƣda Pǝrwǝrdigar manga: «Ularning Manga degǝn sɵzi yahxi boldi. Mǝn ularƣa ⱪerindaxliri arisidin sanga ohxaydiƣan bir pǝyƣǝmbǝrni turƣuzimǝn, Mǝn Ɵz sɵzlirimni uning aƣziƣa salimǝn wǝ u Mǝn uningƣa barliⱪ tapiliƣinimni ularƣa sɵzlǝydu. Wǝ xundaⱪ boliduki, U Mening namimda dǝydiƣan sɵzlirimgǝ ⱪulaⱪ salmaydiƣan ⱨǝrⱪandaⱪ kixi bolsa, Mǝn uningdin ⱨesab alimǝn.

Əmma Mening namimda baxbaxtaⱪliⱪ ⱪilip Mǝn uningƣa tapilimiƣan birǝr sɵzni sɵzlisǝ yaki baxⱪa ilaⱨlarning namida sɵz ⱪilidiƣan pǝyƣǝmbǝr bolsa, xu pǝyƣǝmbǝr ɵltürülsun.

Əgǝr sǝn kɵnglüngdǝ: «Pǝrwǝrdigar ⱪilmiƣan sɵzni ⱪandaⱪ pǝrⱪ etimiz» desǝng, bir pǝyƣǝmbǝr Pǝrwǝrdigarning namida sɵz ⱪilƣan bolsa wǝ u bexarǝt ⱪilƣan ix toƣra qiⱪmisa yaki ǝmǝlgǝ axurulmisa, undaⱪta bu sɵzni Pǝrwǝrdigardin qiⱪmiƣan; xu pǝyƣǝmbǝr baxbaxtaⱪliⱪ bilǝn sɵzligǝn dǝp, uningdin ⱪorⱪma».

Bu bexarǝttiki ǝng muⱨim mǝzmun bolsa Huda Ɵz hǝlⱪigǝ mukǝmmǝl bir pǝyƣǝmbǝrni ǝwǝtidiƣanliⱪidin ibarǝt ǝmǝsmu? Xu pǝyƣǝmbǝr «Mǝn uningƣa barliⱪ tapiliƣinimni ularƣa sɵzlǝydu». «Ⱪanun xǝⱨri»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni, bu bexarǝt toƣrisidiki tǝpsiliy tǝⱨlilimizni kɵrüng. Bexarǝttǝ kɵrsitilgǝn xǝhs Rǝbbimiz Əysa Mǝsiⱨdin baxⱪa birsi boluxi ⱪǝt'iy mumkin ǝmǝs.

Huda Ɵz hǝlⱪigǝ awwal Tǝwrat bilǝn, andin Injil bilǝn mukǝmmǝl ⱨidayǝt-yolyoruⱪ bǝrgǝndin keyin, xuningdǝk U Tǝwrat-Injilning sirliri axkarilinidiƣan Ɵzining Muⱪǝddǝs Roⱨi arⱪilik Mǝsiⱨkǝ barliⱪ etiⱪad ⱪilƣuqilarning roⱨ-ⱪǝlbini makan ⱪilƣuzƣandin keyin, insanlardin yaki baxⱪa yǝrlǝrdin nǝsiⱨǝt yaki yol sorixining zadi nemǝ ⱨajiti?

Palqiliⱪ, rǝm selix ⱪatarliⱪ barliⱪ roⱨiy pasiⱪliⱪlarning ɵtkǝn ixlar yaki kǝlgüsi ixlar toƣrisida sɵzligini toƣra yaki toƣra ǝmǝslikining ⱨeqⱪandaⱪ ǝⱨmiyiti yoⱪ. Bularning ⱨǝmmisi Hudaƣa intayin nǝprǝtlik bolƣan ixlardur. Qünki bu ixlar Hudadin sirt ⱨǝⱪiⱪiy ⱨidayǝt, yol tepix bolidu, degǝnlikkǝ barawǝrdur.

Palqilar yaki rǝm salƣuqilar ⱨǝrgiz kǝlgüsi ixlar toƣruluⱪ: «Gunaⱨliringizdin towa ⱪiling! Hudaning gunaⱨⱪa bolƣan ƣǝzipidin Mǝsiⱨning ⱪeni arⱪiliⱪ haliy boluxingiz kerǝk!» deyǝlmǝydu. Ular ⱨǝrda'im kǝlgüsi ixlar toƣruluⱪ qirayliⱪ sɵzlǝr, «keliqiking parlaⱪ» degǝndǝk sɵzdin baxⱪini sɵzliyǝlmǝydu. Oⱪurmǝnlǝrning ⱨǝmmisini buningdin hǝwiri bar dǝp oylaymiz. Undaⱪta nemixⱪa aldinimiz? Tǝwrat wǝ Injilni oⱪuƣan adǝmlǝr jin-xǝytanlarning ɵtkǝn zamandiki ixliri toƣruluⱪ hǝwiri bar wǝ xundaⱪla bǝzidǝ kǝlgüsi ixliri toƣruluⱪmu qǝklik hǝwiri bar, dǝp bilidu. Lekin ular «toƣra sɵz» ⱪilƣini bilǝn ⱨǝrda'im angliƣuqilarni aldimaⱪqi bolidu. Undaⱪta, ⱪaytidin sorap, aldinip ⱪelixning nemǝ ⱨajiti?

Biz yǝnila xuni ⱪaytilayli: Birinqi, yol-ⱨidayǝt sorax yaki nǝsiⱨǝt soraxta Mǝsiⱨkǝ tayanmay, Uning ⱪeni bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisidin baxⱪa yol tutsaⱪ, bu barliⱪ ixlar Hudaƣa yirginqliktur.


Ikkinqi, «xǝhsiy ixlirimni ⱨǝl ⱪilixim kerǝk» dǝp jama'ǝtlǝr arisida mǝlum atalmix pǝyƣǝmbǝrdin yol soraydiƣan kixining mǝsilisi heli eƣir. Qünki uning Hudaning Mǝsiⱨdǝ bolƣan yengi ǝⱨdisi toƣruluⱪ hǝwiri yoⱪ demǝk, u Hudaning Ɵz hǝlⱪini xǝhsǝn yetǝkligüqi boluxni halaydiƣanliⱪini ⱨeq bilmǝydu yaki xuningƣa ixǝnmǝydu. «Filippiliⱪlarƣa»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ «Fil.» 2:12-13 toƣruluⱪ tohtalƣinimizni kɵrüng).


Üqinqi, jama'ǝtlǝrni da'im aylinip yürüp, muxundaⱪ «xǝhsiy ixlar toƣruluⱪ yol kɵrsitidiƣan bexarǝt» yaki kɵrsǝtmǝ-ⱨidayǝt beridiƣan kixidin intayin ⱨezi boluximiz kerǝk. Uning sɵzlirini üzül-kesil tǝkxürüp, ularning toƣra, toƣra ǝmǝsliki, Tǝwrat-Injilƣa oyƣun, uyƣun ǝmǝslikini toptoƣra eniⱪlax kerǝk («Korintliⱪlar (1)»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni, xundaⱪla «1Tes.» 5:19-21ni kɵrüng). Qünki undaⱪ bir kixining tüp muddi'a-mǝⱪsiti Hudaning yahxi kɵridiƣiniƣa erixix ǝmǝs, bǝlki jama'ǝttikilǝrning puli yaki izzǝt-ⱨɵrmitini izdǝp, jama'ǝttiki ⱨoⱪuⱪⱪa erixixtin ibarǝt boluxi mumkin. Ularning pa'aliyǝtliri palqiliⱪ ⱪilix demǝk, Hudaƣa ǝmǝs, bǝlki jin-xǝytanƣa tayinip «bexarǝt berix»tin ibarǝt eƣir gunaⱨtin yiraⱪ bolmaydu.


«Pǝrwǝrdigarning küni»

«Pǝrwǝrdigarning küni» Tǝwratta Mǝsiⱨning pütkül alǝmni soraⱪⱪa tartixⱪa ⱪaytip kelidiƣan künini bildüridu. Mǝzkur ibarǝ bǝzidǝ Mǝsiⱨning ⱪaytip kelidiƣan xu künning aldinⱪi bir mǝzgilinimu kɵrsitdu. Xu mǝzgildǝ Hudaning jazaliri yǝr yüzigǝ ɵzlüksiz qüxüp turidu. Xu kün yeⱪinlaxⱪanseri Hudaning jazalirimu barƣanseri küqiyidu. Bu kün «Wǝⱨiy» degǝn kitabning muⱨim bir temisidur. Injilda «Pǝrwǝrdigarning küni» «xu küni»mu yaki «Mǝsiⱨning küni»mu deyilidu.


«Pǝrisiylǝr»

«Pǝrisiylǝr» ⱪattiⱪ tǝlǝplik bir diniy mǝzⱨǝptikilǝr idi; ular Tǝwrat ⱪanuniƣa ⱪatmu-ⱪat türlük baxⱪa ⱪa'idǝ-nizamlarni ⱪoxux bilǝn xundaⱪ ⱪattiⱪ tǝlǝpqan diniy eⱪim bolup qiⱪⱪanidi. Ular Rǝb Mǝsiⱨ Əysaning tǝlimigǝ ⱪattiⱪ ⱪarxi qiⱪⱪan.

 Adǝttǝ «Pǝrisiylǝr» bilǝn «Saduⱪiylar» bir-birigǝ ⱪattiⱪ düxmǝnlixip yürǝtti, lekin ular Əysa Mǝsiⱨni bir tǝrǝp ⱪilip ɵltürüx üqün birlǝxkǝn.


Pǝrixtilǝr

Pǝrixtilǝr Ibraniy tilida «malak» deyilidu mǝnisi «ǝlqi», «ǝwǝtilgüqi»dur. Huda alǝmni apiridǝ ⱪilƣanda, muxu milyonliƣan uluƣ zatlarni ɵz hizmitidǝ bolup ⱨǝrhil wǝzipilǝrni ɵtisun dǝp yaratⱪan. Hudaning mǝⱪsǝtliridin biri ularning nijatⱪa erixidiƣan, Ɵzigǝ has bolidiƣan mɵmin bǝndilirining hizmitidǝ boluxini ɵz iqigǝ alƣan («Ibr.» 1:7).


«Pǝyƣǝmbǝr»

«Pǝyƣǝmbǝr» degǝn ⱪandaⱪ adǝm? Tǝwrat bizgǝ «pǝyƣǝmbǝrlǝr» toƣruluⱪ yǝtküzgǝn hǝwǝrdin ⱪariƣanda, «pǝyƣǝmbǝr» degǝn zat (ǝr yaki ayal bolsun) mǝlum ix toƣruluⱪ Hudaning ǝyni sɵzlirini yǝtküzidiƣan kixidur. Tǝwrat dǝwridǝ xu pǝyƣǝmbǝrlǝrning bǝziliri «kɵrgüqilǝr» deyilǝtti ular Hudadin alaⱨidǝ «alamǝt kɵrünüx»lǝrni kɵrüp, kɵrgǝnlirini hǝlⱪ üqün tǝswirlǝytti. Baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝr bolsa, ɵz roⱨ-ⱪǝlbidǝ Hudaning sɵzlirini anglap bularni yǝtküzǝtti.

Biz: «Pǝyƣǝmbǝrlǝr kǝlgüsi ixlarni aldin eytⱪuqilar» dǝp ⱪariximiz mumkin. Ularning hizmiti dǝrwǝⱪǝ bu ixlarni ɵz iqigǝ alidu, lekin ularning ǝng muⱨim wǝzipisi bǝlkim ǝyni qaƣdiki ǝⱨwallarni, yüz beriwatⱪan ixlarni Hudaning nuⱪti'inǝziridin eytixtin ibarǝt idi. Demǝk, pǝyƣǝmbǝrlǝrning wǝzipisi bolsa, Hudaning xu dǝwrdikilǝrning yürüx-turuxliriƣa ⱪandaⱪ ⱪariƣanliⱪi, bu ixlar toƣrisida ⱪandaⱪ ⱨɵkümliri barliⱪi, xundaⱪla ⱪandaⱪ agaⱨliri wǝ wǝdiliri barliⱪini yǝtküzüxtin ibarǝt idi. 

Ɵz dǝwridikilǝr uning bexarǝtliridin uning ⱨǝⱪiⱪiy pǝyƣǝmbǝr ikǝnlikini tǝkxürüp ispatlixi kerǝk idi ǝyni waⱪittiki ixlar toƣruluⱪ bexarǝtliri ǝmǝlgǝ axurulƣan bolsa, undaⱪta xu kixini «pǝyƣǝmbǝr» dǝp etirap ⱪilixi kerǝk; ǝmǝlgǝ axurulmiƣan bolsa uni qalma-kesǝk ⱪilip ɵltürüxi kerǝk idi (uning üstigǝ, xu «pǝyƣǝmbǝr» Isra'illarni butpǝrǝslik yoliƣa azdurƣuqi bolup qiⱪⱪan bolsa, bexarǝtliri ǝmǝlgǝ axurulƣan bolsimu, yǝnila ɵltürülüxi kerǝk «Ⱪan.» 13:1-5, 18:20-22ni kɵrüng).


«Pǝyƣǝmbǝrlǝrning yazmiliri»

«Tǝwrat wǝ pǝyƣǝmbǝrlǝrning yazmiliri» yaki «Tǝwrat, Zǝbur wǝ pǝyƣǝmbǝrlǝrning yazmiliri» degǝn ibarǝ Injilda bǝzidǝ kɵrülidu. Yǝⱨudiy hǝlⱪi bǝzidǝ Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn bǝx kitabni «Tǝwrat» wǝ Tǝwrattiki baxⱪa ⱪisimlarni «Zǝbur wǝ pǝyƣǝmbǝrlǝrning kitabliri» dǝp ataydu. 

Ⱪandaⱪ atalƣu yaki nam bilǝn atalƣan boluxidin ⱪǝt'iynǝzǝr, Tǝwrat Hudaning dǝwrdin-dǝwrgǝ Isra'ilƣa ǝwǝtkǝn kɵp pǝyƣǝmbǝrlǝrning yazmilirini ɵz iqigǝ alidu («Tǝwrat» toƣruluⱪ wǝ xundaⱪla «Tǝwrat, Zǝbur, Injilƣa kirix sɵz»imiznimu kɵrüng). Bu ⱪimmǝtlik yazmilar Tǝwrattiki baxⱪa yazmilarƣa bir-birlǝp ⱪoxulup kǝldi. Yazmilar ⱪoxulux üqün intayin addiy bir xǝrt yaki sinaxtin ɵtüxi kerǝk Mǝzkur pǝyƣǝmbǝrning ɵz dǝwri toƣruluⱪ bolƣan sɵzliri ǝmǝlgǝ axuruldimu-axurulmidimu? Axurulmiƣan bolsa muⱪǝddǝs ⱪanun boyiqǝ xu «pǝyƣǝmbǝr»ni ɵltürüxi («Ⱪan.» 18:20-22ni kɵrüng) wǝ barliⱪ «bexarǝtliri» ǝrzimǝs dǝp ⱨesablinixi kerǝk idi. Ɵz dǝwri toƣruluⱪ bexarǝtliri ǝmǝlgǝ axurulsa wǝ xundaⱪla uning yiraⱪ kǝlgüsi toƣruluⱪ bexarǝtliri yaki yazmiliri bar bolsa, undaⱪta Isra'il hǝlⱪi xularnimu ǝzizlǝp Tǝwratⱪa ⱪoxⱪan boluxi mumkin.


 «Pulanglatma ⱨǝdiyǝ»

 «Pulanglatma ⱨǝdiyǝ» Pǝrwǝrdigarƣa egiz kɵtürüp alaⱨidǝ pulanglitip atiƣan birhil ⱨǝdiyǝdur. «Pulanglatma ⱨǝdiyǝ» dǝp atalƣan ⱨǝdiyǝ adǝttǝ barliⱪ kaⱨinlarƣa tǝwǝ bolatti.


«Tǝrafim» «ɵy butliri»

«Tǝrafim» Ibraniyqǝ sɵz bolup, «ɵy butliri»ni kɵrsitidu. Bu butlar ⱪolda kɵtürgüdǝk kiqik «ⱪolayliⱪ butlar» bolup, adǝttǝ kümüxtin yasilatti. Ⱪǝdimki waⱪitlardiki bǝzi butpǝrǝs jǝm'iyǝtlǝrdǝ oydiki «tǝrafim»ƣa igǝ bolƣan adǝm xu ɵyning barliⱪ tǝ'ǝlluⱪatining hojayini dǝp ⱨesablinatti. Xunga bu kiqik «tǝrafim»lar kümüx bolƣini üqün ǝmǝs, bǝlki ⱪanuniy ǝⱨmiyiti üqün intayin muⱨim ⱨesablandi («Yar.» 31:19, 30-35).


«Tǝⱨtisara» wǝ «dozah» (yaki «jǝⱨǝnnǝm») toƣruluⱪ

«Tǝⱨtisara» ɵlgüqilǝrning roⱨliri ⱪiyamǝt künini kütidiƣan jay (ibraniy tilida «Xe'ol», grek tilida «Ⱨadǝs» deyilidu). Mǝsiⱨ Əysa krestlinixi bilǝn «tǝⱨtisara»da qong ɵzgirix boldi, dǝp ixinimiz («Luⱪa» 16-bab, 23:24 wǝ izaⱨatlar, Luⱪa»diki «ⱪoxumqǝ sɵz», «1Pet.» 3:18-22, 4:6 wǝ xu ⱪisimdiki «ⱪoxumqǝ sɵz»ni kɵrüng).

Tǝwrat wǝ Injil boyiqǝ, «dozah» yaki «jǝⱨǝnnǝm» pǝⱪǝtla ahirǝt künidin keyin baxlinidu. Uningdin ilgiri, ɵlüp kǝtkǝn adǝmlǝrning roⱨi «tǝⱨtisara»ƣa baridu.

Izaⱨat «jǝⱨǝnnǝm» («dozah»): Əslidiki sɵz ibraniy tilida «Gǝ-Ⱨinnom» idi. Buning ǝslidiki mǝnisi: «Ⱨinnomning jilƣisi»dur (bǝzidǝ «Ⱨinnomning oƣlining jilƣisi» dǝpmu atilidu). Tarihta Yerusalemdiki sapalqilar «Ⱨinnomning jilƣisi»ƣa qeⱪilƣan sapal parqilirini taxliwetǝtti. Keyin, Yerusalemda turuwatⱪanlar xu yǝrgǝ ⱨǝrhil ǝhlǝtlǝrni tɵkkǝn; yirginqlik bir ix xuki, Yerusalemdikilǝr Hudani tǝrk etip butpǝrǝslik ⱪilƣan waⱪitlarda ⱨǝtta xu yǝrdǝ «insan ⱪurbanliⱪliri»nimu ɵtküzgǝn («Yǝrǝmiya» 19-bab wǝ 7:31-32ni kɵrüng). Bu ixlar tüpǝylidin u yǝr «dozah»ning bir simwoli bolup ⱪalƣan. Xuning bilǝn «Gǝ-Ⱨinnom» degǝn sɵz «dozah»ni bildüridiƣan sɵz bolup ⱪalƣan. Ərǝb tili arⱪiliⱪ bu sɵz «jǝⱨǝnnǝm» xǝklidǝ uyƣur tiliƣa kirgǝn. 


«Tǝwrat ustazliri»

Injil dǝwridǝ «Tǝwrat ustazliri»ning hizmiti: (a) Tǝwrat yazmilirini kɵqürüx; (ǝ) ǝrz-dǝwalarda Tǝwrat ⱪanunidiki ⱨɵkümlǝr wǝ tǝpsilatlarni qüxǝndürüx wǝ xǝrⱨ ⱪilix wǝ bǝlkim (b) bǝlkim pütkül Tǝwrat yazmilirini tǝtⱪiⱪ ⱪilix wǝ xǝrⱨ ⱪilix idi («Mat.» 2:4ni kɵrüng).


«Jama'ǝt»

Jama'ǝt» Pütkül alǝmdiki Mǝsiⱨkǝ etiⱪad ⱪilƣuqilarni bildüridiƣan sɵz. U yǝnǝ mǝlum jaydiki etiⱪadqilarning ⱨǝmmisini bildüridu. «Əfǝsuslar»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ bayan ⱪilinƣan «jama'ǝt» toƣruluⱪ xǝrⱨimizni kɵrüng.


«Jǝnubiy padixaⱨliⱪ» «Isra'il», «Isra'illar», «Yǝⱨuda», «Yǝⱨudiylar»ni kɵrüng.


«Jinlar» («yaman roⱨlar», «pasiⱪ roⱨlar»)

Injildiki «Wǝⱨiy» degǝn ⱪisim boyiqǝ, pǝrixtilǝr yaritilƣandin keyin, asman-zemin xǝkillǝngǝn pǝyttǝ, Xǝytan («Iblis») pǝrixtilǝrning üqtin bir ⱪismini ⱪutritip Hudaƣa ⱪarxi isyan kɵtürüxkǝ baxliƣan. Xuning bilǝn ular jazalinip asmandin yǝrgǝ ⱨǝydiwetilgǝn («Wǝⱨ.» 11:3-4). Hudaƣa ⱪarxi qiⱪⱪan bu pǝrixtilǝr Tǝwrat-injilda «jinlar» yaki «yaman roⱨlar», «pasiⱪ roⱨlar» dǝp atalƣan.


«Qɵmüldürüx»

Injilda «qɵmüldürüx» degǝn sɵz ixlitilgǝngǝ ⱨǝrda'im mutlǝⱪ bir ɵzgirixni kɵrsitidu. Kɵp yǝrlǝrdǝ «suƣa qɵmüldürüx»ni bildüridu («suƣa qɵmüldürüx»ni kɵrüng, xundaⱪla «Rim.» 6:3 wǝ izaⱨat, «Kolossiliklǝrgǝ» wǝ «Petrus (1)»diki ⱪoxumqǝ sɵzlǝrdǝ bu tema toƣruluⱪ izaⱨatlirimizni kɵrüng. 


«Suƣa qɵmüldürüx»

Injilda ikki hil «suƣa qɵmüldürüx» tilƣa elinidu. Tunji qɵmüldürüx Qɵmüldürgüqi Yǝⱨya (Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr) tǝripidin ɵtküzülgǝn; bu qɵmüldürüx  (a) ɵz gunaⱨliriƣa towa ⱪilix; (ǝ) tez arida kelidiƣan (ǝyni qaƣda tehi namǝlum idi) Mǝsiⱨkǝ «gunaⱨlirimizni elip taxlaydiƣan Ⱪutⱪuzƣuqi» dǝp etiⱪadini bildürüxning ipadisi idi; ikkinqi «suƣa qɵmüldürüx»ni Mǝsiⱨning muhlisliri Uning namida ɵtküzgǝn wǝ ⱨazirmu ɵtküzüwatidu; u (a) ɵz gunaⱨliriƣa towa ⱪilixning; (ǝ) «gunaⱨlirimizni elip taxliƣan Ⱪutⱪuzƣuqi» Mǝsiⱨkǝ etiⱪadini bildürüxning wǝ (b) yengi ⱨayatni elip kelidiƣan Muⱪǝddǝs Roⱨni ⱪobul ⱪilixⱪa etiⱪadini bildürüxning ipadisidur («Ros.» 2:38-39, «Rim.» 6:3 wǝ izaⱨat, «Kolossilǝr» wǝ «Petrus (1)»diki ⱪoxumqǝ sɵzlǝrdiki bu tema toƣruluⱪ izaⱨatlirimiznimu kɵrüng. 

Əmǝliyǝttǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪ arisidiki «Rabbilar» (ustazlar) heli burun mundaⱪ bir adǝt bekitkǝnki, ǝgǝr butpǝrǝs millǝtlǝr («yat ǝllǝr»)din bolƣanlar «Tǝwrat-Zǝbur etiⱪadi»ni ⱪobul ⱪilay desǝ, awwal hǝtnǝ ⱪilinixi, andin birhil «suƣa qɵmüldürüx»ni ⱪobul ⱪilixi kerǝk. Xunga Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr Yǝⱨudiyǝ qɵl-bayawanida «Towa ⱪilip, suƣa qɵmüldürünglar» dǝp jakarlap elan ⱪilixi Yǝⱨudiy hǝlⱪini heli zilziligǝ kǝltürgǝn. Qünki «suƣa qɵmüldürüx»ni ⱪobul ⱪilixi kerǝk bolƣanlar butpǝrǝs «yat ǝllǝr» ǝmǝs, bǝlki ɵzliri ⱪobul ⱪilixi kerǝk!




«Muⱪǝddǝs Roⱨta qɵmüldürüx»

 «Muⱪǝddǝs Roⱨta qɵmüldürüx» Mǝsiⱨ ⱨǝr bir etiⱪad ⱪilƣuqining roⱨ-ⱪǝlbidǝ «Muⱪǝddǝs Roⱨta qɵmüldürüx» ijra ⱪilixⱪa kǝlgǝn. Bu uning uluƣ hizmitidur («Mat.» 3:11, «Mar.» 1:8, «Luⱪa» 3:16, «Yuⱨ.» 1:33ni kɵrüng). Bu hizmǝt adǝmning roⱨi wǝ ⱪǝlbini ɵzgǝrtip, uningƣa «yengi ⱪǝlb, yengi  roⱨ»ni ata ⱪilixtur («Əz.» 36:26). «Muⱪǝddǝs Roⱨta qɵmüldürüx» yǝnǝ «ǝrxtin tuƣulux», «ⱪaytidin tuƣulux» degǝnlik bolidu. Biz uni «Muⱪǝddǝs Roⱨning Mǝsiⱨning kresttǝ erixkǝn ƣǝlibisini insanning roⱨiƣa bekitixi» desǝkmu bolidu.


«Hǝtnǝ» «sünnǝt»ni kɵrüng


«Hudadin ⱪorⱪⱪanlar» («Hudadin ⱪorⱪⱪuqilar»)

Yǝⱨudiy hǝlⱪi Babil imperiyǝsi tǝripidin tǝrǝp-tǝrǝplǝrgǝ sürgün ⱪilinƣandin baxlap (miladiyǝdin ilgiriki 597-yili), ular sürgün ⱪilinƣan barliⱪ jaylarda ⱨǝr ⱨǝptidiki xabat küni yiƣilip Hudaƣa ibadǝt ⱪilip Tǝwratni oⱪuxni adǝt ⱪilƣan. Bundaⱪ yiƣilix sorunliri «sinagoglar» dǝp atilatti. Waⱪit ɵtkǝnseri yǝrlik yat ǝlliklǝrdin bǝziliri ibraniylarning «birdinbir ⱨǝⱪiⱪiy Huda»ƣa bolƣan ibaditi tǝripidin jǝlp ⱪilinip, butpǝrǝslikni taxlap, Hudaƣa etiⱪad ⱪilixⱪa baxlidi. Bulardin bǝziliri Hudaning Ibraⱨim bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisidin bǝⱨriman bolux üqün rǝsmiy Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ ohxax sünnǝtni ⱪobul ⱪilƣan; muxular rǝsmiy «Yǝⱨudilar» dǝp ⱨesablinatti. Ular bǝzidǝ «Tǝwrat etiⱪadiƣa kirgǝnlǝr» dǝpmu atilatti. Baxⱪa bǝziliri ɵz millitidin yaki ɵz elining salaⱨiyitidin mǝⱨrum boluxni halimisimu, yǝnila axu «sinagog»tiki ⱨǝptilik ibadǝt sorunliriƣa ⱪatnixix, Tǝwrattiki ayǝtlǝrni, xundaⱪla sinagogtili tǝlimni anglaxtin muyǝssǝr boluxni halaytti. Bundaⱪ kixilǝr hǝtnisiz bolƣini bilǝn sinagoglarƣa ⱪatnixixⱪa ruhsǝt alatti, andin «Hudadin ⱪorⱪⱪanlar» yaki «Hudadin ⱪorⱪⱪuqilar» degǝn turaⱪliⱪ ibarǝ bilǝn atilatti. Bu ibariniy «Rosullarning pa'aliyǝtliri»dǝ kɵp uqritimiz.



 «(Hudaƣa) mutlǝⱪ atalƣan»

Tǝwratta «(Hudaƣa) mutlǝⱪ atalƣan» degǝn bu ibarǝ ibraniy tilida «ⱨǝrǝm» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. Bu sɵz adǝttǝ Hudaƣa mutlǝⱪ atalƣan nǝrsining ⱨeqⱪandaⱪ insanƣa tǝwǝ bolmaydiƣanliⱪini bildüridu. 

«Ⱨǝrǝm» (Hudaƣa mutlǝⱪ atalƣan) dǝp bekitilgǝn nǝrsǝ yaki adǝm Hudaning nǝziridǝ rǝzil dǝp ⱪaralsa, undaⱪta uni «ⱨǝrǝm ⱪilix» degǝnlik uni pütünlǝy wǝyran ⱪilixni kɵrsitidu.


«Hudaning muⱪǝddǝs bǝndiliri»

Biz Tǝwratta «Hudaning muⱪǝddǝs bǝndiliri» dǝp tǝrjimǝ ⱪilƣan sɵz ibraniy tilidiki «mɵminlǝr», «sadiⱪlar» degǝn sɵzgǝ ohxax mǝnidiki sɵzlǝrdur. Injilda «Hudaning muⱪǝddǝs bǝndiliri» degǝn sɵz Əysa Mǝsiⱨkǝ etiⱪad baƣliƣaqⱪa Hudaƣa tǝwǝ bolƣanlarni kɵrsitidu. Yuⱪirida «muⱪǝddǝs» degǝn sɵz toƣruluⱪ eytⱪinimizdǝk, «muⱪǝddǝs» degǝnning tüp mǝnisi «Hudaƣa tǝwǝ», «Hudaƣa has boluxⱪa ayrilƣan», «Hudaƣa beƣixlanƣan» degǝn mǝnididur.


Hudaning ⱨǝsǝtlik ƣǝzipi (Husaning ⱨǝsiti)

Muⱪǝddǝs Kitabta, bolupmu Tǝwratta oⱪurmǝnlǝr: «Pǝrwǝrdigar Hudayinglar ⱨǝsǝt ⱪilƣuqi bir Hudadur» degǝn sɵzni oⱪuƣanda bǝlkim ⱨǝyran ⱪelixi yaki oⱪurmǝnning bexini sǝl ⱪaymaⱪturixi mumkin. Ⱨǝmmigǝ igǝ bolƣan Huda ⱪandaⱪmu «ⱨǝsǝt» ⱪilsun?

Ɵz ayalini mutlǝⱪ, sap, xǝhsiyǝtsiz wǝ tolimu mukǝmmǝl muⱨǝbbǝt bilǝn sɵyidiƣan bir ǝr kixi bar dǝyluⱪ. Mubada xu kixining ayali baxⱪa birsi bilǝn wapasizliⱪ ɵtküzüxkǝ azdurulup kǝtkǝn bolsa, undaⱪta xu kixining tɵwǝndikidǝk inkasi bolmay ⱪalmaydu:


 (a) «Nemixⱪa ayalim uningƣa kɵrsǝtkǝn meⱨir-muⱨǝbbitimdin razi bolmidi?» dǝp, arzulirining yǝrdǝ ⱪalƣanliⱪidin azablinidu. Adalǝtlik bir adǝmning buningƣa ƣǝzipi kelǝmdu-yoⱪ? Kelidu, ǝlwǝttǝ.

(ǝ) Ɵz ayaliƣa bolƣan kɵyümi bilǝn uningƣa ǝng yahxini bǝrgüsi bolƣaqⱪa, uni azdurƣuqi kixining azduruxidin wǝ aldixidin azad ⱪilip ɵzigǝ ⱪayturuxni halaydu. Qünki ikkinqi bir adǝm uningƣa ⱨǝⱪiⱪiy kɵngül bɵlmǝydu, pǝⱪǝt ɵz ⱨǝwǝslirini ⱪanduruxinila halaydu, halas, ǝlwǝttǝ.

(b) Undaⱪ ǝr kixidǝ Hudaning harakteri bar bolsa, u (ⱨǝm ɵzini ⱨǝm ayalini dǝp) ayalining wapasizliⱪini tonup yetip, towa ⱪilixini halaydu. U towa ⱪilƣan bolsa, uni kǝqüridu wǝ ɵzigǝ ⱪaytidin ⱪobul ⱪilidu. Pǝⱪǝt u ⱨǝⱪiⱪǝtǝn towa ⱪilƣan bolsa, ǝlwǝttǝ.


Bu üq ixni Hudaning Ɵz hǝlⱪigǝ bolƣan «ⱨǝsǝt»ining asasiy amili desǝkmu bolidu. U Ɵz hǝlⱪining butpǝrǝslikning aldam haltisiƣa qüxüp, ziyan tartixiƣa yol ⱪoyalmaydu. U Ɵzigǝ bolƣan undaⱪ wapasizliⱪtin azab tartidu, ǝlwǝttǝ, lekin yǝnǝ ularning ⱨǝmmǝ butpǝrǝslik wǝ hurapiyliⱪ elip kelidiƣan ziyan-talapǝtkǝ uqrixining aldini elixni halaydu. Qünki barliⱪ butpǝrǝslik wǝ hurapiyliⱪ jin-xǝytanlar bilǝn dostlaxⱪanƣa barawǝrdur.


«Hudaning «yoⱪlixi»»

 Tǝwrat-injilda, Huda mǝlum kixini yaki mǝlum hǝlⱪni «yoⱪlaydu» deyilsǝ, bu sɵz Hudaning mǝzkur kixi yaki hǝlⱪigǝ yeⱪinlixidiƣanliⱪini ⱨǝm yeⱪinlixixi bilǝn tǝng ularƣa alaⱨidǝ mu'almilǝ ⱪilixini bildüridu. Bu mu'almilǝ yaki bǝht-bǝrikǝt, xapa'ǝt yǝtküzüx yaki ⱪattiⱪ jazalax bolidu ⱪaysi mǝnisining ixⱪa axurulidiƣanliⱪi ǝyni tekisttin eniⱪ bolidu.

 

«Hux hǝwǝr»

Injilda «hux hǝwǝr» ⱨǝrda'im Hudaning Əysa Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ pütkül insaniyǝtkǝ elip kelingǝn nijati toƣrisidiki hux hǝwirini kɵrsitidu. «Injil»nimu kɵrüng. Bir ihqamlaxⱪan ipadisi «Rim.» 10:9-10, «1Kor.» 15:3-4dǝ tepilidu.


«Hizmǝtqi»

 «Hizmǝtqilǝr» mǝlum bir jama'ǝttiki ǝmǝliy ixlarƣa, bolupmu hǝyr-sahawǝt ixlirini baxⱪurux, bulardin ⱨajǝtmǝnlǝrgǝ tǝminlǝx, jama'ǝtning pa'aliyǝtliridǝ ⱨǝrhil ǝmǝliy ixlarni orunlaxturux ⱪatarliⱪ ixlarƣa mǝs'uldur. «Filippiyliⱪlar»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng.


«Dǝslǝpki wǝ keyinki yamƣurlar»

«Dǝslǝpki yamƣurlar» (yaki «awwalⱪi yamƣurlar») Ⱪana'anda 10-ayda yaƣidu wǝ uning wasitisi bilǝn tupraⱪ yumxitilip, yǝr ⱨǝydǝx andin uruⱪ qeqix mumkin bolidu.

«Keyinki yamƣurlar» bolsa 3- yaki 4-ayda yaƣidu; u ǝtiyazliⱪ zira'ǝtlǝrning pixixida ⱨalⱪiliⱪ roli oynaydu. Xunga ⱨǝrbir deⱨⱪan bolupmu «keyinki yamƣur»ƣa tǝxnadur, ular uni bǝk ⱪǝdirlǝydu.


«Dunya»

Muⱪǝddǝs yazmilardiki kɵp ayǝtlǝrdǝ «dunya» yaki «bu dunya» degǝn ibarini uqritimiz. Ayǝtlǝrni bir-birigǝ selixturuximiz bilǝn bu atalƣuning nemini kɵrsǝtkinini qüxinip yetiximiz mumkin. Bu dunya Xǝytanning ilkidǝ bolƣaqⱪa, Muⱪǝddǝs Kitabtiki kɵp yǝrlǝrdǝ «dunya» degǝnlik Hudaƣa wǝ Uning hǝlⱪigǝ, xundaⱪla Uning nijat nixanliriƣa da'im ⱪarxi turidiƣan rǝzil bir tüzümdiki dunyani kɵrsitidu. Uningƣa islaⱨat elip berix yaki uni ɵzgǝrtixning mumkinqiliki yoⱪ; wǝⱨalǝnki, Hudaning hǝlⱪining sadiⱪliⱪi wǝ guwaⱨliⱪi bilǝn uningda bolƣan rǝzillikni tizginlǝx yaki ⱨǝtta bǝzidǝ waⱪitliⱪ kǝynigǝ yanduruxmu mumkin bolidu.


«Bu dunyani wǝ bu dunyadiki ixlarni sɵymǝnglar. Ⱨǝrkim bu dunyani sɵysǝ, Atining sɵygüsi uningda yoⱪtur. Qünki bu dunyadiki barliⱪ ixlar, yǝni ǝttiki ⱨǝwǝs, kɵzlǝrdiki ⱨǝwǝs wǝ ⱨayatiƣa bolƣan mǝƣrurluⱪning ⱨǝmmisi Atidin kǝlgǝn ǝmǝs, bǝlki bu dunyadin bolƣandur, halas. Wǝ bu dunya wǝ uningdiki ⱨǝwǝslǝrning ⱨǝmmisi ɵtüp ketidu. Lekin Hudaning iradisigǝ ǝmǝl ⱪilƣan kixi mǝnggü yaxaydu» («1Yuⱨ.» 2:15-17)

«Xunga, i ⱪerindaxlar, bu dunya silǝrni ɵq kɵrsǝ, buningƣa ⱨǝyran ⱪalmanglar» («1Yuⱨ.» 3:13)

«Əy ǝziz balilirim, silǝr bolsanglar Hudadin bolƣansilǝr wǝ ularning üstidin ƣalib kǝldinglar; qünki silǝrdǝ turƣuqi bu dunyada turƣuqidin üstündur» («1Yuⱨ.» 4:4)


«Dozah» ««Tǝⱨtisara» wǝ «dozah» (yaki «jǝⱨǝnnǝm») toƣruluⱪ»ni kɵrüng


«Rabbi»

«Rabbi» Yǝⱨudiy hǝlⱪining Tǝwrat wǝ Tǝwrat ⱪanuni toƣruluⱪ tǝlim bǝrgüqilirining unwani mǝnisi «ustaz», «mu'ǝllim»dur.


«Rosul»

«Rosul» degǝn sɵz (grek tilida «apostolos») «ǝwǝtilgüqi» degǝn mǝnidǝ. Injilda ixlitilgǝn yǝrlǝrdǝ tɵwǝndikidǝk rollarda kǝlgǝn:


 (a) Rǝb Əysa Mǝsiⱨni tǝswirlǝx üqün ixlitilgǝn (ǝrxtin insaniyǝtni nijatⱪa erixtürüxkǝ ǝwǝtilgǝn «Ibr.» 3:1)

(ǝ) Rǝbbimiz «ǝrxning padixaⱨliⱪi» toƣrisidiki hux hǝwǝrni Isra'ilƣa yǝtküzüxkǝ mǝhsus talliƣan «on ikki muhlis»ni kɵrsitidu («Matta» 10-bab).

(b) Rǝbbimiz asmanƣa kɵtürülgǝndin keyin, u «on ikki rosul»din baxⱪa yǝnǝ birnǝqqǝ adǝmni tallap ularƣa alaⱨidǝ wǝⱨiylǝrni amanǝt ⱪilip, ⱨǝr yǝrlǝrdǝ «jama'ǝt ⱪurux»tin ibarǝt xǝrǝplik wǝzipini iltipat ⱪildi. Ularning wǝzipiliri xu yengi wǝⱨilǝrni barliⱪ jama'ǝtlǝrgǝ yǝtküzüxni ɵz iqigǝ alatti («1Kor.» 12:28, «Əf.» 2:20, 3:5, 4:11). Bu rosullar Pawlus, Yaⱪup wǝ Yǝⱨuda (Yǝⱨuda Ixⱪariyot ǝmǝs)ni ɵz iqigǝ aldi. Ularning mǝktupliri wǝ yazmiliri Injilda tepilidu.

Injilda Matta, Markus, Luⱪa wǝ rosul Yuⱨanna Rǝbbimizning kɵp ⱪimmǝtlik sɵzlirini biz üqün hatiriligǝn (Injildiki «Matta», «Markus», «Luⱪa», «Yuⱨanna»). Uning üstigǝ xu ix roxǝnki, Rǝbbimiz Ɵzi bu talliƣan keyinki rosullarning mǝktupliri wǝ yazmiliri arⱪiliⱪ, xundaⱪla rosullar Petrus wǝ Yuⱨannalarning mǝktupliri arⱪiliⱪ ⱨǝr dǝwrdiki barliⱪ jama'ǝtlirigǝ mǝnggülük paydisi boluxi üqün xu muⱨim yengi wǝⱨiylǝrni yǝtküzdi. 


«Roⱨ», «jan», «tǝn» wǝ «ǝt» toƣruluⱪ

Huda dǝslǝptǝ insanni yaratⱪanda «roⱨ, jan, tǝn»ni birlǝxtürüp yaratⱪanidi. «Roⱨ» bolsa insanning asasi yaki asasiy wujudi, iradisi, «ⱨayatiy küqi» degǝnliktur, dǝp ixinimiz. Bizning kim ikǝnlikimiz roⱨimizdin bilinidu. «Jan» bolsa insanning zeⱨni, oy-pikirliri wǝ ⱨessiyatliridin tǝrkib tapidu. «Tǝn»ning mǝnisi ⱨǝmmimizgǝ ayan.

Bu ixlar toƣrisida ⱨǝm muⱪǝddǝs yazmilardiki «ǝt» yaki «ǝtlǝr» (gunaⱨning ǝsirlikidǝ bolƣan tenimiz) toƣrisidiki uⱪumlar wǝ rosul Pawlus «Rimliⱪlarƣa» yazƣan mǝktup, xundaⱪla bizning xu mǝktupkǝ ⱪoxumqǝ ⱪilƣan «kirix sɵz»imizni kɵrüng.


«Roⱨiy iltipatlar»

 «Roⱨiy iltipatlar» Muⱪǝddǝs Roⱨning küq-ⱪudriti bilǝn etiⱪadqilarƣa ata ⱪilinƣan ⱨǝrhil bilimlǝrni, wǝⱨiylǝrni wǝ tǝbi'ǝttin taxⱪiri ⱪabiliyǝtlǝrni kɵrsitidu («Korintliⱪlar (1)» 12-14-bablar wǝ «ⱪoxumqǝ sɵz», «Rim.» 12-babni kɵrüng.


«Saduⱪiylar»

«Saduⱪiylar» degǝn diniy eⱪim yaki mǝzⱨǝpning bolsa Tǝwrat ⱪanunidin pǝⱪǝt bir ⱪisim addiy prinsiplarni ɵzlirigǝ tǝdbiⱪlapla, «pǝzilǝtlik ǝhlaⱪta bolsaⱪla, Tǝwrat ⱪanunining tǝlipigǝ uyƣun bolidu» degǝndǝk pozitsiyisi bar idi. Xunga ular Tǝwrattiki pǝyƣǝmbǝrlǝr ⱪisimlirini ⱪobul ⱪilmay, pǝⱪǝt Tǝwrattiki 1-5 ⱪisimlarni (yǝni Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ tapxurulƣan ⱪisimlar)ni ⱪobul ⱪilƣan. Ular «ⱪiyamǝt küni», xundaⱪla insanlarning ahirǝttǝ ɵlümdin tirilixini etirap ⱪilmaytti.


«Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar»

«Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar» ibraniy tilida «Yaⱨwǝⱨ Saba'ot» (ⱪoxunlarning Pǝrwǝrdigari) bilǝn ipadilinidu. Bu nam Pǝrwǝrdigarning ǝrxtiki barliⱪ pǝrixtǝ ⱪoxunlirini baxⱪuridiƣan ornini tǝkitlǝydu.


«Sǝptu'agint» (LXX)

Miladiyǝdin ilgiriki 3-ǝsirdǝ, xu qaƣdiki grek imperiyǝsidǝ tarilip kǝtkǝn Yǝⱨudiylardin kɵp ⱪismi ibraniy tilini bilmǝytti. Ular Tǝwratni oⱪuyalmiƣaqⱪa, xu qaƣda ularni dǝp, Tǝwratning bir grekqǝ tǝrjimisi ixlǝngǝn. Bu tǝrjimǝ «Sǝptu'agint» deyilidu («ⱪisⱪiqǝ «LXX»).


«Sto'i» wǝ «Sto'ikizm»

 («Sto'ikizm»ƣa ixǝngüqilǝr «sto'iklar» dǝp atilidu)

Sto'ikizm 4- wǝ 3-ǝsirdǝ pǝyda bolƣan birhil pǝlsǝpiwi eⱪim. Sto'ikizm «pǝzilǝt»ni ǝng yuⱪiri orunƣa ⱪoyup, ⱨǝr adǝmni ɵz ǝmǝllirigǝ mǝs'ul bolup, «pǝzilǝt»kǝ lǝzzǝt yaki azab-oⱪubǝtkǝ ⱪarimay intilixi kerǝk, dǝp tǝkitlǝytti. Dunyada keyin pǝyda bolƣan Buddizmmu ohxax ⱪaraxta idi, bu pǝlsǝpǝ bu dunyadiki barliⱪ bǝht wǝ huxalliⱪni birhil aldamqiliⱪ dǝp ⱪaraytti; Sto'iklar alǝmning ɵzini «Huda» dǝp ⱪaraytti («Ⱨindu dini»dikilǝrmu xuningƣa ohxax ⱪaraxta). 


«Sünnǝt» (Hǝtnǝ»)

«Sünnǝt» Hudaning Ibraⱨim bilǝn baƣliƣan ǝⱨdisining sirtⱪi bǝlgisi («Yar.» 17-babni kɵrüng). Yǝⱨudiy hǝlⱪi Hudaning Ibraⱨim bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisigǝ ri'ayǝ ⱪilip, barliⱪ oƣul balilirini tuƣulƣandin keyinki sǝkkizinqi küni sünnǝt ⱪilidu. «Sünnǝt»ning ǝⱨmiyiti toƣruluⱪ «Yaritilix»tiki «ⱪoxumqǝ sɵz», (17-bab toƣruluⱪ), «Əzakiyal»diki «ⱪoxumqǝ sɵz», «Əfǝsusluⱪlarƣa»diki «ⱪoxumqǝ sɵz» wǝ «Kolossiyliklǝr»diki «ⱪoxumqǝ sɵz» (2:11 toƣruluⱪ)ni kɵrüng.

Tǝwratta wǝ Injilda Yǝⱨudiy hǝlⱪi bǝzidǝ «hǝtnǝ ⱪilinƣanlar» wǝ Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr «hǝtnisizlǝr» yaki «hǝtnǝ ⱪilinmiƣanlar» dǝp atilidu.


«Sir»

Injilda tilƣa elinƣan «sir» (grek tilida «misteri'on») Huda ǝsli izqil yoxurunux kerǝk dǝp bekitkǝn, ǝmdi ⱨazir Ɵz mɵmin bǝndilirigǝ axkariliƣan mǝlum bir ixtin ibarǝttur. Injildiki «sirlar»ni mǝlum jǝⱨǝtlǝrdin «sirliⱪ», yaki «qüxinix tǝs» degili bolidu, ǝlwǝttǝ; lekin birinqi tüp mǝnisi bu jǝⱨǝtlǝrni kɵzdǝ tutmaydu, bǝlki «awwal yoxurƣan, andin axkariliƣan ix»ni kɵrsitidu. Jǝm bolup Injilda sǝkkiz «sir» bardur.


«Sinagoglar»

Isra'illar Babil imperiyǝsigǝ sürgün ⱪilinƣanda, ular arisida xabat künidǝ Tǝwratni oⱪup, du'a-ibadǝt ⱪilixⱪa yiƣilix bir adǝt bolup ⱪalƣanidi. Bundaⱪ yiƣilix pa'aliyitini ular «sinagog» dǝp ataytti. Injil dǝwrigǝ kǝlgǝndǝ, «sinagoglar» degǝn sɵz xu pa'aliyǝtlǝrni ɵtküzidiƣan ɵy yaki zallarning ɵzinimu kɵrsitǝtti.


«Xabat küni»

«Xabat küni» (xǝnbǝ küni) Tǝwrat kalendari boyiqǝ ⱨǝptining yǝttinqi künidur. Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn ⱪanun boyiqǝ Isra'ildiki ⱨǝrbir insan wǝ ulaƣlarmu xu küni ⱨǝrⱪandaⱪ ix-hizmǝt yaki meⱨnǝt ⱪilmay dǝm elixi kerǝk idi.

Xu küni Hudani seƣinix pa'aliyǝtlirini ɵtküzsǝ bolidu, ǝlwǝttǝ; lekin Huda xu tǝrǝptǝ ⱨeqⱪandaⱪ biwasitǝ ǝmr bǝrmigǝn («Yǝx.» 58:13ni kɵrüng). Isra'illar Babil imperiyǝsigǝ sürgün ⱪilinƣanda, ular arisida xabat künidǝ Tǝwratni oⱪup, du'a-ibadǝt ⱪilixⱪa yiƣilix bir adǝt bolup ⱪalƣanidi. Bundaⱪ yiƣilix sorunlirini ular «sinagog» dǝp ataytti.


Xǝytan («Iblis»)

Xǝytan (ibraniy tilidiki sɵz bolup, mǝnisi «düxmǝn») «Əz.» 28:14 boyiqǝ, Xǝytan («Iblis») ǝslidǝ ǝng yuⱪiri mǝrtiwigǝ igǝ «kerublar»din biri idi, u bǝlkim ǝng küqlük, ǝng mǝrtiwilik bolup, yǝr yüzigǝ mǝs'ul boluxⱪa alaⱨidǝ yaritilƣanidi.

Xǝytan Hudaƣa ⱪarxi qiⱪⱪandin keyin, u yǝr yüzigǝ ⱨǝydiwetilgǝn («Yǝx.» 14:4-20, «Əzakiyal» 28:11-19, «Wǝⱨ.» 11:3-4, «2Kor.» 11:14). Ⱨalbuki, ahirⱪi zamanƣiqǝ uning ǝrxlǝrning qǝklik bir ⱪismini ɵz ilkidǝ tutup turuxiƣa yol ⱪoyulidu «Əf.» 2:2, 6:10-12).


«Ximaliy padixaⱨliⱪ» «Isra'il», «Isra'illar», «Yǝⱨuda», «Yǝⱨudiylar»ni kɵrüng


«Ⱪaldi»

Gǝrqǝ ⱨǝrbir dǝwrdǝ Isra'il hǝlⱪining kɵp ⱪismi Hudadin yiraⱪlixip, yüz ɵrigǝn bolsimu, Uning meⱨir-xǝpⱪiti bilǝn ularning arisida ⱨaman Ɵzigǝ sadiⱪ az bir ⱪismi ⱪalatti wǝ ⱪalidu. Bu ⱪisim hǝlⱪ Tǝwrat ⱨǝm Injilning kɵp yǝrliridǝ «ⱪaldi», «Hudaning ⱪaldisi» (yaki bǝzidǝ «ⱪalduⱪ») deyilidu.


«Ⱪana'an»

«Ⱪana'an» Nuⱨ pǝyƣǝmbǝrning nǝwriliridin biri (Ⱨamning oƣli); Ⱪana'anning ǝwladliri dǝslǝptǝ igiligǝn zemin ularning ismi bilǝn atalƣan. U zemin ⱨazirⱪi «Pǝlǝstin»dur; ǝmǝliyǝttǝ, Huda bu zeminni Isra'ilƣa tǝⱪdim ⱪilƣandin keyin ismi «Isra'il» yaki «Isra'iliyǝ» boluxi kerǝk idi («Yar.» 12:7ni kɵrüng).


«Ⱪǝysǝr»

«Ⱪǝysǝr» Rimning ⱨǝrbir imperatoriƣa «Ⱪǝysǝr» degǝn nam-unwan berǝlǝtti; mǝsilǝn, Ⱪǝysǝr Awƣustus, Ⱪǝysǝr Yuli'us, Ⱪǝysǝr Tiberi'us ⱪatarliⱪlar. 


«Ⱪurbanliⱪ»

Tǝwratta ɵgitilixiqǝ «ⱪurbanliⱪ» ⱨǝmmidin awwal Hudaning Ɵzi üqündur. Əgǝr ⱪurbanliⱪ ⱪilƣuqi kixining ⱪurbanliⱪi «inaⱪliⱪ ⱪurbanliⱪi» yaki «tǝxǝkkür ⱪurbanliⱪi» bolsa, undaⱪta uning ⱪurbanliⱪtin bir ⱪismini yeyix imtiyazi bolidu; biraⱪ u hildiki ⱪurbanliⱪ bolmisa, u uningdin azraⱪmu yeyixkǝ bolmaydu. Bǝzidǝ ⱪurbanliⱪni ɵtküzüwalƣuqi kaⱨin, xundaⱪla uning a'ilisidikilǝr uningdin yeyixkǝ bolatti, ǝmma ⱨǝrhil ⱪurbanliⱪning kɵp ⱪismi, bǝzidǝ uning ⱨǝmmisi Hudaƣa atap kɵydürülǝtti.


Tǝwratta jǝm'iy bǝx hil ⱨǝdiyǝ-ⱪurbanliⱪ tǝswirlinidu (Tǝwrattiki «Lawiylar» degǝn ⱪisimni kɵrüng). Tǝwrattiki bexarǝtlǝr bularning ⱨǝmmisi kǝlgüsidiki, ǝng ahirⱪi uluƣ bir ⱪurbanliⱪni kɵrsitidu; xu ⱪurbanliⱪ barliⱪ insaniyǝtkǝ Hudaƣa yeⱪinlixix yolini yaritidu, deyilidu. Injil boyiqǝ muxu uluƣ ⱪurbanliⱪ Rǝbbimiz Əysa Mǝsiⱨning krestkǝ mihlinip ɵlüxi bilǝn ǝmǝlgǝ axurulidu.

(Muxu yǝrdǝ xuni eytimizki: gǝrqǝ pütün dunyadiki musulman hǝlⱪlǝr ⱨǝr yili «ⱪurban ⱨeyt»ta «ⱪurbanliⱪ» ⱪilsimu, «bu ⱪurbanliⱪning  gunaⱨlarni yepix üqünliki»din ibarǝt ǝslidiki mǝnisidin naⱨayiti yiraⱪlap kǝtti. Adǝttǝ ⱨeyttiki bu «ⱪurbanliⱪ» pütünlǝy ɵyidikilǝr wǝ dostlar tǝripidin yǝwetilidu; bǝzidǝ uningdin bir ⱪismi kǝmbǝƣǝllǝrgǝ berilidu). 


«Ⱪurbangaⱨ»

Musa pǝyƣǝmbǝrning dǝwridin ilgiri Hudaning bǝndiliri, mǝsilǝn Ⱨabil, Nuⱨ, Ibraⱨim wǝ Ayup pǝyƣǝmbǝrlǝr ⱪurbanliⱪlarni ⱪilƣanda adǝttǝ awwal tupraⱪ yaki taxlardin ⱪurbanliⱪ süpitidǝ addiy bir supa yasaytti, andin uning üstigǝ ot yeⱪip ⱪurbanliⱪlirini kɵydürǝtti. Keyin, ⱪurbangaⱨ muⱪǝddǝs qedirning ⱨoylisiƣa, andin muⱪǝddǝs ibadǝthanining ⱨoylisiƣa ⱪoyulƣan supimu, yaƣaqtin qong yasilip, mis bilǝn ⱪaplanƣan.


«Ⱪul»

Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn ⱪanun boyiqǝ, Isra'il jǝm'iyitidiki ⱪullarning ǝⱨwali yaki salaⱨiyiti ǝtrapidiki ta'ipilǝrning jǝm'iyitidiki ⱪullarning ǝⱨwali yaki salaⱨiyiti bilǝn tüptin pǝrⱪlinixi kerǝk idi. Muⱪǝddǝs ⱪanun Isra'ildiki ⱪullarƣa beƣixliƣan ⱨoⱪuⱪ wǝ ⱨimmǝt baxⱪa ⱪǝdimki ǝllǝr arisida kɵrülüp baⱪmiƣanidi:

 (a) Barliⱪ ⱪullar, mǝyli Isra'illiⱪ bolsun, qǝt'ǝllik bolsun (ularning barliⱪ ulaƣliri bilǝn) ⱨǝr ⱨǝptining bir küni (xabat küni) dǝm elixi kerǝk («Mis.» 20:9-10).

(ǝ) Ⱪulluⱪta bolup altǝ yil ɵtkǝndin keyin ⱪul azad ⱪilinixi kerǝk wǝ xundaⱪla uning ǝyni qaƣdiki barliⱪ ⱪǝrzliri kǝqürüm ⱪilinixi kerǝk («Mis.» 21:1). Əgǝr igisigǝ amraⱪ bolƣan bolsa uning ɵyidin qiⱪmay, uning ⱪulluⱪida turuwerixkimu bolatti («Mis.» 21:5-6). 

(b) Gǝrqǝ ⱪullar ⱨeqⱪandaⱪ «ix ⱨǝⱪⱪi» almiƣini bilǝn (u ǝslidǝ ⱪǝrz tɵlǝx sǝwǝbidin ɵzini ⱪulluⱪⱪa setiwetixⱪa mǝjbur bolƣan boluxi mumkin) ⱪulluⱪtin qiⱪⱪanda igisi uningƣa yengi ⱨayatni ɵtküzgüdǝk hirajǝt beƣixlixi tǝlǝp ⱪilinƣan («Ⱪan.» 15:12-15). Xundaⱪla, u igisining ɵyidǝ ⱪul bolƣan mǝzgildǝ, uning ⱨǝmmǝ ⱨajǝtliridin, xundaⱪla a'ilisidikilǝrning ⱨǝmmǝ ⱨajitidin (a'ilisidikilǝrmu birgǝ ⱪulluⱪⱪa setilƣan bolsa) igisi qiⱪixi kerǝk, ⱨǝtta igisi Hudaning nemǝ bǝht-bǝrikitidin muyǝssǝr bolƣan bolsa, ⱪulining muxulardin muyǝssǝr boluxiƣa yol ⱪoyuluxi kerǝk idi («Law.» 19:13, 18, 25:39-43, 53, «Ⱪan.» 12:18).

(p) Ⱪul qǝt'ǝllik bolsa uning üqün yuⱪiriⱪi «ǝ» wǝ «b»diki imtiyazlar boluxi natayin idi.

(t) Ⱪul igisi ɵz ⱪuliƣa aqqiⱪlinip yaki nǝprǝtlinip uni ɵltürgǝn bolsa, hojayinƣa ɵlüm jazasi berilixi kerǝk; ǝgǝr ⱪul eƣir yarilanƣan bolsa igisi uni dǝrⱨal azad ⱪilixi kerǝk («Mis.» 21:20-21, 26-27). Bu ixlarni yǝkünligǝndǝ, ⱪulning «insan ⱨoⱪuⱪi» igisningkigǝ op'ohxax idi.

(q) Yuⱪiriⱪi ixlarni kɵzdǝ tutⱪanda, Mǝsiⱨning bir unwanini yǝni «Pǝrwǝrdigarning Ⱪuli» degǝnni ⱨǝⱪiⱪǝtǝn uluƣ ⱨǝm mubarǝk bir nam dǝp qüxinimiz; biz «ⱪul» degǝnning bu mǝnisi arⱪiliⱪ Mǝsiⱨning rosul Pawlus arⱪiliⱪ Ɵz jama'itigǝ jekilǝp eytⱪan sɵzlirini tehimu obdan qüxinǝliximiz mumkin: «Ⱪerindaxlar, silǝr ǝrkinlikkǝ qaⱪirildinglar. Lekin ǝrkinlikinglarni ǝtlǝrning arzu-ⱨǝwǝslirigǝ ⱪanduruxning baⱨanisi ⱪilmanglar, bǝlki meⱨir-muⱨǝbbǝt bilǝn bir-biringlarning ⱪulluⱪida bolunglar» («Yǝx.» 42:1-7, 49:3-12, 50:10, 52:13-53:12, «Gal.» 5:13)


«Ⱪerindaxlar»

Tǝwratta «ⱪerindaxlar» adǝttǝ ɵzigǝ uruⱪ-tuƣⱪan bolƣanlarni kɵrsitidu. Injilda bǝzidǝ xu mǝnidǝ kelidu, lekin ixlitilgǝn kɵp yǝrlǝrdǝ etiⱪad jǝⱨǝttiki ⱪerindaxlarni kɵrsitidu (qünki ⱨǝmmisi Muⱪǝddǝs Roⱨ tǝripidin «ⱪaytidin tuƣulƣan»). Injilda bu ibarǝ etiⱪadqi aka-uka, aqa-singillarni ɵz iqigǝ alidu.


«Ⱪemox»

«Ⱪemox» Mo'abiylar qoⱪunƣan but idi. Bu butning «tǝlǝp»liri türlük jinsiy buzuⱪqiliⱪni wǝ bǝlkim insan ⱪurbanliⱪinimu ɵz iqigǝ elixi mumkin idi («1Pad.» 11:7, «Yǝr.» 48:7ni kɵrüng).


«Kafarǝt»

 «Kafarǝt» (ibraniy tilida «kafar» yaki «kippur») degǝnning tüp mǝnisi «yepix»tin ibarǝt. Gunaⱨlarƣa «kafarǝt kǝltürüx» degǝnlik «gunaⱨlarni yepix» degǝnliktur. Tǝwrat dǝwridǝ Huda gunaⱨlarni waⱪitliⱪ «yapatti» wǝ xuningdǝk xu gunaⱨlardin towa ⱪilip ⱪurbanliⱪ kǝltürgǝn bǝndilirini kǝqürüm ⱪilatti. Injil dǝwri kǝlgǝndǝ, U Mǝsiⱨning ⱪurbanliⱪi wasitisi bilǝn insanlarning gunaⱨlirini «yepix» ǝmǝs, bǝlki gunaⱨlirini «elip taxlaydu» («Yuⱨ.» 1:29, 36ni kɵrüng).


«Kafarǝt tǝhti»

«Kafarǝt tǝhti» asasan «ǝⱨdǝ sanduⱪi»ning yapⱪuqidin ibarǝt idi (ibraniy tilida «kapporǝt» «yapⱪuq» degǝn mǝnidǝ). Biz uni «kafarǝt tǝhti» dǝp tǝrjimǝ ⱪilduⱪ, qünki 22-ayǝttǝ: «Mǝn xu yǝrdǝ sǝn bilǝn kɵrüximǝn; kafarǝt tǝhti («kapporǝt») üstidǝ... turup sanga ... sɵz ⱪilimǝn» deyilidu. Demǝk, bu jay Hudaning olturidiƣan bir tǝhtigǝ ohxaxtur


«Kaⱨinlar» 

Isra'il hǝlⱪi arisida «kaⱨin» degǝn salaⱨiyǝt, xundaⱪla kaⱨinliⱪ wǝzipisi intayin ǝⱨmiyǝtlik idi. Kaⱨinning wǝzipisi birinqidin Hudaning aldida hǝlⱪⱪǝ wǝkil bolup ⱪurbanliⱪ ⱪilix wǝ du'a ⱪilix, ikkinqidin hǝlⱪning aldida Hudaning wǝkili boluxtin ibarǝt idi. Ⱪisⱪisi, uning «ariqi», «ǝplǝxtürgüqi», «Huda bilǝn insanlar arisida kelixtürgüqi» roli bar idi. Ularning «Hudaning aldida hǝlⱪning wǝkil bolux»tiki muⱨim bir hizmiti ⱪurbanliⱪ ɵtküzüxni baxⱪurux idi. Bu hizmǝt awwal «muⱪǝddǝs qedir»diki ⱪurbangaⱨta, keyin muⱪǝddǝs ibadǝthanidiki ⱪurbangaⱨta bolƣanidi.

Kaⱨinlarning roli yǝnǝ hǝlⱪ arisida Tǝwrattin tǝlim berix idi («Mal.» 2:7).

Isra'illarda pǝⱪǝt Lawiy ⱪǝbilisidin, Ⱨarunning nǝsli bolƣanlar kaⱨinlar bolatti.

Injil dǝwridǝ «Lawiylarning kaⱨinliⱪ tüzümi» Mǝsiⱨ tǝripidin pütünlǝy bikar ⱪilinƣan; qünki Əysa Mǝsiⱨ Huda tǝripidin «Lawiylarning kaⱨinliⱪ tüzümi»din mutlǝⱪ ǝwzǝl bolƣan «Mǝlkizǝdǝkning kaⱨinliⱪ tüzümi» tǝrtipidǝ bax kaⱨin dǝp bekitilgǝnidi («Zǝb.» 110:4, «Ibr.» 5:10).

Mǝsiⱨning mǝnggülük kaⱨinliⱪiƣa asasǝn, Injil dǝwridǝ Mǝsiⱨkǝ barliⱪ etiⱪad ⱪilƣuqilar «kaⱨin» deyilidu; bu kaⱨinliⱪning imtiyazliri bilǝn etiⱪadqilarning Hudaƣa ibadǝt ⱪilix, Uningƣa mǝdⱨiyǝ oⱪux, baxⱪilar üqün du'a ⱪilix, Hudaning nijati toƣrisidiki hux hǝwǝrgǝ guwaⱨliⱪ ⱪilixtin ibarǝt nesiwisigǝ muyǝssǝr bolidu.


Kalendar Tǝwrat kalendari; aylar wǝ ⱨeytlar jǝdwilini kɵrüng


«Krestlǝx» (qapras yaƣaqⱪa mihlax)

«Krestlǝx» Krestkǝ mihlax arⱪiliⱪ ɵlüm jazasi berixtin ibarǝt. Demisimu bu adǝmni ⱪattiⱪ harlaydiƣan, intayin dǝⱨxǝtlik, Rim imperiyǝsi boyiqǝ ǝng azabliⱪ wǝ rǝⱨimsiz ɵlüm jazasi idi. Krestlǝngǝn adǝmni tehimu nomusⱪa ⱪaldurux üqün, ularning barliⱪ kiyimlirini salduruwetip yalingaq ⱪilatti.


«Kona ǝⱨdǝ» wǝ «yengi ǝⱨdǝ»

Muⱪǝddǝs Kitabta deyilgǝn «kona ǝⱨdǝ» Hudaning Musa pǝyƣǝmbǝrning wasitisi bilǝn Ɵzi bilǝn Isra'il hǝlⱪi otturisida tüzgǝn ǝⱨdisidur. «Kona ǝⱨdǝ»ning nigizi ⱪisⱪiqǝ eytⱪanda «Əgǝr» degǝn sɵzdǝ gǝwdilinidu: «Əmdi ǝgǝr silǝr dǝrⱨǝⱪiⱪǝt Mening sɵzümni anglap, ǝⱨdǝmni tutsanglar, undaⱪta barliⱪ ǝllǝrning arisida Manga has bir gɵⱨǝr bolisilǝr» («Mis.» 19:5).


Ⱨalbuki, keyinki 1500 yilliⱪ tarih ispatliƣandǝk, ⱨeqkim Hudaning ǝⱨdisini tutalmidi. Bu tǝrǝptǝ Isra'illar pütkül insaniyǝtkǝ wǝkillik ⱪilidu qünki barliⱪ insaniyǝt tüptin gunaⱨkardur («Gal.» 3:10-14, 19, 22-26ni kɵrüng). Ⱨǝmmimizning sepi ɵzidin gunaⱨkar ikǝnlikimizni ispatlax dǝl Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn muⱪǝddǝs ⱪanunning birinqi mǝⱪsitidur.


«Kona ǝⱨdǝ» (muⱪǝddǝs ⱪanun) arⱪiliⱪ ɵzining gunaⱨini, xundaⱪla ümidsiz ⱨalitini qüxinip yǝtkǝnlǝr bolsa «yengi ǝⱨdǝ»ning hux hǝwirini anglaxⱪa tǝyyardur: ««Mǝn Isra'il jǝmǝti wǝ Yǝⱨuda jǝmǝti bilǝn yengi ǝⱨdǝ tüzimǝn; Mǝn silǝrgǝ yengi ⱪǝlb berimǝn, iqinglarƣa yengi bir roⱨ salimǝn... Mǝn ularning ⱪǝbiⱨlikini kǝqürimǝn ⱨǝmdǝ ularning gunaⱨini ⱨǝrgiz esigǝ kǝltürmǝymǝn» dǝydu Pǝrwǝrdigar». «Yǝr.» 31:31-34, «Əz.» 36:25-27, «Ibr.» 8:6-13ni kɵrüng. Oⱪurmǝnlǝrgǝ ayan bolsunki, «yengi ǝⱨdǝ»dǝ «ǝgǝr» degǝn sɵz tepilmaydu yengi ǝⱨdǝ Huda tǝripidin biwasitǝ qüxürülgǝn biz bolsaⱪ pǝⱪǝt uni «Amin!» («mǝndǝ xundaⱪ bolsun» yaki «xundaⱪ bolƣay!») dǝp ⱪobul ⱪiliximiz kerǝktur, halas. Ayǝtlǝrdǝ kɵrsitilgǝndǝk, «yengi ǝⱨdǝ» kixilǝr Mǝsiⱨkǝ etiⱪad ⱪilixi bilǝnla, dǝrⱨal ularning ⱪǝlbidǝ, roⱨida ǝmǝlgǝ axurulidu. «Əzakiyal»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»diki 36-bab toƣruluⱪ izaⱨatimiznimu kɵrüng.


«Kɵtürmǝ ⱨǝdiyǝ»

 «Kɵtürmǝ ⱨǝdiyǝ» kaⱨin yaki ⱨǝdiyǝni sunƣan kixi Pǝrwǝrdigarƣa ikki ⱪollap alaⱨidǝ egiz kɵtürüp atiƣan ⱨǝdiyǝ. «Kɵtürmǝ ⱨǝdiyǝ» adǝttǝ ⱪurbanliⱪⱪa mǝs'ul kaⱨinƣa tǝwǝ bolatti.


«Kerublar»

«Kerublar» bǝlkim alǝmdiki ǝng küqlük, ǝng yuⱪiri dǝrijilik pǝrixtilǝr boluxi mumkin («Yar.» 3:24, «Əzakiyal» 1-bab, 10-babni kɵrüng).


«Go'el»

 «Ⱨǝmjǝmǝt-Ⱪutⱪuzƣuqi» yaki «Ⱨǝmjǝmǝt-Nijatkar»

Musaƣa tapxurulƣan ⱪanun boyiqǝ, birsi namratlixip ⱪǝrzdar bolup ⱪelip, ɵz yǝrlirini setixⱪa, ⱨǝtta ɵzi yaki a'ilisidikilǝrni ⱪulluⱪⱪa setixⱪa mǝjbur bolƣanda, bundaⱪ soda-setiⱪ pǝⱪǝt «azadliⱪ yili» (yǝni «kanay-burƣa qalidiƣan yili», «xadliⱪ yili», ⱨǝrbir 50-yili)ƣiqǝ inawǝtlik bolatti («Law.» 25:10-55ni kɵrüng). Xu yilda barliⱪ tǝ'ǝlluⱪatlar ǝslidiki igisigǝ yaki ǝng yeⱪin tuƣⱪiniƣa ⱪayturuluxi kerǝk idi (u alǝmdin ɵtkǝn bolsa). Ⱨalbuki, «azadliⱪ yili»din ilgiri mǝlum bir tuƣⱪini namrat ⱪerindixining baxⱪilarƣa setiwǝtkǝn yǝr-zeminlirini uni namratliⱪtin ⱪutⱪuzux mǝⱪsitidǝ, setiwelip ⱪayturup berix ⱨoⱪuⱪi bar idi. Xuningdǝk, ⱪerindixi yaki a'ilisi ⱪulluⱪta bolƣan bolsa, pütün a'ilisidikilǝrni ⱪulluⱪtin ⱨɵr ⱪilip setiwelix ⱨoⱪuⱪimu bar idi. Ⱪanun boyiqǝ baⱨasi adil bolsa ⱨeqkim uning bu yolini tosiyalmaytti. Ibraniy tilida bundaⱪ tuƣⱪinini süpǝtlǝydiƣan sɵz «go'el» deyilǝtti; biz «go'el»ni uyƣurqiƣa tǝrjimǝ ⱪilƣanda «ⱨǝmjǝmǝt-ⱪutⱪuzƣuqi» yaki «ⱨǝmjǝmǝt-nijatkar» degǝnni talliwalduⱪ.

Mǝlum bir a'ilining ǝzasi baxⱪilar tǝripidin zǝhimgǝ uqriƣan yaki ǝjǝllik bir zǝrbǝ bilǝn ɵlgǝn bolup, pakiti toluⱪ bolsa, xu a'ilining ǝzasiƣa «ⱨǝmjǝmǝt-ⱪutⱪuzƣuqi»liⱪ rolini ɵz üstigǝ elixⱪa razi bolƣan bir tuƣⱪinining jawabkardin ziyanni tɵlitiwelix ⱨoⱪuⱪimu bar idi («Ⱪan.» 19:1-13, «Yǝxu'a» 20:1-9; yǝnǝ «Ayup» 19:25ni wǝ izaⱨatni kɵrüng).

Tǝwrat dǝwridǝ Huda Isra'ilƣa kɵp yǝrlǝrdǝ Ɵzini «Mǝn silǝrning Ⱨǝmjǝmǝt-Nijatkaringlarmǝn» dǝp ataydu. Injilda bolsa Mǝsiⱨ Əysa pütün insaniyǝtkǝ «Ⱨǝmjǝmǝt-Nijatkar» boluxⱪa kǝldi, deyilidu.


 «Lawiylar» 

«Lawiylar» «Lawiy» ⱪǝbilisidin bolƣanlar, yǝni Yaⱪupning on ikki oƣlidin birining ǝwladliri idi. Isra'il qɵl-bayawanda sǝpǝr ⱪilƣan künlǝrdǝ, Huda Isra'ilni siniƣanda, uningƣa naⱨayiti sadiⱪ bolƣaqⱪa, Lawiy ⱪǝbilisidikilǝr «muⱪǝddǝs qedir»diki alaⱨidǝ hizmǝttǝ boluxⱪa bekitilgǝn. Ularning wǝzipiliri kaⱨinlarƣa yardǝmqi bolux, sǝpǝr ⱪilƣan waⱪitlarda «muⱪǝddǝs qedir» wǝ barliⱪ ǝswablirini kɵtürüx, tohtiƣan yǝrlǝrdǝ qedirni ⱪaytidin ⱪuruxni ɵz iqigǝ alƣan. Keyin, Sulayman padixaⱨ ibadǝthanini ⱪurƣanda, ular ibadǝttǝ mǝdⱨiyǝ nahxiliri oⱪux, nǝƣmǝ-nawa eytix, xuningdǝk hǝlⱪ arisida tǝlim berix wǝzipisinimu üstigǝ alƣan.


«Lewi'atan» «Əjdiⱨalar» ⱨǝm «lewi'atan»ni kɵrüng


(LXX) «Sǝptu'agint»

 Miladiyǝdin ilgiriki 3-ǝsirdǝ, xu qaƣdiki grek imperiyǝsidǝ tarilip kǝtkǝn Yǝⱨudiylardin kɵp ⱪismi ibraniy tilini bilmǝytti. Ular Tǝwratni oⱪuyalmiƣaqⱪa, xu qaƣda ularni dǝp, Tǝwratning bir grekqǝ tǝrjimisi ixlǝngǝn. Bu tǝrjimǝ «Sǝptu'agint» deyilidu («ⱪisⱪiqǝ «LXX»).


«Manna»

«Manna» Isra'il qɵl-bayawanda sǝpǝr ⱪilƣan ⱪiriⱪ yilda, ular ⱨǝr ǝtigǝndǝ xǝbnǝm bilǝn tǝng Huda ǝrxtin qüxürgǝn bu alaⱨidǝ ta'am bilǝn ozuⱪlandi. Bu pütkül Muⱪǝddǝs Kitabta hatirilǝngǝn mɵjizilǝrdin ǝng uzuni ⱨesablinidu az degǝndimu ikki milyon adǝm uningdin ⱪiriⱪ yil ⱨǝr küni yǝp toyundi. «Manna»ning mǝnisi «U nemǝ?» bu hǝlⱪning uni tunji kɵrgǝn qaƣdiki inkasi idi («Yǝxu'a» 5:12, «Yuⱨ.» 6:31).


«Mǝnggü» «ǝbǝdiy», «mǝnggü»ni kɵrüng


«Molǝk»

«Molǝk» Ammoniylar wǝ Edomiylar qoⱪunƣan but idi. Bu butning «tǝlǝp»liri insan ⱪurbanliⱪi wǝ türlük jinsiy buzuⱪqiliⱪni ɵz iqigǝ alatti («Law.» 18:21, «1Pad.» 11:7, «Yǝr.» 32:35ni kɵrüng).


«Mutlǝⱪ atax» «(Hudaƣa) mutlǝⱪ atalƣan»ni kɵrüng


«Murmǝkki»

«Murmǝkki» intayin ⱪimmǝtlik birhil ǝtir yaki dora-dǝrman. Puriⱪi ⱨǝm aqqiⱪ ⱨǝm huxpuraⱪ, u meyitkǝ sürtülsǝ, uni qirixtin saⱪlaydu («Luⱪa» 7:38, «Yuⱨ.» 19:39).


«Musaning ⱪanuni»

«Musaning ⱪanuni» Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn ⱪanunni kɵrsitidu (u «Yaritilix», «Misirdin qiⱪix», «Lawiylar», «Qɵl-Bayawandiki sǝpǝr» wǝ «Ⱪanun xǝrⱨi»ni ɵz iqigǝ alidu).


«Muⱪǝddǝs»

 Muⱪǝddǝs «pak, Pǝrwǝrdigarƣa has, alaⱨidǝ atalƣan» degǝn mǝnidǝ. Bu uⱪum ibraniy tilida «ⱪodǝx» («muⱪǝddǝslik») degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. Xunga oⱪurmǝnlǝrgǝ bǝlkim ayanki, «muⱪǝddǝs»ning ǝsli mǝnisi dǝl «Hudaƣa alaⱨidǝ atalƣan, pak» degǝnliktur.


«Muⱪǝddǝs qedir»

«Muⱪǝddǝs qedir» «ibadǝt qediri», «jama'ǝt qediri» wǝ «ⱨɵküm-guwaⱨliⱪ qediri» («ⱨɵküm-guwaⱨliⱪ saⱪlaⱪliⱪ qedir») dǝpmu atilidu. Musa pǝyƣǝmbǝrning dǝwridǝ «muⱪǝddǝs qedir» Isra'illarning bargaⱨining otturisiƣa jaylaxⱪanidi; Isra'illar xu yǝrgǝ yiƣilip kaⱨinlarning yetǝklixidǝ Hudaƣa ⱪurbanliⱪ ⱪilip ibadǝt ⱪilalaytti («Mis.» 25-31, 35-40-bablarni kɵrüng).

Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn ⱪanun boyiqǝ, pǝⱪǝt «Huda Ɵz namini ⱪoyuxⱪa talliƣan jay»da ⱪurbanliⱪ ⱪilsa toƣra bolatti. Bu «Huda ɵz namini ⱪoyuxⱪa talliƣan jay» awwal «muⱪǝddǝs qedir» (ⱪǝyǝrdǝ tikilgǝn boluxidin ⱪǝt'iynǝzǝr), andin Yerusalemdiki mǝrkǝziy ibadǝthana idi («Ibadǝthana»ni kɵrüng).


«Muⱪǝddǝs jay» («muⱪǝddǝs qedir»diki «muⱪǝddǝs jay», «muⱪǝddǝs ibadǝthana»diki «muⱪǝddǝs jay»)

«Muⱪǝddǝs qedir» wǝ keyin uning ornini basⱪan «muⱪǝddǝs ibadǝthana» toƣrisidiki bayanni kɵrüng. «Muⱪǝddǝs qedir» Huda Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ tapxurƣan layiⱨǝ boyiqǝ ⱪurulƣan. Hudaning mǝⱪsiti «Mening Isra'illar arisida makan ⱪilixim üqün... ular Manga bir muⱪǝddǝs turalƣuni yasisun» («Mis.» 25:8). «Muⱪǝddǝs qedir» «sirtⱪi ⱨoyla», «muⱪǝddǝs jay» wǝ «ǝng muⱪǝddǝs jay» degǝn üq yǝrdin tǝrkib tapⱪan. «Muⱪǝddǝs jay»ƣa kirixkǝ pǝⱪǝt kaⱨinlarƣila ruhsǝt bolƣan idi; ular ⱨǝr küni «qiraƣdan»ni pǝrlǝxkǝ wǝ huxbuyni selixⱪa ikki ⱪetim kirǝtti.

«Əng muⱪǝddǝs jay»ƣa kirixkǝ pǝⱪǝt bax kaⱨinƣila ruhsǝt bolƣan. Bax kaⱨin yilda bir künla u ɵzi üqün, xundaⱪla ɵz a'ilisidikilǝr üqün andin pütkül Isra'il üqün kafarǝt ⱪilixⱪa kirǝtti.

«Muⱪǝddǝs ibadǝthana» «muⱪǝddǝs qedir»ning ornini basⱪandin keyin «muⱪǝddǝs jay» wǝ «ǝng muⱪǝddǝs jay»ƣa bolƣan xu tüzüm ɵzgǝrmǝy dawam ⱪilindi. 

Heritǝ-shemilarnimu ⱪarang.


«Nazariylar»

«Nazariylar» «Nazariy» degǝn sɵz «(Hudaƣa) atiƣan» degǝn mǝnini bildüridu. Tǝwrat dǝrwidǝ,  «Nazariy bolimǝn» dǝp ⱪǝsǝm ⱪilƣan kixilǝr ɵzini mǝlum bir mɵⱨlǝttǝ yaki ɵmürwayǝt Hudaƣa ataydu.

Ⱪǝsǝm ⱪilƣan mɵⱨlǝt üqün ɵzini Hudaƣa alaⱨidǝ beƣixliƣan kixi ⱪǝsǝm ⱪilƣan mǝzgildǝ qeqini qüxürmǝytti, ⱨeqⱪandaⱪ ⱨaraⱪ-xarab yaki eqitⱪuluⱪ iqimliklǝrni iqmǝytti, üzümdin yasalƣan ⱨǝrⱪandaⱪ nǝrsini yeyix-iqixtin ɵzini qǝklǝytti. Bǝzilǝr ɵmürwayǝt xundaⱪ ⱪilƣan (mǝsilǝn Ximxon, Qɵmüldürgüqi Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr). «Qɵl.» 6-babni kɵrüng.


«Nikolatiylar»

«Nikolatiylar» «Wǝⱨ.» 2:6 wǝ 2:15dǝ tilƣa elinƣan bu bir guruⱨ kixilǝr «Wǝⱨiy» degǝn kitab wǝⱨiy ⱪilinƣan waⱪitta jama'ǝtlǝr arisida alliⱪaqan pǝyda bolƣan rǝzil bir türküm aldamqilar idi. Bǝzi alimlar ularni «Nikolas» isimlik mǝlum kixigǝ ǝgǝxküqilǝr dǝp ⱪaraydu; buning mumkinqiliki bolƣini bilǝn, biz bu guruⱨning ismi bǝlkim ularning bid'ǝt tǝlimliri wǝ ǝmǝlliridin kǝlgǝn dǝp ⱪaraymiz. «Nikolas» yaki «Nikola'us» degǝn isimning mǝnisi «hǝlⱪni yǝnggüqi»dur. Xunga xu isim bǝlkim ularning Hudaning jama'itining üstigǝ hojayinliⱪ ⱪilmaⱪqi bolup, ⱨǝmmisini kontrol ⱪilixⱪa intilidiƣan, Mǝsiⱨning teni bolƣan jama'ǝtning ⱨǝrbir ǝzasini boƣuxni halaydiƣan bir guruⱨ ikǝnlikini bildüridu, dǝp ⱪaraymiz. «2Kor.» 1:24, «1Pet.» 5:1-4ni kɵrüng.


«Ⱨaram» «ⱨalal» wǝ «ⱨaram»ni kɵrüng


«Ⱨalal» wǝ «ⱨaram» ⱨesablanƣan ⱨaywanlar

Tǝwrattiki awwalⱪi bablardin ɵginimizki, bǝzi ⱨaywanlar «ⱨalal», bǝzilǝr «ⱨaram» dǝp ⱨesablinatti («Yar.» 7:2-3). Ⱨalbuki, bu «ⱨalal ⱨaywanlar»ni yegili bolidu, «ⱨaram ⱨaywanlar»ni yegili bolmaydu degǝnlik ǝmǝs idi. Qünki xu qaƣda (Nuⱨ dǝwridǝ) insanlarƣa gɵx yeyixkǝ tehi ruhsǝt berilmigǝnidi. «Yar.» 9:3-4dǝ Huda Nuⱨ wǝ uning ǝwladliriƣa gɵx yeyixkǝ ruhsǝt beridu (ⱨǝmmimiz Nuⱨning ǝwladliridurmiz), lekin uningƣa ⱨeqⱪandaⱪ gɵx toƣruluⱪ pǝrⱨiz berilgǝn ǝmǝs. Xunga «Yar.» 9:20din eniⱪki, «ⱨalal» degǝnning mǝnisi «ⱪurbanliⱪlar üqün mǝⱪbul bolidu» degǝnliktur. Əmdi Nuⱨ pǝyƣǝmbǝrning ⱪaysi ⱨaywanlarning ⱪurbanliⱪⱪa ⱪobul ⱪilinidiƣanliⱪi, ⱪaysiliri ⱪobul ⱪilinmaydiƣanliⱪini ⱪandaⱪ belgǝnlikini bilmǝymiz. Huda ǝslidǝ Adǝm'atimiz yaki Ⱪabil wǝ Ⱨabilƣa xuni ayan ⱪilƣandu. Qünki Ⱨabil Hudaning ⱪaysi ⱨaywanlarni ⱪobul ⱪilidiƣanliⱪini bilgǝn («Yar.» 4:3-7).

Keyin, ⱪaysi ⱨaywanlar Hudaƣa mǝⱪbul bolidu degǝn hǝwǝr Tǝwrattiki «Lawiylar» degǝn kitab («Ⱪurbanliⱪ ⱪilix dǝsturi») arⱪiliⱪ Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ eniⱪ bekitilgǝn. Xu kitabtimu Huda Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ: Silǝr üqün palanqi janiwarlarni yegili bolidu, palanqilirini yegili bolmaydu, dǝp tapilaydu xuningdin keyin bu janiwarlar xu tǝrǝptin ularƣa «ⱨalal» wǝ «ⱨaram» dǝp bilingǝn. Bu tizimlik toƣruluⱪ «Lawiylar»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imiznimu kɵrüng. Lekin Huda ⱨeqⱪaqan bu pǝrⱨizlǝrni «yat ǝlliklǝr» (ta'ipilǝr, Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr)gǝ tapiliƣan ǝmǝs («Ros.» 15:1-29ni kɵrüng)

Bu ix toƣruluⱪ Rǝbbimizning «Mar.» 7:1-23dǝ hatirilǝngǝn sɵzliri, «Rosullarning pa'aliyǝtliri» 10-bab (rosul Petrus kɵrgǝn alamǝt kɵrünüx), «Rim.» 14:1-23, «1Kor.» 6:13, «Tit.» 1:5, «1Tim.» 4:1-6, «Ibr.» 9:10nimu kɵrüng).



«Ⱨalleluyaⱨ» («Ⱨǝmdusana»)

«Ⱨǝmdusana» adǝttǝ grek tili wǝ ibraniy tilida «Ⱨalleluyaⱨ!» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. «Ⱨalleluyaⱨ»ning mǝnisi ««Yaⱨ»ⱪa (Yaⱨwǝⱨgǝ, Pǝrwǝrdigarƣa) mǝdⱨiyǝ bolƣay!». Oⱪurmǝnlǝrning esidǝ barki, «Yaⱨ» «Yaⱨwǝⱨ» (Pǝrwǝrdigar)ning ⱪisⱪartilƣan xǝklidur.


«Ⱨǝsǝt» «Hudaning ⱨǝsǝtlik ƣǝzipi»ni kɵrüng


«Ⱨǝⱪⱪaniy ⱪilix»

«Ⱨǝⱪⱪaniy ⱪilix» Injilning hux hǝwirigǝ asasǝn birsi Əysa Mǝsiⱨgǝ etiⱪad ⱪilsa, Huda uni «ⱨǝⱪⱪaniy ⱪilidu». Bundaⱪ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ ⱨǝm etiⱪadqi kixigǝ toluⱪ ⱨesablinidu ⱨǝm xundaⱪla uning iqigǝ (adǝmning roⱨiƣa) kirgüzülidu («Rim.» 3:22, 4:3-8, 8:10 wǝ izaⱨatlarni kɵrüng).


«Ⱨǝmjǝmǝt-ⱪutⱪuzƣuqi» yaki «Ⱨǝmjǝmǝt-Nijatkar» «Go'el»ni kɵrüng


«Ⱨosanna»

«Ⱨosanna» Ibraniy tilida «Ⱪutⱪuzƣaysǝn, i Pǝrwǝrdigar» degǝn mǝnidǝ. Bu sɵz «Zǝb.» 118:25-26diki bexarǝttin tepilidu. Injil dǝwrigǝ kǝlgǝndǝ «Hudaƣa tǝxǝkkür-sana» degǝn mǝnidimu bolƣan. Zǝbur 118-küyidiki izaⱨatlarnimu kɵrüng.


«Ⱨɵküm-guwaⱨ» («on ǝmr»nimu kɵrüng) 

(Bǝzidǝ «Hudaning guwaⱨliⱪi», «Hudaning ⱨɵküm-guwaⱨliⱪi», «on ǝmr»mu deyilidu)

Huda Sinay teƣida Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ tapxurƣan «on pǝrz» yaki «on ǝmr» pütülgǝn ikki tax tahtay «ⱨɵküm-guwaⱨ» deyilidu («Mis.» 31:18; 20-babni kɵrüng). Nemixⱪa «ⱨɵküm-guwaⱨ» yaki «guwaⱨliⱪ» deyilidu? Qünki «on pǝrz» Hudaƣa guwaⱨliⱪ beridu; Hudaning ⱨǝⱪⱪaniy tǝbi'iti, muⱪǝddǝs maⱨiyiti wǝ insanlarƣa baƣliƣan kɵyümqanliⱪ-ƣǝmhorluⱪi xu ǝmrlǝrdǝ ayan ⱪilinƣaqⱪa, «ⱨɵküm-guwaⱨ» dǝpmu atilidu.

Bu «on pǝrz»ni Hudaning Isra'ilƣa bolƣan tüp ǝmrliri, xundaⱪla uning Isra'il bilǝn bolƣan ǝⱨdisining asasi deyixkǝ bolidu; xu ǝmrlǝr pütülgǝn tax tahtaylar «ǝⱨdǝ sanduⱪi»da saⱪlinatti. Xunga bǝzidǝ sanduⱪ «ⱨɵküm-guwaⱨliⱪ sanduⱪi», ibadǝt qediri bolsa, «ⱨɵküm-guwaⱨliⱪ qediri» dǝp atilidu («Mis.» 40:20ni kɵrüng).


«Ⱨerodlar»

«Ⱨerodlar» Injil dǝwrdǝ Yǝⱨudiyǝ ɵlkisini wǝ ǝtrapidiki ɵlkilǝrni soriƣan Edomiy millitidin bolƣan bir handanliⱪⱪa tǝwǝlik padixaⱨlar yaki ⱨakimlar, ular asasǝn Rim imperiyǝsining «ⱪonqaⱪ padixaⱨ»liri idi. Ularning tǝpsiliy tarihi toƣruluⱪ hǝwǝr «Matta»diki ⱪoxumqǝ sɵz, xundaⱪla «Ⱨerodlar» nǝsǝbnamisi kɵrsǝtkǝn shemanimu kɵrüng.


«On ǝmr» («ⱨɵküm-guwaⱨ»nimu kɵrüng)

Musa pǝyƣǝmbǝr Sinay teƣida Hudadin «muⱪǝddǝs ⱪanun» tapxuruwalƣanda («Mis.» 20-31-bablar), xu ⱪanunning birinqi ⱪismi Isra'ilƣa alaⱨidǝ buyruƣan on ǝmrdin tǝrkib tapⱪanidi. Bu «on ǝmr» ikki tax tahtayƣa pütülüp uningƣa tapxurulƣan («Mis.» 24:12, 31:18). Bu awwalⱪi tax tahtaylarni Musa pǝyƣǝmbǝr hǝlⱪning ita'ǝtsizliki tüpǝylidin taxlap qeⱪiwǝtti («Mis.» 32:1-16). Andin Huda uningƣa: «Sǝn awwalⱪiƣa ohxax ɵzüng üqün taxtin ikki tahtayni yonup kǝl; Mǝn bu tahtaylarƣa sǝn ilgiri qeⱪiwǝtkǝn tahtaylardiki sɵzlǝrni yezip ⱪoyimǝn» dedi («Mis.» 34:1, «Ⱪan.» 10:1-2). Andin Musa Isra'ilni bu ikki tax tahtayni «Hudaning Isra'il bilǝn tüzgǝn ǝⱨdining nigizi» dǝp bilsun dǝp, ularni «ǝⱨdǝ sanduⱪi» iqigǝ ⱪoyƣan. «On ǝmr» «Mis.» 20:1-17, xundaⱪla «Ⱪan.» 5:6-21dǝ tepilidu.


«Uhlax» «U ata-bowiliri arisida uhlidi», «U ata-bowilirining yeniƣa kǝtti», «U hǝlⱪigǝ ⱪoxuldi» ⱪatarliⱪ ibarilǝr

«U ata-bowiliri arisida uhlidi» degǝn ibarǝ Tǝwrattiki «Yaritilix» «Padixaⱨlar» wǝ «Tarih-Tǝzkirǝ» degǝn ⱪisimlarda tepilidu (buningƣa ohxaydiƣan «U ɵz hǝlⱪlirigǝ yiƣildi» degǝndǝk ibarilǝr baxⱪa yǝrlǝrdimu tepilidu). Bǝzi alimlar bu ibarini pǝⱪǝt «u ɵldi» degǝn mǝnidiki siliⱪ gǝp (ewfemizm), halas, dǝp ⱪaraydu. Biz bolsaⱪ bu kɵzⱪaraxni muⱪǝddǝs yazmilarning ⱪǝdir-ⱪimmitini suslaxturidu, dǝp oylaymiz. Rosul Pawlus bizgǝ «Pütkül muⱪǝddǝs yazmilarning ⱨǝmmisi Hudaning Roⱨining yolyoruⱪ-ilⱨami bilǝn yezilƣan» dǝp ǝslitidu («1Tim.» 3:16). Huda bir sɵzni ⱨǝrgiz bikar yaki beⱨudǝ ixlǝtmǝydu, wǝ uning hizmǝtkarlirimu undaⱪ ⱪilmasliⱪi kerǝk («Mat.» 12:36). «Hudaning muⱪǝddǝs adǝmliri Muⱪǝddǝs Roⱨning yetǝklǝp tǝsirlǝndürüxi bilǝn» muⱪǝddǝs yazmilarni yazƣanlirida ⱨeq bikar sɵz ixlǝtmǝydiƣanliⱪi turƣan gǝptur («2Pet.» 1:20-21).


Rǝbbimiz Ɵzi wǝ uning rosulliri etiⱪadqilarning ɵlümini tilƣa alƣan bolsa da'im «uhlax» dǝp ataydu. Biz bu sɵzdin etiⱪadqilarning ɵlümi wǝ tirilixining ariliⱪidiki ⱨalitini birhil roⱨiy ⱨoxsizliⱪ yaki «yoⱪluⱪ» dǝp oylimaymiz. Əmǝliyǝttǝ, «uyⱪu» jismaniy jǝⱨǝttǝ ⱨeqⱪandaⱪ «ⱨoxsizliⱪ» ⱨalitini kɵrsǝtmǝydu; ⱨǝmmǝ kixilǝr uhliƣanda qüx kɵridu, ⱨǝtta itlarmu qüx kɵridu! Insanlarning normal uyⱪusi bolsa, dǝrwǝⱪǝ ⱨoxsizliⱪ ǝmǝs. Ɵlüm bilǝn tirilixning «ariliⱪidiki ⱨalǝt» toƣruluⱪ muⱪǝddǝs yazmilardin «Yǝx.» 14:4-19, «Əz.» 31-bab, «2Kor.» 5:6-9, «Luⱪa» 16:19-31 ⱪatarliⱪ ⱪisimlar bizni uqur bilǝn tǝmin etidu. Muxu ⱪisimlarning ǝng ahirisida («Luⱪa»da) Rǝbbimiz etiⱪadqi bolƣan «tilǝmqi Lazarus» wǝ etiⱪadsiz namsiz bir bayning ɵlümdin keyinki ǝⱨwalini bizgǝ bayan ⱪilidu. Uning tǝswirliri boyiqǝ ikkisining roⱨlirining oyƣaⱪ ikǝnliki wǝ mǝlum dǝrijidǝ Hudaning ularning ɵmürliri üstidin ⱪilƣan jaza ⱨɵkümigǝ uqriƣanliⱪi kɵrünidu; etiⱪadsiz bay adǝmning roⱨi ⱪiynilidu, Lazarusning roⱨi «Ibraⱨimning ⱪoynida» raⱨǝtlinip yatidu («Luⱪa»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng). 


Xuning bilǝn biz «U ata-bowiliri arisida uhlidi» degǝn ibarini insanning ɵlümdin keyinki, ǝmma tirilixtin ilgiriki oyƣaⱪ roⱨiy ⱨalitini kɵrsitidu, dǝp ⱪaraymiz. Yǝnǝ mumkinqiliki barki, «Padixaⱨlar» wǝ «Tarih-Tǝzkirǝ»diki «U ata-bowiliri arisida uhlidi» degǝn ibaridǝ «uning ata-bowiliri» degǝn sɵz jismaniy jǝⱨǝttǝ ixlitilipla ⱪalmay, yǝnǝ roⱨiy jǝⱨǝttimu ixlitilidu. Demǝk, kɵzdǝ tutulƣan padixaⱨ etiⱪadqi bolsa, «U ata-bowiliri arisida uhlidi» degǝn sɵzlǝr uning roⱨi ɵlümdin keyin ɵzidin ilgiriki etiⱪadqi padixaⱨlar wǝ etiⱪadqi ǝjdadliri bilǝn billǝ raⱨǝttǝ boluxⱪa baridu ; padixaⱨ etiⱪadsiz adǝm bolsa, ǝmdi uning roⱨi ɵlümdin keyin ɵzidin ilgiriki etiⱪadsiz padixaⱨlar wǝ etiⱪadsiz ǝjdadliri bilǝn billǝ ⱪarangƣuluⱪta boluxⱪa baridu («Əz.» 32:18-32dimu kɵrsitilgǝndǝk) dǝp ayan ⱪilinidu. Mǝsilǝn, «1Pad.» 15:11, 24, 22:50, «2Pad.» 14:3, 15:38, 16:2, 18:3, 20:25, 22:2dǝ bǝzi etiⱪadqi padixaⱨlarni tilƣa elinƣanda «uning atisi Dawut» degǝn ibarǝ ixlitilidu. Bularda birdinbir istisnasi bolsa Aⱨaz padixaⱨ, u «1Pad.» 16:2dǝ tilƣa elinƣandimu «uning atisi Dawut» deyilidu; lekin «U atisi Dawut ⱪilƣandǝk ǝmǝs, ǝksiqǝ Pǝrwǝrdigarning nǝziridǝ durux bolƣanni ⱪilmidi».

 

«Ata-bowiliri bilǝn uhlidi» degǝn ibarǝ toƣruluⱪ muxu kɵzⱪarax toƣra bolsa, ǝmdi Rǝbbimiz «Luⱪa» 16-babta ayan ⱪilƣandǝk, etiⱪadqilar wǝ etiⱪadsizlarning tǝⱨtisarada (xe'ol yaki ⱨadesta) bir-biridin ayrilixi pütkül Tǝwrat dǝwridǝ (Mǝsiⱨning ɵlümigǝ ⱪǝdǝr) mǝwjut bolƣan bolsa kerǝk.


«Urim wǝ tummim»

«Urim wǝ tummim» alaⱨidǝ birhil taxlar. Bu taxlar arⱪiliⱪ Isra'il hǝlⱪi Hudadin yol sorisa bolatti. Ulardin ⱨǝrhil jawab qiⱪatti, mǝsilǝn, «xundaⱪ», «yaⱪ» degǝndǝk; bǝzi ǝⱨwallarda ⱨeqⱪandaⱪ jawab bǝrmǝslikimu mumkin (mǝsilǝn, «Ⱨak.» 20:23, «1Sam.» 14:37, 23:2-4, 28:6, «2Sam.» 2:1 ⱪatarliⱪlarni kɵrüng). «Urim»ning mǝnisi «nurlar», tummim»ning mǝnisi, «mukǝmmǝllik» yaki «mukǝmmǝl ixlar» degǝnlik; lekin ularning tǝpsilatliri ⱨazir bizgǝ namǝlum.


 «Ɵz hǝlⱪidin üzüp taxlinidu»

 «Ɵz hǝlⱪidin üzüp taxlinidu» degǝnning mundaⱪ birnǝqqǝ qüxǝnqisi boluxi mumkin: (1) Pǝrwǝrdigar uni biwasitǝ ɵltüridu; (2) jama'ǝt uni ɵlümgǝ mǝⱨkǝm ⱪilidu; (3) jama'ǝt uni ibadǝt sorunliridin ⱨǝydiwetidu yaki pütkül jǝm'iyǝt uni paliwetidu; (4) uningdin ⱨeq nǝsil ⱪaldurulmaydu.

Bizningqǝ bu sɵzning aldi-kǝynidiki ayǝtlǝrdǝ Hudaning baxⱪa eniⱪ buyruⱪi kɵrsitilmisǝ, undaⱪta birinqi qüxǝnqǝ (Huda Ɵzi xu adǝmni biwasitǝ ɵltüridu) toƣra boluxi mumkin, dǝp ⱪaraymiz.


 «Ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbǝt» Ibraniy tilida «hǝsǝd»

«Ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbǝt» Tǝwratta «ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbǝt» dǝp tǝrjimǝ ⱪilinƣan bu sɵz ibraniy tilida «hǝsǝd» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. Bu sɵzning mǝnisi bǝk qongⱪur bolup, kɵp yǝrlǝrdǝ «ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbǝt» yaki «sadiⱪ meⱨribanliⱪ» dǝp tǝrjimǝ ⱪilinidu. «Hǝsǝd» kɵp yǝrlǝrdǝ bir hil ǝⱨdǝ bilǝn baƣliⱪ bolidu; xunga sɵzning uzunraⱪ birhil tǝrjimisi: «Ɵzgɵrmǝs meⱨir-muⱨǝbbǝttin ǝⱨdidǝ qing turidiƣan». Bu sɵz «Yar.» 21:23, 24:12, 32:10, «Mis.» 15:13, 34:6-7, «Rut» 1:8, 2:20, 3:10dǝ ixlitilgǝn («Rut»tiki ayǝtlǝrdǝ bolsa, «hǝsǝd» ⱨǝm Hudaning «ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbǝt»i ⱨǝm insanlarning «ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbǝt»ini kɵrsitidu).


«Ɵzünglarni pak ⱪilinglar» yaki «ɵzünglarni pak-muⱪǝddǝs ⱪilinglar» 

 «Ɵzünglarni pak ⱪilinglar» yaki «ɵzünglarni pak-muⱪǝddǝs ⱪilinglar» degǝndǝk ǝmr Tǝwrat dǝwridǝ adǝttǝ hǝlⱪⱪǝ yaki kaⱨinlarƣa eytilƣan bolsa, adǝttǝ mǝlum bir rǝsmiy ibadǝt pa'aliyitigǝ ⱪatnixixⱪa tǝyyarlinix üqün eytilƣan boluxi mumkin. «Misirdin qiⱪix» 29-babta wǝ «Lawiylar» 7-babta ⱪǝyt ⱪilinƣan rǝsmiy «paklinix» bolsa, tɵwǝndiki amillarni ɵz iqigǝ elixi mumkin:  

 (a) ɵlük nǝrsilǝrgǝ tǝgmǝslik;

(ǝ) tǝnlirini yuyux;

(b) pakiz kiyim-keqǝklǝrni kiyix;

(p) ɵzining gunaⱨini tilǝx üqün «gunaⱨ ⱪurbanliⱪi» sunux ⱪatarliⱪlar. 

Muxu yǝrdǝ eytip ɵtüximiz kerǝkki, Tǝwrat dǝwridǝ «tǝndiki napakliⱪ» kixilǝrning Hudaƣa du'a ⱪilixiƣa ⱨeqⱪandaⱪ tolsalƣu ǝmǝs idi.

Injil dǝwridǝ bolsa, «pak-muⱪǝddǝs bolux» taxⱪi yaki tǝndiki pakliⱪida ǝmǝs, bǝlki iqki dunyasining pakliⱪididur, yǝni Huda aldida pak ⱪǝlblik boluxtin ibarǝt idi. Mǝsiⱨgǝ baƣlanƣan ⱨǝⱪiⱪiy etiⱪad birǝr ibadǝt yaki mǝlum birǝr ⱨajitimiz üqün tǝyyarlinixta ǝmǝs, bǝlki ⱨǝrda'im «pak-muⱪǝddǝsliktǝ turux»ta ayan bolidu:  

«Lekin U Ɵzi nurda bolƣinidǝk bizmu nurda mangsaⱪ, undaⱪta bizning bir-birimiz bilǝn sirdax-ⱨǝmdǝmlikimiz bolup, Uning Oƣli Əysa Mǝsiⱨning ⱪeni bizni barliⱪ gunaⱨtin paklaydu. Əgǝr gunaⱨimiz yoⱪ desǝk, ɵz ɵzimizni aldiƣan bolimiz ⱨǝmdǝ bizdǝ ⱨǝⱪiⱪǝt turmaydu. Gunaⱨlirimizni iⱪrar ⱪilsaⱪ, U bizning gunaⱨlirimizni kǝqürüxkǝ wǝ bizni barliⱪ ⱨǝⱪⱪaniysizliⱪtin pak ⱪilixⱪa ixǝnqlik ⱨǝm adildur» (1Yuⱨ.» 1:7-9).

Bu muⱨim ixlar toƣrisida tehimu qüxinqigǝ igǝ bolay desingiz rosul Yuⱨannaning xu uluƣ mǝktupini kɵrüng.


Epikuri'anizm» (uningƣa ixǝngüqilǝr «epikurlar» deyilidu)

«Epikuri'anizm» miladiyǝdin ilgiriki 4- wǝ 3-ǝsirdǝ pǝyda bolƣan birhil pǝlsǝpiwi eⱪim. «Epikurlar» «lǝzzǝt»ni ǝng yuⱪiri orunƣa ⱪoyup, ⱨǝrtürlük «ilaⱨ» wǝ «ahirǝt» degǝnlǝrgǝ ⱪarxi idi. 




«Ibadǝthana» («muⱪǝddǝs ibadǝthana»)

«Ibadǝthana» Sulayman padixaⱨ sǝltǝnǝt ⱪilƣan yillarda u paytǝhti Yerusalemda «muⱪǝddǝs qedir»ning orniƣa intayin qong, intayin ⱨǝwǝtlik kɵrkǝm ibadǝthanini yasatti («1Pad.» 5-6-bablar). 

Miladiyǝdin ilgiriki 597-yili Babil imperatori Neboⱪadnǝsar Isra'illarni sürgün ⱪilƣan waⱪtida u ibadǝthanini mutlǝⱪ harabǝ ⱪiliwǝtti. Yǝtmix yildin keyin sürgündin ⱪaytip kǝlgǝn «ⱪaldi» kixilǝr uni yengiwaxtin ⱪurup qiⱪti. Miladiyǝdin 16 yil ilgiri Ⱨerod padixaⱨ xu ibadǝthanini kengǝytip yǝnǝ intayin qong, intayin ⱨǝywǝtlik ⱪildi («Yuⱨ.» 2:13-22).

Miladiyǝ 70-yili Yǝⱨudiy hǝlⱪi Rim imperiyǝsigǝ ⱪarxi isyan kɵtürüxi bilǝn, Rim ⱪoxunliri xu ibadǝthanini pütünlǝy wǝyran ⱪildi.


«Ibraniy»

«Ibraniy» degǝn sɵz birinqi ⱪetim «Yar.» 14:13dǝ, Ibraⱨim toƣruluⱪ ixlitilidu. «ibraniy» degǝn sɵz tɵwǝndikidǝk ikki hil mǝnidin biridǝ yaki ⱨǝr ikkisidǝ boluxi mumkin :  

(a) Ebǝr degǝn kixining ǝwladi (Ibraⱨim dǝrwǝⱪǝ uning ǝwladi («Yar.» 10.21);

(ǝ) «Ɵtküqi». «ibraniy» degǝnning bǝlkim «abar» («ɵtmǝk») degǝn pe'il bilǝn munasiwiti boluxi mumkin. Ibraⱨim Ⱪana'an zeminida turuwatⱪanlarƣa nisbǝtǝn «dǝryadin ɵtkǝn kixi» demǝk, u «Uluƣ dǝrya» (Əfrat dǝryasi)ning «u tǝripi»din ɵtüp kǝlgǝn kixi idi.

Keyin «ibraniy» degǝn sɵz uning ǝwladliri bolƣan Isra'illarnimu kɵrsitix üqün ixlitildi.


«Isra'il», «Isra'illar», «Yǝⱨuda», «Yǝⱨudiylar»

«Isra'illar» Ibraⱨimdin qiⱪⱪan ikki ǝl, yǝni ikki millǝtning biri. Yǝnǝ birsi ǝrǝblǝr.

Huda Ibraⱨimƣa: «Sǝn arⱪiliⱪ yǝr yüzidiki barliⱪ a'ilǝ-ⱪǝbililǝrgǝ bǝht-bǝrikǝt ata ⱪilinidu!» dǝp wǝdǝ ⱪilƣan («Yar.» 12:3). Andin Huda bu wǝdini Ibraⱨimning oƣli Isⱨaⱪⱪa tapxurƣan («Yar.» 17:21), andin Isⱨaⱪning oƣli Yaⱪupⱪa tapxurƣan bolup, Yaⱪupning ismini «Isra'il»ƣa ɵzgǝrtkǝn («Yar.» 28:10-15, 10:35). Aqarqiliⱪ bolƣan waⱪtida Yaⱪupning a'ilidikiliri axliⱪ setiwelixⱪa Misirƣa qüxkǝn. Xu yǝrdǝ Yaⱪupning on ikki oƣlining ⱨǝrbiri bir ⱪǝbilining atisi bolƣan («Yar.» 49-babni kɵrüng). Tɵt dǝwrdin keyin Misirning Pirǝwni ularni ⱪulluⱪⱪa qüxürgǝn. Xu qaƣda Musa pǝyƣǝmbǝrning yetǝkqiliki bilǝn ular «yengi tuƣulƣan» bir ǝl süpitidǝ Misirdin elip qiⱪilƣan («Mis.» 3:7, 6:7).

Keyin, Sulayman padixaⱨning butpǝrǝslikkǝ berilip qüxkünlixixi tüpǝylidin Huda Isra'il padixaⱨliⱪini «ximaliy padixaⱨliⱪ» (on ⱪǝbilǝ) wǝ «jǝnubiy padixaⱨliⱪ» (ikki ⱪǝbilǝ)ⱪa bɵlüwǝtkǝn. «Ximaliy padixaⱨliⱪ» bolsa «Isra'il», «Jǝnubiy padixaⱨliⱪ» bolsa «Yǝⱨuda» dǝp atalƣan (miladiyǝdin ilgiriki 931-yili).


«Ilaⱨlar» degǝn sɵz toƣruluⱪ:  

Tǝwrat ⱨǝm Injilda oⱪurmǝnlǝr «ilaⱨlar» degǝn ibarini uqritidu. «ilaⱨlar» da'im degüdǝk butlarni kɵrsitidu. Nemixⱪa «ilaⱨlar» deyilidu? Xübⱨisizki, bu butlarƣa qoⱪunƣanlar ularni «ilaⱨlar» dǝp ⱪariƣini bilǝn, ular pǝⱪǝt insanning ⱪoli bilǝn yasalƣan bir nǝrsǝ, halas.

Ⱨalbuki, oⱪurmǝnlǝr mundaⱪ bir ayǝtni oⱪup baxⱪiqǝ bir oyƣa kelixi mumkin:

«Qünki Pǝrwǝrdigar — büyük bir Ilaⱨtur,

Pütkül ilaⱨlar üstidiki büyük bir padixaⱨtur» («Zǝb.» 95:3).

«Pütkül ilaⱨlar»ning kǝyinidǝ bir küq barmu? Imansizlar qoⱪunƣan butlarda ⱨǝⱪiⱪiy bir küq barmu? Tǝwrat wǝ Injildin tepilƣan jawab xundaⱪki, xundaⱪ bir küq ⱨǝm «yoⱪ» ⱨǝm «bar». Birinqidin, barliⱪ butlar gunaⱨⱪa petip ⱪalƣan insanlarning (demǝk, adǝttiki adǝmlǝrning!) ɵz tǝpǝkkuridin qiⱪarƣan, ɵz ⱪoli yasiƣan bir nǝrsǝ. Nurƣun insanlar ⱨǝⱪiⱪiy Hudani tonuxni tallimay, ɵzi hiyal ⱪilip yasiƣan bir nǝrsigǝ ibadǝt ⱪilixni tallaydu («Rim.» 1:19-23). Bu butlar bir ⱨǝykǝl, halas. Ⱨalbuki, ikkinqidin, muxu butlarning kǝynidǝ jin-xaytanlardin kǝlgǝn bir küq bar. Jin-xǝytanlar butlarƣa qoⱪunƣanlarni ⱨǝrtürlük ⱨiylǝ-mikirlǝr bilǝn aldam haltiƣa qüxürüp, asarǝt-ǝsirlikkǝ tutⱪun ⱪilidiƣan xundaⱪ bir küq bar («Gal.» 4:9, «Kol.» 2:8, 20 wǝ bolupmu «1Kor.» 10:19-20ni kɵrüng. Ahirⱪi ayǝtlǝrdǝ butlarning ikki tǝripi kɵrsitilidu).


«Yat ǝllǝr» («ta'ipilǝr»)

Tǝwrat-injilda «ǝllǝr», «yat ǝllǝr» (yaki «ta'ipilǝr») degǝn sɵz adǝttǝ Isra'illardin baxⱪa ǝllǝr yaki xu ǝldikilǝrni kɵrsitix üqün ixlitilidu. Tǝwrat dǝwridǝ (Injil dǝwri kǝlgüqǝ) «yat ǝlliklǝr»ning ⱨǝmmisi degüdǝk butlarƣa qoⱪunatti. Hudaning Isra'ilda bolƣan mǝⱪsitining muⱨim bir ⱪismi xu idiki, Isra'illarning bu ǝllǝrgǝ Hudaƣa ibadǝt ⱪilix jǝⱨǝttǝ ülgǝ bolup, Ɵzining birdinbir Huda ikǝnlikigǝ guwaⱨ berixi üqün idi.

Injilda bǝzidǝ «yat ǝlliklǝr» kɵqmǝ mǝnidǝ ixlitilip «jama'ǝttin sirttikilǝr», yǝni «butpǝrǝs kapirlar»ni kɵrsitidu. 


 «Yǝttinqi yili» wǝ «burƣa qelix yili»

Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn ⱪanun boyiqǝ, Isra'ilda ⱨǝr yǝttinqi yili zemin terilmay aⱪ ⱪalduruluxi kerǝk wǝ barliⱪ Isra'illiⱪ ⱪullar ⱨɵr ⱪilinixi kerǝk idi («Law.» 25:1-10, «Ⱪan.» 15:1-18).

Xuningdǝk ⱨǝr ǝllikinqi yili «Kanay-burƣa qalidiƣan yili» («azadliⱪ yili», «xadliⱪ yili») dǝp jakarlinatti («Law.» 25:11-55). Xu yili barliⱪ ⱪǝrzlǝr yoⱪ ⱪilinatti, ⱨǝmdǝ barliⱪ yǝrlǝr Isra'il Ⱪana'an zeminini igiligǝn qaƣdiki, Yǝxu'a pǝyƣǝmbǝrning tǝⱪsimatliri boyiqǝ ǝslidiki tǝwǝ ⱪilinƣan jǝmǝt-a'ililǝrgǝ ⱪayturulatti.

Ⱨalbuki, nurƣun waⱪitlarda Isra'il bu esil ⱪanun-bǝlgilimilǝrni kɵzgǝ ilmay, ularƣa hilapliⱪ ⱪilatti («Nǝⱨ.» 10:31ni kɵrüng).





«Yǝⱨudiyǝ»

«Yǝⱨudiyǝ» Rim imperiyǝsi Pǝlǝstinning jǝnubiy ⱪismidin tǝrkib tapⱪan yǝrni «Yǝⱨudiyǝ ɵlkisi» dǝp bekitkǝn. «Yǝⱨudiyǝ» ɵlkisining pǝytǝhti Yerusalem idi.


«Yǝⱨudiylar» «Isra'il», «Isra'illar» , «Yǝⱨuda», «Yǝⱨudiylar»ni kɵrüng.


«Yuⱪiri jaylar»

«Yuⱪiri jaylar» Tǝwrattiki «Ⱪan.» 12:5-14dǝ wǝ baxⱪa munasiwǝtlik ayǝtlǝrdǝ, Huda Isra'illarƣa: Birsi Manga atap ⱪurbanliⱪ ⱪilsa, pǝⱪǝt «Ɵzüm talliƣan jay»da ⱪurbanliⱪ ⱪilsun, dǝp tapilaydu. Isra'ilning tarihida Huda muxundaⱪ ⱪurbanliⱪ ⱪilidiƣan birnǝqqǝ jayni bekitkǝnidi (bir waⱪitta pǝⱪǝt birla jayni bekitǝtti). Biraⱪ Isra'illar bǝlkim ɵz ⱪolayliⱪini kɵzlǝp (wǝ bǝlkim butpǝrǝslǝrning ix-ⱨǝrikǝtlirini dorap) Pǝrwǝrdigarning bu ǝmrini nǝziridin saⱪit ⱪilip, taƣ qoⱪⱪiliri ⱪatarliⱪ yuⱪiri jaylarda Uningƣa ibadǝt ⱪilip ⱪurbanliⱪ ⱪilatti. Mundaⱪ «yuⱪiri jay»lar ǝslidǝ butpǝrǝslǝr mǝbudliriƣa qoⱪunuxⱪa tawap ⱪilƣan taƣ qoⱪⱪiliri ⱪatarliⱪ jaylar idi. 

Xunga Isra'illarning bundaⱪ ⱪilmixining hǝtiri bar idiki, ular ǝtrapidiki butpǝrǝslǝrning «yuⱪiri jaylar»ƣa munasiwǝtlik ɵrp-adǝtlirining tǝsirini ⱪobul ⱪilip, xu yǝrdǝ ⱨǝrhil butlarƣimu qoⱪunup, ⱨǝtta butpǝrǝslǝrgǝ ǝgixip yirginqlikkǝ qüxüp «insan ⱪurbanliⱪ»larnimu ⱪilixi mumkin wǝ dǝrwǝⱪǝ kɵp waⱪitlarda xundaⱪ ⱪilatti («Law.» 26:30 wǝ izaⱨatini, «Əz.» 16:21, 20:26ni kɵrüng).


«Yetǝkqi»

«Yetǝkqilǝr» wǝ «aⱪsaⱪallar» degǝn sɵzlǝr ohxax, jama'ǝtning mǝs'uliyitini zimmisigǝ alƣan adǝmlǝrni kɵrsitidu. «Yetǝkqi» (grek tilida «episkop») bolsa baxⱪa ⱪerindaxlarƣa nisbǝtǝn mǝs'ul adǝmning yiraⱪni kɵrǝr, roⱨiy kɵzliri roxǝnrǝk ikǝnlikini tǝkitlǝydu; «aⱪsaⱪal» bolsa mǝs'ul adǝmning roⱨiy jǝⱨǝttin «qong bolƣan» «pixip yetilgǝn»likini tǝkitlǝydu.

«Filippiyliⱪlar»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng.


«Yoⱪlax» (Hudaningki)  «Hudaning yoⱪlixi»ni kɵrüng


«Yengi ǝⱨdǝ» «kona ǝⱨdǝ» wǝ «yengi ǝⱨdǝ»ni kɵrüng


Tǝwrat, Injilda ixlitilgǝn ɵlqǝm birlikliri


(Tǝwrat dǝwri)

Uzunluⱪ birlikliri


Birlik

Ɵlqǝm

Birlik

Ɵlqǝm

 «Tɵt ilik»

8 santimetr

Qong gǝz

 53 santimetr

 Ƣeriq

22.5 santimetr

«Ⱪomux ⱨasa»

 3.18 metr

Gǝz

45 santimetr




Gǝz Muⱪǝddǝs Kitabta ixlitilgǝn «gǝz» bolsa adǝmning ⱪolining jǝynǝktin barmaⱪning uqiƣiqǝ bolƣan ariliⱪi (tǝhminǝn 45 santimetr) idi.


Eƣirliⱪ birlikliri (yǝni pul birlikliri)


Birlik

Ɵlqǝm

Birlik

Ɵlqǝm

Gǝraⱨ

0.6 gram

Mina 

(50 yaki 60 xǝkǝl)

575-684 gram

Beka 

(10 «gǝraⱨ»)

5.8 gram

Talant (60 Mina)

34.5 kilogram

Xǝkǝl 

(20 «gǝraⱨ»)

11.4 gram

Darik 

(Pars imperiyǝsidǝ)

8.3 gram

Muⱪǝddǝs jaydiki xǝkǝl

11.4 gram 

(Bǝzi alimlar 10 gram dǝp ⱪaraydu)




«Gǝraⱨ» 20 gǝraⱨ bir xǝkǝlgǝ barawǝr idi («Əz.» 45:12).

«Xǝkǝl» kümüxning (yaki altunning) ɵlqimi bolup (bǝzi waⱪitlar birhil tǝnggimu boluxi mumkin), 11.4 gramƣa barawǝr boluxi mumkin

«Talant» Tǝwrat ⱨǝm Injil dǝwridimu birhil pul birliki bolƣan, bir «talant» altun yaki kɵmüx tǝnggǝ az degǝndǝ bir ixqining yilliⱪ ⱨǝⱪⱪining 17 ⱨǝssisi idi.

«Mina» (yaki «Manǝⱨ») birhil kümüx tǝnggǝ bolup, 60 xǝkǝlgǝ yaki «talant»tin atmixtin birigǝ barawǝr idi. Bir mina kümüxning eƣirliⱪi bǝlkim 800 gramqǝ boluxi mumkin idi.

«Darik» (yaki «drahma») Pars imperiyǝsidiki birhil altun tǝnggǝ, bir darikning eƣirliⱪi 0.4-0.5 gram boluxi mumkin.





Siƣim (ⱨǝjim) birlikliri


Birlik

Ɵlqǝm

Birlik

Ɵlqǝm

Kab 

(1/18 ǝfaⱨ)

1.2 litr

Əfaⱨ

 (10 omǝr)

22 litr 

(bǝzidǝ 27 yaki 30 litr boluxi mumkin)

Omǝr 

 (0.1 ǝfaⱨ)

1.2 litr

Kor/homir 

(10 ǝfaⱨ)

220 litr

Se'aⱨ

 (1/3 ǝfaⱨ)

7.3 litr




«Əfaⱨ» ⱪuruⱪ nǝrsilǝrgǝ ɵlqǝm idi.

«Homir» «Kor»ning ǝsliy mǝnisi «exǝk kɵtürǝligüdǝk yük» idi tǝhminǝn  220-300 litr.

«Kor» bǝzi yǝrlǝrdǝ tǝhminǝn 300 litrni (10 bat)ni, bǝzi yǝrlǝrdǝ tǝhminǝn 390 litrni bildürüxi mumkin. Bǝzi yǝrlǝrdǝ biz bu sɵzni «kürǝ» dǝp tǝrjimǝ ⱪilduⱪ.



(Suyuⱪluⱪ) siƣim birlikliri


Birlik

Ɵlqǝm

Birlik

Ɵlqǝm

Log 

 (1/72 bat)

0.3 litr

Bat  

(1 ǝfaⱨ)

22 litr 

(bǝzidǝ 27 yaki 30 litr boluxi mumkin)

Ⱨin 

(1/6 bat)

3.6 litr






(Injil dǝwri)

Uzunluⱪ birlikliri


Birlik

Ɵlqǝm

Birlik

Ɵlqǝm

 «Tɵt ilik»

8 santimetr

 Stadi'on

187 metr

Gǝz

45 santimetr

Ming ⱪǝdǝm 

(grek tilida «bir miliyon»

1.5 kilometr

  (8 stadi'on)

Ƣulaq

1.8 metr





Eƣirliⱪ birlikliri 


Birlik

Ɵlqǝm

Birlik

Ɵlqǝm

Litra

(ⱪadaⱪ)

327 gram

Talant

(altun yaki kümüx)

34.5 kilogram




Siƣim (ⱨǝjim) birlikliri


Ɵlqǝm

Birlik

Ɵlqǝm

Birlik

Hiniks

1.1 litr

Bat 

(36 hiniks)

 39 litr

Se'aⱨ (saton)

 (1/3 bat)

7.3 yaki 13 litr

Kor (kürǝ)

(10 bat)

395 litr



Injil dǝwridiki «Kor» bǝzi yǝrlǝrdǝ tǝhminǝn 300 litrni (10 bat)ni, bǝzi yǝrlǝrdǝ tǝhminǝn 390 litrni bildürüxi mumkin. Bǝzi yǝrlǝrdǝ biz bu sɵzni «kürǝ» dǝp tǝrjimǝ ⱪilduⱪ.


Pul birlikliri


Birlik

Ɵlqǝm

Birlik

Ɵlqǝm

Lǝpton

 (0.5 kodrans)

3.5 gram mis

Dinar 

(yaki «draⱪma») 

(bir adǝmning künlük ⱨǝⱪⱪi)

3.8 gram kümüx

Kodrans

7 gram mis

Tǝtradrahma 

(4 dinar) 

yaki «stater»

15.2 gram kümüx 

Assariyin 


28 gram mis

Mina 

(100 dinar)

1.5 kilogram


«Dinar» yaki «dinari'us» Rim imperiyǝsidiki birhil pul birliki bolup, üstigǝ Ⱪǝysǝrning süriti besilƣanidi. Bir «dinar» tǝhminǝn bir adǝmning künlük ⱨǝⱪⱪi bolatti («Mat.» 20:2ni kɵrüng).

«Talant» Rǝbbimizning «talantlarni ülǝxtürüx» degǝn tǝmsili alǝmxumul bolƣaqⱪa («Mat.» 25:13-30), bǝzi tillarda «talant» degǝn sɵz da'im dǝl xu tǝmsildin qiⱪⱪan kɵqmǝ mǝnisidǝ ixlitilidu.






 Muⱪǝddǝs Kitabtiki ⱪisimlarning ⱪisⱪartilma namliri


Ingliz tilidiki ⱪisⱪartilma nami

Uyƣur tilidiki toluⱪ nami

Uyƣur tilidiki ⱪisⱪartilma nami

Tǝwrat

Gen.

Yaritilix

(«Yar.»)

Ex.

Misirdin qiⱪix

(«Mis.»)

Lev.

«Lawiylar»

(«Kaⱨin-lawiylarning dǝsturi »)

(«Law.»)

Num.

«Qɵl-Bayawandiki sǝpǝr» 

(«Nopus sani» dǝpmu atilidu)

(«Qɵl.»)

Deut.

Ⱪanun xǝrⱨi

(«Ⱪan.»)

Josh.

Yǝxu'a pǝyƣǝmbǝr

(«Yǝ.»)

Jud.

Batur ⱨakimlar

(«Ⱨak.»)

Ruth

Rut

(«Rut»)

1Sam.

Samu'il (1) 

(«1Sam.»)

2Sam.

Samu'il (2) 

(«2Sam.»)

 1Ki.

Padixaⱨlar (1) 

(«1Pad.»)

2Ki.

Padixaⱨlar (2) 

(«2Pad.»)

1Chron.

Tarih-tǝzkirǝ (1)

 («1Tar.»)

2Chron.

Tarih-tǝzkirǝ (2)

(«2Tar.»)

Ezra (Ez.)

Əzra

(«Əzra»)

Neh.

Nǝⱨǝmiya

(«Nǝⱨ.»)

Es.

Əstǝr

(«Əst.»)

Job

Ayup 

(«Ayup»)

Ps.

Zǝbur

(«Zǝb.»)

Prov.

Pǝnd-nǝsiⱨǝtlǝr

(«Pǝnd.»)

Song

Küylǝrning Küyi

(«Küy»)

Ecc.

Ⱨekmǝt topliƣuqi

(«Top.»)

Is.

Yǝxaya

 (Yǝx.»)

Jer.

Yǝrǝmiya

(Yǝr.»)

Lam.

«Yiƣa-zarlar»

 (Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrning yiƣa-zarliri)

 («Yiƣ.») 

Ez.

Əzakiyal

(«Əz.»)

Dan.

Daniyal

(«Dan.»)

Hos.

Ⱨoxiya

(«Ⱨox.»)

Joel

Yo'el

 («Yo.»)

Amos (Am.)

Amos

 («Amos»)

Ob.

Obadiya

 («Ob.»)

Jon.

Yunus

(«Yun.»)

Mic.

Mikaⱨ

(«Mik.»)

Nah.

Naⱨum

(«Naⱨ.»)

Hab.

Ⱨabakkuk

(«Ⱨab.»)

Zeph.

Zǝfaniya

(«Zǝf.»)

Hag.

Ⱨagay

(«Ⱨag.»)

Zech.

Zǝkǝriya

(«Zǝk.»)

Mal.

Malaki

(«Mal.»)

Injil kisimliri

Mat.

Matta

(«Mat.»)

Mar.

Markus

(«Mar.»)

Luke (Lu.)

Luⱪa

(«Luⱪa»)

John (Joh.)

Yuⱨanna

(«Yuⱨ.»)

Acts

Rosullarning pa'aliyǝtliri

(«Ros.»)

Rom.

Rimliⱪlarƣa

(«Rim.»)

1Cor.

Korintliⱪlarƣa (1)

(«1Kor.»)

2Cor.

Korintliⱪlarƣa (2)

 («2Kor.»)

Gal.

Galatiyaliⱪlarƣa

(«Gal.»)

Eph.

Əfǝsusluⱪlarƣa

(«Əf.»)

Phil.

Filippiliⱪlarƣa

(«Fil.»)

Col.

Kolossiliklǝrgǝ

(«Kol.»)

1Thess. (1Th.)

Tesalonikaliⱪlarƣa (1)

 («1Tes.»)

2Thess. (2Th.)

Tesalonikaliⱪlarƣa (2)

(«2Tes.»)

1Tim.

Timotiyƣa (1)

(«1Tim.»)

2Tim.

Timotiyƣa (2)

(«2Tim.»)

Tit.

Titus

(«Tit.»)

Phile.

Filemon

(«Flm.»)

Heb.

Ibraniylarƣa

(«Ibr.»)

Ja. (Jam.)

Yaⱪup

(«Yaⱪ.»)

1Pet.

Petrus (1)

(«1Pet.»)

2Pet.

Petrus (2)

(«2Pet.»)

1Jo. (1John)

Yuⱨanna (1)

 («1Yuⱨ.»)

2Jo. (2John)

Yuⱨanna (2)

(«2Yuⱨ.»)

3Jo. (3John)

Yuⱨanna (3)

(«3Yuⱨ.»)

Jude (Ju.)

Yǝⱨuda

(«Yǝⱨ.»)

Rev.

Wǝⱨiy

(«Wǝⱨ.»)


Tǝwrat kalendari; aylar wǝ ⱨeytlar jǝdwili


Tǝwrat

ⱪanunidiki

kalendar

Ay

Babildiki

kaldendar

Ay

Ay nami

Heyt-bayram(lar)

Ⱨazirⱪi

zamandiki

kalendar

boyiqǝ

1

7

Abib, Nisan

«Ɵtüp ketix ⱨeyti»

(14-küni)

«Dǝslǝpki ⱨosul ⱨeyti»

(adǝttǝ 16-küni)

«Petir nan ⱨeyti»

(15-21-küni)

Mart-Aprel


2

8

Zif, Iyyar


Aprel-May

3

9

Siwan

«Ⱨǝptilǝr ⱨeyti» 

(bǝzidǝ «Orma ⱨeyti», «Dǝslǝpki orma ⱨeyti»

deyilidu)

May-Iyun

4

10

Tammuz


Iyul-Iyul

5

11

Aw


Iyul-Awqust

6

12

Elul


Awqust-Sintebr

7

1

Etanim,

Tixri

«Kanay qelix ⱨeyti»

(1-küni)

«Kafarǝt küni»

(10-küni)

«Kǝpilǝr ⱨeyti»

(15-22-küni)

Sintebr-Octǝbr

8

2

Bul, Markǝswan


Octǝbr-Noyabir

9

3

Kislǝw


Noyabir-Dekabr

10

4

Tǝwǝt

«Ⱨannukaⱨ»

«Ibadǝthanini ⱪaytidin Hudaqa beƣixlax bayrimi»

Dekabr-Yanwar

11

5

Xewat


Yanwar-Fewral

12

6

Adar

«Purim bayrimi»

(14-25-küni)

Fewral-Mart








Muⱪǝddǝs Kitabning (addiylaxturulƣan) tarihiy jǝdwili


Asman-zeminning yaritilixi

«Tarihtin awwalⱪi»

mǝzgil

Huda asman-zeminni yaritidu


Adǝm'ata, Ⱨawa'animiz Erǝm baƣqisida

Gunaⱨning dunyaƣa kelixi

Ⱨabil wǝ Kabil (Kayin)

Nuⱨ pǝyƣǝmbǝr wǝ dunyawi topan

Babil munari

insan tilining parqilinixi

———————————————————————————————

Pǝyƣǝmbǝrlǝr

 wǝ muⱨim 

ǝrbablar

Isra'il (Yaⱪup)ning ǝjdadliri

(miladiyǝdin ilgiriki 2000-yili)

Ibraⱨim

 Isⱨaⱪ

Ibraⱨimning Ⱪana'an (Pǝlǝstin)ƣa kirixi

(miladiyǝdin ilgiriki 1900-yil)

Ibraⱨim bilǝn Isⱨaⱪ

Yaⱪup

 Isⱨaⱪ bilǝn Yaⱪup 

Yüsüp

Yǝⱨuda

(miladiyǝdin 1800qǝ yil ilgiri)

Yaⱪupning on ikki oƣli

Ular Isra'ilning on ikki ⱪǝbilisining ǝjdadi bolidu. Ulardin ǝng dangⱪi qiⱪⱪan Yüsüp, Misirning bax wǝziri bolidu. Yǝnǝ «Yǝⱨuda»mu bar.

Isra'illar Misirda

Ayup## (Edom zeminida)

Yaⱪup  (Isra'il)ning ǝjdadliri Misirda ⱪulluⱪta ⱪalidu

(miladiyǝdin ilgiriki 1780-1450 yilƣiqǝ)

Musa

Musa pǝyƣǝmbǝr Isra'iliyǝliklǝrni Misirdin qiⱪirip ⱪutⱪuzidu (1450-yili )

Yǝxu'a

Musa Sina teƣida Hudadin «on pǝrman»ni, keyin Tǝwratning aldinⱪi bǝx ⱪismini ⱪobul ⱪilidu

Isra'illar 40 yil qɵl-bayawanda tenǝp yüridu.

Ⱪana'an (Pǝlǝstin) zeminini ixⱪal ⱪilip olturaⱪlixix

(Yǝxu'a pǝyƣǝmbǝrning yetǝklixidǝ, miladiyǝdin ilgiriki 1410-yili baxlinidu)

Samu'il

Kɵp ⱪǝbililik ittipaⱪ

Ⱨǝr dǝwrdǝ bir-ikki «ⱨakim» baxⱪuridu

Samu'il pǝyƣǝmbǝr

Sa'ul 

Dawut

Isra'il «birlǝxmǝ» padixaⱨliⱪi

Sa'ul padixaⱨ (miladiyǝdin ilgiriki 1050-1010 yil)

1000-yili

Dawut padixaⱨ (yǝni Dawut pǝyƣǝmbǝr) 

(1010-970 yil)

 950-yili

Sulayman

Sulayman padixaⱨ (931-970)

Isra'ilning padixaⱨliⱪi ikkigǝ bɵlünidu

-

Jǝnubiy ⱪismi

(Yǝⱨuda)

Ximaliy ⱪismi

(Isra'il)

Padixaⱨ

Padixaⱨ

(ⱨǝmmǝ yil miladiyǝdin ilgiri)

Rǝⱨobo'am 931-913

Yǝrobo'am (I) 931-910

Abiyaⱨ  913-911

Nadan 910-909 

 900-yili

Asa        911-869

Ba'axa  909-886

-

Elaⱨ 886-885

Zimri 885

Tibni     885-880

(ikki padixaⱨ tirkixip turƣan)

Iliyas

 850-yili


Yǝⱨoxafat 872-869  **

872-848

(toluⱪ sǝltǝnǝt waⱪti)

Omri      885-874

Aⱨab       874-853

Azariya    853-852

Ilixa

Obadiya##

Yǝⱨoram   848-841

Joram    852-841

Aⱨaziya   841

Yǝhu      841-814

Ataliya ayal padixaⱨ 841-835

Yo'el##

800-yili

Yo'ax (Yǝⱨo'ax)  835-796

Yǝⱨo'aⱨaz     814-798

Amaziya 796-767

Yǝⱨo'ax    798-782

Yunus##


 Amos##

Azariya (Uzziya)

 792-767**

792-740 (toluⱪ sǝltǝnǝt waⱪti)

Yǝrobo'am (II) 793-782**

793-753 (toluⱪ sǝltǝnǝt waⱪti)

Zǝkǝriya  753


Yǝxaya

Ⱨoxiya



Mikaⱨ

Xallum    752

Yotam  750-740**

750-735 (toluⱪ sǝltǝnǝt waⱪti)

Mǝnaⱨǝm 752-742

Aⱨaz  735-715

Pǝkaⱨiya 742-740

Ⱨǝzǝkiya 686-715

Asuriyǝ Yǝⱨudaƣa tajawuz ⱪilidu. 

Pǝrwǝrdigar ularni ⱪutⱪuzidu

Pǝkaⱨ 752-742

(bir mǝzgil ikki padixaⱨ bolƣan) 752-732 (jǝm'i)

Ⱨoxiya 732-722

722 Asuriyǝ imperiyǝsi Isra'ilni besiwalidu wǝ Isra'illarni Asuriyǝgǝ elip ketidu


Manassǝⱨ 697-686 **

 697-642 (toluⱪ sǝltǝnǝt waⱪti)

--

Naⱨum

Amon 642-640


Yǝrǝmiya


Ⱨabaⱪⱪuⱪ


Zǝfaniya


Yosiya 640-609

-

Yǝⱨo'aⱨaz 609

-

Yǝⱨo'akim 609-598

-

Yǝⱨo'aⱪin 598-597

-

Zǝdǝkiya 597-586

600-yili

Izaⱨatlar:

(1) Yuⱪiriⱪi jǝdwǝldiki «**» degǝn bǝlgǝ padixaⱨning atisi bilǝn tǝng tǝhttǝ olturƣanliⱪini bildüridu

(2) Sulayman padixaⱨ dǝwridin ilgiriki kɵrsitilgǝn yillar tǝhminiy yillardur. 

(3) Mǝlum bir pǝyƣǝmbǝrning yaxiƣan wǝⱪtini anqǝ jǝzmlǝxtürǝlmigǝn ǝⱨwalda, uning ismining kǝynigǝ «##» bu bǝlgini ⱪoyuldi. (bǝlgǝ dǝwrigǝ ⱪarita pǝrǝzni kɵrsitidu)

Əzakiyal

Daniyal

 605-586 Yǝⱨudaning sürgün boluxi

586-yili Yerusalem bitqit ⱪilinidu. Babil imperiyatori 

Neboⱪadnǝsar Yǝⱨudiylarni Babilƣa elip ketidu.

Sürgün bolƣan omumiy mǝzgil 70 yil

Ⱨagay

Zǝkǝriya

Ⱪaytix (539-yili)

 Miladiyǝdin ilgiriki 539-yili Pars imperiyǝsi üstünlükkǝ qiⱪidu. Ⱪorǝx padixaⱨ ǝmir qüxürüp Isra'iliyǝliklǝrni wǝtinigǝ ⱪaytixⱪa ruhsǝt beridu.

520-yili 

Muⱪǝddǝs ibadǝthanining ⱪaytidin ⱪuruluxi

500-yili 

Əstǝr

Əstǝrning Pars imperatoriƣa yürǝklik iltija ⱪoyuxi bilǝn nurƣun Isra'illar ⱪutⱪuzulidu

Əzra

(458-yili) Əzra yǝnǝ bir ⱪisim «ⱪaldi»larni ⱪaytixⱪa baxlaydu

Nǝⱨǝmiya

(445-444-yili)  Yerusalem xǝⱨǝrining ⱪaytidin ⱪuruluxi (Nǝⱨǝmiya tǝripidin)

Malaki

(404-yili) Tǝwratning ahirⱪi ⱪismi, yǝni «Malaki» degǝn ⱪisim yezilƣan


(333-yili) «Büyük Iskǝndǝr grek imperiyǝsini bǝrpa ⱪilip, Pars imperiyǝsini wǝyran ⱪilidu.

 U Isra'il zeminiƣa tajawwuz ⱪilmiƣan.

300-yili

Iskǝndǝrning iz basarliri tɵt tǝrǝpkǝ bɵlünidu. Ular Isra'iliyǝgǝ erixix üqün ɵz'ara nurƣun uruxlarni ⱪilidu. Yǝⱨudiylar eƣir azab tartidu.

100-yili

«Yǝⱨuda Makkabi» baturluⱪ bilǝn Yǝⱨudiylarƣa baxqiliⱪ ⱪilip yengi Yǝⱨudiy padixaⱨliⱪini bǝrpa ⱪilidu (Padixaⱨliⱪ mǝzgil miladiyǝdin ilgiriki 166-63-yilƣiqǝ)


Miladiyǝdin ilgiriki 63-yili Rim imperiyǝsi Grek imperiyǝsidin üstün kelip Isra'ilnimu ixⱪal ⱪilidu. Ⱨerod isimlik bir Edomliⱪ Ⱪǝysǝrgǝ nurƣun pul berip, «Isra'il padixaⱨi»ning ornini ɵzi alidu. Keyin u kixi «Büyük Ⱨerod» dǝp atilidu

 (miladiyǝdin ilgiriki 37-yili)

Miladiyǝ  - - - - -- - - Injil dǝwri - - - - -  - - baxlinidu

Anna 

ayal pǝyƣǝmbǝr

Miladiyǝdin ilgiriki 1-yili (ǝtrapida) Mǝsiⱨ Əysa Bǝyt-lǝⱨǝm xǝⱨiridǝ Mǝryǝmdin tuƣulup dunyaƣa kelidu.


U Nasarǝt xǝⱨiridǝ qong bolup yaƣaqqiliⱪ ⱪilidu.

Yǝⱨya

pǝyƣǝmbǝr


(miladiyǝ 28-yili) Yǝⱨya «Qɵmüldürgüqi Pǝyƣǝmbǝr»: «Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ» kelidu, dǝp jakarilaxⱪa baxlaydu. 

Mǝsiⱨ

Əysa

(miladiyǝ 29-yili) Mǝsiⱨ Əysa Yǝⱨya tǝripidin qɵmüldürülüp tǝlim berixkǝ baxlaydu.

(bǝlkim) 

33-yili

Mǝsiⱨ Əysa 33 yaxⱪa kirgǝndǝ Yǝⱨudiylar tǝripidin qǝtkǝ ⱪeⱪilip krestkǝ mihlinidu.


Mǝsiⱨ Əysaning tirilixi, asmanƣa kɵtürülüxi

Muⱪǝddǝs Roⱨning berilixi

Mǝsiⱨ Əysa asmanƣa kɵtürülüp Hudaning Muⱪǝddǝs Roⱨini barliⱪ muhlisliriƣa ǝwǝtidu.

Rosullar 

Petrus

Yuⱨanna

Yaⱪup

Yǝⱨuda

(ⱪatarliⱪlar)

Hux hǝwǝr tarⱪitix uluƣ hizmiti barliⱪ jama'ǝt arⱪiliⱪ baxlinidu («Mat.» 28:19)

(bǝlkim 33-yili)


Pawlus

Sa'ul isimlik bir kixi Mǝsiⱨ Əysaning muhlis jama'itigǝ ǝxǝddiy ziyankǝxlik ⱪilƣanda Mǝsiⱨ Əysa uningƣa kɵrünidu. U towa ⱪilip «rosul Pawlus» bolidu.

U keyin Əysaning baxⱪa rosulliri ⱨǝm muhlisliri bilǝn ⱨǝr yǝrgǝ berip Mǝsiⱨ Əysaning hux hǝwirini (Injilni) tarⱪitidu.

50-68-yili

(50-68-yillar iqidǝ) «Injil» ⱪisimlirining kɵpinqisi (rosullar Matta, Markus, Luⱪa, Petrus, Yaⱪup, Yǝⱨuda wǝ Pawlus tǝripidin) yazilinidu

70-yili

Mǝsiⱨ Əysa bexarǝt ⱪilƣandǝk Yerusalem xǝⱨiri muⱪǝddǝs ibadǝthanisi bilǝn pütünlǝy wǝyran ⱪilinidu. 

Yǝⱨudiylarning ⱨǝmmisi dunyaning bulung-pixⱪaⱪliriƣiqǝ tarⱪilidu.

96-yili

Mǝsiⱨ Əysaning sadiⱪ muhlisi rosul Yuⱨanna  Mǝsiⱨtin Injilning «ahirⱪi zamanlardiki wǝⱪǝlǝrni bexarǝt beridiƣan» «Wǝⱨiy» degǝn ǝng ahirⱪi ⱪismini ⱪobul ⱪilidu

100-yili

----------------------------------------------