Tǝwrat 36-ⱪisim
«Zǝfaniya»
(Zǝfaniya pǝyƣǝmbǝrning kitabi)
Kirix sɵz
Pǝyƣǝmbǝr ɵzi
Zǝfaniya — ««Yaⱨ» (Pǝrwǝrdigar) ǝtiwarlaydu» yaki ««Yaⱨ» ⱪoƣdaydu» degǝnni bildüridu. Uning atisining ismi «Kuxi» bolup, «Efiopiyǝlik» degǝn mǝnidǝ bolup, bǝlkim Zǝfaniyaning atisi Kuxi yaki qong atisi Gǝdaliyaning Efiopiyǝ bilǝn mǝlum munasiwiti boluxi kerǝk. Zǝfaniya kitabida ikki ⱪetim Efiopiyǝni tilƣa alidu. U yǝnǝ ɵzining Ⱨǝzǝkiya padixaⱨning qǝwrǝ oƣli ikǝnlikini bizgǝ uⱪturidu — sǝwǝbi, baxⱪilarning ɵzini «Efiopiyǝlik» dǝp oylap ⱪalmasliⱪi üqündur (Zǝfaniya Yǝⱨudiy bolmiƣan bolsa, Yǝⱨudiylar uni ɵzlirigǝ pǝyƣǝmbǝr dǝp ⱨesablimaytti). Tǝwrattiki baxⱪa ⱪisimlardin Zǝfaniya toƣruluⱪ hǝwirimiz yoⱪ.
Yezilƣan waⱪti
Zǝfaniya pǝyƣǝmbǝr bexarǝtlirining Yosiya padixaⱨ tǝhtkǝ olturƣan waⱪitlarda (miladiyǝdin ilgiriki 640-609-yili) berilgǝnlikini uⱪturidu. Ximaliy padixaⱨliⱪ, yǝni «Israil» yüz yil ilgiri yoⱪitilƣanidi. Yǝⱨudaning padixaⱨi Yosiya miladiyǝdin ilgiriki 621-yili oquⱪ-axkara ⱨalda butpǝrǝslikni yoⱪitidiƣan toluⱪ islaⱨatni yolƣa ⱪoyidu. Bǝzi alimlar, bu islaⱨatning izqil elip berilixiƣa türtkǝ bolƣini dǝl Zǝfaniyǝning bexariti idi, xunga kitab xu yildin burun yezilƣan, dǝp ⱪaraydu. Zǝfaniya pǝyƣǝmbǝrning Ninǝwǝ xǝⱨirining wǝyran bolidiƣanliⱪini aldin’ala eytⱪiniƣa ⱪariƣanda, bexarǝtlǝr qoⱪum miladiyǝdin ilgiriki 612-yilidin burun jakarlanƣan. Demǝk, u Naⱨum, Ⱨabakkuk wǝ Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr bilǝn zamandax idi.
Zǝfaniyaning Yerusalemdiki kiqik mǝⱨǝllilǝrni tilƣa alƣanliⱪi uning Yerusalemda turƣan adǝm ikǝnlikini bildüridu.
Kitabning arⱪa kɵrünüxi
Yosiya Yǝⱨudaning ǝng ⱨǝⱪⱪaniy padixaⱨlirining biri bolƣan. Uning qong atisi Manǝssǝⱨ wǝ atisi Amon Yǝⱨudada ɵtkǝn padixaⱨlar iqidǝ rǝzil padixaⱨlardin bolup, ular ɵlgǝndin keyin, Yosiya tǝhttǝ olturƣanda ǝmdila sǝkkiz yaxⱪa kirgǝnidi. Qong atisi ⱨɵkümranliⱪ ⱪilƣan 55 yilning iqidǝ nurƣun yaman tǝsirlǝrni ⱪaldurƣanidi. Ammiwi sorunlardimu butpǝrǝslik, seⱨirgǝrlik, palqiliⱪ, ⱨǝrhil zulum-zorawanliⱪni kɵrgili bolatti. Yosiya yigirmǝ yaxⱪa kirgǝndǝ bularƣa taⱪabil turuxni baxlap, «islaⱨat»ni yolƣa ⱪoydi. Biraⱪ Zǝfaniyaning pǝyƣǝmbǝrlik izlirini basⱪan Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝrning Tǝwrattiki «Yǝrǝmiya» degǝn yazmisidin bilimizki, muxundaⱪ butpǝrǝslik wǝ zulum-zorawanliⱪ yoⱪimastin yoxurun ⱨalda dawamlaxⱪan, Yosiya ⱨǝtta ɵz ordisidiki ⱨakimlarning yaki kaⱨinlarning qiriklikini yoⱪitalmiƣanidi. Zǝfaniya mundaⱪ dǝydu: — «Uning (Yerusalemning) otturisida bolƣan ǝmirlirining ⱨǝmmisi ⱨɵrkirǝydiƣan xirlar, uning soraⱪqiliri bolsa kǝqliki owlaydiƣan, ǝtigini ƣajiliƣudǝk ⱨeqnǝrsǝ ⱪaldurmaydiƣan bɵrilǝrdur» — (3:3).
Kitabning temisi
Zǝfaniya bolsa kɵzlirini mǝnggülük, baⱪiy dunyadiki ixlarƣa tikkǝn adǝm idi. Uning kɵngül bɵlidiƣini ɵz hǝlⱪining iⱪtisadiy jǝⱨǝttin rawaj tepix üqün ǝmǝs, bǝlki ularning roⱨiy jǝⱨǝttin Huda bilǝn yeⱪin munasiwǝtidǝ boluxi idi. Bǝzi pǝyƣǝmbǝrlǝr (Ⱨabakkuk, Yǝrǝmiyalardǝk) kixilǝrning diⱪⱪitini Hudaning Ɵz hǝlⱪini jazalaxta ixlǝtmǝkqi bolƣan wasitisi (mǝsilǝn, Babil, Asuriyǝ, Greklar ⱪatarliⱪlar)ning üstigǝ ⱪaritidu. Biraⱪ Zǝfaniya undaⱪ ǝmǝs. Uning ⱪǝlbi yalⱪunluⱪ bolup, uning kɵzliri «Pǝrwǝrdigarning küni»diki tǝpsiliy jazaliri yaki jaza wasitilirigǝ ǝmǝs, bǝlki xu küni ɵzigǝ — Yǝⱨudaƣa wǝ barliⱪ alǝmgǝ kelidiƣan «ⱨesablax küni»gǝ tikilip ⱪaraydu. Xu künidǝ: «Mǝn ⱨǝzriti Ibraⱨimning ǝwladimǝn, xuningdǝk «ihlasmǝn ǝl» bolƣan Israilning bir ǝzasimǝn» deyixning kixigǝ ⱨeqⱪandaⱪ paydisi bolmaydu. Huda ⱨǝrbir adǝmni xǝhsǝn ayrim-ayrim sotlaydu.
«Xu qaƣda xundaⱪ boliduki,
Mǝn Yerusalemni qiraⱪlar bilǝn ahturimǝn,
Arzangliri üstidǝ tinƣan xarabtǝk turƣan-ǝndixisiz adǝmlǝrni,
Yǝni kɵnglidǝ: «Pǝrwǝrdigar ⱨeq yahxiliⱪni ⱪilmaydu, yamanliⱪnimu ⱪilmaydu» degǝnlǝrni jazalaymǝn» (1:12).
«Bizning intayin adil bir padixaⱨimiz, Yosiya bar» deyixningmu paydisi yoⱪ bolidu. Huda dǝrwǝⱪǝ «ⱪurbanliⱪ ⱪilidiƣan bir küni»ni bekitkǝnidi — biraⱪ bu kündiki ⱪurbanliⱪlar bolsa, ularning ibadǝthaniƣa «mana mening ihlasmǝnlikimgǝ ⱪara!» dǝp elip kǝlgǝn ⱪurbanliⱪliri ǝmǝs, bǝlki ularning ɵzliri — dindar ⱨǝm gunaⱨⱪa tolƣan kixilǝrdin ibarǝt bolidu (1:7-8).
«Xu küni mǝn bosuƣidin dǝssimǝy atlaydiƣanlarni, yǝni zulum-zorawanliⱪ ⱨǝm aldamqiliⱪⱪa tayinip hojayinlirining ɵylirini tolduridiƣanlarni jazalaymǝn» (1:9).
Mana ular intayin pǝrⱨizhumar bir hǝlⱪ idi — ular tolimu mǝnisiz hurapiy bir diniy pǝrⱨizni, yǝni «yaman bolidu» degǝnni intayin qong bilidu, biraⱪ xuning bilǝn bir waⱪitta ⱨǝrⱪandaⱪ bulangqiliⱪ, aldamqiliⱪ, ⱪatilliⱪⱪa tǝyyar turidu. Ular hurapiyliⱪ yolida «ɵy bosuƣisini dǝssimǝydu», biraⱪ ɵyidiki bisatlarni bulang-talang ⱪilip ɵy iqidikilǝrni ɵltüridu. «Din»ning adǝmlǝrni ɵzini-ɵzigǝ alditidiƣan maⱨiyiti mana xundaⱪtur. «Din» adǝmni ⱪutⱪuzmaydu, ⱪutⱪuzux pǝⱪǝt Ⱨǝmmigǝ ⱪadirning Ɵzi kɵrsǝtkǝn nijatliⱪ yoliƣa boysunup uni ⱪobul ⱪilixtidur.
Zǝfaniya pǝyƣǝmbǝr Hudaning hǝlⱪining asiyliⱪliriƣa ⱪarap intayin azablinidu. Uning bexaritining uluƣ temisi «Pǝrwǝrdigarning küni» wǝ uning barliⱪ ǝllǝrgǝ, Yǝⱨuda ⱨǝm Israilƣa bolƣan tǝsiri idi. Dunyadiki barliⱪ ǝllǝr (baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝrning yazmilirida deyilgini boyiqǝ, Yerusalemƣa ⱨujum ⱪilix üqün) jǝnggǝ yiƣilip, Hudaning jazasiƣa uqraydu (3:8). Israil azab-oⱪubǝt tartix arⱪiliⱪ paklandurulup, Pǝrwǝrdigarni izdǝydu (3:11-13). «Yat ǝllǝr»din tirik ⱪalƣanlarmu Hudaning yollirini ɵginip uningda mangidu (3:9-10). Huda Israilni ⱪaytidin Pǝlǝstingǝ yiƣidu (3:14-20). Bu ix pütkül jaⱨanƣa wǝ Huda Ɵzigimu zor huxalliⱪ bolidu.
Zǝfaniya Ninǝwǝ xǝⱨirining wǝyran bolidiƣanliⱪini aldin’ala eytidu. Bu ix on yildin keyin yüz beridu. U yǝnǝ Filistiylǝr toƣruluⱪ «ⱪisⱪa muddǝtlik» bexarǝt bǝrgǝn. Bu bexarǝtlǝrning ǝmǝlgǝ axuruluxi uning pǝyƣǝmbǝrliki hǝlⱪ aldida bekitilip, Yǝⱨudiy hǝlⱪining uning yazmisini Hudadin kǝlgǝn dǝp Tǝwrat yazmilirining ⱪatariƣa ⱪobul ⱪilƣanliⱪining sǝwǝbi bolƣan bolsa kerǝk. Xuning üqün Zǝfaniya pǝyƣǝmbǝrning kitabi ⱪolimizda bügüngiqǝ turuwatidu.
Mǝzmun: —
(a) Pǝrwǝrdigarning küni |
|
(1) (1:2-3) |
Soraⱪⱪa tartixning omumiyliⱪi |
(2) (1:4-2:3) |
Yǝⱨudaning soraⱪⱪa tartilixi |
(3) (2:4-15) |
Əllǝrning soraⱪⱪa tartilixi |
(4) (3:1-7) |
Yerusalemning soraⱪⱪa tartilixi |
(5) (3:8) |
Barliⱪ ǝllǝrning soraⱪⱪa tartilixi |
|
|
(ǝ) Israilning ǝsligǝ kǝltürülüxi |
|
(1) (3:9-10) |
Əllǝrning Hudaning yeniƣa kelixi |
(2) (3:11-13) |
Israilning Hudaning roⱨida «ⱪaytidin tuƣulux»i |
(3) (3:14-20) |
Israil hǝlⱪining ⱪaytidin yiƣilixi |
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
Roxǝnki, Zǝfaniya: «Əmdi tǝhtimizdǝ adil bir padixaⱨ olturidu, ⱨǝmmǝ ix jayiƣa qüxidu» degǝndǝk ⱨǝrⱪandaⱪ addiy bir hiyalƣa yol ⱪoymaytti. Uning birinqi bexariti dǝrwǝⱪǝ yǝr yüzidiki barliⱪ rǝzillikkǝ ⱪaritilƣan: —
«Mǝn yǝr yüzidin ⱨǝmmini ⱪurutuwetimǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar;
— Insan ⱨǝm ⱨaywanni ⱪurutuwetimǝn,
Asmandiki uqar-ⱪanatlar ⱨǝm dengizdiki beliⱪlarni,
Barliⱪ putlikaxanglarni rǝzil adǝmlǝr bilǝn tǝng ⱪurutuwetimǝn,
Insaniyǝtni yǝr yüzidin üzüp taxlaymǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar.
— Xuning bilǝn Mǝn Yǝⱨuda üstigǝ,
Barliⱪ Yerusalemdikilǝr üstigǝ ⱪolumni sozimǝn;
Muxu yǝrdǝ «Baal»ning ⱪalduⱪini,
«Ⱪemar»larning namini kaⱨinlar bilǝn billǝ üzüp taxlaymǝn;
Xundaⱪla ɵgzidǝ turup asmandiki jisimlarƣa bax uridiƣanlarni,
Pǝrwǝrdigarƣa bax urup, xundaⱪla Uning nami bilǝn ⱪǝsǝm ⱪilip turup, «Malkam»ning nami bilǝnmu ⱪǝsǝm ⱪilidiƣanlarni,
Pǝrwǝrdigardin tǝzgǝnlǝrni,
Pǝrwǝrdigarni izdimǝydiƣan yaki Uningdin yol sorimiƣanlarnimu üzüp taxlaymǝn» (2:1-6).
Yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, ⱨǝⱪⱪaniy bir ⱨɵkümdarning bolƣini ⱨǝⱪⱪaniy bir ǝlning bolidiƣanliⱪiƣa kapalǝt ǝmǝs. Pǝⱪǝt pütkül bir ǝl yaki ⱨeq bolmiƣanda ulardin «taraza basⱪudǝk» bir ⱪisim adǝmlǝr Hudani izdigǝn bolsa, andin Huda xu ǝlning ixlirini ongxixi mumkin (Huda Ibraⱨimƣa: «Sodom xǝⱨiridǝ ⱨǝⱪⱪaniy adǝmdin ǝlliki bolsa, Mǝn uni (xǝⱨǝrni) ⱨalak ⱪilmaymǝn» — dedi («Yar.», 18:16-33ni kɵrüng).
Barliⱪ oⱪurmǝnlǝrning diⱪⱪitigǝ ǝrziyduki, 4-6-ayǝt boyiqǝ, Hudaning jazaliri tɵt hil adǝmlǝrning bexiƣa qüxidu: —
(1) «Xundaⱪla ɵgzidǝ turup asmandiki jisimlarƣa bax uridiƣanlarni, Pǝrwǝrdigarƣa bax urup, xundaⱪla uning nami bilǝn ⱪǝsǝm ⱪilip turup, «Malkam»ning nami bilǝnmu ⱪǝsǝm ⱪilidiƣanlarni» — butpǝrǝslǝr, yǝni Hudaning orniƣa ⱨǝrⱪandaⱪ baxⱪa ix-nǝrsǝ (mǝsilǝn, yultuz, ⱪuyax, pul, ⱨoⱪuⱪ, nam-xɵⱨrǝt, xǝhsiy yaki ailidiki bǝht)ni ⱪoyƣanlar;
(2) «Pǝrwǝrdigardin tǝzgǝnlǝr» — Rǝb Pǝrwǝrdigarni tonuƣan biraⱪ Uning yolidin waz kǝqkǝnlǝr;
(3) «Pǝrwǝrdigarni izdimǝydiƣanlar»;
(4) «Uningdin yol sorimiƣanlar».
Hudaning mǝⱪsiti, ⱨǝrbirimizning meⱨir-muⱨǝbbǝtlik munasiwǝttǝ Ɵzini tonup-bilixidin ibarǝttur. U ⱨǝmmimizni meⱨribanliⱪining tohtawsiz ipadiliri bilǝn Ɵzigǝ üzlüksiz jǝlb ⱪilmaⱪta; ⱨeqⱪaysimiz ⱨǝrküni Uning iltipatliridin bǝⱨrimǝnsiz ǝmǝsmiz. Bu sowƣilar sowƣa Bǝrgüqini izdǝxkǝ türtkǝ bolmisa, ǝmdi biz dunyada ǝng bipǝrwa wǝ nadan kixilǝr bolup ⱪalmaymizmu? «.. Hudaning meⱨribanliⱪining seni towa ⱪilix yoliƣa baxlaydiƣanliⱪini ⱨeq bilmǝy, Uning meⱨribanliⱪi, kǝng ⱪorsaⱪliⱪi wǝ sǝwr-taⱪitining molluⱪiƣa sǝl ⱪarawatamsǝn?» («Rim.» 2:4). Ⱪǝdirlik oⱪurmǝn, sizqu? Ɵzingiz Hudani izdidingizmu? Izdimigǝn bolsingiz, sizning pütün ⱨayatingizdiki nixan yoⱪ bir nǝrsini ⱪoƣlaxⱪa barawǝr ǝmǝsmu, ⱨayatlingiz mutlǝⱪ israp bolƣan ǝmǝsmu?
Huda nahxa eytamdu?
3-bab, 17-ayǝttiki jawab xuki, U nahxilarni eytidu (bǝzi tǝrjimiliri «tǝntǝnilik bilǝn nida ⱪilidu»). Huda insanni Ɵzi üqün yaratⱪan; insan balilirining Uning ⱨǝⱪiⱪitidin, meⱨir-xǝpⱪitidin bolƣan xadliⱪi Hudaning Ozigǝ xadliⱪ elip kelidu. Xuningdǝk Hudaning xadliⱪiƣa tǝxna bolup Uni nixan ⱪilƣanlar üqün ⱨǝmmǝ ixlar xadliⱪ bilǝn ahirlixidu. Rǝb Əysa Mǝsiⱨ mundaⱪ dedi: «Mening huxalliⱪim silǝrdǝ bolsun wǝ xuningdǝk huxalliⱪinglar tolup taxsun dǝp, Mǝn bularni silǝrgǝ eyttim... Ⱨazirƣiqǝ Mening namim bilǝn ⱨeqnemǝ tilimidinglar. Əmdi tilǝnglar, erixisilǝr, buning bilǝn xadliⱪinglar tolup taxidu!» («Yuⱨ.» 15:11, 16:24).