Tǝwrat 39-ⱪisim
«Malaki»
(Malaki pǝyƣǝmbǝrning kitabi)
(Tǝwrat dǝwridǝ, Hudaning Israilƣa bolƣan ǝng ahirⱪi hitabi)
Kirix sɵz
Pǝyƣǝmbǝr ɵzi
Malaki pǝyƣǝmbǝrning kelip qiⱪixi wǝ uning arⱪa kɵrünüxini bilmǝymiz. Yazmisidin ⱪariƣanda, u Yerusalemda turƣan. Uning ismi «Mening ǝlqim» degǝn mǝnidǝ. Bu ibarǝ uning yazmisida kɵrülidu, biraⱪ pǝyƣǝmbǝr buning bilǝn ɵzini ǝmǝs, baxⱪa birsini kɵrsitip beridu.
Yezilƣan waⱪti
Kitabning ɵzi bizni ⱨeqⱪandaⱪ qisla yaki waⱪit bilǝn tǝminlimǝydu, biraⱪ Malaki pǝyƣǝmbǝr kitabida kona Pars tilidiki «peha» (waliy) degǝn sɵzni ixlǝtkǝn bolup, biz uningdin kitabning Pars imperiyǝsi dǝwridǝ, yǝni Israil dɵliti xu imperiyǝning baxⱪuruxi astida turƣan mǝzgildǝ, miladiyǝdin ilgiriki 539-313-yillar arisida yezilƣanliⱪini bilimiz (miladiyǝdin ilgiriki 313-yili, Pars imperiyǝsi grek imperiyǝsi tǝripidin ƣulitilƣan).
Kitabtin biliximizqǝ, bu kitab muⱪǝddǝs ibadǝthana ⱪurulƣandin keyin, yǝni miladiyǝdin ilgiriki 515-yilidin keyin yezilƣan. Kitabta eytilƣan mǝsililǝrni Tǝwratning «Nǝⱨǝmiya» degǝn ⱪismida eytilƣan mǝsililǝr bilǝn selixturƣanda, naⱨayiti kɵp ohxap ketidiƣan yǝrliri bar. Xuning üqün xu hulasigǝ kelimizki, kitab ⱨǝzriti Nǝⱨǝmiyaning Yerusalemƣa ikkinqi ⱪetim kelixidin, yǝni miladiyǝdin ilgiriki 433-yilidin keyin uzun ɵtmǝy yezilƣan. Kitabning yezilƣan waⱪtini yuⱪiriⱪi waⱪittin sǝl keyinrǝk yezilƣan degǝn pǝrǝzdǝ bolƣan alimlarmu bar, ularning pǝrizi boyiqǝ kitab miladiyǝdin ilgiriki 400-yili ǝtrapida yezilƣan bolidu.
Kitabning tarihiy arⱪa kɵrünüxi
Əmdi waⱪit miladiyǝdin ilgiriki 430-yili ǝtrapida bolidu. Israil hǝlⱪi Babil imperiyǝsigǝ 70 yil sürgün bolux azabini tartⱪanidi (miladiyǝdin ilgirikiki 605-538-yili). Miladiyǝdin ilgiriki 539-yili Babil imperiyǝsi Pars imperiyǝsi tǝripidin aƣdurulƣan. Pars imperatori «büyük Ⱪorǝx» sürgün bolƣanlarƣa wǝtinigǝ, yǝni Pǝlǝstingǝ ⱪaytixⱪa ruhsǝt bǝrdi. Ⱨalbuki, pǝⱪǝt qǝklik bir ⱪisim adǝmlǝrla xundaⱪ ⱪilixni talliwaldi. Ⱪalƣan kixilǝr Mesopotamiyidǝ turuwǝrdi. Ular xu yǝrning raⱨǝt turmuxiƣa kɵnüp ⱪalƣan, ǝslidiki deⱨⱪanqiliⱪ ⱨayatini sodigǝrlikkǝ almaxturƣan bir hǝlⱪ bolup ⱪalƣanidi. Waⱪittining uzirixiƣa ǝgixip, Yǝⱨudiy hǝlⱪi soda ⱪilix jǝⱨǝtidǝ dang qiⱪarƣanidi.
Ⱪaytip kǝlgǝn kixilǝr zor ümidlǝr bilǝn kǝldi; Yǝxaya, Yǝrǝmiya wǝ Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrlǝr «Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ» wǝ Uning tilsimat samawi padixaⱨliⱪi toƣruluⱪ karamǝt bexarǝtlǝrni bǝrgǝnidi. Kixilǝrning «bu bexarǝtlǝr tezla ǝmǝlgǝ axurulamdikin» dǝydiƣan zor ümidliri bar idi. Biraⱪ ular ⱪaytip kǝlgǝndǝ, ɵzining ɵylirini, deⱨⱪanqiliⱪ mǝydanlirini ⱪayta ⱪuruxtiki japaliⱪ ixlarƣa yüzlǝngǝnidi. Uning üstigǝ ǝtraptiki ǝllǝr ularƣa kɵp awariqilik selip bǝrdi. Əsli Sulayman salƣan, 70 yil ilgiri wǝyran ⱪilinƣan «muⱪǝddǝs ibadǝthana»ning ⱪayta ⱪuruluxida ix baxlinix miladiyǝdin ilgiriki 535-yili bolƣini bilǝn, hǝlⱪ uningdin alliburun ⱪol üzgǝnidi. Buning sǝwǝbliri az ǝmǝs idi. Birinqidin, ɵzlirining ɵylirini, deⱨⱪanqiliⱪ mǝydanlirini ⱪayta ⱪuruxmu kiqik ix ǝmǝs idi. Buningdin eƣiri xuki, ǝtraptiki ǝllǝr ibadǝthana toƣruluⱪ: «Bu ixlar isyanning baxlinixi» degǝndǝk ƣǝywǝt-xikayǝtlǝrni ⱪilƣan, imperator bu gǝpkǝ ixinip kǝtkǝn ⱨǝmdǝ ⱪuruluxni dǝrⱨal tohtitix kerǝk degǝn yarliⱪni qüxürgǝnidi. Buni az dǝp, Sulayman ⱪurƣan ǝsli ibadǝthanining ⱨǝywisini kɵrgǝn bǝzi moysipitlarning uni ⱨǝrdaim ǝslǝp: «Ⱨazir salidiƣan bu ɵy ǝslidiki xǝrǝplik ɵygǝ selixturƣanda ⱨeqnemigǝ ǝrzimǝydu» degǝn sɵzliri hǝlⱪning kɵngligǝ soƣuⱪ su sǝpkǝnidi. Biraⱪ Ⱨagay wǝ Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrlǝrning riƣbǝtlǝndürüxi ⱨǝm dadil bexarǝtlǝrni berixi bilǝn hǝlⱪning iman-etiⱪadi küqǝytilgǝn bolup, ular ⱪuruluxni ⱪaytidin baxliƣan. Pǝⱪǝt tɵt yerim yil iqidǝ binani pütküzgǝnidi.
Əmdi Ⱨagay pǝyƣǝmbǝr «Bu ɵyning keyinki xan-xǝripi ǝslidikidin zor bolidu» degǝn bexarǝtni bǝrgǝnidi («Ⱨag.» 2:9). Zǝkǝriyamu karamǝt aram-hatirjǝmlik elip kelidiƣan «tǝhtkǝ olturidiƣan bir kaⱨin» toƣruluⱪ bexarǝt bǝrgǝnidi. Biraⱪ tǝhminǝn toⱪsan yilƣa yeⱪin waⱪit ɵtüp kǝtkǝn bolsimu, bu ixlar tehi ǝmǝlgǝ axurulmiƣanidi. Kɵp adǝmlǝrning kallisida: «Israil dǝrwǝⱪǝ «Hudaning alaⱨidǝ talliwalƣan hǝlⱪimu?»» degǝndǝk ⱨǝrhil ikkilinixlǝr, guman yaki soallar pǝyda bolƣanidi. Əyni waⱪittiki «Israil» qong imperiyǝning ⱪol astidiki naⱨayiti bir kiqikkinǝ dɵlǝt idi, halas. Ibraⱨim pǝyƣǝmbǝrgǝ kɵp yil ilgiri: «Sǝn arⱪiliⱪ dunyadiki barliⱪ ǝl-jǝmǝtlǝrgǝ bǝht ata ⱪilinidu» degǝn wǝdǝ berilgǝn tursa, ǝmdi Israil ⱨazir xunqǝ kɵp ⱪiyinqiliⱪta ⱪalamdu? Baxⱪilarƣa bǝht-bǝrikǝt yǝtküzüxni biryaⱪta tursun, ularning ɵzlirimu bǝhtlik ǝmǝs idi, bǝlki japa tartiwatatti, kǝmbǝƣǝlliktǝ turuwatatti; qekǝtkǝ wǝ baxⱪa apǝtlǝr ularning bexiƣa qüxüp turuwatatti; ularning jǝmiyiti seⱨirgǝrlik, hurapiyliⱪ, zinahorluⱪ, aldamqiliⱪ wǝ adalǝtsizlikkǝ tolƣanidi. Ibadǝthanida ⱪilinƣan ibadǝt ⱪuruⱪ xǝkilwazliⱪⱪa aylinip ⱪalƣanidi. Kɵp kaⱨinlar wǝ Lawiylar wǝzipilirini, jümlidin sunuxi kerǝk bolƣan ⱪurbanliⱪlarni kɵzgǝ ilmaydiƣan bolup ⱪelixⱪanidi, bundaⱪ ǝⱨwalda puⱪralarning ibadǝthaniƣa wǝ uning bǝlgimilirigǝ bolƣan ⱨɵrmitining suslixip ketixi ǝjǝblinǝrlik ix ǝmǝs idi.
Malaki pǝyƣǝmbǝr dǝl muxu ǝⱨwalda mǝydanƣa qiⱪip bexarǝtlǝrni bǝrdi. Uning yǝtküzgǝn hǝwiri intayin qüxinixlik wǝ ammibab idi. Huda wǝdǝ ⱪilƣan yengi ixlar pǝyda bolmiƣuqǝ, hǝlⱪ Huda alliⱪaqan tapxurƣan ixlarni qing tutux kerǝk idi. Huda ming yil burun Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ tüzgǝn ǝⱨdǝ boyiqǝ, ularning ⱨazirⱪi ⱪiyinqiliⱪliri, kǝmbǝƣǝl bolƣanliⱪi dǝl ularning Hudaning tapxuruⱪlirini etibarƣa almasliⱪi tüpǝylidin boldi. Huda ularni bu ǝⱨdining maddiliri boyiqǝ ɵzini sinap beⱪixⱪa qaⱪiridu — ǝgǝr ular Uning yeniƣa ⱪaytip kǝlsǝ, U ularƣa ǝⱨdidǝ wǝdǝ ⱪilinƣan ixlarni ⱪilip beridu — U ularning kǝmbǝƣǝllik ǝⱨwalini, iqki jedǝl-majiralirini tügitidu. Pǝyƣǝmbǝrlǝrning bexarǝtliridǝ kɵp uqriƣandǝk, bu bǝrikǝt toƣruluⱪ sɵzligǝndǝ, uning sɵzliri Hudaning ⱨazir bǝrmǝkqi bolƣan bǝrikitidin atlap, buningdin tehimu uluƣ bir bǝrikǝtkǝ ɵtidu. Xu bǝrikǝt bolsa, Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨning dunyaƣa kelixi bolidu. Kitabta yǝnǝ Uning kelixi bilǝn ibadǝthanida wǝ uningda ixlǝydiƣan kaⱨin-lawiylar arisida nemǝ ixlarni ⱪilidiƣanliⱪi eytilidu. Bexarǝt yǝnǝ u ixlardin tehimu yiraⱪ bolƣan, Pǝrwǝrdigarning «uluƣ wǝ dǝⱨxǝtlik küni»gǝ ɵtidu.
Malaki pǝyƣǝmbǝr bolsa, 450 yil iqidǝ Huda Israilƣa ǝwǝtkǝn ǝng ahirⱪi pǝyƣǝmbǝr boldi. Uning bexarǝtlirimu xu mǝzgil iqidǝ ularƣa berilgǝn ǝng ahirⱪi wǝⱨiy bolup ⱪalƣanidi. Bu waⱪittin keyin dǝl Malaki pǝyƣǝmbǝr aldin’ala eytⱪandǝk, Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr mǝydanƣa qiⱪip: «Pǝrwǝrdigarning yolini tǝyyarlanglar» dǝp jakarlap, qɵl-bayawanda pǝyda boldi. Biz bu bexarǝt üstidǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ kɵprǝk tohtilimiz.
Malakining sɵzlirini angliƣuqilar arisidiki bir ⱪisimlarning towa ⱪilƣanliⱪi 3-bab, 16-ayǝttin kɵrünidu. U bexarǝt bǝrgǝn bǝrikǝtlǝrdin birmunqisi ǝmǝlgǝ axurulƣan boluxi kerǝk idi, bolmisa u Israil hǝlⱪi tǝripidin ⱨǝⱪiⱪiy pǝyƣǝmbǝr dǝp ⱨesablinalmaytti. Biraⱪ, ǝpsuski, pǝⱪǝt Hudaƣa sadiⱪ bolƣan «ⱪaldisi» adǝmlǝrla ⱪulaⱪ salƣan ohxaydu. Israillarning kɵpinqisi Malaki ⱪaldurƣan guwaⱨ-tapxuruⱪlarni keyinki üq-tɵt ǝsirdǝ asta-asta untup ⱪalƣan. Kaⱨinlar wǝ Lawiylar ɵzlirining Huda bǝrgǝn «muⱪǝddǝs ⱪanun»ni xǝrⱨlǝx wǝ qüxǝndürüxtin ibarǝt rolini jari ⱪildurmidi; muⱪǝddǝs ⱪanunning roxǝn yoruⱪluⱪi wǝ bǝrikiti «pǝrisiy» ⱨǝm «sadukiy» mǝzⱨipidikilǝrning adǝmni ⱪaymuⱪturidiƣan tǝlimliri tǝripidin ƣuwalaxturulƣan. Bu mǝzⱨǝptikilǝr ɵzlirining «pirliri»ning tǝlimlirini muⱪǝddǝs ⱪanundin üstün orunƣa ⱪoyƣan bolup, muⱪǝddǝs ⱪanun kɵp puⱪralar üqün kɵtürǝlmǝs yük bolup ⱪalƣan. Biraⱪ Malaki pǝyƣǝmbǝr «Pǝrwǝrdigardin ⱪorⱪup, Uning nami üstidǝ oylanƣan» «ⱪaldi»lar üqün Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨni kütüx yolini kɵrsitip berip, dǝl xu Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨning dunyaƣa kelixi üqün yol tǝyyarliƣan; bu qong ix üqün, bizgǝ nisbǝtǝn namǝlum bolƣan bu pǝyƣǝmbǝrdin qǝksiz minnǝtdar boluximizƣa toƣra kelidu.
Malaki pǝyƣǝmbǝr bǝrgǝn bexarǝtlǝrning uslubi
Ⱨǝzriti Malaki eytⱪanlirini daim ɵziningki ǝmǝs, bǝlki Hudaning nǝⱪ sɵzliri, dǝydu. U Hudani asmanlar üstidǝ turup, yǝr-zeminnimu baxⱪuridiƣanliⱪini tǝkitlǝydiƣan «samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar» degǝn nami bilǝn kɵp ⱪetim tǝswirlǝydu.
Hudaning Roⱨining kɵrsǝtmisi bilǝn u hǝlⱪkǝ «dialektik» yaki «didaktikiliⱪ» (munazirǝ) uslubi bilǝn ɵgitidu. Demǝk, u hǝlⱪning mǝlum bir gunaⱨiƣa tǝnbiⱨ beridiƣan bir bayanni ⱪilidu; bu bayan hǝlⱪni qɵqitidu, ular «biz muxundaⱪ ixni zadi ⱪilmiduⱪ» degǝndǝk jawab bilǝn rǝt ⱪilidu; andin u bu jawabⱪa bir yaki birⱪanqǝ misal bilǝn rǝddiyǝ beridu. Bǝzidǝ hǝlⱪ yǝnǝ bir jawab beridu, u yǝnǝ jawabⱪa rǝddiyǝ beridu. Kitabta muxundaⱪ «munazirǝ»lǝrdin yǝttisi bar. Bu munazirilǝrdǝ, hǝlⱪning bǝzi sɵzliri ayan ⱪilinidu. Biraⱪ nǝⱪil kǝltürülgǝn bu sɵzlǝrning kɵpinqisi ularning aƣzaki sɵzliri ǝmǝs, bǝlki kɵnglidǝ (ⱨǝtta ƣil-pal) oyliƣan gǝpliri idi — mǝsilǝn, 2-bab, 17-ayǝttǝ, ularning: «Rǝzillik ⱪilƣuqi Pǝrwǝrdigarning aldida yahxidur, U ulardin hursǝn bolidu» degǝn oyliri ayan ⱪilinidu. Pǝyƣǝmbǝrlǝrning bir alaⱨidiliki, ular pǝⱪǝt kǝlgüsidiki bǝzi ixlarni aldin’ala degǝndin sirt, Amos pǝyƣǝmbǝr degǝndǝk «Insanƣa ɵz oy-pikrining nemǝ ikǝnlikini ayan ⱪilix» üqün Hudaning ⱪorali bolidu («Amos» 4:13).
Izaⱨat
Tǝrjimimizdǝ biz Tǝwratxunaslar alimlarning tǝtⱪiⱪliridin, bolupmu Yǝⱨudi alim Doktor Arnold Fruhtenbaum ⱨǝm Əngliyǝlik alim Baldwin Hanimlarning ǝsǝrliridin paydilanduⱪ.
Mǝzmun: —
(1) 1:1-1:5 — Hudaning Israilƣa bolƣan muⱨǝbbiti
(2) 1:6-2:9 — Kaⱨinlarning wapasizliⱪi
(3) 2:10-16 — Hǝlⱪning wapasizliⱪi
(4) 2:17-3:6 — «ǝⱨdǝ ǝlqisining kelixi»
(5) 3:7-12 — Hudaning bǝrikǝtkǝ tǝklipi
(6) 3:13-18 — Mazaⱪ ⱪilƣuqilar wǝ Hudaning «ⱪaldi»si
(7) 4:1-6 — «Pǝrwǝrdigarning küni»
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
Ikki ǝlqi (3-bab, 1-4-ayǝtlǝr) wǝ elip kǝlgǝn hǝwǝrlǝr
«Mana ǝmdi Mǝn Ɵz ǝlqimni ǝwǝtimǝn, u Mening aldimda yol tǝyyarlaydu; silǝr izdigǝn Rǝb, yǝni silǝr hursǝnlik dǝp bilgǝn ǝⱨdǝ Əlqisi Ɵz ibadǝthanisiƣa tuyuⱪsiz kiridu; mana, U keliwatidu, — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar.
— Biraⱪ Uning kǝlgǝn künidǝ kim qidiyalisun? U kɵrüngǝndǝ kim turalisun? Qünki U tawliƣuqining oti, kirqining aⱪartⱪuq xoltisidǝk bolidu; U kümüxni tawliƣuqi ⱨǝm eriƣdiƣuqidǝk tawlap olturidu; Lawiyning balilirini saplaxturidu, ularni altun-kümüxni tawliƣandǝk tawlaydu; xuning bilǝn ular Pǝrwǝrdigarƣa ⱨǝⱪⱪaniyliⱪta ⱪilinƣan ⱪurbanliⱪ-ⱨǝdiyǝni sunidu. Andin Yǝⱨuda ⱨǝm Yerusalemning ⱪurbanliⱪ-ⱨǝdiyiliri Pǝrwǝrdigarƣa kona zamanlardikidǝk, ilgiriki waⱪitlardikidǝk xerin bolidu».
Bu ayǝtlǝr bizgǝ ikki ǝlqini eniⱪ kɵrsitidu. Birinqisi bolsa «yol tǝyyarliƣuqi». Uning «yol tǝyyarlax» üqün nemǝ ⱪilidiƣanliⱪi muxu yǝrdǝ bayan ⱪilinmidi, biraⱪ Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr alliⱪaqan muxu zatning kelidiƣanliⱪini aldin’ala uⱪturƣanidi: —
«Anglanglar, dalada birsining qaⱪirƣan awazini!
«Pǝrwǝrdigarning yolini tǝyyarlanglar,
Qɵl-bayawanda Hudayimiz üqün bir yolni kɵtürüp tüptüz ⱪilinglar!»
(«Yǝx.» 40:3).
Mǝsiⱨ Əysa bu ayǝtni nǝⱪil kǝltürüp, «yol tǝyyarliƣuqi»ning Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr ikǝnlikini uⱪturidu: —
«Ular kǝtkǝndǝ, Əysa toplanⱪan adǝmlǝrgǝ Yǝⱨya toƣruluⱪ sɵzlǝxkǝ baxlidi: — «Silǝr burun Yǝⱨyani izdǝp qɵlgǝ barƣininglarda, zadi nemini kɵrgili bardinglar? Xamalda yǝlpünüp turƣan ⱪomuxnimu? Yaki esil kiyingǝn bir ǝrbabnimu? Mana, esil kiyimlǝrni kiygǝnlǝr han ordiliridin tepiliduƣu! Əmdi silǝr nemǝ kɵrgili bardinglar? Bir pǝyƣǝmbǝrnimu? Durus, ǝmma Mǝn xuni silǝrgǝ eytip ⱪoyayki, Yǝⱨya bolsa pǝyƣǝmbǝrdinmu üstün turidu. Qünki muⱪǝddǝs yazmilardiki: —
«Mana, yüz aldingƣa ǝlqimni ǝwǝtimǝn;
U Sening aldingda yolungni tǝyyarlaydu»» (Injil, «Mat.» 11:8-10).
Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr tuƣuluxtin ilgiri pǝrixtǝ Jǝbrail u toƣruluⱪ mundaⱪ eytⱪan: — «U (Yǝⱨya) Pǝrwǝrdigarning nǝziridǝ uluƣ bolidu. U ⱨeqⱪandaⱪ ⱨaraⱪ-xarab iqmǝsliki kerǝk; ⱨǝtta anisining ⱪorsiⱪidiki waⱪtidin tartipmu Muⱪǝddǝs Roⱨⱪa toldurulƣan bolidu. U Israil hǝlⱪidin nurƣunlirini Pǝrwǝrdigar Hudasining yeniƣa ⱪayturidu. U Rǝbning aldida Iliyas pǝyƣǝmbǝrgǝ has bolƣan roⱨ wǝ küq-ⱪudrǝttǝ bolup, atilarning ⱪǝlblirini balilarƣa mayil ⱪilip, itaǝtsizlǝrni ⱨǝⱪⱪaniylarning aⱪilanilikigǝ kirgüzüp, Rǝb üqün tǝyyarlanƣan bir hǝlⱪni ⱨazir ⱪilix üqün uning aldida mangidu» — dedi.
Əmdi «yol tǝyyarliƣuqi» Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr bolsa, u zadi kimgǝ yolni tǝyyarlaydu? Əysa Mǝsiⱨ degǝn kim? «Malaki»diki bu ayǝtlǝrdǝ deyilgǝnki, U dǝl «silǝr izdigǝn Rǝb» ⱨǝm «ǝⱨdǝ Əlqisi»din ibarǝttur. Ibraniy tilida «Rǝb» («ha-adon») ⱨǝrdaim Hudani kɵrsitidu. Xunga hulasigǝ keliximiz kerǝkki, Əysa Mǝsiⱨtǝ Hudaliⱪ tǝbiiti bar. Xunga U Injilda «Rǝb Əysa Mǝsiⱨ» dǝp atilidu. U yǝnǝ «ǝⱨdǝ Əlqisi»dur. Bu ǝⱨdǝ «yengi ǝⱨdǝ»dur (Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ tüzülgǝn ⱪanun bolsa «kona ǝⱨdǝ» deyilidu). Bu «yengi ǝⱨdǝ» Tǝwrattiki «Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr» degǝn ⱪismining, 31-bab, 31-34-ayǝtliridǝ kɵrsitilidu: —
«Mana, xu künlǝr keliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — Mǝn Israil jǝmǝti wǝ Yǝⱨuda jǝmǝti bilǝn yengi ǝⱨdǝ tüzimǝn; bu ǝⱨdǝ ularning ata-bowiliri bilǝn tüzgǝn ǝⱨdigǝ ohximaydu; xu ǝⱨdini Mǝn ata-bowilirini ⱪolidin tutup Misirdin ⱪutⱪuzup yetǝkliginimdǝ ular bilǝn tüzgǝnidim; gǝrqǝ Mǝn ularning yoldixi bolƣan bolsammu, ular Mǝn bilǝn tüzüxkǝn ǝⱨdǝmni buzƣan, — dǝydu Pǝrwǝrdigar. Qünki xu künlǝrdin keyin, Mening Israil jǝmǝti bilǝn tüzidiƣan ǝⱨdǝm mana xuki:
Mǝn ɵz Tǝwrat-ⱪanunlirimni ularning iqigǝ salimǝn,
Ⱨǝmdǝ ularning ⱪǝlbigimu yazimǝn.
Mǝn ularning ilaⱨi bolimǝn,
Ularmu Mening hǝlⱪim bolidu.
Xundin baxlap ⱨeqkim ɵz yeⱪiniƣa yaki ɵz ⱪerindixiƣa: — «Pǝrwǝrdigarni tonung» dǝp ɵgitip yürmǝydu; qünki ularning ⱨǝmmisi, yǝni ǝng kiqikidin qongiƣiqǝ Meni bilip bolƣan bolidu; qünki Mǝn ularning ⱪǝbiⱨlikini kǝqürimǝn ⱨǝmdǝ ularning gunaⱨini mǝnggügǝ esimdin qiⱪiriwetimǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar».
Rǝb Əysa Mǝsiⱨ barliⱪ insaniyǝtkǝ, yǝni uningƣa ⱨǝrbir «Amin!» (maⱪul! xundaⱪ!) degǝnlǝrgǝ bu ǝⱨdini eqix üqün dunyaƣa kǝldi. Bu ǝⱨdini U Ɵz ⱪenida tüzgǝn: —
«U (Mǝsiⱨ) xuningdǝk tamaⱪtin keyinki jamni ⱪoliƣa elip mundaⱪ dedi:— Bu jamdiki xarab Mening silǝr üqün tɵkülidiƣan ⱪenimda bolƣan yengi ǝⱨdidur» («Luⱪa» 22:20)
Mǝsiⱨning ⱪeni Huda aldida gunaⱨni yuyuƣuqi birdinbir yoldur. Ⱪǝdirlik oⱪurmǝn, buni tonup yǝttingizmu? Tonup yǝtkǝn bolsingiz, U kɵrüngǝn künidǝ, gǝrqǝ U «tawliƣuqi» bolsimu, (Hudaƣa barliⱪ ibadǝt ⱪilƣuqilarni ot bilǝn tawlaydu) siz ⱪorⱪmaysiz, bǝlki U, yǝni «ⱨǝⱪⱪaniyliⱪni qaqⱪuqi Ⱪuyax» «ornidin turƣanda», intayin xadlinisiz, qünki «Uning ⱪanatlirida xipa-dǝrman bar» (4:2).