Tǝwrat 2-ⱪisim


«Misirdin qiⱪix» 


Kirix sɵz


Mǝzkur kitab xǝksiz Musa pǝyƣǝmbǝrning ɵz yazmisidur. Kitabta Hudaning Ibraⱨimƣa eytⱪan: «Sǝn arⱪiliⱪ yǝr yüzidiki barliⱪ ailǝ-ⱪǝbililǝr bǝht-bǝrikǝt tapidu!» degǝn wǝdisining ǝmǝlgǝ axuruluxning dawami hatirilǝngǝn. Muxu wǝdǝ awwal Yǝⱨudiy hǝlⱪining «tuƣuluxi», andin ǝng ahirida Mǝsiⱨning Yǝⱨudiy hǝlⱪi arⱪiliⱪ dunyaƣa kelixi bilǝn ǝmǝlgǝ axurulƣan. «Yǝⱨudiy hǝlⱪining tuƣuluxi» mǝzkur kitabning muⱨim bir temisidur.


Israil hǝlⱪi nemixⱪa «tɵt dǝwr» Misirda musapir bolƣan?

«Yaritilix»tiki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdiki, 38-bab toƣruluⱪ bayanlardin nǝⱪil kǝltürsǝk: —


«Huda Ɵz hǝlⱪining Ⱪanaaniylarni Pǝlǝstindin ⱨǝydiwǝtküdǝk küqkǝ igǝ boluxiƣiqǝ, (xundaⱪla Ɵzi Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ wǝdǝ ⱪilƣan zeminni igilǝtküqǝ) hǝlⱪini ularning xu yaman tǝsiridin wǝ ɵrp-adǝtliridin ayrip turuxⱪa bir tǝdbir tepixi kerǝk idi. Huda talliƣan tǝdbir bolsa hǝlⱪini baxⱪa bir yǝrgǝ waⱪitliⱪ yɵtkǝxtin ibarǝt idi. Xu yǝr dǝl Misir idi; Misirliⱪlar qarwiqi hǝlⱪni mǝnsitmǝydiƣanliⱪi üqün ular Israillarƣa ayrim bir rayonni bɵlǝp bǝrdi».


«Misirdin qiⱪix» degǝn kitabta hatirilǝngǝn tarih Israillar Misirda musapir bolup turƣan ahirⱪi waⱪitlardin baxlinidu. Bu waⱪitta Israillar helila kɵpiyip, qong bir ⱪowm bolup ⱪalƣanidi — tǝhminǝn ikki milyonƣa yǝtkǝnidi. Misirliⱪlar ularƣa zulum ⱪilip, ularni ⱪul ⱪilip ixlitixkǝ baxliƣanidi. Bu zulumning mǝlum bir sǝwǝbi: «Israillar bizdin kɵp, xundaⱪla ular küqlük bolup ketixi mumkin» degǝn ⱪorⱪunqtin bolƣanidi. Misir padixaⱨi Pirǝwn ibraniylarning bowaⱪlirini tuƣuluxi bilǝnla ɵltürünglar, dǝp yarliⱪ qüxürgǝnidi. Musaning ata-anisi uningdin ⱪorⱪmay, yarliⱪⱪa pisǝnt ⱪilmay Musani ɵz ɵyidǝ yoxurun baⱪidu. Üq aydin keyin ular ⱪomux sewǝtni «kemǝ» ⱪilip yasap, uni Nil dǝryasidiki ⱪomuxluⱪⱪa yoxurup ⱪoyidu. Pirǝwnning ⱪizi uni tasadipiy uqritip, uni beⱪiwalidu. Musaning tarihi, xundaⱪla Israilning Misirdin ⱪutulup qiⱪix tarihi mana xuningdin baxlinidu.


Bu waⱪit tǝhminǝn miladiyǝdin ilgiriki 1525-yili idi. Misirning xu qaƣdiki Pirǝwni Tutmos I idi (1526-1512); Musani dǝryada lǝylǝp turƣan sewǝttin tapⱪan Pirǝwnning ⱪizi dǝl Tutmos I-ning ⱪizi Hutxǝpsut bolsa kerǝk. Muxu dǝwrdiki kɵprǝk tarihiy tǝpsilatlar toƣruluⱪ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng.


Musa padixaⱨ ordisida xaⱨzadǝ süpitidǝ qong ⱪilinip tǝrbiyǝ kɵridu («Ros.» 7:22). Lekin u ɵz hǝlⱪini untup ⱪalmaydu. Ahirida u: Huda ɵzümni wasitǝ ⱪilip Ɵz hǝlⱪini ⱪulluⱪtin ⱪutⱪuzup, ularƣa wǝdǝ ⱪilƣan zeminƣa baxlap kirgüzidu, degǝndin hǝwǝrdar boldi. Uning xu hǝwǝrdin ⱪandaⱪ yol bilǝn hǝwǝrdar bolƣanliⱪi bizgǝ namǝlum, lekin xundaⱪ bolƣanliⱪida xǝk yoⱪ («Ros.» 7:23-25). Ⱨalbuki, Israil hǝlⱪi uning yetǝkqiliki wǝ yardimini rǝt ⱪilidu («Ros.» 7:25-29). Nǝtijidǝ, u qɵl-bayawanƣa ⱪeqixⱪa mǝjbur bolidu, andin xu yǝrdǝ ⱪiriⱪ yil padiqi bolup turup ⱪalidu. Pǝⱪǝt xu ⱪiriⱪ yil ɵtkǝndin keyinla Huda ⱪaytidin uningƣa sɵz ⱪilip, ɵz qaⱪiriⱪi boyiqǝ hǝlⱪini Misirning ⱪulluⱪidin ⱪutⱪuzuxⱪa ⱪaytidin ǝwǝtidu.

Hudaning ⱪandaⱪ yol bilǝn ɵz niyǝtlirini ǝmǝlgǝ axurƣanliⱪini zeⱨin ⱪoyup oⱪux ⱨǝrⱪaqan intayin kɵngüllük ix bolidu, uningdin kɵp ⱨekmǝtlǝrni bilgili bolidu. Huda Israilni ⱪutⱪuzux yolida Musa wǝ Ⱨarunni, Israil hǝlⱪi wǝ Misir hǝlⱪini, Pirǝwn wǝ uning ǝmǝldarlirini sinaydu, xundaⱪla ularning ⱨǝrbirigǝ Ɵzigǝ ixinixi wǝ tayinixiƣa ⱪimmǝtlik pursǝtlǝr bilǝn tǝminlǝydu. Bular bizning ⱨǝrⱪaysi dǝwrlǝrdǝ paydiliniximiz üqün mǝzkur kitabta hatirilǝngǝn. Bularning bǝziliri üstidǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ tohtilimiz.


Xuning bilǝn Musa pǝyƣǝmbǝrning wasitisi arⱪiliⱪ Israillar «hǝlⱪ boluxⱪa» tuƣulidu; ular Misirdin ⱪutⱪuzulidu, «Ⱪizil Dengiz»ƣa qüxüp birhil «qɵmüldürülüx»ni ⱪobul ⱪilip, Hudaning muⱪǝddǝs ⱪanun-bǝlgilimilirini tapxuruwalidu; ular Hudaning Ɵzining ularning otturisida, yǝni «muⱪǝddǝs qedir»da turuxiƣa muyǝssǝr bolidu; qɵl-bayawanda Hudaning sinaxliriƣa uqraydu (ahirida Yǝxua pǝyƣǝmbǝrning yetǝkqilikidǝ Huda ɵzlirigǝ wǝdǝ ⱪilƣan Ⱪanaan zeminiƣa baxlap kelinidu). Mǝzkur «Misirdin qiⱪix» degǝn kitab Hudaning bu uluƣ ixining hatirisidur.


Mǝzmun: —


1. 

Israillarning Misirda ⱪulluⱪta boluxi (1-bab)

2. 

Musa pǝyƣǝmbǝrning tuƣuluxi wǝ qaⱪirilixi (2-4-bablar)

3. 

Musaning Misirƣa ⱪaytixi; Misir padixaⱨi Pirǝwnning jaⱨilliⱪ ⱪilip Hudaning ǝmrini 


rǝt ⱪilixi; Huda Misirliⱪlarƣa qüxürgǝn apǝtlǝr (5-11-bablar)

4. 

Ɵtüp ketix ⱨeyti wǝ Misirdin qiⱪix (12-babtin 15-bab 21-ayǝtkiqǝ)

5. 

Ⱪizil dengizdin Sinay teƣiƣa sǝpǝr ⱪilix (22:15tin 18-babⱪiqǝ)

6. 

Muⱪǝddǝs ⱪanunning qüxürülüxi wǝ ǝⱨdining tüzülüxi (19-24-bablar)

7. 

Ibadǝt qedirining yasilixi, ⱪuruluxning ⱪurulmisi wǝ bǝlgilimiliri (25-31-bablar)

8. 

Israillarning butlarƣa berilip asiyliⱪ ⱪilixi; Musaning ular üqün ⱪilƣan dua-tilawǝtliri


(32-34-bablar)

9. 

Ibadǝt qedirining yasilixi (35-40-bablar)


••••••••


Ⱪoxumqǝ sɵz


«Ⱪoxumqǝ sɵz»dǝ biz adǝttikidǝk kitabtiki kixilǝrning diⱪⱪitini bǝkrǝk tartidiƣan bǝzi ixlar yaki qüxinix tǝsrǝk bolƣan bǝzi yǝrlǝr üstidǝ tohtilimiz.


Misirdiki «18-sulalǝ» wǝ uning bǝzi tarihiy tǝpsilatliri

Misirdiki «18-sulalǝ» «Ⱨiskoslar» sulalisini aƣdurup ornini basti. «Ⱨiskoslar» xǝmning ǝwladliri bolup, ular Xǝmning ǝwladliridin bolƣan Yǝⱨudiy ⱪǝbililirigǝ iltipat kɵrsǝtkǝn boluxi mumkin. Misirdiki «18-sulalǝ»ning tarihiy tǝpsilatliri Misirda bǝzi ⱪǝdimki abidilǝr wǝ papiruslarda (arheologlar tapⱪan ⱪǝdimki oram yazmilarda) hatirilǝngǝn bolup, tǝpsilatlirini «Misirdin qiⱪix»ning tarihi bilǝn selixturux tolimu ǝⱨmiyǝtlik bir ix bolidu. Xu abidilǝr wǝ papiruslardin biliximizqǝ, «18-sulalǝ» dǝwridiki Pirǝwnlǝrning ⱨɵküm sürgǝn waⱪitliri ⱨǝm ularning tǝpsilatliri tɵwǝndikidǝk: —


1. Aⱪmos (miladiyǝdin ilgiriki 1570-1546-yillar). 

Aⱪmos Yǝⱨudiylarƣa dost bolƣan «Ⱨiskoslar»ni aƣdurƣan padixaⱨ idi. Xunga u toƣruluⱪ: «U waⱪitlarda Yüsüpni bilmǝydiƣan yengi bir padixaⱨ Misirda tǝhtkǝ qiⱪti» dǝp hatirilinidu (1:8)


2. Amǝnhotǝp I (miladiyǝdin ilgiriki 1546-1526-yillar). 

Amǝnhotǝp bǝlkim Yǝⱨudiy oƣul bowaⱪlarni ɵltürüx yarliⱪini qüxürgǝn padixaⱨ boluxi mumkin (1:22).


3. Tutmos (I) (miladiyǝdin ilgiriki 1526-1512-yillar). 

Tutmos (I)ning birinqi hanixi uningƣa «Hutxǝpsut» degǝn bir ⱪizni tuƣup bǝrdi. Tutmos I ɵlgǝndin keyin, Hutxǝpsutning ana bɵlǝk bir tuƣⱪan inisi (Tutmos II) tǝhtkǝ qiⱪⱪudǝk yaxⱪa kirgüqǝ Hutxǝpsut Misirƣa «muwǝⱪⱪǝt padixaⱨ» bolup turdi.

Ixǝnqimiz barki, Musani bowaⱪ waⱪtida dǝryadin süzüwalƣan «Pirǝwnning ⱪizi» dǝl muxu Hutxǝpsut idi. U ⱪoyƣan «Musa» (ibraniy tilida «moxi») degǝn isimning mǝnisi «sudin tartiwalƣan» idi; ⱨalbuki, Misir padixaⱨliri (Pirǝwnlǝr) pǝrzǝntlirigǝ isim ⱪoyƣanda, adǝttǝ ɵzlirining mǝlum bir butining namiƣa «mos» yaki «moxi» degǝn ⱪoxumqini ⱪoxup, andin uni ɵz pǝrzǝntining ismi ⱪilatti. Mǝsilǝn, yuⱪiriⱪi «Tutmos»ni alsaⱪ, «Tut» bir butning nami, «moxi» yaki «mos» degǝnlǝr bolsa, «sowƣat» yaki «tartuⱪ» degǝnlik bolup, «Tutmos» degǝn isim ««Tut» bǝrgǝn adǝm» degǝnlik bolatti (oⱪurmǝnlǝr «mos» degǝn ⱪoxumqini Misir padixaⱨlirining nǝsǝbnamisidin kɵp uqritalaydu). Yǝnǝ alayluⱪ, Misirliⱪlar ⱪuyaxⱪa qoⱪunatti. Xunga, «ⱪuyax» (Misir tilida «Ra») ularning bir buti ⱨesablinatti; Misirda ɵtkǝn padixaⱨ «Ramos» yaki «Ramosis» degǝnning mǝnisi: «Ⱪuyax bǝrgǝn» degǝnlik bolidu.

Xunga kɵrüwelixⱪa boliduki, «Musa» degǝn isim uning ismining ikkinqi tǝrkibi boluxi mumkin. Lekin ismining birinqi tǝrkibi Misirliⱪlarning mǝlum bir butining nami bolƣaqⱪa, bu ⱪismini eliwetip, pǝⱪǝt «Moxi» degǝn ⱪoxumqini ɵz ismi ⱪilip ixlǝtkǝn boluxi mumkin.


4. Tutmos II (miladiyǝdin ilgiriki 1512-1504-yillar).

 Ixinimizki, Tutmos II ⱨɵküm sürgǝn waⱪitlarda «Musa misirliⱪlarning barliⱪ bilim-ⱨekmiti bilǝn tǝrbiyilinip, sɵzdǝ wǝ ǝmǝldǝ intayin ⱪabiliyǝtlik adǝm bolup qiⱪti» («Ros.» 7:20).


5. Tutmos III (miladiyǝdin ilgiriki 1504-1447-yillar)

 Tutmos III Hutxǝpsutⱪa ɵq bolup, uning bilǝn munasiwǝtlik bolƣan adǝmlǝrni wǝ nǝrsilǝrni kɵzidin yoⱪitixⱪa urunatti. Musa xu qaƣlarda xaⱨzadǝ ⱨesablanƣaqⱪa, adǝttikidǝk uning mǝlum bir «ⱪul bexi»ni ɵltürüxi «ⱨeq gǝp ǝmǝs» idi; lekin Musa Hutxǝpsut bilǝn munasiwǝtlik bolƣaqⱪa, ⱪul bexini ɵltürgǝndin keyin uning ǝⱨwalimu qataⱪ idi. Tutmos III Hutxǝpsutning ɵlümidin keyin ⱪiriⱪ yil ⱨɵküm sürdi; Musamu muxu waⱪitlarda qɵl-bayawanda turdi.


6. Amǝnhotǝp II (miladiyǝdin ilgiriki 1447-1425-yillar) 

Amǝnhotǝp II bǝlkim Musa pǝyƣǝmbǝrning: «Pǝrwǝrdigarning hǝlⱪini ⱪoyup bǝrgin» degǝn tǝlipini rǝt ⱪilƣan, «Misirdin qiⱪix»ta tǝswirlinidiƣan «kɵngli ⱪattiⱪ, jaⱨil Pirǝwn» dǝl xu bolsa kerǝk. Israillar u ⱨɵküm sürgǝn waⱪitta Misirdin qiⱪⱪan bolsa kerǝk.


7. Tutmos IV (miladiyǝdin ilgiriki 1425-1417-yillar). 

Tutmos IV Misirning tarihnamisi boyiqǝ Amǝnhotǝp IIning «tunji oƣli» ǝmǝs idi. Amǝnhotǝp IIning «tunji oƣli»ning nemǝ bolƣanliⱪi «Misirdin qiⱪix»ni oⱪuƣan barliⱪ oⱪurmǝnlǝrgǝ ayandur.


8. Amǝnhotǝp III (miladiyǝdin ilgiriki 1417-1379-yillar) 

Amǝnhotǝp III ajiz bir padixaⱨ bolup, ǝslidǝ u ⱨɵküm sürgǝn «Ⱪanaan zemini» ⱪolidin qiⱪip kǝtti. Dǝl xu waⱪitlarda Yǝxua pǝyƣǝmbǝr Ⱪanaan zeminiƣa kirip uni igiligǝnidi.


9. Amǝnhotǝp IV (miladiyǝdin ilgiriki 1379-1361-yillar) Amǝnhotǝp IVmu ajiz bir padixaⱨ idi, u sirttiki ⱨeqⱪandaⱪ ǝllǝrgǝ tajawuz ⱪilmiƣan; uning dǝwridǝ «Batur Ⱨakimlar» Israillar turƣan Pǝlǝstingǝ ⱨɵküm sürüxni baxliƣanidi. 


«Mis.» 3:14-15, 6:3 

Hudaning «Yaⱨwǝⱨ» degǝn alaⱨidǝ nami — «Mǝn ɵzümdurmǝn» «Əzǝldin bar Bolƣuqimǝn»

«Yaⱨwǝⱨ» degǝn namni adǝttǝ «Pǝrwǝrdigar» dǝp tǝrjimǝ ⱪilimiz. Muxu 6:3-ayǝttǝ Huda Musaƣa Ɵzini axkara ⱪilƣandin keyin: «Mǝn Ibraⱨimƣa, Isⱨaⱪⱪa wǝ Yaⱪupⱪa ⱪadir-mutlǝⱪ Tǝngri süpitidǝ kɵründüm; lekin «Yaⱨwǝⱨ» degǝn namim bilǝn ularƣa axkara tonulmidim» degǝn sɵzlirini oⱪuƣan sǝgǝk oⱪurmǝnlǝr bǝlkim sǝl ⱨǝyran ⱪelixi mumkin. Qünki Ibraⱨim, Isⱨaⱪ wǝ Yaⱪupning tǝrjimiⱨalini oⱪuƣanlar bu üq atimizning Hudaning namining «Yaⱨwǝⱨ» ikǝnlikini bilidiƣanliⱪini bilidu (mǝsilǝn, «Yar.» 12:7, 8, 14:22, 26:22-25, 28:13). Əmdi bu ayǝtning mǝnisi nemǝ?


Ibraⱨim, Isⱨaⱪ wǝ Yaⱪup kǝqürmixliridǝ dǝrwǝⱪǝ Hudani kɵprǝk «Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir» dǝp tonuƣan — demǝk, Hudaning küq-ⱪudritining zor, uluƣ ikǝnlikini bexidin kɵp ɵtküzgǝn. Ⱨalbuki, Hudaning «Yaⱨwǝⱨ» degǝn namining mǝnisi ularƣa tehi toluⱪ ayan bolmiƣan. Qünki «Mǝn ɵzümdurmǝn» degǝnning yaki «Əzǝldin Bar Bolƣuqimǝn» degǝn bu nam Hudaning (a) ɵzgǝrmǝs tǝbiitini; (ǝ) Ɵz ǝⱨdisigǝ mutlǝⱪ sadiⱪ bolidiƣanliⱪini, yǝni «Ɵz ǝⱨdisidǝ turƣuqi Huda» ikǝnlikini tǝkitlǝydu. Hudaning harakterining bu ikki tǝripi pǝⱪǝt waⱪitning ɵtüxi bilǝnla ispatlinip kɵrsitilixi mumkin. Musa pǝyƣǝmbǝr dǝl xu ixni ispatliƣanki, Ibraⱨim, Isⱨaⱪ wǝ Yaⱪupning dǝwridin tɵt yüz yil keyinki Musaning dǝwridimu Hudaning Ibraⱨim, Isⱨaⱪ wǝ Yaⱪup bilǝn baƣliƣan ǝⱨdiliri yǝnila pütünlǝy inawǝtlik bolidu. Adǝmlǝr ɵzining ⱪilƣan wǝdilirini untup ⱪalidu yaki uningƣa ǝmǝl ⱪilmaydu, ǝmma Huda ⱨǝrgiz Ɵzi eytⱪan birmu sɵzni yaki Ɵz aldida etiⱪad bilǝn ⱪilinƣan ⱨǝrⱪandaⱪ iltijaning birmu sɵzini untumaydu. Xuning bilǝn Musa wǝ xu dǝwrdikilǝr Hudaning harakterining ata-bowiliri kɵrmigǝn bir tǝripini bilip ispatlaxⱪa muyǝssǝr bolidu.


3:2-22 «Pǝrwǝrdigarning Pǝrixtisi»

Bu uluƣ zatning salaⱨiyiti toƣruluⱪ oⱪurmǝnlǝr «tǝrbirlǝr»ni kɵrsun. 


4:24-26

 «Əmma Musa sǝpǝr ⱪilip bir ⱪonalƣuƣa kǝlgǝndǝ, Pǝrwǝrdigar uningƣa uqrap, uni ɵltürüwǝtmǝkqi boldi»

Bu ayǝt, xübⱨisizki, oⱪurmǝnlǝrgǝ intayin ƣǝlitǝ tuyuluxi kerǝk; Huda Musani qaⱪirip uni Misirƣa ⱪaytⱪuzƣandin keyin nemixⱪa ⱨazir «uni ɵltürüwǝtmǝkqi boldi»?


Bu ixta ayan ⱪilinidiƣan ⱨǝⱪiⱪǝt intayin qongⱪur mǝnilik wǝ ǝⱨmiyǝtlik bolup, ⱨǝmmimizning Hudadin ⱪorⱪux yolini toƣra igiliximiz üqün bu ⱨǝⱪiⱪǝtni toluⱪ biliximizgǝ toƣra kelidu; Musa pǝyƣǝmbǝr bu ⱨǝⱪiⱪǝtni ɵz hǝlⱪigǝ ɵgitixtin ilgiri, ɵzi uni bu dǝⱨxǝtlik wǝ ⱪorⱪunqluⱪ yolda obdan ɵginixi kerǝk idi.


Musa Misirliⱪ xaⱨzadǝ süpitidǝ beⱪip qong ⱪilinƣan bolsimu, dǝslipidǝ ɵz anisi tǝripidin emitilgǝn, ǝmqǝktin ayrilƣan xundaⱪla qong ⱪilinip tǝrbiyǝ kɵrgǝn (anisi bu ix üqün Pirǝwnning ⱪizi tǝripidin ix ⱨǝⱪⱪi alatti! — «Mis.» 2:9-10). Xunga Musa ɵz anisidin, Yǝⱨudiy hǝlⱪining Ibraⱨimning ǝwladliri ikǝnlikini, xunga Yǝⱨudiy hǝlⱪining Huda Ibraⱨimƣa ǝⱨdǝ bilǝn berixkǝ wǝdǝ ⱪilƣan zeminƣa mirashorlar ikǝnlikini anglap bilgǝn bolsa kerǝk; wǝ yǝnǝ xu ǝⱨdining ⱨɵrmitining bǝlgisi wǝ simwoli süpitidǝ Israilda tuƣulƣan ⱨǝrbir oƣul bala sǝkkizinqi künidǝ sünnǝt ⱪilinixi kerǝk, dǝp ɵgǝngǝn bolsa kerǝk.


«Misirdin qiⱪix» 4-babtin kɵrüniduki, Musa pǝyƣǝmbǝr oƣulliridin birini (bǝlkim ikkinqi oƣli Əliezǝrni) sünnǝt ⱪilmay, Hudaƣa itaǝt ⱪilixtin bax tartⱪan bolsa kerǝk. Bǝlkim ayali Zipporaⱨ Yǝⱨudiy bolmiƣini üqün dǝslǝptǝ Musaning xundaⱪ ⱪilixiƣa ⱪarxi qiⱪⱪan boluxi mumkin (4:25-26). Uning Musadin aqqiⱪlinip eytⱪan sɵzlirigǝ ⱪariƣanda («Sǝn dǝrwǝⱪǝ aldimda ⱪan tɵkǝr bir ǝr ikǝnsǝn!»), Zipporaⱨ sünnǝt ⱪilixni ⱪanliⱪ ⱨǝm ǝⱨmiyǝtsiz bir murasim dǝp ⱪariƣan bolsa kerǝk.


Əmdi Huda Musani ɵz hǝlⱪini ⱪutⱪuzuxⱪa qɵl-bayawanda qaⱪirƣinida nemixⱪa uni xu ixni ⱪilmiƣanliⱪi toƣruluⱪ ǝslǝtmidi? Bǝlki, nemixⱪa uning aldiƣa kelip, uni tosup, itaǝtsizliki tüpǝylidin «uni ɵltürüwǝtmǝkqi boldi»? Bu bǝkmu ƣǝlitǝ kɵrünmǝmdu?


Bu ixta Hudaning mutlǝⱪ pak-muⱪǝddǝslikining wǝ xundaⱪla Uning Ɵz hǝlⱪini tǝrbiyilǝxkǝ sadiⱪ bolƣanliⱪining bir ⱪismini ƣil-pal kɵrüp ⱪalimiz; Uning hǝlⱪigǝ ⱪilƣan tǝrbiyisi bolsa ularningmu pak-muⱪǝddǝs boluxi üqündur. Bu pak-muⱪǝddǝslikning bir ⱪismi Uning barliⱪ sɵz-kalamiƣa pütünlǝy kɵngül bɵlüximizdin ibarǝt bolidu.


Əmǝliyǝttǝ Huda Musa pǝyƣǝmbǝrni sinap keliwatatti, uning ata-bowiliri arⱪiliⱪ tapxuruwalƣan Ɵzining sɵz-kalamini ⱪǝdirlǝydiƣan yaki ⱪǝdirlimǝydiƣanliⱪini kɵzitiwatatti. Bu ix huddi Huda Musaƣa: «Mǝn sanga mǝlum bir ixni birla ⱪetim eytsam, kupayǝ bolmasmu?» yaki «Ⱨǝmmǝ ǝmrimni sanga biwasitǝ deyixim kerǝkmu?» degǝndǝk bolatti. Əmma Musa pǝyƣǝmbǝr xu waⱪitⱪiqǝ ɵz ⱨayatidiki ⱪilƣan ⱨǝmmǝ ixini toƣra dǝp ⱪarap kǝlgǝn bolsa kerǝk — bǝlkim: «Huda Ɵzi manga karamǝt bir wǝzipini amanǝt ⱪilƣan ǝmǝsmu, xunga ⱨǝmmǝ ixim mukǝmmǝldur» dǝp oyliƣan boluxi mumkin.


Musa ayali tǝripidin ⱪutⱪuzulidu. Ayali oƣlining sünnitini ɵzi ɵtküzidu. Biz xuni eniⱪ kɵrimizki, Hudaning «ɵltürmǝkqi bolƣini» Musaning ayali ǝmǝs, bǝlki Musaning ɵzidur; xunga yǝnǝ kɵrimizki, Huda bu ixning mǝs’uliyitini Zipporaⱨdin ǝmǝs, bǝlki Musadin soraydu. Musa pǝyƣǝmbǝr ɵz ailisidǝ pǝyda bolƣan bu itaǝtsizlikkǝ mǝs’ul idi. Xuningdǝk, Hudaning ailisi bolƣan jamaǝt üqün mǝs’uliyǝtkǝ muyǝssǝr ⱪilinƣan kixilǝr Hudaning sɵz-kalamiƣa itaǝt ⱪilixⱪa mutlǝⱪ kɵngül bɵlüxi kerǝk, xundaⱪla ⱨeqⱪandaⱪ baxbaxtaⱪliⱪ ⱪilmasliⱪi yaki ixni addiy qaƣlimasliⱪi kerǝk: — «Kimgǝ kɵp berilsǝ, uningdin tǝlǝp ⱪilinidiƣini kɵp bolidu. Qünki adǝmlǝr kimgǝ kɵp amanǝt ⱪoyƣan bolsa, uningdin tǝlǝp ⱪilidiƣinimu kɵp bolidu» («Luⱪa» 12:48).


Xunga biz tɵwǝndiki hulasilǝrgǝ kǝlsǝk bolidu: — 

(a) ⱨǝrⱪandaⱪ xǝhs, ⱨǝtta pǝyƣǝmbǝrmu Hudaning yolyoruⱪi bilǝn, xundaⱪla Hudaning bǝrikitini kɵrgǝn ⱨalda mǝlum bir ixni ijra ⱪiliwatⱪan bolsimu, bu uning barliⱪ ixlirining durus ikǝnlikigǝ barawǝr bolmaydu. Hudadin kǝlgǝn bǝht-bǝrikǝtning ɵzi xuni kɵrgüqi adǝmning ⱨǝmmǝ ixini kǝm-kütisiz dǝp ispatliƣan bolmaydu.

(ǝ) Xunga, gǝrqǝ ɵz ⱨayatimizda Hudadin bǝht-bǝrikǝtni yaki iltipat (jümlidin Hudaning alaⱨidǝ yolyoruⱪini ⱪobul ⱪilip) kɵrüwatⱪan bolsaⱪmu, «ⱨǝmmǝ iximiz durustur» dǝp oylap kǝtmǝslikimiz kerǝk («1Kor.» 4:4ni kɵrüng). Xuning bilǝn biz ⱨǝrⱪandaⱪ waⱪitta «ⱨǝr tǝrǝptǝ kǝmtǝr bolup» («Ros.» 20:19) wǝ toƣra bolsa baxⱪilarning pikrini ⱪobul ⱪilixⱪa tǝyyar turuximizƣa toƣra kelidu («Yaⱪ.» 3:17). Ⱨǝtta rosullarmu bǝzidǝ ixlarni hata qüxinip ⱪalidu («Gal.» 2:11-14).


Misir zeminiƣa qüxkǝn apǝtlǝr — «Misirning but-ilaⱨlirining üstidin ⱨɵküm qiⱪirix» (12:12)

Huda Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ Misirliⱪlarning butliri toƣruluⱪ intayin ⱪiziⱪ bir sɵz ⱪilidu: — «Qünki Mǝn u keqisi Misir zeminini kezip ɵtimǝn; mǝn Misir zeminida mǝyli insan bolsun, mǝyli ⱨaywan bolsun ularning tunji tuƣⱪan ǝrkikining ⱨǝmmisini ɵltürimǝn; xuning bilǝn mǝn Misirning barliⱪ but-ilaⱨlirining üstidin ⱨɵküm qiⱪirimǝn; mǝn Pǝrwǝrdigardurmǝn» (12:12)


Bu ix toƣrisida Huda keyin yǝnǝ Musaƣa ǝslitidu: —

«Bu qaƣda Misirliⱪlar ularning arisidiki Pǝrwǝrdigar tǝripidin ɵltürülgǝnlǝrni, yǝni barliⱪ tunji oƣullirini dǝpnǝ ⱪiliwatⱪanidi; Pǝrwǝrdigar Misirliⱪlarning mǝbudlirining üstidin ⱨɵküm qüxürdi» («Qɵl.» 33:4).


Muⱪǝddǝs yazmilardiki tǝlimlǝrdin xuni bilimizki, butlar yaki «ilaⱨlar» ǝmǝliyǝttǝ insanlarning tǝsǝwwuridin yaki jin-xǝytanlarning aldamqiliⱪidin qiⱪⱪan nǝrsilǝrdur. Undaⱪta Huda ⱪaysi jǝⱨǝttǝ ularning üstidin «ⱨɵküm qiⱪiridu»?

Bu, xübⱨisizki, «aldamqining salaⱨiyitini pax ⱪilix», «tǝsirlirini yoⱪitix» «butpǝrǝslikning ǝhmǝⱪanilikini axkara ⱪilix» degǝnlik bolsa kerǝk.

Biliximizqǝ, Misirliⱪlar sǝksǝndin kɵp but-ilaⱨⱪa qoⱪunatti. Ular ⱨǝrbir but-ilaⱨ kainatning mǝlum bir dairisini baxⱪuridu, dǝp ⱪaraytti. Bu dairǝ xu but-ilaⱨning «ⱨɵkümranliⱪi» bolatti. Injilda jin-xǝytanlarning xundaⱪ dairisi qǝklik «ⱨɵkümranliⱪ»lirining mǝwjut bolƣanliⱪi bayan ⱪilinidu (mǝsilǝn, «Mat.» 24:29, «Rim.» 8:38, «Əf.» 3:13, 6:12, «Kol.» 2:15ni kɵrüng). Lekin Huda Misirƣa qüxürgǝn on balayi’apǝtning ⱨǝrbiri Misirliⱪlarning mǝlum birnǝqqǝ butlirining «ⱨɵkümranliⱪ»lirining yoⱪ bolƣanliⱪini yaki Hudaning ⱨɵkümranliⱪi aldida ⱨeqnemigǝ ǝrzimǝydiƣanliⱪini ispatlaytti. Muxu yǝrdǝ sǝⱨipǝ qǝklimisi bolƣaqⱪa, buni tǝpsiliy kɵrsǝtmǝymiz, lekin tɵwǝndiki üq misal buni eniⱪ kɵrsitidu: — 

(a) 1-apǝt, yǝni Nil dǝryasini ⱪanƣa aylandurux tɵwǝndiki butlarƣa «tǝsir yǝtküzdi»: —

«Nil dǝryasini ⱪanƣa aylandurux» degǝn apǝt «ilaⱨ» dǝp ⱪaralƣan Nil dǝryasiƣa, «Nil dǝryasini mudapiǝ ⱪilƣuqi ilaⱨ» dǝp ⱪaralƣan «Knu» degǝn butⱪa, «Nil dǝryasining roⱨi» dǝp ⱪaralƣan «Ⱨapi» degǝn butⱪa, Nil dǝryasi «uning ⱪeni» dǝp ⱪaralƣan «Osiris» degǝn butⱪa wǝ Nil dǝryasining «Timsaⱨ ilaⱨ»iƣa qüxüp, ularning üstidin «ⱨɵküm qiⱪarƣan» — mǝsilǝn, Nil dǝryasidiki barliⱪ timsaⱨlar ɵlgǝn yaki dǝryadin ⱨǝydiwetilgǝn bolsa kerǝk.


(ǝ) 5-apǝt, yǝni Misirliⱪlarning qarpay malliriƣa qüxürülgǝn waba; bu tɵwǝndiki butlarƣa «tǝsir yǝtküzdi»: —

«Taⱨ» degǝn ilaⱨning wǝkili bolƣan, muⱪǝddǝs dǝp ⱪaralƣan «Apis» degǝn buⱪa; «Ra» degǝn «Kattiwax ilaⱨ»ning wǝkili bolƣan muⱪǝddǝs dǝp ⱪaralƣan «Nǝwis» degǝn buⱪa; «Non» degǝn butⱪa wǝkil bolƣan muⱪǝddǝs dǝp ⱪaralƣan ⱪoqⱪar. Bu butlarning wǝkili bolƣan bu ⱨaywanlar daim etizlarda beⱪilƣaqⱪa, xǝksiz waba bilǝn ɵltürülgǝnidi


(b) 9-apǝt, yǝni ⱪarangƣuluⱪ apiti. Bu Misirliⱪlarning «asmanlar wǝ ⱨawa rayini baxⱪurƣuqi» dǝp ⱪaralƣan kɵp butliriƣa, bolupmu «Kattiwax ilaⱨ», yǝni «Ⱪuyax ilaⱨi» bolƣan «Ra»ƣa tǝsir yǝtküzgǝn bolsa kerǝk. Pirǝwn «Raning oƣli» dǝp ⱪarilatti.


Bu yolda Misirliⱪlar ⱪǝdǝmmu-ⱪǝdǝm asman-zeminni yaratⱪan ⱨǝⱪiⱪiy Hudani tonuxⱪa yetǝklǝndi. Bu baxlinix jǝryani awwal ularƣa anqǝ eƣir azab kǝltürmidi. Awwalⱪi üq apǝt bolsa ⱨǝmmǝ adǝmgǝ tǝsir yǝtküzdi; tɵtinqi apǝttin baxlap Huda Ɵz hǝlⱪini Misirliⱪlardin pǝrⱪ etip, apǝtlǝr pǝⱪǝt Misirliⱪlarƣa qüxti. Misirliⱪlarning towa ⱪilip Israilning Hudasiƣa etiⱪad ⱪilixiƣa ularƣa eniⱪ bir pursǝt yaritip berilsun dǝp, xu yolda apǝtlǝr tǝdrijiy ⱪattiⱪ dǝrijigǝ yǝtti.


20:5 «Sǝn bundaⱪ nǝrsilǝrgǝ bax urma yaki ularning ⱪulluⱪiƣa kirmǝ yaki ularƣa hizmǝt ⱪilma. Qünki Mǝnki Pǝrwǝrdigar Hudaying wapasizliⱪⱪa ⱨǝsǝt ⱪilƣuqi Hudadurmǝn. Mǝndin nǝprǝtlǝngǝnlǝrning ⱪǝbiⱨliklirini ɵzlirigǝ, oƣulliriƣa, ⱨǝtta nǝwrǝ-qǝwrilirigiqǝ qüxürimǝn».

Balilar ɵz atisining gunaⱨlirining tǝsirigǝ uqraydu, ǝlwǝttǝ; lekin muxu yǝrdǝ: «Mǝndin nǝprǝtlǝngǝnlǝrning ⱪǝbiⱨliklirini ɵzlirigǝ, oƣulliriƣa... qüxürimǝn», xundaⱪla «ⱨǝtta nǝwrǝ-qǝwrilirigiqǝ» degǝnning mǝnisi nemǝ?


Muⱪǝddǝs Kitabtiki «jaza» degǝn sɵzning ⱨǝrhil mǝnisi üstidǝ oylinix paydiliⱪ ixtur. Muⱪǝddǝs Kitabning ⱨǝr yǝrliridin roxǝnki, Hudaning bizning gunaⱨimiz üstigǝ adil, tegixlik bolƣan birla jazasi bolsa dozahtur — bu Hudadin ayrilip, Uning ⱨuzuridin mǝⱨrum bolux degǝnlik, bu yǝnǝ «mǝnggülük ɵlüm» dǝpmu atilidu (ⱨǝr jayda pat-pat tǝkrarliƣinimizdǝk, hux hǝwǝr xuki, bizdǝ kǝqürüm-mǝƣpirǝt wǝ nijat pursiti bolsun dǝp, Əysa Mǝsiⱨ ⱨǝmmimizning barliⱪ gunaⱨimizning jazasini Ɵz teni wǝ roⱨida kɵtürüp ⱪobul ⱪilƣan). 


«Mis.» 20:5tǝ «ⱪǝbiⱨliklirini... qüxürüx» (ibraniy tilida «pahad»)ning kɵp tǝrǝplik mǝnisi bar: — asasiy mǝnisi «yoⱪlax»tur. Huda bizni «yoⱪlisa», towa ⱪilmiƣan bolsaⱪ nǝtijisi «jaza» bolidu; towa ⱪilƣan bolsaⱪ «yoⱪlax»ning nǝtijisi bǝht-bǝrikǝt bolidu. Xuning bilǝn bu ayǝttǝ «yoⱪlax»ning mǝnisi qoⱪum «jaza»ni ipadilixi kerǝk. Əgǝr bu jaza toluⱪ bolsa, nǝtijisi balilar atisining gunaⱨliri tüpǝylidin dozahⱪa qüxüxi kerǝk idi. Undaⱪta ⱨeqⱪaysimizda ümid yoⱪ bolatti. Biraⱪ «jaza» bǝzi waⱪitlarda toluⱪ mǝnisidǝ ǝmǝs, ayrim mǝnidǝ ixlitilidu; u «tǝrbiyǝ»ning mǝnisidǝ boluxi mumkin; mǝsilǝn, ata ɵz balilirini tǝrbiyǝ üqün jazaliƣinida: «Balamni ⱪandaⱪ jazalisam bolar?» dǝp oylimaydu, bǝlki «Ⱪandaⱪla jaza bolsa uningƣa sawaⱪ, uningƣa tǝrbiyǝ bolsun?» dǝp oylaydu. Əmǝliyǝttǝ Muⱪǝddǝs Kitabning kɵp yǝrliridǝ «jaza» xu mǝnidǝ ixlitilidu, xu yǝrlǝrdǝ «jaza» Hudaning adǝmni dozahⱪa qüxüridiƣanliⱪini, yǝni «gunaⱨⱪa tegixlik wǝ adil bolƣan jaza»sini kɵrsǝtmǝydu.


Əmdi «Mis.» 5:20gǝ kǝlsǝⱪ, atining gunaⱨlirining bǝzi nǝtijilirini baliliriƣa qüxidu degili bolidu. Bizningqǝ tɵwǝndiki hulasilǝrgǝ kelixkǝ toƣra kelidu: —


(1) Atining gunaⱨliri balilarƣa xu tǝrǝptǝ tǝsir yǝtküziduki, balilar atining gunaⱨlirini kɵrüp ularni dorisa, atiliriƣa bolƣan jaza bolidu; xu yolda bǝzi qaƣlarda atilar baliliri arⱪiliⱪ ɵz ⱪilmixlirining nǝtijǝ-mewisini kɵridu wǝ tetiydu, ⱨǝmdǝ ⱪilmixlirining yirginqlikini kɵrüp, towa ⱪilixi mumkin.


(2) Atining gunaⱨliri balilarƣa xu tǝrǝptǝ tǝsir yǝtküziduki, balilar bu dunyada atisining gunaⱨlirining aⱪiwitidin japa tartidu. Mǝsilǝn, bir ⱨaraⱪkǝx dada bolsa, u pulni ⱨaraⱪⱪa buzup qaqsa, baliliri yahxi ɵginix pursitigǝ erixǝlmǝydu. Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr buningƣa bir misal bolidu — ɵz hǝlⱪining ata-bowilirining gunaⱨliri tüpǝylidin, u amalsiz sürgün bolƣan («Əzakiyal» 1-babni wǝ izaⱨatlarni kɵrüng). Baxⱪa misallardin yǝnǝ ikkini kɵrüx üqün Tǝwrat, «2Sam.» 12:1-25, wǝ «Yǝx.» 39:3-8 ayǝtlǝrnimu kɵrüng. Birinqi misaldin, Natan pǝyƣǝmbǝrning Dawut pǝyƣǝmbǝrni gunaⱨliri üqün ǝyibliginini, gunaⱨlirining aⱪiwiti, jümlidin Dawutning yengila tuƣulƣan bowiⱪining dunyadin kǝtkinini kɵrimiz, ikkinqi misaldin Ⱨǝzǝkiya padixaⱨning tǝkǝbburlixip kǝtkinining keyinki dǝwrlǝrgǝ yǝtküzgǝn ziyanlirini kɵrgili bolidu.


(3) Israil Misirdin qiⱪⱪandin keyinki dǝwrlǝrdǝ, Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrning: «Oƣul atisining ⱪǝbiⱨlikining jazasini kɵtürmǝydu, wǝ yaki ata oƣlining ⱪǝbiⱨlikining jazasini kɵtürmǝydu» («Əz.» 18:20) degǝn bayani Hudaning Musaƣa eytⱪan sɵzining pütünlǝy tǝrbiyǝ berix, toƣra yolƣa baxlax yolida eytilƣinini ayan ⱪilidu. «Əz.» 18:20dǝ bolsa «jaza» ɵzining toluⱪ mǝnisidǝ, yǝni roⱨiy, mǝnggülük ⱨayat-mamat jǝⱨǝttǝ ixlitilgǝn bolsa kerǝk. Atining gunaⱨliri oƣlining towa ⱪilixi kerǝklikini bilip yetixigǝ tosalƣu bolmaydu wǝ xuningdǝk, uningƣa towa ⱪilmasliⱪi üqün ⱨeqⱪandaⱪ baⱨanǝ bolalmaydu. Oƣul ɵz gunaⱨiƣa towa ⱪilsa, uning Hudaning ⱨuzurida turuxiƣa, mǝnggülük ⱨayatⱪa erixixigǝ ⱨeqⱪandaⱪ tosalƣu mǝwjut ǝmǝs. «Gunaⱨ sadir ⱪilƣuqi jan igisi ɵlidu» degǝnning mǝnisi «Əz.» 33:8dǝ izaⱨliƣinimizdǝk, jismaniy jǝⱨǝttiki ɵlümdin baxⱪa yǝnǝ bir ɵlümni kɵrsitixi kerǝk. Ⱨǝmmimiz ɵlimiz — biraⱪ xu qaƣda biz Hudaning ⱨuzuridin ayrilƣan ⱨalda ɵlsǝk, bu ⱨǝⱪiⱪǝtǝn bir pajiǝdur, mǝnggülük ɵlümdur. Ohxaxla «Rǝzil kixi barliⱪ gunaⱨliridin yenip towa ⱪilip, Mening barliⱪ bǝlgilimilirimni tutup, adilliⱪ ⱨǝm adalǝtni yürgüzgǝn bolsa, u jǝzmǝn ⱨayat bolidu, u ɵlmǝydu» («Əz.» 18:21) wǝ uningƣa ohxaydiƣan baxⱪa ayǝtlǝrdimu kɵrsitilgǝn «ⱨayat» pǝⱪǝt «ɵlümdin aman ⱪelix» yaki «turmuxning dawami» ǝmǝs, bǝlki «aliy dǝrijidiki bir ⱨayat»ni, «ⱨǝⱪiⱪiy ⱨayat»ni kɵrsitixi kerǝk. Bu dǝl Injil bizgǝ yǝtküzgǝn tǝlim: «Mana mǝnggülük ⱨayat — u bolsimu, Sǝn ⱨǝⱪiⱪiy Hudani ⱨǝm Sǝn ǝwǝtkǝn Əysa Mǝsiⱨni tonuxtin ibarǝttur» («Yuⱨ.» 3:17). Mǝnggülük ⱨayat jismaniy ɵlüm bilǝn ǝmǝs, bǝlki ⱨǝⱪiⱪiy imanning pǝyda bolƣan dǝⱪiⱪisi bilǝn baxlinidu; u pǝⱪǝt «yaxaxning üzlüksiz dawami»la ǝmǝs, bǝlki tirik Huda bilǝn bolƣan munasiwǝttin ibarǝttur.


Bu ⱨǝⱪiⱪǝttin bilimizki, Hudaning Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ eytⱪan «ⱪǝbiⱨlikni... qüxürüx»i pǝⱪǝt waⱪitliⱪ, jismaniy birhil ⱨɵküm-jazaning dairisidila qǝklinidu. «Ikkinqi, üqinqi yaki tɵtinqi ǝwladlar»da, ata-bowilirining ɵtküzgǝn gunaⱨliridin towa ⱪilix niyiti bolƣanlarƣa bu jismaniy jazalar qǝklinixi yaki pütünlǝy ǝmǝldin ⱪalduruluxi mumkin — ⱨǝmmidin muⱨimi xuki, Mǝsiⱨ bu dunyaƣa ⱪaytip kǝlgüqǝ, Huda bilǝn ⱨǝⱪiⱪiy alaⱪidǝ bolup ⱨayat ɵtküzüx yoli barliⱪ insanlarƣa izqil oquⱪ turidu.


«Ⱪanaaniylarni yoⱪitinglar» degǝn ǝmr toƣruluⱪ 

«Mening Pǝrixtǝm sening aldingda mengip, seni Amoriylar, Ⱨittiylar, Pǝrizziylǝr, Ⱪanaanlar, Ⱨiwiylar wǝ Yǝbuslarning zeminiƣa elip kiridu; Mǝn bolsam ularni yoⱪitimǝn. ularning ilaⱨliriƣa bax egip ibadǝt ⱪilma, ularning ⱪilmixlirini dorima, bǝlki ularni yoⱪitip, ularning butlirini urup qeⱪiwǝt» («Mis.» 23:23-24, «Ⱪan.» 7-babnimu kɵrüng).


Tǝwrat wǝ Injilni oⱪuydiƣan aⱪkɵngül kixilǝrning bexi bǝzidǝ xu nuⱪta toƣruluⱪ ⱪaymuⱪup ⱪalidu. Injilda Rǝb Əysa Mǝsiⱨ bizgǝ ⱨǝtta düxmǝnlirimizgimu meⱨir-muⱨǝbbǝt kɵrsitinglar, dǝp buyruƣan yǝrdǝ, Tǝwratta «Misirdin qiⱪix»tiki muxu yǝrdǝ nemixⱪa Israillarƣa muxu adǝmlǝrni yoⱪitinglar, dǝp buyrulƣan? Nemixⱪa Tǝwratning baxⱪa yǝrliridimu xundaⱪ buyruⱪ kɵrülidu? Hudaning iradisi zadi nemǝ? Undaⱪ buyruⱪ zalimliⱪ ǝmǝsmu?

Bundaⱪ soalƣa jawab berix üqün biz awwal Ⱪanaanlarning ǝⱨwali bilǝn Israillarning ǝⱨwalini tǝpsiliy kɵrüp qiⱪiximizƣa toƣra kelidu: — 


(a) Ⱪanaaniylarning ǝⱨwali

Tɵt yüz yil ilgiri Huda Ibraⱨimƣa Ⱪanaan zeminini berixkǝ wǝdǝ ⱪilƣan waⱪtida uningƣa yǝnǝ mundaⱪ degǝnidi: —


«Pǝrwǝrdigar Abramƣa: Jǝzmǝn bilixing kerǝkki, sening nǝsling ɵzlirining bolmiƣan bir zeminda musapir bolup, xu yǝrdiki hǝlⱪning ⱪulluⱪida bolidu wǝ xundaⱪla, bu hǝlⱪ ularƣa tɵt yüz yilƣiqǝ jǝbir-zulum salidu. Lekin Mǝn ularni ⱪulluⱪⱪa salƣuqi xu taipining üstidin ⱨɵküm qiⱪirimǝn. Keyin ular nurƣun bayliⱪlarni elip xu yǝrdin qiⱪidu. Əmma sǝn bolsang, aman-hatirjǝmlik iqidǝ ata-bowiliringƣa ⱪoxulisǝn; uzun ɵmür kɵrüp andin dǝpnǝ ⱪilinisǝn. Lekin xu yǝrdǝ tɵt ǝwlad ɵtüp, nǝsling bu yǝrgǝ yenip kelidu; qünki Amoriylarning ⱪǝbiⱨlikining tehi zihi toxmidi» («Yar.» 15:15-17).


«Amoriylarning ⱪǝbiⱨlikining tehi zihi toxmidi» yaki «Amoriylarning ⱪǝbiⱨliki tehi toxmiƣanidi» degǝn sɵzlǝr bizgǝ, gǝrqǝ zemindikilǝrning gunaⱨi xu zamanda naⱨayiti eƣir bolƣini bilǝn, Huda ularning bexiƣa ⱨɵkümini qüxürgüqǝ ularƣa tehi towa ⱪilƣudǝk waⱪit bǝrmǝkqi idi, dǝp kɵrsitidu. Əgǝrdǝ «ⱪǝbiⱨlikining zihi toxⱪan» bolsa, undaⱪta insan gunaⱨⱪa tolƣan bolupla ⱪalmay, bǝlki uning ahir berip Huda aldida towa ⱪilip ⱪilmixlirini tüzitix pursǝtlirini rǝt ⱪilƣanliⱪini kɵrsitidu. Xunga Hudaning Ibraⱨimƣa bolƣan bu sɵzi xuni kɵrsitiduki, kǝlgüsi bir zamanda u bu rǝzil ⱪǝbililǝrni (Amoriylar Ⱪanaaniylar ⱪǝbililǝrning kattabexidur) zeminidin, xundaⱪla yǝr yüzidin yoⱪatmaⱪqi idi.

Biz «Ⱪanaaniylarning yürüx-turuxliri ⱪandaⱪ idi?» dǝp Muⱪǝddǝs Kitabning baxⱪa ⱪisimliridin izdisǝk yaki arheologiyilik ispattin tǝkxürsǝk, nǝtijisi ohxax qiⱪidu; ular dǝrwǝⱪǝ «wǝⱨxiy ilaⱨlarƣa» qoⱪunƣuqilar bolup, butpǝrǝslikkǝ baƣliⱪ ⱨǝrhil nǝprǝtlik wǝ yirginqlik ixlarni ⱪilatti, jümlidin insanlar (bolupmu ɵz baliliri)ni ⱪurbanliⱪ ⱪilatti. Buthanilirida ⱨǝrhil paⱨixiwazliⱪ wǝ bǝqqiwazliⱪ ɵtküzülǝtti (xuning bilǝn ular arisida ⱨǝrhil saⱪaymas jinsiy kesǝlliklǝr tarⱪalƣan idi), ɵrp-adǝtliri ⱨǝrhil zulum-rǝⱨimsizliktin ayrilmaytti. Xundaⱪ bir hǝlⱪ Hudaning hǝlⱪi Israilni bulƣapla ⱪalmay, bǝlki yirginqliklikini pütkül dunyaƣa yuⱪturuxi mumkin idi. Yahxi bir taxⱪi kesǝl dohturi adǝmni ⱪutⱪuzux üqün uning tenidin ɵlük ǝtlirini kesiwǝtkinidǝk, Hudamu xu kixilǝrni dunyadin kesiwǝtmǝkqi idi; Israil bolsa uning piqiⱪi bolatti.


(ǝ) Israilning ǝⱨwali: —

Tǝwrat dǝwridiki Hudaning Israilƣa tapiliƣan barliⱪ ǝmrliri toƣruluⱪ tohtalƣinimizda, ularning Hudaning nijatini tehi toluⱪ kɵrmigǝn bir hǝlⱪ ikǝnlikini yadimizda tutuximiz kerǝk. Xunga Tǝwratta hatirilǝngǝn ǝmrlǝr bǝlkim Hudaning kɵnglidikidǝk mǝⱪsǝt-muddialirini toluⱪ bildürüp ketǝlmǝsliki mumkin; bǝlki U kɵngli ⱪattiⱪ bir hǝlⱪ ⱪobul ⱪilƣudǝk, ularƣa nisbǝtǝn mumkin bolidiƣan, ular ada ⱪilaliƣudǝk ǝmrlǝrni tapxurƣan. Bu ix Rǝbbimizning «Mat.» 19:3-9-ayǝttǝ «talaⱪ berix» toƣruluⱪ bolƣan sɵzliridǝ eniⱪ qüxǝndürülidu, bolupmu 7-8-ayǝttǝ hatirilǝngǝn bu misalda: —


«Pǝrisiylǝr uningdin yǝnǝ: — undaⱪta, Musa pǝyƣǝmbǝr nemǝ üqün Tǝwrat ⱪanunida ǝr kixi ɵz ayaliƣa talaⱪ hetini bǝrsila andin uni ⱪoyuwetixkǝ bolidu, dǝp buyruƣan? — dǝp soraxti.

U ularƣa: — Tax yürǝklikinglardin Musa pǝyƣǝmbǝr ayalliringlarni talaⱪ ⱪilixⱪa ruhsǝt ⱪilƣan; lekin alǝmning baxlimida bundaⱪ ǝmǝs idi» — dedi».


Hudaƣa ming tǝxǝkkur, «yengi ǝⱨdǝ» tüzülüxi bilǝn, yǝni Ɵz Roⱨining küq-ⱪudriti wǝ qǝksiz iltipati bilǝn, Hudaning barliⱪ ǝmrlirigǝ, jümlidin «Silǝrgǝ düxmǝnlik bolƣanlarƣa meⱨir-muⱨǝbbǝt kɵrsitinglar, silǝrdin nǝprǝtlǝngǝnlǝrgǝ yahxiliⱪ ⱪilinglar, silǝrgǝ ziyankǝxlik ⱪilƣanlarƣa dua ⱪilinglar» («Mat.» 5-babni kɵrüng) deginigǝ ǝmǝl ⱪilixⱪa urƣup qiⱪidiƣan yengi ⱪǝlblǝr wǝ yengi roⱨlar bardur. Mana bu «yengi ǝⱨdǝ»diki pak-muⱪǝddǝsliktur. «Kona ǝⱨdidiki pak-muⱪǝddǝslik» bolsa baxⱪiqǝ idi — Huda Ɵz hǝlⱪini bulƣiƣuqi amillardin saⱪlinixⱪa ularning ǝtrapiƣa birhil «ⱪaxa» selixi kerǝk. Ⱪanaaniylarni zemindin qiⱪiriwetix ⱨǝm keyin ularning Israil zeminining sirtidiki ⱪalduⱪliri bilǝn ⱨeqⱪandaⱪ bardi-kǝldi ⱪilmasliⱪi bolsa, Israilni Mǝsiⱨning dunyaƣa kelixigiqǝ ayrim saⱪlaydiƣan muxu «ⱪaxa»ning dǝl kerǝk bolƣan bir ⱪismi idi.


Biz «Əfǝsusluⱪlarƣa»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdin nǝⱪil kǝltürimiz: —

«Mǝsiⱨning kelixi bilǝn bu «ⱪaxa» kerǝksiz bolƣanidi; Israil Mǝsiⱨ tǝripidin ⱪutⱪuzulƣan bolsa, yǝnǝ taipǝ ⱪoxnilirining bulƣiƣuqi tǝsirlirigǝ beⱪinip ketixi mumkin bolmaytti; ǝksiqǝ, ular tolup taxⱪan pak-muⱪǝddǝs muⱨǝbbǝt bilǝn ɵz ǝtrapidikilǝrgǝ tǝsir kɵrsitixi mumkin bolatti. Xunqǝ paskiniliⱪ arisida turƣan bolsimu, ularda pak-muⱪǝddǝs turuweridiƣan birhil pak-muⱪǝddǝslik bar bolatti; ⱨǝrⱪandaⱪ ɵqmǝnlik wǝ nǝprǝt arisida turƣan bolsimu, ularda meⱨribanliⱪ turuweridiƣan birhil muⱨǝbbǝt bar bolatti (xunga ⱨazir barliⱪ etiⱪadqilarƣa, Yǝⱨudiy bolsun, Yǝⱨudiy bolmisun, ⱨeqⱪandaⱪ «ⱪaxa» kerǝk ǝmǝs)».

Lekin kona ǝⱨdǝ dǝwridǝ, yǝni Tǝwrat dǝwridǝ bolsa (Hudaning Roⱨi tehi ata ⱪilinmiƣaqⱪa), xundaⱪ birnǝqqǝ «ⱪaxa» bolƣan ǝmrlǝr intayin kerǝk idi («ⱪaxa» bolƣan ǝmrlǝrning ǝng ⱪattiⱪi «Ⱪanaaniylarni ⱪiringlar, ⱨǝydiwetinglar» degǝndǝk ǝmrni ɵz iqigǝ elixi kerǝk idi). Lekin bular ⱨazir dǝrwǝⱪǝ Mǝsiⱨning muⱨǝbbǝt wǝ küq-ⱪudrǝtkǝ tolƣan yüksǝk ǝmrliri tǝripidin bikar ⱪilinƣandur; Hudaning meⱨir-xǝpⱪiti bilǝn ularda mangayli!


Musa pǝyƣǝmbǝr Sinay teƣiƣa zadi ⱪanqǝ ⱪetim qiⱪip-qüxkǝn?

Biz ⱨesablap bǝx ⱪetim dǝymiz: —

(1) Taƣning baƣriƣa berip, Hudaning qaⱪiriⱪini anglaydu (19:3)

(2) Huda bilǝn uqrixix üqün taƣning qoⱪⱪisiƣa qiⱪidu; hǝlⱪ bolsa taƣning tüwidǝ turidu (19:17, 20)

(3) Huda ⱨǝmmǝylǝngǝ «on pǝrz»ni qüxürgǝndin keyin, hǝlⱪ Musadin ɵzlirigǝ wǝkil bolup, Hudaƣa yeⱪinlixixini ɵtünidu. Musa Pǝrwǝrdigardin birnǝqqǝ tǝpsiliy ⱨɵküm-bǝlgilimilǝrni tapxuruwalidu (20:19-23:33).

(4) Musa, Ⱨarun, Ⱨarunning oƣulliri wǝ Israilning aⱪsaⱪalliri Huda tǝripidin taƣⱪa qaⱪirilidu. Musa awwal Hudaning hǝlⱪ bilǝn baƣliƣan ǝⱨdisini hǝlⱪning ⱪobul ⱪilƣinining bǝlgisi süpitidǝ ularning üstigǝ ⱪan sepidu, andin Ⱨarun ⱪatarliⱪlar bilǝn taƣ etikigǝ kelidu. Huda uni tehimu kɵp ⱨɵküm-bǝlgilimilǝr, xundaⱪla tax tahtaylarni ⱪobul ⱪilixⱪa tehimu yuⱪiriƣa qiⱪixⱪa qaⱪiridu (24:1-12). U taƣning baƣriƣiqǝ, qoⱪⱪisiƣa yeⱪin qiⱪidu (24:16-17) andin taƣning qoⱪⱪisida Hudaning ⱨuzuriƣa kiridu (24:18). U xu yǝrdǝ ⱪiriⱪ kün turidu; Huda uningƣa «muⱪǝddǝs qedir»ning tǝpsilatlirini ⱨǝm uning xǝkil-nushisini kɵrsitidu (25-31-bablar, «Ibr.» 8:5).

(5) Ⱪiriⱪ kündin keyin Huda Musaƣa: — Hǝlⱪning manga asiyliⱪ ⱪilip, butlarƣa qoⱪunup kǝtti, dǝp hǝwǝrlǝndüridu. U taƣdin qüxidu wǝ dǝrwǝⱪǝ hǝlⱪning dǝl xundaⱪ ⱪilƣanliⱪini bayⱪaydu. U ƣǝzǝplinip, ikki tax tahtayni etip qeⱪiwetidu. Musa hǝlⱪ üqün dua-tilawǝt ⱪilidu, andin Hudaning xan-xǝripigǝ guwaⱨqi boluxⱪa yǝnǝ bir ⱪetim taƣⱪa qaⱪirilidu (32-33-bablar). Bu ⱪetim u ɵzi ikki tax tahtayni oyup qiⱪidu (lekin u ularning üstigǝ ⱨeqnǝrsǝ pütmǝydu). U taƣda turuwatⱪinida Hudaning xan-xǝripi aldidin ɵtidu. Musa yǝnǝ bir ⱪetim hǝlⱪ üqün dua ⱪilidu wǝ xuning bilǝn kɵprǝk ⱨɵküm-bǝlgilimilǝrni tapxuruwalidu (34:1-27). U yǝnǝ ⱨeq yemǝy-iqmǝy ⱪiriⱪ kün turƣandin keyin, taƣdin yenip qüxidu; Huda yǝnǝ tax tahtaylar üstigǝ «on pǝrz»ni yazidu (34:28-35).

Xu künlǝrdǝ Musa pǝyƣǝmbǝr sǝksǝn kündin artuⱪ ⱨeqnemǝ yemigǝn wǝ iqmigǝnidi.


Huxbuygaⱨning roli

(1) Adǝttǝ huxbuygaⱨ «ǝng muⱪǝddǝs jay»diki pǝrdining aldida turatti (40:5). Ⱨǝr küni ǝtigǝndǝ wǝ kǝqtǝ uning üstidǝ huxbuy kɵydürülǝtti. 

(2) Yilda bir ⱪetim «kafarǝt küni»dǝ, Bax kaⱨin «ǝng muⱪǝddǝs jay» iqigǝ kirixtǝ, uningda kɵprǝk huxbuy kɵydürǝtti. Xu yol bilǝn huxbuydin bir bulut qiⱪip, «kafarǝt tǝhti»ni ⱪaplaytti («Law.» 16:12-13). Xuning üqünmu mǝlum jǝⱨǝttin «huxbuygaⱨ» «ǝng muⱪǝddǝs jay»ƣa tǝwǝ dǝp ⱪarilidu («Ibr.» 9:4, «Wǝⱨ.» 8:3).


Misirdin ⱪutⱪuzulux — mǝnggülük nijatni kɵrsitidiƣan «bexarǝtlik rǝsim»

Israilning Misirdin ⱪutⱪuzuluxi ⱨǝm qɵl-bayawandin ɵtüp «wǝdǝ ⱪilƣan zemin»ƣa baridiƣan sǝpiri Injilda wǝ Tǝwratning ɵzidimu Mǝsiⱨdǝ bolƣan ǝbǝdiy nijatni kɵrsǝtküqi «bexarǝtlik rǝsim» süpitidǝ kɵp yǝrlǝrdǝ tilƣa elinidu.

Ulardiki ohxaydiƣan yǝrlǝr intayin kɵptur; tɵwǝndǝ biz pǝⱪǝt ǝⱨmiyǝtlik, ibrǝtlik selixturmilardin bǝzilirini kɵrsǝtmǝkqimiz. Awwal biz Musa pǝyƣǝmbǝr bilǝn Mǝsiⱨning otturisidiki selixturmiƣa, bolupmu ularning ikkisining Israil bilǝn bolƣan munasiwitigǝ ⱪarap baⱪayli: — 


Musa pǝyƣǝmbǝr «Israilni Ⱪutⱪuzƣuqi» süpitidǝ kǝlgüsidiki «Mǝsiⱨ»ni kɵrsǝtkǝn bexarǝt bolidu

Musaning (ⱨayatida) Mǝsiⱨni kɵrsǝtkǝn bexarǝtlik yǝrliri tɵwǝndiki ixlarni ɵz iqigǝ alidu (baxⱪilarmu bar): — 


(1) Musa pǝyƣǝmbǝr «Israilning Ⱪutⱪuzƣuqisi» bolup, u tuƣulƣanda ata-anisiƣa Hudaning wǝⱨiysi bilǝn Hudaning mǝⱪsǝtlirini ǝmǝlgǝ axurƣuqi alaⱨidǝ bala dǝp tonulƣan («Mis.» 2:2, «Ibr.» 11:23).

Mǝsiⱨ «Dunyaning Ⱪutⱪuzƣuqisi» bolup, tuƣulƣanda ata-anisi, xundaⱪla kɵp hǝlⱪlǝrgǝ Hudaning wǝⱨiysi bilǝn Hudaning mǝⱪsǝtlirini ǝmǝlgǝ axurƣuqi alaⱨidǝ bala dǝp tonulƣan («Mat.» 2:2-12, «Luⱪa» 2:1-39).

(2) «Ⱪutⱪuzƣuqi Musa» tuƣulƣanda düxmǝnlǝr uni ɵltürmǝkqi bolƣan, lekin Huda uni alaⱨidǝ saⱪlidi («Mis.» 1:22-2:10).

Ⱪutⱪuzƣuqi Mǝsiⱨ tuƣulƣanda düxmǝnlǝr uni ɵltürmǝkqi bolup izdigǝn, lekin Huda uni alaⱨidǝ saⱪlidi («Mat.» 2:13-18).

(3) Musa pǝyƣǝmbǝr ⱪiriⱪ yaxⱪa kirgǝndǝ Hudaning Ɵz hǝlⱪini ⱪutⱪuzuxⱪa ɵzini qaⱪirƣinini qüxǝndi («Ros.» 7:23).

Mǝsiⱨ anisining ⱪorsiⱪidiki qaƣdin tartipla (ǝmǝliyǝttǝ, ǝzǝldinla) kɵnglidǝ Hudaning Ɵz hǝlⱪini ⱪutⱪuzuxⱪa ɵzini qaⱪirƣinini bilǝtti («Zǝb.» 22:9-10, «Yǝx.» 49:1, 5).

(4) Musa pǝyƣǝmbǝr ɵz hǝlⱪini ⱪutⱪuzuxⱪa Misirdiki ordining xɵⱨrǝt-bayliⱪliridin waz keqixkǝ razi boldi («Ibr.» 11:23).

Mǝsiⱨ Ɵz hǝlⱪini ⱪutⱪuzuxⱪa ǝrxlǝrning bayliⱪliri wǝ xan-xǝripidin waz keqixkǝ razi boldi («Fil.» 2:5-8, «Yuⱨ.» 1:14, «2Kor.» 8:9).

(5) Musaning Hudaning adimi bolƣanliⱪi asmandin qüxkǝn bir awaz bilǝn tǝstiⱪlanƣan («Mis.» 19:19)

Mǝsiⱨning Hudaning Oƣli bolƣanliⱪi asmandin qüxkǝn bir awaz bilǝn tǝstiⱪlanƣan («Mat.» 3:17, 17:5, «Yuⱨ.» 12:28)

(6) Israil Musa pǝyƣǝmbǝrni, yǝni Huda tǝripidin ularni ⱪulluⱪtin ⱪutⱪuzuxⱪa ⱨǝm ularni aman-hatirjǝmlikkǝ erixtürüxkǝ ǝwǝtilgüqini qǝtkǝ ⱪaⱪti («Mis.» 2:11-14, «Ros.» 7:19-29). Ularning qǝtkǝ ⱪeⱪixining nǝtijisidǝ, Musa qɵl-bayawanda azab tartidu.

Israil Mǝsiⱨni, yǝni Huda tǝripidin ularni gunaⱨdin ⱪutⱪuzuxⱪa ⱨǝm ularni mǝnggülük aman-hatirjǝmlikkǝ erixtürüxkǝ ǝwǝtilgüqini qǝtkǝ ⱪaⱪti («Mat.» 21:42, «Mar.» 8:13, 12:10, «Luⱪa» 9:22, 12:14, 19:42, «Ros.» 3:14). Ularning qǝtkǝ ⱪeⱪixining nǝtijisidǝ, Mǝsiⱨ ǝng dǝⱨxǝtlik ɵlümni bexidin ɵtküzidu.

(7) Israil tǝripidin qǝtkǝ ⱪeⱪilƣandin keyin, Musa pǝyƣǝmbǝr ulardin ayrilidu, uzun waⱪit (40 yil) ular bilǝn bolƣan alaⱪisi üzülidu. Bu waⱪit iqidǝ u Yǝⱨudiy bolmiƣan bir ⱪizni ⱪutⱪuzidu wǝ uni ǝmrigǝ alidu («Mis.» 2:15-22).

Israil tǝripidin qǝtkǝ ⱪeⱪilƣandin keyin, Mǝsiⱨ ulardin ayrildi, uzun waⱪit (ⱨazirƣiqǝ tǝhminǝn 1990 yil) ular bilǝn bolƣan alaⱪisi (omumiy jǝⱨǝttin eytⱪanda) üzüldi. Bu waⱪit dawamida U kɵp ⱪisim Yǝⱨudiy bolmiƣanlardin bolƣan jamaǝtni ⱪutⱪuzdi wǝ ⱪutⱪuziwatidu, xundaⱪla uni «ⱪiz süpitidǝ» «Ɵz ǝmrigǝ» elip kǝlmǝktǝ («Ros.» 15:14, «Rim.» 11:11, «Kol.» 1:27, «Əf.» 5:22-32, «Wǝⱨ.» 21:2, 9).


(8) Musa hǝlⱪⱪǝ bolƣan muⱨǝbbiti bilǝn, hǝlⱪning gunaⱨlirini ɵz üstigǝ elip, ularni dǝp Hudadin ayrilip lǝnǝt boluxⱪa tǝyyar bolƣan («Mis.» (32:30-34)

Mǝsiⱨ pütkül dunyaƣa bolƣan muⱨǝbbiti bilǝn, dunyadiki hǝlⱪning gunaⱨlirini Ɵz üstigǝ elip, ularni dǝp Hudadin ayrilip lǝnǝt boluxⱪa tǝyyar bolƣan wǝ dǝrwǝⱪǝ xu yolda ɵzini ⱪurbanliⱪ ⱪildi («2Kor.» 5:18»).

(9) Bu uzun waⱪittin keyin Musa pǝyƣǝmbǝr Misir zeminiƣa ⱪaytip, Hudaning küq-ⱪudriti bilǝn nurƣun alamǝt-karamǝtlǝrni kɵrsitidu; u Israil tǝripidin Huda ǝwǝtkǝn Ⱪutⱪuzƣuqi dǝp tonulidu wǝ ularni Pirǝwnning ⱪulluⱪidin ⱪutⱪuzidu.

Zamanning ahirida Mǝsiⱨ Israil tǝripidin tonulidu («Zǝk.» 12:10-13:1); U küq-ⱪudriti bilǝn nurƣun alamǝt-karamǝtlǝrni kɵrsitip bu dunyaƣa ⱪaytip, Israilni gunaⱨliridin ⱪutⱪuzidu, xundaⱪla ularni yoⱪatmaⱪqi bolƣanlarning ⱨǝmmisidin ⱪutⱪuzidu (mǝsilǝn, «Zǝk.» 12-bab wǝ 14:1-9ni kɵrüng).


Israillarning Misirdin ⱪutⱪuzuluxi — u mǝnggülük nijatni kɵrsitidiƣan bir «bexarǝtlik rǝsim»

Ohxap ketidiƣan yǝrliri: — 


(1) Israil awwal mutlǝⱪ ajiz wǝ ümidsizlik ⱨalǝtkǝ qüxüp, andin Pǝrwǝrdigarƣa nida ⱪilidu («Mis.» 2:23).

Adǝmlǝr ɵz ajizliⱪini tonup, ümidsizliktin Rǝbgǝ nida ⱪilidu; insanlar pǝⱪǝt xundaⱪ ⱨalǝtkǝ qüxkǝndǝ gunaⱨdin ⱪutⱪuzuluxtin bolƣan nijatⱪa erixidu («Ros.» 2:38-39 «Rim.» 10:12-13).

(2) Israil ⱪutⱪuzulux üqün Huda ǝwǝtkǝn Ⱪutⱪuzƣuqi Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ pütünlǝy ixinixi kerǝk idi.

Insanlar gunaⱨliridin ⱪutⱪuzulux üqün Huda ǝwǝtkǝn Ⱪutⱪuzƣuqi Mǝsiⱨgǝ pütünlǝy etiⱪad ⱪilixi kerǝk.

(3) Israilning Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ bolƣan ixǝnqi azab-oⱪubǝtlǝr arⱪiliⱪ sinaldi («Mis.» 5:1-21).

Ixǝngüqilǝrning Mǝsiⱨgǝ ⱨǝⱪiⱪiy iman-ixǝnqi bolsa, undaⱪta ularning etiⱪadi azab-oⱪubǝt arⱪiliⱪ sinilidu («Mat.» 3:21, 24:9, «Ros.» 14:22, «1Tes.» 1:6, «2Tes.» 1:5, «2Tim.» 3:12)

 (4) Israilning ⱪutuluxi ⱪozining ⱪeni arⱪiliⱪ wujudⱪa qiⱪti («Mis.» 12:3-13).

Insanlarning gunaⱨdin ⱪutuluxi «Hudaning ⱪozisi», yǝni Mǝsiⱨning ⱪeni arⱪiliⱪ wujudⱪa qiⱪidu («Yuⱨ.» 1:29, «1Kor.» 5:7-8, «Wǝⱨ.» 7:14).

(5) Pütün Israil ⱪozining gɵxini («aqqiⱪ-qüqük kɵktat wǝ petir nan bilǝn») yeyixi kerǝk idi («Mis.» 8:12-13). 

Pütkül jamaǝt Mǝsiⱨni yeyixi kerǝk («Yuⱨ.» 31:6-35, 48-63, «1Kor.» 7:5-8).

(6) Israil ⱪulluⱪtin ⱪutⱪuzulux üqün birhil «ɵlüm»din, yǝni «Ⱪizil Dengiz»din ɵtüxi kerǝk idi. Bu ɵtüxni birhil «qɵmüldürülüx» degili bolidu; keyin rosul Pawlus bu «qɵmüldürülüx»ni ««bulut ⱨǝm dengiz»ning wasitisi bilǝn Pirǝwnning ⱪulluⱪidin «Musaning yetǝkqilikigǝ ɵtüx» dǝydu («Mis.» 14:19-31, «1Kor.» 10:1-2). Demǝk, bu «qɵmüldürülüx» ularni Musa pǝyƣǝmbǝr bilǝn yengi birhil munasiwǝtkǝ kirgüzdi; Musa pǝyƣǝmbǝr Hudaning yolyoruⱪi astida ularƣa bax, yetǝkqi wǝ yar-yɵlǝkqi boldi.

Hudaning jamaiti gunaⱨning ⱪulluⱪidin Mǝsiⱨning ɵlümining wasitisi («Ⱪizil Dengiz» Əysaning ⱪeniƣa yaki ɵlümigǝ wǝkillik ⱪilidu) bilǝn wǝ Muⱪǝddǝs Roⱨning ⱪuq-ⱪudriti («bulut» Muⱪǝddǝs Roⱨⱪa wǝkillik ⱪilidu) bilǝn «Xǝytanning ⱪulluⱪidin» «Mǝsiⱨ Əysaƣa kirixkǝ qɵmüldürülüp» ⱪutⱪuzulidu («Yuⱨ.» 3:3-5, «Rim.» 6:3-4, «1Kor.» 12:13, «Kol.» 2:11-12).

(7) Israil Ⱪizil Dengizdiki «ɵlüm»i bilǝn düxmini bolƣan Pirǝwn wǝ uning barliⱪ ⱪoxunlirining küqidin mǝnggügǝ halas ⱪilinip ⱪutⱪuzuldi.

Mǝsiⱨning ɵlümi bilǝn wǝ xundaⱪla bizning Uning xu ɵlümi iqigǝ eliniximiz bilǝn Uningƣa ixǝngüqilǝr ɵzlirining düxmini bolƣan «bu dunyaning ⱨɵkümdari», yǝni Xǝytandin, xundaⱪla ⱪoxunliri bolƣan barliⱪ jinlarning küqidin mǝnggügǝ halas ⱪilinip ⱪutⱪuzuldi («Kol.» 2:11-12, «Ibr.» 2:14-15, «1Yuⱨ.» 3:8).

Ⱨazir Xǝytan wǝ barliⱪ jinlarning Mǝsiⱨgǝ etiⱪad ⱪilƣan ⱨǝrⱪandaⱪ kixining üstidin ⱨeqⱪandaⱪ ⱨoⱪuⱪi yaki baxⱪurux küqi yoⱪtur («Luⱪa» 10:19, «Əf.» 2:1-7, bolupmu 2-ayǝtni kɵrüng). Ⱨalbuki, biz «Iblisⱪa ⱨeqⱪandaⱪ orun ⱪoyup bǝrmǝslik»imiz kerǝk («Əf.» 4:27) wǝ daim «Iblisning ⱨiylǝ-nǝyrǝnglirigǝ taⱪabil turuxi»miz lazimdur («Əf.» 6:11).

(8) Hudaning ⱪudrǝtlik ⱪutⱪuzuxi arⱪiliⱪ Israil uning bilǝn yengi bir alaⱪigǝ kirdi; bu munasiwǝt bilǝn u ularning otturisida («muⱪǝddǝs qedir»da) makan ⱪildi wǝ kaⱨinliri arⱪiliⱪ ular bilǝn alaⱪilixatti.

Mǝsiⱨning zor nijati arⱪiliⱪ etiⱪad ⱪilƣuqilar Huda bilǝn yengi bir alaⱪigǝ kiridu; U Ɵz Roⱨi arⱪiliⱪ ular arisida ⱨǝm iqidǝ makan ⱪilidu wǝ ularning «bax kaⱨin»i bolƣan Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ ular bilǝn alaⱪilixiwatidi («Əf.» 2:19-22, «Ibr.» 4:14-16, 12:18-28).

(9) Israilning Musa pǝyƣǝmbǝrning yetǝkqiliki astida yaxixi üqün ularƣa yengi bir ⱪanun-tüzüm beƣixlandi; bu ⱪanun-tüzüm ǝⱨdǝ süpitidǝ taxlarƣa pütüldi («Mis.» 19-23-bablar).

Hudaning jamaiti Mǝsiⱨning yetǝkqiliki astida pütünlǝy yengi bir ⱪanun yaki toƣriraⱪ eytⱪanda yengi bir ⱪanuniyǝtkǝ kirgüzülidu. Bu ⱪanuniyǝt sirttiki mǝlum birhil ɵlqǝmgǝ yetixkǝ tirixixtin ibarǝt ǝmǝs («Rim.» 2:29, 7:6, «2Kor.» 3:6), bǝlki iqidiki yengi bir ⱨayatning küqi wǝ türtkisi, yǝni Hudaning Roⱨi arⱪiliⱪ Hudaning ularning ⱪǝlbigǝ pütkǝn bir ǝⱨdisi bilǝn bolidu: — «Qünki Mǝsiⱨ Əysada bolƣan ⱨayatliⱪni bǝhx etidiƣan Roⱨning ⱪanuniyiti adǝmni gunaⱨⱪa wǝ ɵlümgǝ elip baridiƣan ⱪanuniyǝttin bizni halas ⱪildi» («Rim.» 8:1-4, «2Kor.» 3-bab).


Musa pǝyƣǝmbǝrning tǝrjimiⱨalidin elinƣan bǝzi sawat-sawaⱪlar

Musaning tǝrjimiⱨalidin intayin muⱨim bir roⱨiy prinsipning süpǝtlǝnginini kɵrüxkǝ bolidu. U rosul Pawlus tǝripidin bayan ⱪilinidu: —

«Bǝlki Huda danalarni hijalǝtkǝ ⱪaldurux üqün bu dunyadiki ǝhmǝⱪ sanalƣanlarni talliwaldi; küqlüklǝrni hijalǝtkǝ ⱪaldurux üqün bu dunyadiki ajiz sanalƣanlarni talliwaldi; U yǝnǝ bu dunyadiki ⱪǝdirsizlǝrni, pǝs kɵrülidiƣanlarni talliwaldi, «yoⱪ bolƣan nǝrsilǝr»ni mǝwjut xǝy’ilǝrni yoⱪⱪa qiⱪiriwetix üqün talliwaldi. Uning mǝⱪsiti Huda aldida ⱨeq ǝt igisi mahtanmasliⱪ üqündur. ... xuningdǝk Tǝwratta pütülgǝndǝk: «Pǝhirlinip mahtiƣuqi bolsa Rǝbdin pǝhirlinip mahtisun!» («1Kor.» 1:27-29, 31).


Huda Ɵz ⱪulini Misirƣa ⱪayta ǝwǝtixtin burun «qɵlning ǝng qetidǝ» (3:1) ⱪiriⱪ yil yoxurun turƣuzuxiƣa bǝlkim ⱨǝyran ⱪeliximiz mumkin. Birinqidin, u (Musa) ɵz hǝlⱪigǝ yardǝmlixix niyitidǝ bolƣanda, ularning qǝtkǝ ⱪeⱪixining dǝrdini yǝtküqǝ tartti; uningƣa nisbǝtǝn Pirǝwnning ordisida ɵzlǝxtürgǝn barliⱪ bilim-ⱨekmǝtliri «qɵlning ǝng qetidǝ» paydisizdǝk kɵrünǝtti; hǝlⱪni ⱪutⱪuzuxtǝk uluƣ bir ixning orniƣa, u qɵldiki ⱪoyqilarning japaliⱪ ⱨayatini ɵtküzüp, adǝmlǝrdin ǝmǝs, bǝlki ⱪoylardin hǝwǝr almaⱪta idi. U biⱨudǝ ɵtüwatⱪan künlirini oyliƣinida wǝ ɵz hǝlⱪini dǝp ɵgǝngǝn bilim-ⱨekmǝt, ordidiki ⱨoⱪuⱪ wǝ ⱨɵrmǝt-xɵⱨrǝtni taxliwǝtkinini ǝsliginidǝ, ularning ⱨǝmmisi mutlǝⱪ bikarƣa kǝtkǝndǝk kɵrünǝtti. Uning Israilni ⱪutⱪuzuxⱪa baƣliƣan ümidimu yoⱪⱪa qiⱪⱪandǝk ⱪilatti.


Rosul Pawlus bayan ⱪilƣan prinsipⱪa yǝnǝ ⱪaraydiƣan bolsaⱪ, Huda karamǝt uluƣ bir ixni barliⱪⱪa kǝltürüp, ɵz küq-ⱪudritini kɵrsǝtmǝkqi bolsa, u bu ix üqün muwapiⱪ bir wasitiqi tepixi kerǝk, dǝp bilimiz. Lekin xu wasitiqi daim degüdǝk ɵzini «ajiz», dǝp bilidiƣan, baxⱪilar tǝripidin «ⱪǝdirsiz», «pǝs kɵrülidiƣan», ⱨǝtta «ǝlning nǝziridǝ yoⱪ» dǝp ⱨesablanƣan bir adǝm boluxi kerǝk. Ɵzini «dana.», «küqlük» dǝp sanaydiƣan adǝm bolsa bolmaydu. Bolmisa, Huda niyǝt ⱪilƣan bu ix ada ⱪilinƣanda, wasitiqi adǝm: «Mǝn nemidegǝn uluƣ bir ixni ⱪildim-ⱨǝ!» dǝp oylixi, yaki bu ixni kɵrgǝnlǝr «Palanqi-pokunqi ⱪaltis ikǝn, u karamǝt bir ixni ⱪiptu!» deyixi mumkin. Hudaning wasitiqisi bolup, uning tǝripidin ixlitilixi üqün, insan ajiz («2Kor.» 12:9-10, 13:3-4), yǝni ɵzining ⱪabiliyiti yaki küqigǝ tayanmaydiƣan boluxi kerǝk («Fil.» 3:3-8); uning tayanqisi pǝⱪǝt Pǝrwǝrdigar Ɵzidur, uning ixǝnq-ümidi pütünlǝy Pǝrwǝrdigarda bolidu. Xuning bilǝn bu ix tamam bolƣanda u xan-xǝrǝpni pütünlǝy Pǝrwǝrdigarningkidur dǝp bilidu — wǝ baxⱪa adǝmlǝrmu xuni bilidu — «Pǝhirlinip mahtiƣuqi bolsa Rǝbdin pǝhirlinip mahtisun!».


Musa pǝyƣǝmbǝr qɵl-bayawanda uzun yillarni ɵtküzgǝqkǝ, u Huda ixlitixkǝ muwapiⱪ kɵrgǝn xundaⱪ «ⱪǝdirsizlǝr» yaki «ǝlning nǝziridǝ yoⱪlar»din bolƣan bir wasitiqi bolup qiⱪti. U Hudaning wǝzipisini ɵtiginidǝ, ɵzining kɵrgǝn qongⱪur tǝrbiyisi wǝ igiligǝn bilimigǝ tayanmidi. Bundaⱪ deginimiz Huda Musani Pirǝwnning aldiƣa ǝwǝtip, Israilni Misirdin ⱪutⱪuzƣinida, u kɵp yil burun ɵzlǝxtürgǝn tǝrbiyǝ wǝ bilimni ixlǝtmidi, degǝnlikimiz ǝmǝs; pǝⱪǝt Musa pǝyƣǝmbǝr Hudaning uluƣ ⱪutⱪuzuxini: «ɵzümning ⱪabiliyiti yaki ⱨekmitidin bolƣan» dǝp ⱨesablimaytti. Lekin Musa hǝlⱪini «xamal ⱨuwlaydiƣan dǝⱨxǝtlik bayawan»din baxlap mangƣanda («Ⱪan.» 32:10), xübⱨisizki, uning qɵldǝ ɵtküzgǝn ⱪiriⱪ yilliⱪ «mǝnisiz künliri»ning tǝjribisining paydisi qiⱪip, heli karƣa kǝldi. Əmǝliyǝttǝ, Musaning kɵnglidiki tügün bolsa, «Mǝn Hudaning ixiƣa yarimaymǝn» degǝndǝk birhil ixǝnqsizlik idi («Mis.» 4:10-17).

Ahir berip, uning kɵnglidiki xu tügüni yexildi; u ⱨaman tǝjribisini yaki bilimini «tayanq» ⱪilmay, pǝⱪǝt Hudaƣila tayandi. 


Hudaning muⱪǝddǝs ⱪanun-bǝlgilimilǝrni ata ⱪilixining «muⱪǝddǝs qedir» bilǝn bolƣan munasiwiti

Hudaning hǝlⱪni ⱪutⱪuzux tǝrtipi bizni Uning yollirini heli qüxinidiƣan ⱪilidu: — 


(a) Hǝlⱪning kɵtürgǝn nalǝ-pǝryadini anglap ular üqün bolƣan kɵyümqanliⱪini kɵrsitixi (4:31)

(ǝ) Ularni Misirdin ⱪutⱪuzuxi (5-15-bablar) ⱨǝmdǝ ularni qɵl-bayawanda aman-esǝn saⱪlap, ularƣa yemǝk-iqmǝk tǝminlixi bilǝn Ɵz küq-ⱪudritini kɵrsitixi (16-18-bablar)

(b) Ularƣa muⱪǝddǝs ⱪanunini tapxurux arⱪiliⱪ Ɵzining mutlǝⱪ ⱨǝⱪⱪaniy ⱨǝm pak-muⱪǝddǝs harakterini ayan ⱪilixi (19-24-bablar)

(p) Israilning otturisida makan ⱪilixⱪa bolƣan arzusini ipadilǝp, ularƣa «Manga bir qedir ⱪurunglar» dǝp ǝmr ⱪilixi (25-31-bablar). Keyin Musa Hudaƣa mundaⱪ dua ⱪildi: «Əgǝr Sǝn Ɵzüng biz bilǝn billǝ mangmisang, bizni bu yǝrdin qiⱪarmiƣaysǝn» (33:14-15).


Muxu tǝrtiptǝ biz Hudaning nijatta bolƣan muddia-mǝⱪsǝtlirini, yǝni ahir berip Ɵz hǝlⱪining ⱪǝlbliridǝ makan ⱪilixtin ibarǝt tǝxnasini kɵrǝlǝymiz. Bizning Hudani tonux, xundaⱪla Uning bizgǝ bolƣan mǝnggülük muddia-mǝⱪsǝtlirini tonup yetix yoli kɵpinqimiz üqün eytⱪanda, ⱪǝdimki Israilning Hudaning mǝⱪsǝtlirini tonux yoliƣa ohxax tǝrtiptǝ bolidu: — 

(a) biz Uningƣa nalǝ-pǝryad kɵtürsǝk, Uning bizgǝ bolƣan meⱨir-muⱨǝbbitini tonuxⱪa baxlaymiz;

(ǝ) U bizning pǝryadimizni anglap, küq-ⱪudritini kɵrsitidu

(b) U Ɵzining pak-muⱪǝddǝs harakteri toƣruluⱪ bizgǝ ɵgitidu. 

(p) U Ɵzining pǝⱪǝt «biz bilǝn billǝ» ǝmǝs, bǝlki «bizdǝ, ⱪǝlbimizdǝ» makan ⱪilixtiki muddia-mǝⱪsitini bizgǝ ayan ⱪilidu («Yuⱨ.» 14:17)

(t) Uning Muⱪǝddǝs Roⱨi ⱪǝlbimizdin orun alƣanda, uning muddia-mǝⱪsiti ǝmǝlgǝ axurulidu!


«Muⱪǝddǝs qedir»ning «bexarǝtlik shemisi»

Rosul Pawlusning «Rim.» 15:4, «1Kor.»» 10:11 wǝ «Kol.» 2:16-17diki bayanliri boyiqǝ Tǝwratta barliⱪ hatirilǝngǝn ixlar Injil dǝwridimu Hudaning hǝlⱪi üqün kɵp ibrǝt-sawatlarni beridu; qünki ular biz Mǝsiⱨdǝ muyǝssǝr bolƣan bǝht-bǝrikǝt wǝ imtiyazlarni aldin’ala kɵrsǝtti. «Ibraniylar»ning muǝllipimu «muⱪǝddǝs qedir»ni bügün etiⱪad arⱪiliⱪ bizgǝ nesip bolƣan ǝrxtiki ǝmǝliyǝtlǝrning nushisi yaki sayisidur, dǝp alaⱨidǝ kɵrsitidu («Ibr.» 9:1-5, 23, 10:1-2).


Xuning üqün biz qedirning barliⱪ tǝpsilatlirining (ⱨǝtta «ⱨoylining hadiliri»ning atmix mis tǝglikidin tartip «ɵqkǝ tiwitidin ixlǝngǝn yopuⱪ»ning ikki parqisini bir-birigǝ baƣlaydiƣan «ǝllik mis ilmǝk»kiqǝ (ɵz waⱪtida tehi ǝmǝlgǝ axurulmiƣan), ⱨǝmmisining Mǝsiⱨdǝ bolƣan nijatni aldin’ala ayan ⱪilidiƣan birhil roⱨiy ǝⱨmiyiti bar, dǝp ixinimiz. Injilning birnǝqqǝ ⱪisimlirida oⱪurmǝn bu «bexarǝtlik shema»ning bǝzi jǝⱨǝtlirining qüxǝndürüxini kɵrǝlǝydu.


«Bexarǝtlik shema»ning ǝng eniⱪ wǝ muⱨim tǝripi bolsa intayin addiydur; muⱪǝddǝs qedirda birinqidin Hudaning ⱨuzuri «ap’aⱪ bir tam» bilǝn, yǝni ⱨoylisining pǝrdisi bilǝn tosalƣan. Pǝrdǝ bǝx gǝz egizliktǝ bolƣaqⱪa, insan ⱨoylining iqini kɵrǝlmǝytti. Xübⱨisizki, ⱨoylisining xu egiz aⱪ kanap rǝhtlik pǝrdisi Hudaning mutlǝⱪ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪini kɵrsitidu — insan uning sirtida turƣanda iqini kɵrǝlmǝytti wǝ uningdin ɵtüp kirǝlmǝytti («Wǝⱨ.» 15:6, 19:8, 14ni kɵrüng).


Ikkinqidin Hudaning ⱨuzuri qedir bilǝn yoxurunatti. Hudaning julasi qedirning iqidǝ bolƣini bilǝn, u insanlarning kɵzlirigǝ yoxurun idi; qünki qedir bǝk ⱪelin bolup, tɵt ⱪat pǝrdǝ-yopuⱪ bilǝn tosulƣan. Hudaning parlaⱪ xan-xǝripi bügünmu tehiqǝ insanning kɵzliridin yoxurun turidu («1Tim.» 6:1). Ⱨalbuki, ⱨoylida, andin qedirining ɵzidǝ bir «kirix eƣizi» bardur! Əmdi biz bügün bu «kirix eƣizi»ni ⱪǝyǝrdin tapimiz? Jawabni Injildin tapimiz; qünki Rǝbbimiz Əysa Mǝsiⱨ Ɵzi toƣruluⱪ naⱨayiti eniⱪ ⱪilip bizgǝ: «Mǝn Ixikturmǝn» («Yuⱨ.» 10:9) andin «Mǝn Yoldurmǝn» dǝydu («Yuⱨ.» 14:6).


Rǝbbimizning ɵlümidǝ bu ixning toluⱪ ǝⱨmiyitini kɵrimiz: «Wǝ mana, xu pǝyttǝ ibadǝthanining iqkiri pǝrdisi yuⱪiridin tɵwǝngǝ ikki parqǝ bɵlüp yirtildi. Yǝr-zemin tǝwrinip, taxlar yerildi,...» («Mat.» 27:51). Bu ix, dǝrwǝⱪǝ, etiⱪad ⱪilƣuqi barliⱪ kixilǝr üqün Hudaning ⱨuzuriƣa baridiƣan yolni mǝnggü oquⱪ turidu, dǝp kɵrsitidu. Bu yol «yirtilƣan pǝrdǝ»din, yǝni Mǝsiⱨning yirtilƣan ǝt-tenidin ɵtidu («Ibr.» 10:20).


Muⱪǝddǝs qedirning «bexarǝtlik shema» bolƣanliⱪining nurƣun baxⱪa tǝrǝplirimu bardur. Huda buyrusa, bularni ayrim yǝrdǝ tǝpsiliyraⱪ xǝrⱨlǝymiz. Xundaⱪ deginimiz bilǝn bilginimiz intayin qǝkliktur, bu bizning qedirning ⱨǝrⱪaysi inqikǝ tǝpsilatlirini qüxǝndürǝlǝymiz, degǝnlikimiz ǝmǝs (Huda bizni tǝlwilǝrqǝ tǝsǝwwurlardin saⱪlisun!). Xundaⱪtimu, qedirning qüxǝngili bolidiƣan kɵp jǝⱨǝtliri bar; bularni qüxinip yǝtsǝk, etiⱪad ⱪǝdǝmlirimizgǝ riƣbǝt berip küqlǝndüridu.


Oⱪurmǝnlǝr muⱪǝddǝs qedirning türlük ⱪisimliri, xundaⱪla kaⱨinliⱪ kiyimlǝrni süpǝtlǝydiƣan rǝsim-shemilarnimu kɵrsun.