Tǝwrat 4-ⱪisim


«Qɵl-Bayawandiki sǝpǝr»


(«Nopus sani» dǝpmu atilidu)


Kirix sɵz

Tǝwratning kɵp tǝrjimiliridǝ, mǝsilǝn kona grekqǝ (LXX-tǝrjimǝ), inglizqǝ wǝ hǝnzuqǝ tǝrjimilǝrdǝ mǝzkur kitab «Nopus sani» dǝp atilidu. Sǝwǝbi, kitabta Israil hǝlⱪining ikki ⱪetimliⱪ sanaⱪtin ɵtküzülüp royhǝtkǝ elinƣanliⱪi hatirilinidu — birinqi ⱪetimki royhǝt ularning qɵl-bayawandin ɵtidiƣan sǝpǝrning bexida, ikkinqi ⱪetimliⱪi 38 yildin keyin, xu sǝpǝrning ahirida boldi. Əmma kitabning asasiy temisi xu ottuz sǝkkiz yil qɵl-bayawandin ɵtidiƣan sǝrgǝrdanliⱪ sǝpǝr bolƣaqⱪa, biz uni «Qɵl-Bayawandiki sǝpǝr» dǝp atiduⱪ.


Nemixⱪa Israil hǝlⱪi xundaⱪ uzun waⱪitni qɵl-bayawanda ɵtküzgǝndu? Tǝwrattiki «ⱪanun xǝrⱨi»ning bexida: «Ⱨorǝb teƣidin qiⱪip, Seir teƣining yoli bilǝn Ⱪadǝx-Barneaƣa barƣuqǝ jǝmiy on bir künlük yol idi» dǝp hǝwǝrlinimiz. Əmdi Hudaning ⱪutⱪuzuxi bilǝn Misirning ⱪulluⱪidin ⱪutulup, xu yǝrdin qiⱪip «süt wǝ ⱨǝsǝl eⱪip turidiƣan» Ⱪanaan zeminiƣa yetip berixⱪa on bir kün ketidiƣan sǝpǝrgǝ nemixⱪa ahirida ottuz sǝkkiz yil waⱪit kerǝk boldi? Mǝzkur kitab xu soalƣa jawab beridu.


Dǝrwǝⱪǝ Hudaning ǝslidiki mǝⱪsiti Israillarni Ⱪanaan zeminiƣa kirixtin ilgiri ularƣa qɵl-bayawandiki sǝpǝrning japa-muxǝⱪⱪǝtlirini tetitix idi. Sǝwǝbi Tǝwratning bǝxinqi ⱪismida birⱪǝdǝr eniⱪ bayan ⱪilinƣan: — «Dǝrwǝⱪǝ U seni tɵwǝn ⱪilip, seni aq ⱪoyup, sǝn ǝslidǝ bilmǝydiƣan, xundaⱪla ata-bowiliring kɵrüp baⱪmiƣan «manna» bilǝn ozuⱪlandurƣan; U sanga insan pǝⱪǝt yemǝklik bilǝnla ǝmǝs, bǝlki Pǝrwǝrdigar Hudayingning aƣzidin qiⱪⱪan barliⱪ sɵzliri bilǝnmu yaxaydiƣanliⱪini bildürüx üqün xundaⱪ ⱪildi» («Ⱪan.» 8:3). Ⱨalbuki, Hudaning ǝslidǝ xu sǝpǝrgǝ bekitkǝn mɵⱨliti pǝⱪǝt bir yil ikki ayqǝ idi. Bu waⱪitning bir ⱪismi Sinay teƣida muⱪǝddǝs ⱪanunni tapxuruwelix, «ibadǝt qediri» yasap tikix wǝ Lawiy-kaⱨinlarning roⱨiy hizmitini baxlax bilǝn ɵtti («Misirdin qiⱪix» 19-40-bab, «Kaⱨin-lawiylar»). Xu mǝzgil ɵtkǝndin keyin, gǝrqǝ ular sǝpǝr jǝryanida Hudaning ajayib wǝ mɵjizilik tǝminlǝxlirini kɵp kɵrüp kǝlgǝn bolsimu, Pǝrwǝrdigar ularni Ɵzi wǝdǝ ⱪilƣan Ⱪanaan zeminining qegrasiƣa elip kǝlgǝndǝ, ular ⱪorⱪunq wǝ ixǝnqsizlik bilǝn zeminƣa kirixtin bax tartⱪan. Ular ⱨǝtta Huda bizni muxu yǝrgǝ ɵltürüx mǝⱪsitidǝ ǝkǝlgǝn, dǝp ⱪaⱪxixip Musa wǝ Ⱨarunƣa: «Ikkinglarni ɵltürüwetimiz!» — dǝp tǝⱨdit saldi.


Huda ularƣa tapxurƣan ⱪanun-tüzüm tolimu yengi idi, xuningdǝk U ularning ǝl bolup tuƣuluxining bexida, ularning kǝm-kütilirigǝ heli rǝⱨimdil bolup kǝlgǝnidi. Əmma U ularning Ɵzigǝ minnǝtdar bolup Ɵzigǝ ixinixini ümid ⱪilƣanidi. Ⱨalbuki, ular xu ixni ⱪilmidi. Pǝrwǝrdigar ularƣa: — «Silǝrdin Manga asiyliⱪ ⱪilƣan qonglar (xu waⱪitta yigirmǝ yaxtin axⱪanlar)ning ⱨǝrbiri ɵlüp tügǝp, zeminƣa kirixkǝ tǝyyar bolƣan yengi bir dǝwr kǝlgüqǝ qɵl-bayawanda yürisilǝr» dedi. Dǝrwǝⱪǝ Huda ularni xundaⱪ jazalidi. Xu mǝzgil ottuz sǝkkiz yil idi; ular jǝmiy bolup ⱪiriⱪ yil qɵl-bayawanda yürdi. Sǝpǝrning ahirida asiyliⱪ ⱪilƣan ilgiriki dǝwrdikilǝrning ⱨǝrbiri ɵlüp kǝtkǝnliki ikkinqi ⱪetimliⱪ royhǝt bilǝn ispatlandi; xübⱨisizki, royhǝtkǝ elixning mǝⱪsǝtlirining biri Hudaning xu ⱨɵkümining ǝmǝlgǝ axurulƣanliⱪini ispatlaxtin ibarǝt idi. Xu ilgiriki dǝwrdikilǝrdin pǝⱪǝt ikki adǝm, yǝni Kalǝb wǝ Yǝxua Hudaƣa sadiⱪ dǝp ⱨesablanƣaqⱪa, yengi zeminni kɵrüxkǝ muyǝssǝr boldi (Musa Pǝyƣǝmbǝr bir ⱪetimliⱪla Pǝrwǝrdigarƣa ixǝnmigini üqün, hǝlⱪⱪǝ sawaⱪ bolsun dǝp, Pǝrwǝrdigar uningƣa «zeminƣa kirmǝysǝn» degǝnidi).


Buning bilǝn oⱪurmǝnlǝr bu kitabning Israil hǝlⱪining xükürsizlik, ixǝnqsizlik wǝ asiyliⱪining tarihi ikǝnlikini roxǝn bayⱪaydu. «Ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ biz muxu ixlar üstidǝ tǝpsiliyrǝk tohtilimiz.


Birinqi royhǝttin xu mǝlumki, Misirdin qiⱪⱪan qaƣda hǝlⱪtin yigirmǝ yaxtin axⱪan ǝrkǝklǝrning sani altǝ yüz mingdin kɵp idi. Xundaⱪla ⱪiriⱪ yildin keyinki ikkinqi royhǝttimu Ⱪanaan zeminƣa kirixkǝ tǝyyar turƣan ǝrkǝklǝrning sani xuningƣa yeⱪin idi. Buningdin hǝlⱪning pütkül nopus sani, jümlidin barliⱪ bala-qaⱪiliri ikki milyondin kǝm ǝmǝs idi, dǝp mɵlqǝrlisǝk hata bolmaydu. Dǝwrdin dǝwrgǝ kapirlar muxu sanlarƣa ⱪarap, xunqǝ kɵp kixilǝr xundaⱪ dǝⱨxǝtlik janggalda, ⱨǝtta gül-giyaⱨ ünmigǝn susiz bir qɵl-bayawanda ⱪiriⱪ yilliⱪ sǝpǝrdin tirik qiⱪix ⱨǝrgiz mumkin ǝmǝs, dǝp mǝshirǝ ⱪilip kǝldi. Huda hǝlⱪni ⱨǝrküni mɵjizilik yemǝklik bilǝn tǝminlǝytti («Misirdin qiⱪix» 16-bab) wǝ birnǝqqǝ yǝrlǝrdǝ ularƣa karamǝt yollar bilǝn su ata ⱪildi («Mis.» 17:1-7, «Qɵl.» 20:1-13). Bundaⱪ ⱪiriⱪ yilliⱪ tǝminlǝx pütkül insaniyǝtning tarihida bǝlkim ǝng uzun waⱪitliⱪ mɵjizǝ dǝp ⱨesablinixi kerǝk; ǝmma biz Hudaning ⱨǝⱪiⱪǝtǝn asman-zeminni Yaratⱪuqi Huda ikǝnlikigǝ ixǝnsǝk, bu ixning Uning üqün tǝs ix ǝmǝslikigǝ ixinimiz!


Mǝzmun: —


1:1-10:10 Sinay teƣida — ⱪanunning ǝmr-bǝlgilimiliri tapxurulidu (19 kün)

Hǝlⱪ royhǝtkǝ elinidu

Bargaⱨning tǝrtipi wǝ pakliⱪi

10:11-12:16  Sǝpǝrlǝr — Sinay teƣidin Ⱪadǝxkiqǝ  (11 kün)

13:1-20:21 Ⱪadǝxtǝ — Ⱪanunning yǝnǝ birnǝqqǝ ǝmr-bǝlgilimiliri tapxurulidu 

(waⱪti namǝlum)

Hǝlⱪning asiyliⱪi, Huda jazalirini jakarlaydu 

20:22-21:35-Sǝpǝrlǝr — Ⱪadǝxtin Moabⱪiqǝ (38 yil)

22:1-36:13 Ⱪanunning yǝnǝ birnǝqqǝ ǝmr-bǝlgilimiliri tapxurulidu (3 ay)

Hǝlⱪ ikkinqi ⱪetim royhǝtkǝ elinidu

Zeminni bɵlüp tǝⱪsimlǝx toƣruluⱪ kɵrsǝtmilǝr


••••••••



Ⱪoxumqǝ sɵz


Biz «Qɵl-bayawandiki sǝpǝr»din ⱪaysi sawaⱪ, 

ⱪaysi ibrǝtlǝrni alimiz?

«Kirix sɵz»imizdǝ eytⱪinimizdǝk, «Qɵl-bayawandiki sǝpǝr» degǝn kitab Hudaning tohtawsiz kɵrsǝtkǝn xapaǝtliri wǝ mɵjizilik tǝminlǝxlirigǝ muhalip kelidiƣan xükürsizlik, ixǝnqsizlik wǝ asiyliⱪni hatiriligǝn bir tarihtur. Buningdin Israilning axu dǝwridiki adǝmlǝrni ziyadǝ rǝzil yaki xu dǝwrni intayin ⱪǝbiⱨ bir dǝwr ikǝn, ⱨeqbolmiƣanda biz ulardin yahxikǝnmiz, degǝn hulasigǝ kelǝmduⱪ?


Biz xundaⱪ bir hulasigǝ ⱪǝt’iy kǝlmǝslikimiz kerǝk. Kim bilidu, biz ohxax ǝⱨwallar astida nemǝ ixlarni ⱪilattuⱪkin? Dǝrwǝⱪǝ, biz Yǝrǝmiya Pǝyƣǝmbǝrning tǝlimidin xundaⱪ qüxiniximiz kerǝkki, «Ⱪǝlb ⱨǝmmidin aldamqi, uning dawasi yoⱪtur. Kimmu uni qüxinǝlisun?» («Yǝr.» 17:9). Israil ɵz gunaⱨida kɵrünginidǝ baxⱪa insanlardin bǝttǝr bolƣan ǝmǝs, bǝlki «Hudaning ⱪanun-ǝmrlirining sinaxliri wǝ tǝkxürüxliri astida (pax ⱪilinƣan) insaniyǝtning bir ǝwrixkisi bolƣan, halas» deginimiz tüzük. Ularning kɵnglidǝ yoxurun bolup kǝlgǝn nurƣun gunaⱨ wǝ ixǝnqsizlik ǝslidǝ bar idi, xundaⱪla «normal ǝⱨwalda» ular dawamliⱪ yoxurun ⱪalatti; Hudaning Israilƣa tapxurƣan ⱪanun ǝmrliri bolsa xu yoxurun gunaⱨ wǝ ixǝnqsizlikni pax ⱪilix ⱪorali bolƣan, halas («Rim.» 7:13, «Gal.» 3:24-25). Əgǝr Hudaning ⱨeqⱪandaⱪ siniⱪi bolmisa, muxundaⱪ gunaⱨlar yoxurun ⱪeliweridu, ǝlwǝttǝ. Ularning pajiǝlik tarihidin paydilinip, ⱨǝrbirimiz ɵzimizning gunaⱨkar tǝbiitimizning Israil hǝlⱪining ixlirida ǝks etilgǝnlikini biliximiz kerǝk.


Ⱪǝdimki zamandiki bir alim mundaⱪ dedi: — «Huda üqün Ɵz hǝlⱪini Misirdin qiⱪirix asan gǝp, lekin Ɵz hǝlⱪining ⱪǝlbidin Misirni qiⱪirix (Misirƣa baƣliⱪ arzu-ⱨǝwǝslǝr, gunaⱨlar wǝ butpǝrǝslikni qiⱪirix) intayin tǝs boldi!». Ɵz hǝlⱪini Misirdin ⱪutⱪuzuxta pǝⱪǝt jismaniy mɵjizilǝrla kerǝk idi. Lekin ⱪǝlbimiz, roⱨimizni ɵzgǝrtip paklap sap ⱪilix roⱨiy mɵjizidindur; buning ǝmǝlgǝ exixida Rǝb Əysa Mǝsiⱨning ɵlüxi wǝ ɵlümdin tirilixi kerǝk idi. Hudaƣa ming tǝxǝkkur, bu uluƣ ix barliⱪ etiⱪad ⱪilƣanlar üqün ǝmǝlgǝ axurulƣan realliⱪtur! 


Etiⱪad ⱪilƣan bolsaⱪ, rosul Pawlusning mǝzkur kitabta hatirilǝngǝn wǝⱪǝlǝr üstidǝ tohtalƣan sɵzlirigǝ kɵngül bɵlǝyli: —  


«Qünki, i ⱪerindaxlar, mǝn silǝrning ata-bowilirimizning ⱨǝmmisining bulut astida yürgǝnlikidin wǝ ⱨǝmmisining dengizdin ɵtüp mangƣanliⱪidin hǝwǝrsiz yürüxünglarni halimaymǝn; ularning ⱨǝmmisi bulutta ⱨǝm dengizda Musaning yetǝkqilikigǝ qɵmüldürülgǝn; ularning ⱨǝmmisi ohxax roⱨiy taamni yegǝn, ⱨǝmmisi ohxax roⱨiy iqimlikni iqkǝn; qünki ular ɵzlirigǝ ⱨǝmraⱨ bolup ǝgixip yürgǝn roⱨiy uyultaxtin iqǝtti (ǝmǝliyǝttǝ, muxu uyultax Mǝsiⱨning Ɵzi idi); xundaⱪtimu, Huda ularning kɵpinqisidin razi bolmiƣanidi; qünki Hudaning jazasi bilǝn «ularning jǝsǝtliri qɵl-bayawanda qeqilip ⱪalƣan».

Əmma bu ixlar ularning bexiƣa bizlǝrgǝ misal-bexarǝt bolsun üqün qüxkǝnidi; buningdin mǝⱪsǝt bizning ularning yaman ixlarƣa ⱨǝwǝs ⱪilƣinidǝk ⱨǝwǝs ⱪilmasliⱪimiz üqündur. Silǝr yǝnǝ ularning bǝzilirigǝ ohxax butⱪa qoⱪunidiƣanlardin bolmanglar; bular toƣruluⱪ: «hǝlⱪ yǝp-iqixkǝ ulturdi, andin kǝyp-sapaƣa turdi» dǝp pütülgǝn. Biz yǝnǝ ularning bǝzilirining buzuⱪluⱪ ⱪilƣinidǝk buzuⱪluⱪ ⱪilmayli; qünki xu wǝjidin ulardin yigirmǝ üq ming kixi bir kündila ɵldi. Yǝnǝ ularning bǝzilirining Mǝsiⱨni siniƣinidǝk Mǝsiⱨni sinimayli; qünki xu sǝwǝbtin ular yilanlar qeⱪixi bilǝn ⱨalak boldi. Yǝnǝ ularning bǝziliri aƣrinƣandǝk aƣrinip ⱪaⱪximanglar — nǝtijidǝ, ular jan alƣuqi pǝrixtǝ tǝripidin ɵltürüldi. Əmdi bu wǝⱪǝlǝrning ⱨǝmmisi ularning bexiƣa bexarǝtlik misallar süpitidǝ qüxkǝn wǝ ahirⱪi zamanlar beximizƣa keliwatⱪan bizlǝrning ulardin sawaⱪ-ibrǝt eliximiz üqün hatirilǝngǝnidi. Xuning bilǝn «Mǝn qing tirǝp turmaⱪtimǝn» degǝn kixi ɵzining yiⱪilip ketixidin ⱨezi bolsun!» («1Kor.» 10:1-12).


Zina ⱪildi dǝp ǝrz ⱪilinƣan ayalni «lǝnǝt kǝltüridiƣan ǝlǝm süyi» bilǝn sinax usuli wǝ nizamida (5:11-31) — barawǝrsizlik barmu-yoⱪ?

Bǝzilǝr bu nizam bǝlgilimini oⱪup: «Nemixⱪa bundaⱪ sinax pǝⱪǝt ayal kixilǝrgila ixlitilgǝn? Ayal kixi ɵz eri toƣruluⱪ «U zina ⱪildi» dǝp gumanlanƣan bolsa, bu sinax usulini nemixⱪa ǝrgǝ tǝtbiⱪlaxⱪa bolmaydu» dǝp oylixi mumkin.


Əmǝliyǝttǝ bolsa bu soal «Tǝwrat-Injilƣa asasǝn, ǝr-ayalliⱪ munasiwǝt ⱪandaⱪ boluxi kerǝk?» degǝn tehimu kǝng soalning bir ⱪismidur; muxu yǝrdǝ biz uningƣa pǝⱪǝt bir ⱪismǝn jawab berǝliximiz mumkin. Ⱨǝmmidin awwal xuni eniⱪ bayan ⱪiliximiz kerǝkki, Tǝwrat ⱨǝm Injildiki tǝlimgǝ asasǝn «Ayal kixi ǝr kixining bir hil tǝǝlluⱪati, halas», degǝn uⱪum ⱪǝt’iy qǝtkǝ ⱪeⱪilidu. Ⱪiz-ayal kixining salaⱨiyiti wǝ ⱪimmiti Musaƣa qüxürülgǝn muⱪǝddǝs ⱪanun aldida, Injildiki tǝlim aldida ǝr kixiningkigǝ op’ohxax. Mǝsilǝn, Tǝwrat boyiqǝ ayal kixini ɵltürgǝn ⱪatil wǝ ǝr kixini ɵltürgǝn ⱪatil ohxaxla ɵlüm jazasini tartatti.


Injilda ǝr-hotunluⱪ toƣrisidiki berilgǝn tǝlim boyiqǝ ayal kixi Mǝsiⱨgǝ ǝgixǝy desǝ, birinqi mǝs’uliyiti Rǝbning Ɵzigǝ boysunux, ikkinqidin erigǝ boysunuxtur; erigǝ boysunmasliⱪning pǝⱪǝt bir toƣra sǝwǝbi bar; mubada eri ɵzidin birǝr naǝhlaⱪ yaki sǝmimǝyǝtsizlik ⱪilixni tǝlǝp ⱪilsa, undaⱪta u boysunmaydu. Baxⱪa normal ǝⱨwallarda boysunux uning burqidur. Bu ixlar biz «Korintliⱪlarƣa»(1)»diki izaⱨatlar wǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»dǝ sǝl tǝpsiliyraⱪ tohtilimiz. Mana bu ⱨazirⱪi soaldin kǝngrǝk soaldur.


Muxu yǝrdǝ «ⱪarƣix kǝltürgüqi ǝlǝm süyi» degǝn mǝsilidǝ ikkinqi bir mǝsilini, yǝni Musa Pǝyƣǝmbǝrning wasitisi bilǝn tapxurulƣan ⱪanunning mǝⱪsiti wǝ qǝklimiliri toƣruluⱪ bir mǝsilini uqritimiz. Mǝsilǝn, Injilda Rǝbbimiz Ɵzigǝ ǝgǝxkǝnlǝrgǝ, ǝr-hotunluⱪ toƣruluⱪ pǝⱪǝt wapasizliⱪ, buzuⱪluⱪ ⱪilix sǝwǝbidin baxⱪa, ɵz jorisiƣa talaⱪ berixkǝ bolmaydu, dǝp tǝlim beridu. Xunga Pǝriysilǝr buni bilip uningdin «Undaⱪta, Musa Pǝyƣǝmbǝr nemǝ üqün Tǝwrat ⱪanunida ǝr kixi ɵz ayaliƣa talaⱪ hetini bǝrsila, uni ⱪoyuwetixkǝ bolidu, dǝp buyruƣan?» — dǝp soraxti. Jawabǝn Rǝbbimiz Tǝwrattiki ⱪanunning qǝklimilirini tilƣa elip mundaⱪ dedi: —

«Tax yürǝklikinglardin Musa Pǝyƣǝmbǝr ayalliringlarni talaⱪ ⱪilixⱪa ruhsǝt ⱪilƣan; lekin alǝmning baxlimida bundaⱪ ǝmǝs idi» («Matta» 19:8).


Muⱪǝddǝs ⱪanun Musa Pǝyƣǝmbǝrning wasitisi bilǝn tapxurulƣan qaƣda Hudaning Mǝsiⱨdǝ bolƣan toluⱪ nijati tehi nazil ⱪilinƣan ǝmǝs — xu qaƣda Mǝsiⱨ tehi ɵlmigǝqkǝ, Muⱪǝddǝs Roⱨ tehi kǝlmigǝn. Biz ⱨazir baxⱪiqǝ bir dǝwrdǝ bolup, Hudaning xapaǝtlik Roⱨi etiⱪad ⱪilƣuqilarda ixligǝqkǝ: «Hudaning güzǝl haⱨixi boyiqǝ silǝrning iradǝ tiklixinglarƣa wǝ uni ǝmǝlgǝ axuruxunglarda iqinglarda ixliguqi Uning Ɵzidur» («Fil.» 2:13). Etiⱪad ⱪilsaⱪ, Huda bizdin «tax yürǝk»imizni elip taxlap bizgǝ «meⱨriban bir ⱪǝlb» ata ⱪilidu («Əz.» 11:19, 36:26). Xuning bilǝn Hudaƣa ming tǝxǝkkur, uning barliⱪ, toluⱪ ǝmrlirigǝ ǝmǝl ⱪilixⱪa küq-ⱪudritimiz bardur.

Ⱨalbuki, Huda Musa arⱪiliⱪ xu ⱪanunni tapxurƣan Israil xundaⱪ ǝmǝs idi. Huda ularning ⱪǝlblirining ⱪattiⱪliⱪini obdan bilǝtti; ǝr kixilǝrgimu ohxax bir sinaⱪ usuli bekitilgǝn bolsa tolimu adil bolatti, lekin u xundaⱪ bekitkǝn bolsimu, Israil ohxaxla xundaⱪ bǝlgilimigǝ ⱪǝt’iy riayǝ ⱪilmaytti wǝ yaki uni burap barliⱪ mǝnisini wǝ mǝzmunini uningdin mǝⱨrum ⱪilidiƣanliⱪini obdan bilǝtti («Zǝbur» 119:126, «Markus» 7:13). Kɵp sǝwǝblǝr iqidǝ mana bu xundaⱪ bǝlgilimǝ berilmigǝnlikning addiy bir sǝwǝbi bolidu.


Gǝrqǝ ayal kixilǝrgǝ baƣlanƣan 5:11-31dǝ tapxurulƣan bǝlgilimǝ yuⱪirida eytⱪinimizdǝk qǝklik bolƣini bilǝn, uningda Hudaning danaliⱪi tolimu küqlük idi. Qünki bu bǝlgilimǝ ayal kixilǝrni ǝr-ayalliⱪ otturisidiki ǝng zǝⱨǝrlik wǝ hǝtǝrlik amillardin biri bolƣan ⱨǝsǝthorluⱪtin, xundaⱪla ⱨǝsǝthorluⱪtin daim qiⱪidiƣan zorawanliⱪ muamilidin ⱪoƣdax tǝdbiri idi. Pǝrwǝrdigarning xapaiti ⱨǝm wǝdisidǝ turƣanliⱪiƣa tolimu ixǝngǝn ihlasmǝn bir ayal kixi adalǝtsizliktin «zina ⱪilƣan» dǝp ǝrz ⱪilinƣan bolsa, ɵzi xundaⱪ bir sinaⱪni ɵtküzsun dǝp tǝlǝp ⱪilatti. Uning eri rǝt ⱪilsa («kündaxliⱪ «axliⱪ ⱨǝdiyǝsi»» üqün un qiⱪarƣuqi xu ǝr kixi bolatti, ǝlwǝttǝ) undaⱪta uning ayali xǝⱨǝrdiki aⱪsaⱪal-sotqilardin erining xikayǝtni tohtitixini tǝlǝp ⱪilatti. Mubada ǝr kixi: «Way-wuy, qɵldiki azraⱪ topa arilaxⱪan suni iqkǝngǝ, uningƣa ⱨeq ziyan yǝtmǝydu, bu sinaⱪ ⱨesablanmaydu!» desǝ, undaⱪta u ɵzining Hudaƣa ixǝnmigüqi kapir ikǝnlikini ispatliƣan bolidu. Qünki Huda Ɵzi bekitkǝn sinaⱪⱪa «kimning gunaⱨi bar, kimning gunaⱨi yoⱪluⱪini ispatlaymǝn» degǝn wǝdisini ⱪoxⱪanidi.


Musa Pǝyƣǝmbǝr su qiⱪirix üqün ⱪoram taxni urƣanda, Huda uni ǝyiblǝp: «Meni jamaǝtning aldida muⱪǝddǝs dǝp ⱨɵrmǝtlimidinglar» dǝp, uning gunaⱨiƣa bǝrgǝn jaza nemixⱪa xundaⱪ ⱪattiⱪ boldi?   («Qɵl.» 20:1-13)

Biz bu ixni hatiriligǝn munu ayǝtlǝrni ⱪaytidin oⱪuyli: — 

«Pǝrwǝrdigar Musaƣa sɵz ⱪilip mundaⱪ dedi: — Ⱨasini ⱪolungƣa al, andin sǝn akang Ⱨarun bilǝn birliktǝ jamaǝtni yiƣip, ularning kɵz aldidila ⱪoram taxⱪa buyruⱪ ⱪil; xundaⱪ ⱪilsang ⱪoram tax ɵz süyini qiⱪiridu; xu yol bilǝn sǝn ularƣa su qiⱪirip, jamaǝt wǝ qarpayliri iqidiƣan su berisǝn.

Xuning bilǝn Musa Pǝrwǝrdigarning ǝmri boyiqǝ Pǝrwǝrdigarning ⱨuzuridin ⱨasini aldi. Musa bilǝn Ⱨarun ikkisi jamaǝtni ⱪoram taxning aldiƣa yiƣdi wǝ Musa ularƣa: — Gepimgǝ ⱪulaⱪ selinglar, i asiylar! Biz silǝrgǝ bu ⱪoram taxtin su qiⱪirip berǝylimu?! — dedi. Andin Musa ⱨasisi bilǝn ⱪoram taxni ikki ⱪetim uruwidi, naⱨayiti kɵp su eⱪip qiⱪti, sudin jamaǝtmu, qarwa qarpaylarmu iqixti. Pǝrwǝrdigar Musa bilǝn Ⱨarunƣa: —

Silǝr Manga ixǝnmǝy, Israillar aldida Meni muⱪǝddǝs dǝp ⱨɵrmǝtlimigininglar üqün, silǝrning bu jamaǝtni Mǝn ularƣa tǝⱪdim ⱪilip bǝrgǝn zeminƣa baxlap kirixinglarƣa yol ⱪoymaymǝn, — dedi».


Musa Pǝyƣǝmbǝr muxu yǝrdǝ ⱪaysi tǝrǝplǝrdǝ Pǝrwǝrdigarƣa itaǝtsizlik ⱪilƣan? Birinqidin, Huda («Mis.» 17:6dǝ hatirilǝngǝn) ilgiriki xuningƣa ohxap ketidiƣan bir ǝⱨwal astida uningƣa «Ⱪoram taxni urƣin» degǝn ǝmǝs, bǝlki «Uningƣa sɵz ⱪilƣin» dǝp buyruƣan. Musa undaⱪ ⱪilmidi. Buningƣa ⱪarap Huda uningƣa «Silǝr Manga ixǝnmidinglar» dǝp ǝyiblidi. 



Ikkinqidin, gǝrqǝ hǝlⱪ xundaⱪ ⱪaⱪxap aƣrinƣan wǝ Ɵzidin gumanlanƣan bolsimu, muⱪǝddǝs yazmilardin ⱪariƣanda Huda xu waⱪitta ularƣa ƣǝzǝplǝngǝn ǝmǝs. Gǝrqǝ xundaⱪ bolsimu, lekin Musa ɵzi ƣǝzǝplǝndi («Zǝb.» 106:32).


Uning üstigǝ Pǝrwǝrdigarning: «Silǝr Manga ixǝnmǝy, Israillar aldida Meni muⱪǝddǝs dǝp ⱨɵrmǝtlimigǝnsilǝr» degǝn sɵzliridin ⱪariƣanda Musaning itaǝtsizlikidǝ yuⱪiriⱪi ikki ixtin tehimu eƣir bir gunaⱨi bolƣan boluxi kerǝk. Bu sɵzlǝr Musa bilǝn Ⱨarunƣa eytilƣan, bolupmu Musani kɵrsitixi kerǝk. Əmdi Pǝrwǝrdigarni «muⱪǝddǝs dǝp ⱨɵrmǝtlǝx» degǝn uⱪumning nemǝ ikǝnlikini soriximiz kerǝk. Tǝwratning baxⱪa yǝrliridǝ kɵrsǝtkinimizdǝk, «muⱪǝddǝs» degǝnning birnǝqqǝ tǝrǝpliri bardur. Hudaning Ɵz xǝhsidǝ barliⱪ yaratⱪan mǝwjudatliridin mutlǝⱪ üstün ⱪandaⱪtur bir hil sapliⱪ, paklik, mukǝmmǝllik bardur, U ⱨǝrdaim «ayrim» turidu. U Yǝxaya Pǝyƣǝmbǝrgǝ mǝbudlar toƣruluⱪ gǝp ⱪilƣanda:


«Mǝn Pǝrwǝrdigardurmǝn; mening namim xudur;

Xan-xǝripimni baxⱪa birsigǝ,

Yaki Manga tǝwǝ bolƣan mǝdⱨiyini oyulƣan mǝbudlarƣa bǝrmǝymǝn» degǝn («Yǝx.» 42:8).


Butlarni qǝtkǝ ⱪaⱪidiƣan bu sɵz Hudaning xan-xǝripini Ɵziningki ⱪilmaⱪqi bolƣan insanlarnimu ohxax qǝtkǝ ⱪaⱪidu. Muⱪǝddǝs Roⱨ Huda ⱪilƣan uluƣ ixlarni insanlarning «Mǝn ⱪilƣan» degǝndǝk mǝƣruluⱪiƣa ⱪǝt’iy yol ⱪoymaydu. Lekin bizning kɵzⱪariximizqǝ Musa Pǝyƣǝmbǝr muxu yǝrdǝ dǝl xu ixni ⱪilƣan ohxaydu. U: «Gepimgǝ ⱪulaⱪ selinglar, i asiylar! Biz silǝrgǝ bu ⱪoram taxtin su qiⱪirip berǝylimu?!» dedi.


U ⱪandaⱪsigǝ: — (1) ɵzi bilǝn Ⱨarunlarni «su bǝrgüqilǝr» dǝp kɵrsǝtsun? (2) ɵzini wǝ bǝlkim Ⱨarunnimu Hudaning Ɵzigǝ xerik ⱪilip «biz» desun? Bu «xerik ⱪilix» kupurluⱪ gunaⱨi ǝmǝsmu? Mana bu, Musa wǝ Ⱨarunning «Meni muⱪǝddǝs dǝp ⱨɵrmǝtlimigǝn»liki idi.


Roⱨiy yetǝkqilik mǝs’uliyiti barlar Hudaning padisi bolƣan addiy mɵmin bǝndiliri bilǝn selixturulƣanda, Huda tǝripidin eƣirraⱪ jaza-tǝrbiyilǝrni kɵridu («Yaⱪ.» 13:1). Xu jaza-tǝrbiyilǝrning bir ⱪismi bǝzi waⱪitlarda Hudaning ⱪoziliri putlaxturulmasliⱪi üqün ularning kɵz aldida qüxürilidu. Muxu yǝrdimu xundaⱪ. Musaning naqar ülgisi bilǝn Israillar gunaⱨⱪa patⱪuzulmasliⱪi üqün, Pǝyƣǝmbǝr oquⱪ jazalinidu.


Gǝrqǝ xu waⱪitta Musaƣa zeminƣa kirixkǝ yol ⱪoyulmiƣan bolsimu, Huda keyin uning kɵnglidiki tǝlǝp-tǝxnani ijabǝt ⱪilƣan. Bir ming bǝx yüz yildin keyin Musaning roⱨi «julaliⱪta kɵrünüx» teƣi (bǝlkim Pǝlǝstindiki «Ⱨǝrmon teƣi»)da Mǝsiⱨ Əysaning Ɵzi bilǝn kɵrüxtürüldi. Xübⱨisizki, xu qaƣda Musa haliƣan bolsa, u Huda wǝdǝ ⱪilƣan zeminƣa yahxi ⱪariwalƣan bolatti. Əmma barliⱪ xǝripi iqidǝ kɵrüngǝn Hudaning Ɵz Oƣli bilǝn robiro didarlixix ⱨǝm sirdixixtǝk ⱪimmǝtlik pursǝtkǝ muyǝssǝr bolƣaqⱪa, bizningqǝ xu qaƣda uning xu zeminƣa ⱪarƣusi yoⱪ deyǝrlik boluximu mumkin idi («Matta» 17:1-13, «Markus» 9:1-12, «Luⱪa» 9:26-36). 


«Hudaƣa xan-xǝrǝp bǝrmǝslik»tiki yǝnǝ bir ⱪorⱪunqluⱪ misal «Ros.» 12:21-23dǝ uqraydu.


(22-24-bablar) Beorning oƣli Balaam — U kim? Huda uni nemixⱪa xundaⱪ eƣir jazalidi?

Balaamning tarihi, Balaⱪ Padixaⱨning uni Israillarni ⱪarƣax üqün yalliƣini Tǝwrattiki ǝng ƣǝlitǝ bayanlardin biri boluxi kerǝk. Uningda birinqi sir — Balaam ɵzidur, — U zadi ⱪandaⱪ adǝm?


«Yǝxua» 13:22dǝ Balaam «palqi» dǝp atilidu. U pǝyƣǝmbǝr ǝmǝs, bǝlki butpǝrǝslǝr üqün pal-dǝm salidiƣan seⱨirgǝr idi. Xu dǝwrdiki butpǝrǝslǝrning kɵzⱪarixiqǝ, ⱨǝrhil ilaⱨlarning ɵz tǝsir dairisi yaki baxⱪuridiƣan zemini bolƣan (kɵp yǝrlǝrdǝ hǝnzularning tutⱪan buddizmi dǝl xundaⱪ uⱪumdidur); hǝlⱪlǝrning ⱪarixiqǝ, Balaamdǝk bir küqlük palqi ⱨǝrhil ilaⱨlarƣa tǝsir kɵrsitǝlǝydu, dǝp oylaytti. Birsi baxⱪilarni ⱪarƣaxni yaki baxⱪilarƣa tǝsir kɵrsitixni oylisa, xu kixigǝ panaⱨ yaki muⱨapizǝtqi bolƣan ilaⱨ bilǝn alaⱪǝ ⱪilip, xu ilaⱨni xundaⱪ ⱪilixⱪa mayil ⱪilix kerǝk; bolmisa ⱪarƣax yoli karƣa kǝlmǝytti. «Mayil ⱪilix» jǝryani türlük ⱨaywanlarni ⱪurbanliⱪ ⱪilix, xundaⱪla Balaam toƣrisidiki bayanda oⱪuƣinimizdǝk (23:1-4ni kɵrüng), xuni ⱪilixta muwapiⱪ jayni tepix kerǝk idi. Balaam Israilning Hudasi Pǝrwǝrdigar ikǝnlikini obdan bilǝtti, xunga u Israilni ⱪarƣap pul tapmaⱪqi bolsa, Pǝrwǝrdigarni xu ixni ⱪilixⱪa mayil ⱪilix kerǝk dǝp qüxinǝtti. Balaamning tarihidin ⱪariƣanda, u dǝslǝptǝ Pǝrwǝrdigarni kɵpligǝn ilaⱨlarning iqidiki birsi halas, dǝp bilgǝn; uning asman-zeminni yaratⱪan Pǝrwǝrdigardin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ ilaⱨning yoⱪluⱪi toƣrisida hǝwiri yoⱪ idi. Injilda ayan ⱪilinƣandǝk, Pǝrwǝrdigardin baxⱪa «ilaⱨlar» bolsa, pǝⱪǝt adǝmlǝrni ɵzlirigǝ ilaⱨ süpitidǝ qoⱪunuxⱪa aldaydiƣan jinlardin ibarǝt, ǝlwǝttǝ. Dǝrwǝⱪǝ Balaam Israilni ⱪarƣaxtiki yolni izdiginidǝ, u tezla Pǝrwǝrdigarning birdinbir «Ilaⱨlarning ilaⱨi» ikǝnlikini tonup yǝtkǝnidi (22:18dǝ u «Pǝrwǝrdigar Hudayim» dǝydu).


Balaⱪning ǝlqiliri ikkinqi ⱪetim uni ǝkelixkǝ barƣanda  (ariliⱪ 150 kilometr idi) Huda uni sinaydu. U yǝnǝ bir ⱪetim Israilni ⱪarƣax yolini izdǝmdu-yoⱪ? Huda alliⱪaqan uningƣa Israil hǝlⱪini ⱪarƣaxⱪa bolmaydiƣanliⱪini roxǝn ayan ⱪilƣandin keyin, u dǝrwǝⱪǝ yǝnila Hudadin yǝnǝ xu ix toƣruluⱪ soraydu. Bu ixtin keyin uning ɵz aƣzidin munu sɵzlǝr qiⱪidu: «Huda insan ǝmǝstur, U yalƣan eytmaydu, yaki adǝm balisimu ǝmǝstur, puxayman ⱪilmaydu» (23:19). Uning xuni bilip turup Hudadin ⱪarƣax yolini sorixi Hudaning ƣǝzipini ⱪozƣaydu; ǝmma Huda uningƣa ijazǝt tǝriⱪisidǝ: «U kixilǝr seni tǝklip ⱪilip kǝlgǝn bolsa, ular bilǝn billǝ barƣin, lekin sǝn Mening sanga eytidiƣanlirim boyiqǝ ix ⱪilixing kerǝk» — dǝydu. Huda ǝmǝliyǝttǝ uni wǝ Balaⱪni oquⱪ jazalap, Ɵz ⱪudritini, xundaⱪla Israilƣa bolƣan muⱨǝbbitini kɵrsǝtmǝkqi idi. Xunga bu pǝⱪǝt bir ijazǝt, ǝmr ǝmǝs idi. Pulƣa kɵzi ⱪizirip, ɵz mǝnpǝ’itini kɵzlǝp Hudadin: «Ɵz niyitingdin yanƣaysǝn» dǝp tilǝx intayin hǝtǝrlik ix bolidu. Qünki Balaamning kɵnglidǝ pulpǝrǝsliktin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ nǝrsǝ yoⱪ idi. U Hudaning hizmǝtkari ǝmǝs. Xunga Injil bizgǝ «Balaamning yoli» («2Pet.» 2:15) wǝ «Balaamning azƣan yoli» («Yǝⱨ.» 11) toƣruluⱪ ⱪattiⱪ agaⱨlanduridu. Muxu «yol» «Hudaning yolida mangimǝn» dǝp turup, pul-mǝnpǝǝtni kɵzlǝxtin baxⱪa nǝrsǝ ǝmǝstur. Bundaⱪ yolda mengix Rǝbbimizning nǝziridǝ intayin eƣir gunaⱨ bolidu. Xuning bilǝn Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi Balaam Balaⱪ bilǝn kɵrüxüxkǝ ketiwatⱪinida, uning exikini zuwanƣa kǝltürüp, Balaamning xu gunaⱨini ⱪattiⱪ ǝyiblǝydu. Bu wǝⱪǝ arⱪiliⱪ Balaam Hudaning uningƣa «Exikingning roⱨiy kɵzliri bar, lekin seningdǝ yoⱪ!» degǝndǝk agaⱨini ⱪobul ⱪilixi kerǝk idi (exǝk Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisini kɵridu, Baalam kɵrmǝydu).


Balaam Balaⱪ tǝripidin ⱪarxi elinƣandin keyin Hudaning Roⱨining tǝsiri astida Israil toƣruluⱪ tɵt ⱪetim bexarǝt berip, ularni Huda tǝripidin nurƣun bǝht-bǝrikǝt kɵridu, dǝydu. Tɵtinqi ⱪetimliⱪ bexaritidǝ u ⱨǝtta ahirⱪi zamanlar wǝ Mǝsiⱨning kelixi toƣruluⱪ sɵzlǝydu. Balaⱪ Balaamƣa ⱪattiⱪ aqqiⱪlinip, ⱨǝr ikkisi ɵz yoliƣa mangidu. Ⱨalbuki, keyin Moabiy ⱪiz-ayallar bilǝn Midiyaniy ⱪiz-ayallar birlixip Israil ǝrkǝklirini buzuⱪluⱪⱪa, andin butpǝrǝslikkǝ eziⱪturƣanliⱪini bayⱪaymiz (25:1-3). Xuning bilǝn Hudaning ƣǝzipi Israilning bexiƣa qüxidu. Mǝzkur kitabta, 31:8dǝ Balaamning Midiyanlar arisida turƣanliⱪini bayⱪaymiz. Midiyanlarning bolsa, yuⱪirida bayⱪiƣinimizdǝk Moabiylar bilǝn munasiwiti bar idi. 31:16dǝ Midiyaniy ⱪiz-ayallarning Israillarni eziⱪturuxini ǝslidǝ Balaamning ǝⱪli ikǝn, dǝp uⱪimiz: —

«Ⱪaranglar, dǝl xular Balaamning ⱨiylǝ-mǝsliⱨiti bilǝn Peordiki ixta Israillarni Pǝrwǝrdigar aldida gunaⱨⱪa patⱪuzuxi bilǝn, Pǝrwǝrdigarning jamaitigǝ waba yaƣdurulƣan ǝmǝsmu?» 


Bu ǝⱨwalƣa ⱪariƣanda, Balaam ɵzining Israilni ⱪarƣiyalmaydiƣanliⱪini tonup yǝtkǝn bolsimu (qünki Huda ular üqün bǝht-bǝrikǝt bekitkǝnidi), u yǝnila ularƣa ziyan yǝtküzüxkǝ rǝzil bir tǝdbirni oylap qiⱪti. Əgǝr Israillar ɵzliri Hudaƣa itaǝtsizlik ⱪilixⱪa, xundaⱪla Uning muⱪǝddǝs namini bulƣaxⱪa eziⱪturulsa, undaⱪta ɵzlirini Hudaning ⱪarƣixi astida ⱪoyƣan bolatti. Mǝlum bir waⱪitta u muxu tǝxǝbbusini otturiƣa ⱪoyuxⱪa Balaⱪning yeniƣa ⱪaytⱪan bolsa kerǝk, wǝ xübⱨisizki, u munasip bir tartuⱪⱪa igǝ boldi. Xunga ahir berip, Musa Midiyaniylardin Huda buyruƣan intiⱪamni alƣanda Balaamning ularning arisida ɵltürülüxi tolimu muwapiⱪ idi (31:8).


Rǝbbimiz Əysa Injilning «Wǝⱨiy» degǝn ahirⱪi ⱪismi bilǝn ahirⱪi sɵzini rosuli Yuⱨannaƣa yǝtküzgǝn qaƣda «Balaamning yoli» ǝmǝs, bǝlki «Balaamning tǝlimi» toƣruluⱪ agaⱨlanduridu: —


«Lekin sanga xu birnǝqqǝ etirazim barki, aranglarda Balaamning tǝlimigǝ ǝgǝxkǝnlǝrdin bǝzilǝr bolmaⱪta — Balaam bolsa Balaⱪⱪa Israillarni butⱪa atap ⱪurbanliⱪ ⱪilinƣan gɵxni yeyix wǝ jinsiy buzuⱪluⱪ ⱪilixⱪa azduruxni ɵgǝtkǝnidi» («Wǝⱨiy» 2:14).


Xunga «Balaamning tǝlimi» pǝⱪǝt Hudaning yolidin paydilinip, Hudaning padisidin mal-dunyasini aldap eliwelix bolupla ⱪalmay, yǝnǝ ularƣa: — «Buzuⱪluⱪ wǝ butpǝrǝslik ɵtküzüx gunaⱨ ǝmǝs, ⱨeqwǝⱪǝsi yoⱪ» dǝp ɵgitixtinmu ibarǝt bolidu. Bundaⱪ ǝⱨwal ⱨǝtta Junggo zeminidimu, kɵz aldimizda bolmaⱪta (mǝsilǝn «Xǝrⱪtin qiⱪⱪan qaⱪmaⱪ» degǝn mǝzⱨǝptikilǝrning tǝlimi xundaⱪtur). Bundaⱪ lǝnǝtlik ixlarni ɵgitidiƣanlarning bexiƣa Rǝbbimizning ǝng ⱪattiⱪ jazasi qüxmǝy ⱪalmaydu.