Tǝwrat 33-ⱪisim
«Mikaⱨ»
(Mikaⱨ pǝyƣǝmbǝrning kitabi)
Kirix sɵz
Pǝyƣǝmbǝr toƣrisida
Mikaⱨ pǝyƣǝmbǝrning arⱪa kɵrünüxi bizgǝ namǝlum. Uning yurti Yǝⱨudaning jǝnubiy tǝripidiki, Yerusalemdin ottuz kilometr yiraⱪliⱪtiki «Morǝxǝt» yaki «Morǝxǝt-Gat» degǝn kiqik bir yeza idi. Xuning üqün biz uni deⱨⱪan yaki teriⱪqi boluxi mumkin dǝp pǝrǝz ⱪilimiz. Xunglaxⱪimu uning ixlǝtkǝn sɵzlükliri bǝk addiy sɵzlüklǝr bolƣan. U ⱪobul ⱪilƣan wǝⱨiylǝrning bǝziliri padixaⱨ, ǝmirlǝr wǝ Yerusalemdiki baylar toƣrisida bolƣaqⱪa, u pat-pat yurtidin qiⱪip «qong xǝⱨǝr» bolƣan Yerusalemƣa barƣan bolsa kerǝk. U Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr bilǝn zamandax bolup, ikkilisi Yǝⱨudada bexarǝt bǝrgǝn, ohxaxla nǝpsi aram tapmaydiƣan baylarning wǝ «Nemǝ gǝp ⱪulaⱪⱪa yaⱪsa xu gǝpni eytidiƣan» sahta pǝyƣǝmbǝrlǝrning ⱪarxiliⱪiƣa uqriƣan. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr Mikaⱨning bir bexaritini ɵz kitabida nǝⱪil kǝltürgǝn (4:1-4). Xu dǝwrlǝrdǝ Amos wǝ Ⱨoxiya pǝyƣǝmbǝrlǝr «ximaliy padixaⱨliⱪ» Israilda bexarǝt beriwatⱪanidi. Mikaⱨning bexarǝtliri Yǝⱨuda toƣruluⱪmu ⱨǝm «ximaliy padixaⱨliⱪ» («Israil») toƣruluⱪmu idi. Bǝzi waⱪitlarda u «Israil» degǝn sɵzni ixlitip ikki padixaⱨliⱪni birliktǝ tilƣa alidu. Bundaⱪ ǝⱨwal kɵrülgǝndǝ biz izaⱨatlarni bǝrduⱪ.
Yezilƣan waⱪti
Kitabidiki birinqi ayǝttǝ Mikaⱨning pǝyƣǝmbǝrlik hizmitini ⱪiliwatⱪan mǝzgili kɵrsitilidu. Bu mǝzgil Yǝⱨuda padixaⱨliri Yotam, Aⱨaz, Ⱨǝzǝkiyaning tǝhtkǝ olturƣan waⱪtilirini ɵz iqigǝ alidu — yǝni miladiyǝdin ilgiriki 739-686-yilliri (jǝmiy 53 yil). Kitabtiki bexarǝtlǝrning kɵpinqisi Asuriyǝ imperiyǝsi Yǝⱨudani ixƣal ⱪilixtin ilgiri, yǝni miladiyǝdin ilgiriki 701-yilidin ilgiri yezilƣan bolsa kerǝk — qünki ular xu wǝⱪǝni aldin’ala eytidu.
Kitabning arⱪa kɵrünüxi wǝ temisi
Miladiyǝdin ilgiriki 922-yili Sulayman padixaⱨ ɵlgǝndin keyin, Yǝⱨuda wǝ Israil ikki padixaⱨliⱪ bolup bir-biridin ayrilip ketidu. «2Tar.» 10-babta mundaⱪ hatirilǝngǝn: «Xu tǝriⱪidǝ Israil Dawutning jǝmǝtidin (yǝni, Yǝⱨuda ⱪǝbilisidin) yüz ɵrüp, bügüngǝ ⱪǝdǝr uningƣa ⱪarxi qiⱪip kǝldi».
Xu waⱪittin keyin, yǝni miladiyǝdin ilgiriki 8-ǝsirning ikkinqi yerimi, Israil wǝ Yǝⱨuda ⱨǝr ikkisining ǝng güllǝngǝn mǝzgili idi. Ikki paytǝht — Yerusalem wǝ Samariyǝ zor bayaxatliⱪtin bǝⱨrimǝn boluxⱪa baxliƣanidi. Biraⱪ ular bu bayaxatliⱪⱪa eƣir bǝdǝl tɵlǝngǝnidi — u bolsimu, kǝmbǝƣǝllǝrning dǝⱨxǝtlik eksplitatsiyǝ ⱪilinixidur: «baylar tehimu beyip ketiwatⱪan, namratlar tehimu namratlixiwatⱪan» idi.
Hudaning Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürgǝn ⱪanunlirida «namrat», «tul hotun», «yetim-yisir» wǝ «yat musapir»larƣa yardǝm berix toƣrisida heli kɵp maddilar bar idi. Ⱨǝr yǝttǝ yilda, ⱪǝrzni bikar ⱪilix, ɵzini ⱪulluⱪⱪa setiwǝtkǝnlǝrni ⱨɵrlükkǝ ⱪayturux kerǝk idi; ⱨǝr ǝllik yilda («azadliⱪ yili» yaki «burƣa (qelix) yili») barliⱪ ⱪǝrzlǝrni bikar ⱪilix wǝ yǝr-zeminni ɵz igisigǝ yaki ailisidikilǝrgǝ ⱪayturux kerǝk idi. Ⱨǝr yili ⱨosulning «tunji axliⱪ»i yaki «tunji mewiliri»din ayrip elip, ibadǝt hizmitidǝ bolƣan kaⱨinlar ⱨǝm Lawiy ⱪǝbilisidikilǝrgǝ, andin kǝmbǝƣǝllǝrgǝ ülǝxtürüp berixi kerǝk idi; ⱨosul alƣanda (mǝyli etizdin, üzümzardin bolsun) pǝⱪǝt bir ⱪetimla «yiƣiwelix»ⱪa bolatti. Muxu yiƣiwelixtin keyin ⱪelip ⱪalƣan yaki keyin pixⱪan ziraǝtlǝr yaki mewilǝrni kǝmbǝƣǝllǝrning yiƣiwelixiƣa ⱪaldurux kerǝk idi; ⱨǝr üq yilda, hǝlⱪning barliⱪ kirimlirining wǝ alƣan ⱨosullirining ondin birini ayrip kǝmbǝƣǝllǝrgǝ tarⱪitixi kerǝk idi. Bularning ⱨǝmmisining üstidǝ, muⱪǝddǝs ⱪanundiki: «Pǝrwǝrdigar Hudayingni pütün ⱪǝlbing, pütün jening, pütün zeⱨning, pütün küqüng bilǝn sɵygin» wǝ «Ɵzüngni sɵygǝndǝk ⱪoxnangni sɵygin» degǝn ikki «büyük pǝrman» bar idi. Sulayman padixaⱨ ɵzining bir nǝsiⱨiti bilǝn diⱪⱪitimizni bu ikki pǝrmanni ayriwǝtmǝslik üstigǝ mǝrkǝzlǝxtüridu: «Miskinni bozǝk ⱪilƣuqi — Pǝrwǝrdigarƣa ⱨaⱪarǝt ⱪilƣuqidur; ⱨajǝtmǝnlǝrgǝ xapaǝt ⱪilix uni ⱨɵrmǝtligǝnliktur» («Pǝnd.» 14:31).
Lekin ⱨɵkümdarlar, kaⱨinlar wǝ hǝlⱪning zor bir ⱪismi bu bǝlgilimilǝrning ⱨǝmmisini kɵzigǝ ilmayla ⱪalmay, ǝksiqǝ ohximiƣan dǝrijidǝ aldamqiliⱪ, op’oquⱪ bulangqiliⱪ, zinahorluⱪ ⱪilix wǝ sot sorunlirida para yeyixtǝk yaman illǝtlǝr pǝyda ⱪilƣanidi. Hudaning wǝkilliri bolƣan kixilǝr, yǝni muxundaⱪ ǝⱨwalni ǝyiblixi kerǝk bolƣan kaⱨinlar wǝ «pǝyƣǝmbǝrlǝr» süküt arⱪiliⱪ ⱪoxuluxini bildürgǝn yaki uni aktipliⱪ bilǝn ⱪolliƣanidi. Ⱨǝyran ⱪalarliⱪ ix xuki, Samariyǝ (Israil) kɵrünüxtǝ intayin dindar bir hǝlⱪⱪǝ ohxaytti. Biz Tǝwrattiki «Amos pǝyƣǝmbǝr» wǝ «Ⱨoxiya pǝyƣǝmbǝr» degǝn ⱪisimlardin ularning sadiⱪliⱪ bilǝn tawapkaⱨlar (Bǝyt-Əl, Gilgal wǝ Bǝǝr-xeba)ƣa «ⱨǝj» ⱪilidiƣanliⱪini, ⱪurbanliⱪlarni ⱪilixⱪa amraⱪliⱪini wǝ diniy paaliyǝtlirining «dǝbdǝbilik»likini bilimiz. Tǝwrattiki «Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr» degǝn ⱪisimdin ularning «taǝt-ibadǝt»lirigǝ ⱪoxulƣan yeⱪimliⱪ yaki mungluⱪ muzika-nahxliri toƣruluⱪ hǝwǝrdar bolimiz. Biraⱪ ularning xu diniy paaliyǝtlirining ⱨǝmmisi Hudaning nǝziridǝ ⱨǝⱪiⱪiy ihlasmǝnliktin tolimu yiraⱪ bolƣan, yirginqlik pasiⱪliⱪ, halas. Uning üstigǝ, ularning xu «ibadǝt»i ⱨǝtta butpǝrǝslik bilǝnmu arilixip kǝtkǝnidi.
Huda Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürgǝn ⱪanunda ɵzigǝ ⱪurbanliⱪ ⱪilixning pǝⱪǝt bir jaydila bolidiƣanliⱪini bekitkǝn. Ahirda bu jay Yerusalem boldi. U taƣlar yaki dɵnglǝr bolƣan «yuⱪiri jaylar» üstigǝ ɵzigǝ ⱪurbanliⱪ ⱪilix ibaditi üqün ⱪurbangaⱨlarni ⱪuruxni ⱪǝt’iy mǝn’i ⱪilƣan. Biraⱪ heli baldurla kixilǝr (xübⱨisizki, ǝslidǝ yahxi niyǝt bilǝn) muxundaⱪ ⱪurbangaⱨlarni yuⱪiri jaylarda ⱪuruxⱪa baxliƣan; ular uzun ɵtmǝyla butpǝrǝslik jayliriƣa aylinip kǝtkǝn; bǝzi butⱪa qoⱪunux paaliyǝtliri ⱨǝtta «Pǝrwǝrdigarning namida» ɵtküzülǝtti. «Baal» degǝn butlarƣa qoⱪunƣanda, ⱨǝrhil xǝⱨwaniy gunaⱨlar xu «ibadǝt»ning bir ⱪismi bolƣan; ixlar ⱨǝtta bǝzidǝ tǝsǝwwur ⱪilƣusiz dǝⱨxǝtlik ⱨaldiki «insanni ⱪurbanliⱪ ⱪilix»ⱪa aylinip kǝtkǝnidi.yǝⱨuda bilǝn Israilni ǝⱨwali dǝl uzun yillar tewipning dǝwǝtlirini anglimiƣan, tamaⱪni ⱨǝddidin taxⱪiri kɵp yegǝxkǝ, eƣir kesǝlgǝ giriptar bolƣan intayin semiz adǝmgǝ ohxatⱪili bolidu. Sirttin ⱪariƣanda uning ⱪiyapiti intayin gǝwdilik wǝ ⱪamǝtlik bolƣini bilǝn, lekin uning ⱨaliti intayin hǝtǝrlik bolup, ⱨǝrⱪaqan yiⱪilip ɵlüx mumkinqiliki bar bolidu.
Yǝⱨuda wǝ Israilning ǝtrapidimu kɵp awariqiliklǝr bar idi. Ottura xǝrⱪtǝ zor ɵzgirixlǝr pǝyda bolƣanidi. Miladiyǝdin ilgiriki 8-ǝsirning ikkinqi yerimida tarih boyiqǝ ǝng ⱪanhor, aldamqi wǝ tǝkǝbbur imperiyǝlǝrdin biri, yǝni Asuriyǝ imperiyǝsi mǝydanƣa qiⱪip, tezla üstünlükkǝ erixti. Mikaⱨning pǝyƣǝmbǝrlik hizmǝt mǝzgili ularning tɵt padixaⱨining dǝwrini ɵz iqigǝ alidu. Bu tɵt padixaⱨning ⱨǝrbiri «muⱪǝddǝs zemin»gǝ tajawuz ⱪilip kirgǝn: —
(1) Tiglaf Pilǝsǝr (III) (744-727). U Asuriyǝni jaⱨangirlik yoliƣa kirgüzgǝn. Filistiyǝ, Dǝmǝxⱪ, Galiliyǝ wǝ «Trans’iordaniyǝ» kǝyni-kǝynidin uning ⱪoxunliriƣa tǝn bǝrgǝn.
(2) Tiglaf Xalman’ǝzǝr (V) (726-722). U «ximaliy padixaⱨliⱪ»ning paytǝhti Samariyǝgǝ ⱨujum ⱪilƣan. Xǝⱨǝr ahirida uning iz basari Sargonƣa tǝslim bolƣan.
(3) Sargon (II) (722-705). Samariyǝ wǝ ximaliy padixaⱨliⱪning ⱪalƣan jayliridikilǝrni sürgün ⱪilƣan. Tǝkǝbbur Samariyǝ ǝyni qaƣda pǝⱪǝt Asuriyǝning bir «ɵlkǝ»si bolup ⱪalƣan.
(4) Sǝnnaherib (704-681). Asuriyǝning ǝng dǝⱨxǝtlik, rǝⱨimsiz padixaⱨi. Samariyǝning tǝslim bolƣanliⱪi toƣruluⱪ hǝwǝr Yǝⱨudada ⱨǝm ⱪorⱪunq ⱨǝm «rǝⱪibimiz ahirida yoⱪ bolidu» degǝndǝk birhil kɵrǝnglik pǝyda ⱪilƣan. Ⱨǝzǝkiya padixaⱨ kɵp jǝⱨǝtlǝrdǝ ihlasmǝn adǝm wǝ «islaⱨatqi» bolup, Yǝⱨudaning butpǝrǝslikining kɵp sirtⱪi ipadilirini elip taxliƣanidi. Biraⱪ Sargon IIning ɵlüxi bilǝn, u Asuriyǝgǝ taⱪabil turux üqün Yǝⱨudani Misir, Babil wǝ baxⱪilar bilǝn ittipaⱪdax ⱪilixni «danaliⱪ» dǝp bilgǝn. Bu siyasiti üqün u Yǝxaya ⱨǝm Mikaⱨ pǝyƣǝmbǝrlǝr tǝripidin ǝyiblǝngǝn. Dǝrwǝⱪǝ Sǝnnaherib ⱪoy ⱪotiniƣa qüxkǝn bɵridǝk miladiyǝdin ilgiriki 701-yili Yǝⱨudaƣa ⱨujum ⱪilip, 46 xǝⱨǝr (jümlidin Mikaⱨ pǝyƣǝmbǝr 1:10-15dǝ aldin’ala eytⱪan toⱪⱪuz xǝⱨǝr)ni ixƣal ⱪilip, Yerusalemni muⱨasirigǝ alƣan. Ⱨǝzǝkiya bolsa Yǝxaya wǝ Mikaⱨning bexarǝtlirini anglap ittipaⱪdaxlirini taxlap: «tǝslim bolmaymiz» dǝp ⱨǝmmǝ ixlarni Pǝrwǝrdigarƣa tapxurƣan. «Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr» degǝn kitabtin oⱪurmǝnlǝrning bilginidǝk, Huda bu ixⱪa biwasitǝ ⱪol tiⱪⱪan; bir keqidila Asuriyǝning 185 ming ǝskiri sirliⱪ ⱨalda ɵlgǝn. Bu karamǝt yolbaxqilarning, xundaⱪla hǝlⱪning kɵnglini pǝⱪǝt ⱪisⱪa bir mǝzgil Hudaƣa ⱪaratⱪan. Keyinki yüz yil iqidǝ pütün hǝlⱪ «bir krizistin yǝnǝ bir krizisⱪa» putlixip yürdi. Neboⱪadnǝsar Babilƣa padixaⱨ bolƣanda, pütün hǝlⱪ (Mikaⱨ bexarǝt bǝrgǝndǝk, 4:10) Babilƣa sürgün bolup kǝtti (miladiyǝdin ilgiriki 587-yili).
Biraⱪ Mikaⱨning bexarǝtliri Hudaning eƣir jazalaxliri bilǝn tohtap ⱪalmaydu. Israilning tartⱪan azabliri arⱪiliⱪ, ular Hudaƣa nida ⱪilƣanda, «Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ» tuƣulidu (2:12-13, 5:1-6). Mikaⱨ (5:2dǝ) uning tuƣulidiƣan jayini, yǝni Bǝyt-Lǝⱨǝm degǝn kiqikkinǝ yezini aldin’ala eytidu. «Mǝsiⱨ» bolsa ahirida Israilni pütünlǝy Hudaning yeniƣa ⱪayturidu. U arⱪiliⱪ Israil dunyani yorutidiƣan parlaⱪ nurƣa aylandurulidu (4-bab). Biraⱪ ariliⱪta ular yǝnǝ kɵp jǝbir-japa tartidu.
Injilni oⱪuƣanlar biliduki, «Bǝyt-Lǝⱨǝmdǝ tuƣulidiƣan» Mǝsiⱨ bolsa dǝl Əysadin baxⱪa adǝm ǝmǝs. Kǝlgüsi bir zamanda Israil üqün ⱪilidiƣinidǝk, U bu zamandimu «pulpǝrǝslik», «xǝⱨwaniyliⱪ» wǝ «ⱨoⱪuⱪpǝrǝslik», ⱨǝtta ⱪuruⱪ «diniy xǝkilwazliⱪ» ⱪatarliⱪ butlarni taxlap, Ɵzini izdigǝnlǝr üstigǝ Ɵzining parlaⱪ nurini qaqidu.
Mǝzmunlar: —
Yuⱪirida kɵrsǝtkinimizdǝk, Mikaⱨning pǝyƣǝmbǝrlik hizmitini ⱪilƣan waⱪti 50 yil bolƣan. Xübⱨisizki, uning kitabining mǝzmuni xu mǝzgildǝ yǝtküzgǝn nurƣun hǝwǝrlirining ihqam bir yǝkünidur.
Üq ⱪatar bexarǝt — ⱨǝmmisi «Anglanglar!» bilǝn baxlinidu
1-ⱪatar bexarǝt (1:2-2:13)
Israil «Gunaⱨinglar tüpǝylidin düxmǝnlǝrning ⱨujumiƣa uqraysilǝr wǝ sürgün bolisilǝr» dǝp agaⱨlandurulidu (1:2-2:11). Biraⱪ Pǝrwǝrdigar Ɵzi talliƣan «ⱪaldi»sini Yerusalemƣa yiƣidu. Ular düxmǝnning muⱨasirisidin bɵsüp ɵtidu, Pǝrwǝrdigarning Ɵzi ularning padixaⱨi bolidu (2:12-13). Bu wǝⱪǝning ɵzi birhil bexarǝt bolup:
(1) Mǝsiⱨning yengi ǝⱨdǝ astida ixǝngüqilǝrdin tǝrkib tapⱪan Ɵzining «ⱪaldisi»ni yiƣip ularƣa bolƣan yetǝkqilik hizmitini wǝ:
(2) Ahirⱪi zamanlarda yüz beridiƣan ixlarni kɵrsitidu. Xu qaƣda Huda Israilni yuⱪiridiki wǝⱪǝgǝ ohxap ketidiƣan ⱪorⱪunqluⱪ ǝⱨwal astida yǝnǝ karamǝtlǝrni kɵrsitip ⱪutⱪuzidu.
2-ⱪatar bexarǝt (3:1-5:15)
Yerusalemning yetǝkqiliri pütünlǝy qiriklǝxkǝnliki tüpǝylidin, Pǝrwǝrdigar Yerusalemni harabilikkǝ aylandurimǝn, dǝydu (3:1-12); biraⱪ u yǝnǝ ahirⱪi zamanda Yerusalemni barliⱪ ǝllǝrdin üstün kɵtürimǝn, dǝp wǝdǝ beridu; (4:1-5); Ɵzining «ⱪaldisi»ni uning iqidin yiƣixⱪa, (4:6-8) xundaⱪla bu paklandurulƣan yengi hǝlⱪ üqün ularni ƣǝlibilik yetǝklǝydiƣan «padiqi», yǝni Mǝsiⱨni ǝwǝtixkǝ wǝdǝ beridu (5:1-15).
3-ⱪatar bexarǝt (6:1-7:20)
Hǝlⱪ butpǝrǝsliki, asiyliⱪi wǝ aqkɵzlükidin zawalliⱪⱪa yüz tutidu (6:1-7:7); biraⱪ Huda talliƣan «ⱪaldisi», yǝni Uning mɵmin bǝndliri Uning rǝⱨim-xǝpⱪitigǝ erixip, kǝqürüm ⱪilinip ⱪutⱪuzulidu (7:8-20).
Xuning bilǝn pǝyƣǝmbǝrning ⱨǝrbir «jazalax hǝwǝr»i bolsa uxbu hǝwǝrgǝ ixinip towa ⱪilƣanlar üqün ümidlik nuⱪta bilǝn ahirlixidu. Kɵpqilik Hudaning jazasiƣa uqraydu; biraⱪ Mikaⱨƣa dǝwrdax bolƣan Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning sɵzi boyiqǝ: «Bir «ⱪaldi» ⱪaytip kelidu (wǝ ⱪutⱪuzulidu)» («Yǝx.» 10:21).
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
2-bab, 12-13 ayǝttiki bexarǝt toƣrisida: —
«Mǝn qoⱪum seni bir pütün ⱪilip uyuxturimǝn, i Yaⱪup;
Mǝn qoⱪum Israilning ⱪaldisini yiƣimǝn;
Mǝn ularni Bozraⱨdiki ⱪoylardǝk,
Ɵz yayliⱪida yiƣilƣan bir padidǝk jǝm ⱪilimǝn;
Ular adimining kɵplükidin juxⱪunlixip ketidu.
Bir «bɵsüp ɵtküqi» ularning aldiƣa qiⱪip mangidu;
Ular bɵsüp qiⱪip, ⱪowuⱪⱪa yetip berip, uningdin qiⱪti;
Ularning padixaⱨi ularning aldida,
Pǝrwǝrdigar ularning bexiƣa ɵtüp mangidu».
Izaⱨatlirimizda eytⱪinimizdǝk, bu bexarǝtning üq «ǝmǝlgǝ axurulux» boluxi mumkin.
(1) Birinqi ǝmǝlgǝ axurulux Yerusalemning Asuriyǝ padixaⱨi Sǝnnaheribtin ⱪutⱪuzuluxi. Sǝnnaherib Yǝⱨudaning barliⱪ xǝⱨǝrlirini ixƣal ⱪilip, andin Yerusalemni muⱨasirigǝ alƣandin keyin: «Ular tezla yiⱪilidu» dǝp oyliƣan wǝ mahtinip: «Mening butlirim Pǝrwǝrdigardin uluƣ» deginidǝ, u alliⱪaqan ɵz aⱪiwitini bekitkǝnidi. Ⱨǝzǝkiya padixaⱨ bolsa ⱨǝmmǝ ixlarni Pǝrwǝrdigarƣa tapxurup, Sǝnnaheribⱪa tǝslim boluxni rǝt ⱪilƣan. Xu qaƣda Sǝnnaherib: «Efiopiyǝ bizgǝ ⱨujum ⱪilmaⱪqikǝn» degǝn bir iƣwani anglap, Asuriyǝ ⱪoxunini Yerusalemdin qekindürgǝn. Andin «Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr» kitabida hatirilǝngǝndǝk: «Xuning bilǝn Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi qiⱪip, Asuriyǝliklǝrning bargaⱨida bir yüz sǝksǝn bǝx ming ǝskǝrni urdi; mana, kixilǝr ǝtigǝndǝ orundin turƣanda, ularning ⱨǝmmisining ɵlgǝnlikini kɵrdi!» («Yǝxaya» 37-bab)
Bu dǝrwǝⱪǝ Yǝⱨuda üqün yengi bir baxlinix idi. Muxu yǝrdǝ «bɵsüp ɵtküqi» «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»ning Ɵzi idi. Baxⱪa yǝrlǝrdǝ tohtalƣinimizdǝk ixinmizki, «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi» alaⱨidǝ xǝhs bolup, U «Pǝrwǝrdigarning Sɵz-Kalami» bolƣan Mǝsiⱨdin baxⱪa xǝhs ǝmǝstur.
(2) Ikkinqi ǝmǝlgǝ axurulux yuⱪiriⱪidikidǝk anqǝ «kɵzgǝ kɵrünǝrlik» bolmisimu, uningdin muⱨim dǝp ⱪaraymiz. Miladiyǝdin ilgiriki ǝsirlǝrdǝ, muxu ayǝtni xǝrⱨligǝn «rabbiy»lar (Yǝⱨudiy ustazlar)ning kɵpi ayǝttiki «bɵsüp qiⱪⱪuqi»ni bolsa «Ilyas pǝyƣǝmbǝr», «Padixaⱨ»ni bolsa «Mǝsiⱨ-Ⱪutⱪuzƣuqi» dǝp ⱪaraytti (baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝrmu Ilyas pǝyƣǝmbǝrning Mǝsiⱨning yolini tǝyyarlaydiƣanliⱪini tilƣa alidu). Injil dǝwrigǝ kǝlgǝndǝ Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr awwal kɵrünüp, hǝlⱪni Mǝsiⱨkǝ ixinixkǝ tǝyyarliƣanliⱪini kɵrimiz. Yǝⱨya tuƣuluxtin ilgiri, pǝrixtǝ Jǝbrail Yǝⱨyaning atisi Zǝkǝriyaƣa mundaⱪ hǝwǝr yǝtküzdi: «U (bu bala) Rǝbning aldida Iliyas pǝyƣǝmbǝrgǝ has bolƣan roⱨ wǝ küq-ⱪudrǝttǝ bolup, atilarning ⱪǝlbilirini balilarƣa mayil ⱪilip, itaǝtsizlǝrni ⱨǝⱪⱪaniylarning aⱪilanilikigǝ kirgüzüp, Rǝb üqün tǝyyarlanƣan bir hǝlⱪni ⱨazir ⱪilix üqün Uning aldida mangidu» (Injil, «Luⱪa», 1-bab).
Ottuz yildin keyin Hudaning buyruⱪi boyiqǝ Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr «I’ordan dǝryasi wadisidiki barliⱪ rayonlarni kezip, kixilǝrgǝ gunaⱨlarƣa kǝqürüm elip kelidiƣan, towa ⱪilixni bildüridiƣan suƣa «qɵmüldürüx»ni jakarlaxni baxlidi» («Luⱪa», 3:3). Kɵrimizki, Yǝⱨya bu hǝwǝrni Yerusalemda ǝmǝs, bǝlki qɵl-bayawanda jakarlidi. U yǝnǝ uning «qɵmüldürüx»ining adǝmni Hudaning «kǝqürüm ⱪilixi»iƣa elip baridu, dǝydu. Bu dǝrwǝⱪǝ bir «bɵsüp qiⱪix» — Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝrning mana xundaⱪ yengi hux hǝwǝrni jakarliƣan waⱪtiƣiqǝ, Hudaning «kǝqürüm ⱪilix»i Yerusalemdiki muⱪǝddǝs ibadǝthanisida ⱪilinƣan ⱪurbanliⱪlar arⱪiliⱪ bolup kǝldi. Hudaning «ⱪaldisi» bolƣan mɵmin bǝndiliri Yǝⱨyaning sɵzlirigǝ kirip qɵmüldürülgǝn. Mǝsiⱨ Əysa axkara tǝlim berixkǝ baxliƣanda, Yǝⱨyaning kɵp ǝgǝxküqiliri uningdin ayrilip, Əysa Mǝsiⱨning kǝynidin mengixⱪa baxliƣan. Xuning bilǝn tɵwǝndiki parang bolƣan: —
«Andin muhlislar Yǝⱨyaning yeniƣa kelip:
— Ustaz, I’ordan dǝryasining u ⱪetida sǝn bilǝn birgǝ bolƣan, ɵzüng tǝriplǝp guwaⱨliⱪ bǝrgǝn ⱨeliⱪi kixi mana ⱨazir ɵzi kixilǝrni qɵmüldürüwatidu, wǝ ⱨǝmmǝ adǝm uning yeniƣa ketixiwatidu, — dedi.
Yǝⱨya mundaⱪ jawab bǝrdi:
— Əgǝr uningƣa ǝrxtin ata ⱪilinmiƣan bolsa, insan ⱨeqnǝrsigǝ igǝ bolalmaydu. Mening silǝrgǝ: «Mǝn Mǝsiⱨ ǝmǝs, pǝⱪǝt Uning aldida ǝwǝtilgǝnmǝn» deginimgǝ silǝr ɵzünglar guwaⱨqisilǝr. Kelinqǝkni ǝmrigǝ alƣuqi yigittur (Yǝⱨuda muxu yǝrdǝ Mǝsiⱨni kɵrsitidu); lekin yigitning awazini anglaxni kütüp turidiƣan yigitning ⱪoldixi uning awazini anglap, ⱪǝlbidǝ tolimu hursǝn bolidu. Mening bu hursǝnlikim ǝmdi tolup taxidu. Uning güllǝnmiki, mening ajizlaxmiⱪim muⱪǝrrǝrdur» («Yuⱨ.» 3:26-30).
Muxu yǝrdǝ «bɵsüp qiⱪⱪuqi» ɵz hizmitini ada ⱪilƣan boldi. Hudaning «pada»si kona ⱪurbanliⱪ tüzümidin bɵsüp qiⱪip, ɵz padixaⱨi Rǝb Əysa Mǝsiⱨgǝ ǝgixixkǝ baxliƣan. Ular bu yolda Mǝsiⱨ Əysa Ɵzi ularning gunaⱨliri üqün ⱪurbanliⱪ bolupla ⱪalmay, bǝlki pütün dunyaning gunaⱨliri üqün ahirⱪi, mukǝmmǝl wǝ toluⱪ ⱪurbanliⱪ bolidiƣanliⱪini tonup yetǝlǝydu. Bu ǝmǝlgǝ axurulux bǝlkim Mǝsiⱨ Əysaning mǝlum bir sirliⱪ bayaniƣa qüxǝndürüx bolidu: —
«Tǝwrat ⱪanuni wǝ pǝyƣǝmbǝrlǝrning yazmiliri Qɵmüldürgüqi Yǝⱨyaƣiqǝ silǝrgǝ yetǝkqi bolup kǝldi; xu waⱪittin baxlap Hudaning padixaⱨliⱪining hux hǝwiri jakarlinip keliwatidu; padixaⱨliⱪⱪa kirmǝkqi bolƣanlarning ⱨǝrbiri xu padixaⱨliⱪⱪa bɵsüp kiriwelixi kerǝktur» («Luⱪa», 16:16, «Mat.» 11:11-15-ayǝtlǝrnimu kɵrüng).
(3) Üqiniqi ǝmǝlgǝ axurulux ahirⱪi zamanlarda yüz berixi muⱪǝrrǝr. Mikaⱨ wǝ baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝr baxⱪa yǝrlǝrdǝ bexarǝt bǝrginidǝk, ahirⱪi zamanda «Mǝsiⱨning rǝⱪibi» dǝjjalning «ezitⱪu yetǝkqiliki»dǝ, barliⱪ ǝllǝr Yerusalemƣa ⱨujum ⱪilixⱪa yiƣilidu. Mikaⱨning muxu 12-ayǝttiki «Bozraⱨ» (ⱨazirⱪi I’ordaniyǝning «Petra» xǝⱨiri)ni tilƣa alƣini, bǝlkim xu waⱪitta Hudaning Ɵz «ⱪaldisi»ni ⱪoƣdax üqün xu yǝrgǝ yiƣidiƣanliⱪini kɵrsitidu («Yǝx.» 63:1, «Ⱨab.» 3:3-ayǝtlǝr wǝ izaⱨatlarni kɵrüng). («Bozraⱨ» degǝnning mǝnisi: «ⱪoy ⱪotini»)
Huda Ɵz «ⱪaldisi»ni xǝhsǝn Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ ⱪutⱪuzidu. U ularni yetǝklǝp ƣǝlibǝ bilǝn «bɵsüp qiⱪip» kelidu; xuning bilǝn pütünlǝy yengi bir dǝwr baxlinidu.
Amin!