Tǝwrat 17-ⱪisim
«Əstǝr»
Kirix sɵz
Mǝzkur kitab ɵz güzǝlliki, iman-etiⱪadi wǝ jasarǝtliki bilǝn ɵz hǝlⱪi Yǝⱨudiylarni mutlǝⱪ ⱨalakǝttin ⱪutⱪuzƣan «hanix Əstǝr»ning tarihidin ibarǝttur.
Arⱪa kɵrünüxi
Pars imperatori Ⱪorǝx Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ Babildiki sürgünlüktin ɵz yurti Pǝlǝstingǝ (Ⱪanaan zeminiƣa) ⱪaytip ketixkǝ ruhsǝt bǝrgǝnidi (miladiyǝdin ilgiriki 536-yili). Ⱨalbuki, Hudaƣila sadiⱪ bolƣan bir «ⱪaldisi»la xundaⱪ ⱪildi; Yǝⱨudiy hǝlⱪining kɵpinqisi xu yǝrdǝ ⱪelip, yengi Pars imperiyǝsi zeminlirida tarⱪaⱪ ⱨalda turuwerixkǝ razi bolƣanidi. Ularning iqidǝ Mordikay isimlik ihlasmǝn bir adǝm bilǝn u beⱪiwelip qong ⱪilƣan, taƣisining güzǝl ⱪizi Əstǝr bar idi.
Bu waⱪit miladiyǝdin ilgiriki 482-yili boluxi mumkin. Xu qaƣdiki imperator Aⱨaxwerox (yǝni Ksǝrksis, miladiyǝdin ilgiriki 485-465-yillar) Pars imperatorliri iqidǝ ǝng baylarning biri idi. U imperiyǝning 127 ɵlkisidiki barliⱪ wǝzir-wuzralar, ǝmir-bǝglǝr wǝ ǝmǝldarlar, xundaⱪla ⱪoxun sǝrdarliri üqün altǝ ayliⱪ katta ziyapǝt ɵtküzidu (tarihxunaslarning pikriqǝ, bu ziyapǝtning mǝⱪsiti Gretsiyǝgǝ tajawuz ⱪilip uni igilǝxni pilanlax, xundaⱪla muxu ǝmǝldarlirini xuningƣa mayil ⱪilix idi).
Ziyapǝtning ahirⱪi ⱨǝptisi, Aⱨaxwerox padixaⱨ paytǝhti, xundaⱪla qong ⱪǝl’ǝsi jaylaxⱪan Xuxan xǝⱨiridikilǝrni tǝklip ⱪilip alaⱨidǝ meⱨman ⱪilidu. Xu dǝwrlǝrning ɵrp-adǝtliri boyiqǝ ǝr-ayallar ayrim ƣizalinatti. Ⱨalbuki, padixaⱨ (xübⱨisizki, mǝƣrurluⱪning türtkisi wǝ kɵp xarabning tǝsiri bilǝn) ayali Waxti hanixni qaⱪirip, uning güzǝllikini barliⱪ meⱨmanlarƣa kɵrsǝtmǝkqi boldi. Xübⱨisizki, ular ayalimning güzǝllikigǝ ⱪarap, meni naⱨayiti ɵtkür, pǝm-parasǝtlik wǝ ⱨǝywǝtlik padixaⱨ ikǝn, dǝp oylaydu, dǝp ⱪalƣanidi. Lekin Waxti ziyapǝtkǝ ⱪatnixixni rǝt ⱪildi. Ziyapǝtkǝ ⱪatnaxⱪanlardin kɵp adǝmlǝr alliⱪaqan mǝst ⱪǝypigǝ qüxkǝn boluxi mumkin bolƣaqⱪa, Waxtining nemǝ üqün xundaⱪ ⱪilƣinini obdan qüxinimiz, ǝlwǝttǝ. Əmma uning rǝt ⱪilixi padixaⱨni tǝngliktǝ ⱪaldurdi — uning yüzi katta ǝmǝldarlirining aldida qüxüp kǝtti, uning üstigǝ buningdin keyin ǝmǝldarlirining wǝ sǝrdarlirining ⱪiz-ayalliri xu ixni anglap, Waxtini ülgǝ ⱪilip, ɵz ǝrlirigǝ itaǝtsizlik ⱪilip awariqilik kǝltürmǝsmu? Xunga gǝrqǝ u Waxtiƣa bǝk amraⱪ bolsimu, mǝsliⱨǝtqiliri uningƣa Waxtining oquⱪ-axkarǝ ǝdibini bǝrmisila bolmaydu, uni ɵmürwayǝt ⱪaytidin ⱨuzurliriƣa kǝltürmigǝyla, dǝydu. Padixaⱨmu xundaⱪ bekitidu, lekin keyin Waxtini seƣinip yalƣuzqiliⱪ tartidu. Əmǝldarliri bǝlkim ǝⱨwal muxundaⱪ ketiwǝrsǝ, kallimiz ketixi mumkin, dǝp ⱪorⱪup uningƣa: — «güzǝllik musabiⱪisi» ɵtküzüp, aliyliri üqün yengi bir hanix tapayli, dǝp tǝxǝbbus ⱪilidu. Musabiⱪǝ ɵtküzülidu; bu intayin muⱨim ix dǝp ⱪaralƣaqⱪa, uning üqün on ikki ay tǝyyarliⱪ ⱪilinix kerǝk idi. Əstǝr degǝn ⱪiz ɵz yurtidin musabiⱪigǝ ⱪatnixixⱪa tallinidu wǝ ahirda padixaⱨning aldiƣa kǝlgǝndǝ, uning iltipatiƣa erixip, hanix boluxⱪa tallinip, imperatorning ǝng amraⱪ ayali bolup ⱪalidu.
Muxu ǝⱨwalda Mordikay uningƣa ɵzining Yǝⱨudiy salaⱨiyitini yoxuruxni nǝsiⱨǝt ⱪilƣanidi; imperiyǝdǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ ɵqlǝr az ǝmǝs idi. Ulardin biri, padixaⱨning sǝrdarlirining biri, Amalǝk millitidin bolƣan Agagiy Ⱨaman isimlik bir kixi idi. Amalǝklǝrning Israilƣa nisbǝtǝn alaⱨidǝ birhil ɵqmǝnliki bar idi («Mis.» 17:8-16, «Ⱪan.» 25:17-19). Ⱨamanning ǝjdadi Agag padixaⱨni Samuil pǝyƣǝmbǝr Hudaning ǝmri boyiqǝ ɵltürüwǝtkǝnidi («1Sam.» 15-bab); xübⱨisizki, xu sǝwǝbtin Agag jǝmǝtidikilǝr barliⱪ Yǝⱨudiylarƣa tehimu ⱪattiⱪ ɵqmǝnlik saⱪlap kǝlgǝnidi. Padixaⱨ xu Ⱨamanni ɵstürüp, uning mǝrtiwisini barliⱪ ǝmirlirining üstigǝ ⱪoyidu. Ⱨǝtta baxⱪa ǝmǝldarlar uningƣa tǝzim ⱪilidu. Lekin birla adǝm uningƣa tǝzim ⱪilixni rǝt ⱪilidu — u bolsimu, Mordikay idi. Buning sǝwǝbi xübⱨisizki, Ⱨaman Amalǝklik bolƣaqⱪa, u hǝlⱪimning düxmini, dǝp ⱪariƣanliⱪtin idi («Ⱪan.» 25:17-19ni yǝnǝ kɵrüng).
Mordikayning tǝzim ⱪilmasliⱪi Ⱨamanning ⱪattiⱪ ⱪǝⱨrini ⱪozƣaydu. Lekin pǝⱪǝt Mordikaydin intiⱪam elixla Ⱨamanƣa kupayǝ ⱪilmaytti. U: — Mǝn ⱨazir pütkül Pars imperiyǝsidǝ ǝng qong ǝmǝldarlardin birimǝn, ɵz düxmǝnlirim bolƣan pütkül Israil millitini yoⱪitix pǝyt-pursiti kǝldi, dǝp oylaydu. Xuning bilǝn u padixaⱨning aldiƣa berip: — Imperiyǝliri iqidǝ naⱨayiti tutruⱪqi wǝ asiy bir millǝt bar, ularni yoⱪitix kerǝk, yarliⱪ qüxürgǝyla, dǝp padixaⱨni xundaⱪ ⱪilixⱪa ündǝp bǝk qong para beridu. Bizni ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ixi xuki, padixaⱨ: «Ⱪaysi millǝt?» dǝp sorimayla uning tǝlipigǝ yol ⱪoyup, yarliⱪ qüxüridu. Yarliⱪta, pütün imperiyǝ boyiqǝ mǝlum bir künidǝ (Ⱨaman palqiliⱪ ⱪilip bekitkǝn «ⱪutluⱪ kün»dǝ) kim halisa Yǝⱨudiylarƣa ⱨujum ⱪilip ɵltürüp ularning mal-mülkini bulang-talang ⱪilsa bolidu, dǝp yezilidu.
Əmdi barliⱪ Israil hǝlⱪi üqün dǝⱨxǝtlik bir mǝzgil kǝlgǝnidi. Əstǝr üqün ikkila yol bar idi. U gǝrqǝ Yǝⱨudiy millitidin bolsimu, süküt ⱪilip salaⱨiyitini axkarǝ ⱪilmisa, aman-esǝn ⱪalatti. Bolmisa, u salaⱨiyitini ayan ⱪilip, padixaⱨning aldiƣa ɵz hǝlⱪining bir ⱪoxuⱪ ⱪenini tilǝxkǝ berip, ɵlümgǝ tǝwǝkkül ⱪilatti. Padixaⱨning ⱨuzuriƣa tǝklip ⱪilinmay turup kirixning ɵzi hǝtǝrlik ix idi — mubada padixaⱨ kirgǝn kixini ɵz iximƣa dǝhli yǝtküzdi, dǝp ⱪarisa, hanix yaki baliliri boluxidin ⱪǝt’iynǝzǝr, ɵlüm jazasi berǝlǝytti. Ɵzi wǝ Xuxandiki Yǝⱨudiy ⱪerindaxliri bir mǝzgil roza tutⱪan (xübⱨisizki, qin kɵngülliridin dua-tilawǝtlǝr ⱪilƣan)din keyin, Əstǝr ⱨayatini tǝwǝkkül ⱪilip, padixaⱨning ordisiƣa kirip, uning aldiƣa baridu.
Padixaⱨ uni ⱪarxi alidu; Əstǝr padixaⱨni wǝ sǝrdari Ⱨamanni birgǝ ɵz ziyapitigǝ tǝklip ⱪilidu. Bu ziyapǝttin keyin yǝnǝ bir ziyapǝt ɵtküzlidu wǝ ziyapǝt üstidǝ padixaⱨ Əstǝrdin, nemǝ tǝliping bar, dǝp soraydu. Xu pǝyttǝ Əstǝr ɵz millitini ayan ⱪilip Ⱨamanning ɵz hǝlⱪini yoⱪitix suyiⱪǝstini bayan ⱪilidu. «Media wǝ Parslarning yarliⱪi»ni bolsa bikar ⱪilixⱪa ⱨǝrgiz bolmaytti; ⱨalbuki, Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ ɵzlirini ⱪorallandurup ⱪoƣdax ⱨoⱪuⱪi berilsun, xundaⱪla yǝrlik ǝmǝldarlar ularƣa yardǝmdǝ bolsun, degǝn ikkinqi bir yarliⱪ qüxürülidu. Xu yol bilǝn Yǝⱨudiy hǝlⱪi xu hǝtǝrlik ǝⱨwaldin ⱪutⱪuzulidu; Ⱨaman ǝslidǝ Mordikay üqün tǝyyarliƣan darƣa ɵzi wǝ uning on oƣli esilidu. Mordikay bolsa padixaⱨning bax wǝziri bolup tǝyinlinidu.
Muxu qong ⱪutuluxni, xundaⱪla Əstǝrning jasariti wǝ etiⱪadini ǝslǝx üqün Yǝⱨudiylar ɵzlirigǝ yengi bir ⱨeyt-bayram, yǝni «Purim ⱨeyti»ni bekitidu. Ular bügüngǝ ⱪǝdǝr uni tǝbriklǝydu.
«Əstǝr» degǝn kitabning kɵp tǝpsilatliri Pars imperiyǝsi dǝwrdin ⱪaldurulƣan, arheologiyilik tepilmilar bilǝn tǝstiⱪlanƣan. Mǝsilǝn, Mordikayning ismi hatirilǝngǝn bir tax tahtay tepilƣan.
«Ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ kitabtiki adǝmni ⱪiziⱪturidiƣan birnǝqqǝ nuⱪta üstidǝ yǝnǝ azraⱪ tohtilimiz.
Mǝzmun: —
I — Hǝwp-hǝtǝr (1-5-bab) |
|
1-bab: |
Əⱨwalni tonuxturux |
2-3-bab: |
Padixaⱨning birinqi yarliⱪi |
4-5-bab: |
Ⱨamanning Mordikayƣa bolƣan ɵqmǝnliki |
|
|
II — Padixaⱨning uyⱪusizliⱪi (6-babta) |
|
|
|
III — Ⱪutulux (6-9-bab) |
|
6-7-bab: |
Mordikay Ⱨamanning üstidin ƣalib kelidu |
8-9-bab: |
Padixaⱨning ikkinqi yarliⱪi |
|
|
IV — Hatimǝ (10-bab) |
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
Əstayidil oⱪurmǝnlǝr mǝzkur kitabning ǝng ⱪiziⱪ nuⱪtilirining birini alliⱪaqan bayⱪiƣan boluxi mumkin — Hudaning nami ⱨǝtta bir ⱪetimmu tilƣa elinmiƣan! Nemixⱪa xundaⱪ? Bu kitab ⱪandaⱪ bolup Tǝwratning ayrilmas bir ⱪismi dǝp tonulƣan?
Gǝrqǝ Hudaning nami tilƣa elinmiƣan bolsimu, hatirilǝngǝn kɵp wǝⱪǝlǝrdǝ uning arⱪida turup ixlǝydiƣanliⱪi, ⱨǝmmǝ ixlarni baxⱪuridiƣan iltipati wǝ Ɵz hǝlⱪigǝ ata ⱪilƣan ⱨekmǝt-ⱨedayiti eniⱪ ayan bolidu. Ⱪǝdimdǝ bǝzi alimlar: «Hudaning nami «Əstǝr» kitabida pǝyda bolmiƣini bilǝn, Uning ⱪoli kɵp ⱪetim kɵrünidu!» dǝydu. Oⱪurmǝnlǝr Hudaning tɵwɵndiki ix-wǝⱪǝlǝrning ⱨǝrbirini Ɵz hǝlⱪini ⱪutⱪuzup, Ⱨamanning suyiⱪǝsti bitqit ⱪilixtiki tǝdbir ⱪilƣanliⱪini bayⱪiyalaydu. Bu ix-wǝⱪǝlǝrdin biri kǝm bolƣan bolsa undaⱪ ajayib ⱪutulux bolmaytti. Bu wǝⱪǝ yaki amillardin birnǝqqisini (waⱪti-tǝrtipi boyiqǝ ǝmǝs) tɵwǝndǝ kɵrsitimiz: —
(1) Hanix Waxtining padixaⱨning ⱨuzuriƣa kelixni rǝt ⱪilixi;
(2) Əstǝrning hanixliⱪⱪa tallinixi;
(3) Ⱨamanning «pur» (qǝk) taxlixining nǝtijisi: —
Sǝrdar Ⱨaman pal selip, ⱪaysi ay, ⱪaysi kün Yǝⱨudiylarƣa zǝrbǝ berixkǝ ⱪutluⱪ kün bolidu, dǝp qǝk taxlaydu. Bu «qǝk taxlax» Nisan eyida, yǝni birinqi ayda bolƣan. Bizning ⱨeq gumanimiz yoⱪki, Huda qǝk taxlaxning nǝtijisini kontrol ⱪilƣan, xunga «ⱪutluⱪ kün» bir yildin keyin degüdǝk, yǝni on ikkinqi ayning, yǝni «Adar» eyining on üqinqi künigǝ bekitilgǝn (bu ixtin keyin hurapiy kixilǝr «13»ni xum san dǝp ⱪaraxⱪa baxliƣan). «yoⱪitix yarliⱪi» qiⱪirilƣandin keyin bir yilƣa yeⱪin waⱪitta tɵwǝndiki ixlarƣa yetǝrlik pursǝt yaritilƣan: —
(a) Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ dua ⱪilixⱪa;
(ǝ) Əstǝrning ƣǝyrǝtkǝ kelip, ziyapǝt ɵtküzüp ɵz hǝlⱪi üqün padixaⱨtin rǝⱨim sorixiƣa;
(b) Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ ɵzini ⱪoƣdax ⱨoⱪuⱪini bǝrgǝn ikkinqi bir yarliⱪning qiⱪirilip, imperiyǝdiki barliⱪ yǝrlǝrgǝ yǝtküzülüxigǝ;
(p) xundaⱪla Yǝⱨudiy hǝlⱪining ɵzlirini ⱪoƣdax üqün ⱪorallinixiƣa.
(4) Mordikayning padixaⱨni ɵltürüx ⱪǝstini pax ⱪilix pursiti (bu ix Ⱨaman tuƣdurƣan ⱨeliⱪi «Yǝⱨudiylarni yoⱪitix yarliⱪi»din bǝlkim birnǝqqǝ yil ilgiri bolƣan boluxi mumkin). Padixaⱨning Mordikayning bu yahxi ixini hatirilitixi;
(5) Padixaⱨning uyⱪusiz keqisi, xundaⱪla uning tarihnamini anglax tǝlipi; «tasadipiyliⱪtin» dǝl Mordikayning yahxi ixi hatirilǝngǝn oram yazmining bayⱪilixi. Padixaⱨning xu uyⱪusizliⱪi dǝl Əstǝr wǝ uning rozisida ⱨǝmraⱨ bolƣan Yǝⱨudiy hǝlⱪi uning padixaⱨ aldiƣa aman-esǝn kirixini tilǝp üq kün roza tutⱪan (xundaⱪla dua-tilawǝt ⱪilƣan — 4:16)din keyin yüz beridu.
(6) Mordikayning danaliⱪi wǝ Əstǝrning jasarǝtliki;
(7) Padixaⱨning Əstǝrgǝ bolƣan ⱨɵrmiti wǝ amraⱪliⱪi, xundaⱪla uning tǝlipini ijabǝt ⱪilixi.
Əmdi Hudaning nami nemixⱪa tilƣa elinmiƣan? Bu kitab yezilƣan waⱪitta, yǝni Pars imperiyǝsi dǝwridǝ, Yǝⱨudiylar imperiyǝdǝ sürgünlüktǝ tarⱪaⱪ ⱨalda yaxiƣan musapirlar bolup, ⱨali intayin box, düxmǝnlirining zǝrbisigǝ nisbǝtǝn ajiz orunda turatti. Ularning etiⱪadi tüpǝylidin ular ⱨǝrdaim baxⱪa adǝmlǝr tǝripidin «baxⱪiqǝ» dǝp ⱪarilatti. Yǝⱨudiylarƣa bolƣan irⱪiy adawǝt asanla ⱪozƣilatti, wǝ Ⱨamandǝk baxⱪa bir zulumhor ⱨǝrⱪandaⱪ waⱪitta yǝnǝ pǝyda bolatti. «Huda» yaki «Pǝrwǝrdigar»ning Pars imperatorliridin küqlük bolƣanliⱪini biwasitǝ kɵrsitidiƣan, xuningdǝk Hudaning namida mǝlum paaliyǝtlǝrni ɵtküzüxni dǝwǝt ⱪilƣan bir kitabⱪa igǝ bolux xu dǝwrlǝrdǝ bǝzidǝ hǝtǝrlik ix boluxi mumkin idi. Xunga mǝzkur tarih Hudaning intayin kɵrünǝrlik ixligǝnlikini kɵrsitip, lekin Uning namini tilƣa almiƣan ⱨalda yezilƣan boluxi mumkin.
Bu tarih dǝl xu yol bilǝn yezilƣaqⱪa, Pars oⱪurmǝnlǝr üqünmu, ular tirik Hudaƣa ixǝnsun degǝn mǝⱪsǝt bilǝn yezilƣan boluximu mumkin (ǝslidiki nusha Pars tilida yezilƣan boluximu mumkin). Etiⱪad tutⱪan Yǝⱨudiy hǝlⱪi mǝzkur kitabni Pars ⱪoxniliriƣa bǝrsǝ yaki ular oⱪusa bolatti; uningda hatirilǝngǝn ix-wǝⱪǝlǝr ⱨǝmmǝ adǝmgǝ mǝlum idi, lekin xu wǝⱪǝlǝr arⱪiliⱪ Hudaning ⱪoli xundaⱪ roxǝn kɵrüniduki, «Bu Hudaning ⱪilƣini bolmisa, kim undaⱪ ajayib ixlarni ⱪilalaytti» degǝndǝk soalni ⱪoyƣili bolatti.
Biz yuⱪirida Hudaning nami tilƣa elinmiƣan, deduⱪ. Əmǝliyǝttǝ Pǝrwǝrdigarning «Yaⱨwǝⱨ» degǝn nami bǝx ⱪetim kɵrsitilgǝn, lekin yoxurun ⱨalda yaki kod bilǝn kɵrsitilidu (1:20, 5:4, 5:13, 7:5, 7:7-ayǝtlǝrdǝ) —
Pǝrwǝrdigarning nami (ibraniy tilida «Yaⱨwǝⱨ») ibraniy tilida «y», «ⱨ», «w» wǝ «ⱨ» degǝn tɵt ⱨǝrp bilǝn ipadilinidu). Bu «kod»ⱪa ⱪiziⱪsingiz, tor betimizdin tǝpsilatlirini kɵrgili bolidu.
Xübⱨisizki, bu ixning ɵzi yǝnǝ Yǝⱨudiy oⱪurmǝnlǝrgǝ xu ixni tǝkitlǝyduki, gǝrqǝ ǝⱨwalimiz bǝk eƣir bolsimu, Hudaning yolini tutsaⱪ, U ǝⱨwalimizning aldida yoxurun ǝmma küqlük ⱨalda dawamliⱪ bizgǝ iltipat kɵrsitix üqün ixlǝydu.
«Əstǝr»ning kitabidin alidiƣan sawatlar
Birnǝqqǝ hudasiz nǝziriyǝlǝr boyiqǝ (Marksizmmu ularning iqidǝ) yalƣuz bir xǝhs tarihning omumiy wǝziyitini ⱨeq ɵzgǝrtǝlmǝydu. Lekin mǝzkur kitabtin alidiƣan ⱪimmǝtlik sawatlardin alaⱨidǝ biri xuki, yalƣuz bir xǝhsning jasariti wǝ iman-etiⱪadi dǝrwǝⱪǝ tarihni ɵzgǝrtǝlǝydu ⱨǝm gaⱨi waⱪitlarda uni dǝrwǝⱪǝ ɵzgǝrtidu.
Bu ǝⱨwalni baxⱪiqǝ bayan ⱪilsaⱪ — Huda Ɵzigǝ atalƣan bir xǝhsni pütkül bir ǝlning tarihini ɵrgǝrtix üqün ixlitǝlǝydu; U xundaⱪ ixlar arⱪiliⱪ Ɵzining xan-xǝripini ayan ⱪilidu («1Kor.» 1:26-29ni kɵrüng). U sizni wǝ meni ɵz ⱪolimiz ⱨeq tǝsir yǝtküzǝlmǝydiƣan, ⱪiyin yaki pajiǝlik bir ǝⱨwalni ɵzgǝrtixkǝ ixlitǝlǝydu!
«Əstǝr»dǝ hatirilǝngǝn bu tarih sürgünlüktǝ ⱪaldurulƣan, eƣir besim astida, butpǝrǝs wǝ hudasiz bir muⱨitta yaxiƣan bir hǝlⱪning tarihidur. Huddi ular Pars imperiyǝsidǝ sürgün bolƣandǝk, Hudaning hǝlⱪi ⱨazirmu «sürgünlük»tǝ turmaⱪta — biz ǝrxtiki roⱨiy yurtimizdin yiraⱪta turmaⱪtimiz («Yaⱪ.» 1:1, «1Pet.» 1:1, 1:17, 2:9-17ni kɵrüng). Biz Əstǝr wǝ Mordikaydin xu sawaⱪni ɵginǝlǝymiz, yǝni gǝrqǝ biz «baxⱪiqǝ» ⱪaralƣinimiz bilǝn, hudasiz bir muⱨitta turup ɵzlirimizni yamanliⱪtin saⱪliƣinimiz bilǝn yǝnila etiⱪadsiz ⱪoxnilirimizƣa tegixlik ⱨɵrmǝt wǝ kɵyümqanliⱪni kɵrsitix kerǝklikini ɵginǝlǝymiz. Qünki ular kim boluxidin ⱪǝt’iynǝzǝr bizgǝ «insandax» bolidu; ⱨǝmmǝ adǝmni ⱪutⱪuzuxni halaydiƣan Huda Ɵzining xu ⱪutⱪuzux niyitidǝ bizni ǝtrapimizdiki kixilǝr arisiƣa ⱪoyƣandur.
«Əstǝr» kitabining ǝⱨmiyiti
«Əstǝr» degǝn kitabni pütün Muⱪǝddǝs Kitabta hatirilǝngǝn baxⱪa tarihlar bilǝn birgǝ ⱪoysaⱪ, «Əstǝr»dǝ bayan ⱪilinƣan tarih qong bir tarihning naⱨayiti ǝⱨmiyǝtlik bir ⱪismi ikǝnliki kɵrünidu. Biz buni tɵwǝndikidǝk kɵrǝlǝyimiz: —
(a) Huda Ibraⱨimni qaⱪirip uningƣa: «Sǝn arⱪiliⱪ barliⱪ ǝl-yurtlar bǝht-bǝrikǝt tapidu» dǝp wǝdǝ ⱪilƣan («Yar.» 12:1-3). Keyin uningƣa xu «bǝht-bǝrikǝt» ɵz ǝwladliri, yǝni Yǝⱨudiy hǝlⱪi arⱪiliⱪ barliⱪ ǝl-yurtlarƣa kelidiƣanliⱪ wǝⱨiy ⱪilinƣan. Keyinki pǝyƣǝmbǝrlǝr xu «bǝht-bǝrikǝt»ning Yǝⱨudiy hǝlⱪidin tuƣulidiƣan «Mǝsiⱨ»ning dunyaƣa kelixi bilǝn bolidu, dǝp kɵrsitidu; qünki «Mǝsiⱨ» pütun dunyaƣa Ⱪutⱪuzƣuqi bolidu.
(ǝ) Huda Ɵz Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ, silǝrni dunyaning ahirƣiqǝ ⱪoƣdap, taxlimaymǝn, dǝp wǝdǝ ⱪilidu. U yǝnǝ ularning gunaⱨliri wǝ ixǝnqsizliki üstidin ƣalib kelip, ahirⱪi zamanda ularni Ɵzigǝ ⱪayturup, yǝr yüzidǝ Ɵzining ming yilliⱪ padixaⱨliⱪini bǝrpa ⱪilƣanda, ularni xu padixaⱨliⱪining mǝrkizi ⱪilidiƣanliⱪiƣa wǝdǝ ⱪilƣan.
(b) Bu wǝdilǝr tüpǝylidin Xǝytanning Hudaƣa ⱪarxiliⱪ kɵrsitixi kɵp ⱪetim Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ zǝrbǝ ⱪilixlar bilǝn ipadilǝngǝn. Xunga Mǝsiⱨning dunya kelixidin ilgiri Xǝytanning undaⱪ zǝrbiliri naⱨayiti kɵp bolƣan. Qünki u Yǝⱨudiy hǝlⱪini yoⱪatⱪan bolsa, Mǝsiⱨning tuƣuluxining imkaniyitimu yoⱪ bolatti; Hudaning muddia-mǝⱪsǝtliri mǝnggü tosulƣan bolatti. Bundaⱪ zǝrbilǝrgǝ misal bolidiƣan mundaⱪ ixlar bar: — (1) Pirǝwnning Ibraⱨimning ayali Saraⱨni elip ketixi (Saraⱨ Israil hǝlⱪining anisi bolƣaqⱪa, u bolmiƣan bolsa Israil hǝlⱪimu bolmaytti — «Yar.» 12:10-20, wǝ yǝnǝ 20:1-7ni kɵrüng); (2) Pirǝwnning Israillarning barliⱪ oƣul balilirini ɵltürüx pilani («Mis.» 1:15-22); (3) Suriyǝ wǝ Əfraimlarning Dawut jǝmǝtini nǝslidin ⱪurutuxni ⱪǝstlixi (Mǝsiⱨ Dawutning nǝslidin qiⱪixi kerǝk idi) («Yǝx.» 7:1-6); (4) mǝzkur tarihtiki Ⱨamanning ⱪǝstlixi wǝ ahirida: (5) Ⱨerod padixaⱨ Əysa Mǝsiⱨni tuƣulƣandin keyin uni ɵltürüx mǝⱪsitidǝ Bǝyt-Lǝⱨǝmdǝ barliⱪ oƣul bowaⱪlarni ⱪirixi («Mat.» 2:1-18).
(p) Mǝsiⱨning bu dunyaƣa birinqi kelixidin keyinmu Xǝytanning Yǝⱨudiylarƣa bolƣan bu zǝrbiliri dawamlaxturup kǝlmǝktǝ. Qünki, ǝgǝr Xǝytan Israilni yoⱪitalaydiƣan bolsa, undaⱪta u Hudaning ularni ⱪoƣdaymǝn degǝn wǝdisini üzüp, Hudaning ahirⱪi zamanlar toƣrisidiki muddia-mǝⱪsǝtlirini, jümlidin ɵzining mǝnggülük jazalinixini tohtitalaytti. Tarih ispatliƣanki, u xundaⱪ ⱪilalmaydu, ǝlwǝttǝ!
Xunga ⱨǝtta yeⱪinⱪi tarihta birnǝqqǝ ⱪetim mǝlum zalimlarning Yǝⱨudiy hǝlⱪini yoⱪitixⱪa tirixip-tirmixip intilgǝnlikini kɵrduⱪ — Mǝsilǝn, «Rim papasi» «Sǝlip yürüxliri»dǝ jǝng ⱪilixⱪa ǝwǝtkǝn atalmix «Hristianlar», Rusiyǝlik «Sar Nikolay», Gitler, Stalin, Ayatolla Homǝyni wǝ baxⱪilar — lekin bular ⱨǝmmisi ahir berip ⱨalakǝtkǝ yüzlǝndi. Yǝⱨudiy hǝlⱪ yǝnǝ turidu.
Hudaning Ɵz hǝlⱪigǝ wǝdǝ ⱪilƣan sɵzliri mǝnggü muⱪim turidu: —
«Ⱪuyaxni kündüzdǝ nur bolsun dǝp bǝrgǝn, ay-yultuzlarni keqidǝ nur bolsun dǝp bǝlgiligǝn, dolⱪunlirini xarⱪiritip dengizni ⱪozƣaydiƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu (samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar Uning namidur): —
— Muxu bǝlgiligǝnlirim Mening aldimdin yoⱪap kǝtsǝ, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — ǝmdi Israilning ǝwladlirimu Mening aldimdin bir ǝl boluxtin mǝnggügǝ ⱪelixi mumkin. Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Yuⱪirida asmanlar mɵlqǝrlǝnsǝ, tɵwǝndǝ yǝr ulliri tǝkxürülüp bilinsǝ, ǝmdi Mǝn Israilning barliⱪ ǝwladlirining ⱪilƣan ⱨǝmmǝ ⱪilmixliri tüpǝylidin ulardin waz keqip taxliƣuqi bolimǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar» («Yǝr.» 31:35-37).