Tǝwrat 9- wǝ 10-ⱪisim
«Samuil «1» wǝ «2» »
Kirix sɵz
(Birinqi wǝ ikkinqi ⱪismiƣa)
Tǝwrattiki barliⱪ tarihiy ⱪisimlarƣa ohxax, «Samuil» degǝn kitab Hudaning pütkül insaniyǝtkǝ ⱪaratⱪan nijatliⱪ pilanini ilgiri sürüx jǝryanining hatirisining bir ⱪismidin ibarǝt. Bu jǝryan Ⱪutⱪuzƣuqi Mǝsiⱨning dunyaƣa kelixini mǝnzil ⱪilƣan.
Gǝrqǝ «Muⱪǝddǝs Kitab»ning kɵp nushilirida «Samuil» daim ikki kitab ⱪilip («Samuil (1)» wǝ «Samuil (2)») nǝxir ⱪilinsimu, ǝmǝliyǝttǝ «Samuil» ǝslidǝ ibraniy tilida birla kitab idi. Xunga biz ularni «Samuil — birinqi ⱪisim» wǝ «Samuil — ikkinqi ⱪisim» dǝp atiduⱪ. Biraⱪ ihqam bolsun üqün yǝnila «Samuil (1)» wǝ «Samuil (2)» dǝp ataymiz. Bu kirix sɵz «Samuil (1)» wǝ «Samuil (2)»gimu ortaⱪ bolidu.
Uxbu tarih on ikki ⱪǝbilidin tǝrkib tapⱪan Israil hǝlⱪining «ⱨakimliⱪ» tüzümidin padixaⱨliⱪ tüzümigǝ ɵtüx jǝryanini kɵrsitidu («ⱨakimliⱪ» tüzümi wǝ «padixaⱨliⱪ» tüzümining pǝrⱪi toƣruluⱪ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ tohtilimiz). Bu jǝryan Samuil pǝyƣǝmbǝrning wasitisi bilǝn yüz beridu. Samuil bolsa Israilning «batur ⱨakim»lirining ǝng ahirⱪisi ⱨǝm Tǝwrattiki ǝng uluƣ pǝyƣǝmbǝrlǝrdin biri idi. Uning «ⱨakimliⱪ» hizmiti wǝ Israilning birinqi wǝ ikkinqi padixaⱨi Saul bilǝn Dawutning ⱨɵkümranliⱪ dǝwri uxbu kitabta hatirilinidu (namǝlum sǝwǝbtin Saul Ⱪur’anda «Tallot» dǝp atilidu).
Tarih tuƣmas ayalning oƣul bala tiligǝn dǝrdlik duasi bilǝn baxlinidu. Mana muxundaⱪ kiqikkinǝ, ⱨǝtta kixining diⱪⱪitini tartmaydiƣan bir ix bilǝn Hudaning nijat pilanining yengi bir babi eqilidu, Uning uluƣ mǝⱪsǝtliri alƣa sürülidu. Hudaning yolliri daim degüdǝk xundaⱪ bolidu.
Ⱨannaⱨning oƣul bala tiliki iltija ⱪilinidu. Ⱨannaⱨ ⱪǝsimidǝ qing turup, tuƣⱪan balisi Samuil (mǝnisi, «Hudadin tiligǝn» yaki «Huda anglidi»)ni ɵmürwayǝt ibadǝt qedirining hizmitidǝ boluxⱪa Pǝrwǝrdigarƣa atap tapxuridu. Xuning bilǝn Samuilni ǝmqiktin ayrix bilǝnla ibadǝt qediriƣa elip berip Əli degǝn bax kaⱨin, yǝni xu qaƣdiki «ⱨakim»ƣa tapxuridu. Kiqik bala xu yǝrdǝ ⱪalidu. Əli yaxanƣan bolƣaqⱪa, xübⱨisizki, Samuil uning jeniƣa ǝsⱪatidu ⱨǝm uningƣa tǝsǝlli bolidu.
Xu waⱪit Israilning tarihida zulmǝtlik künlǝr idi. «Batur ⱨakimlar» degǝn kitab xuningƣa ispat beriduki, Huda talliƣan ǝl iqidǝ butpǝrǝslik, hurapiyliⱪ wǝ türlük nomussizliⱪ ǝwj alƣanidi. Ular daim ǝtrapidiki ǝllǝr wǝ ⱪaraⱪqilar tǝripidin bulang-talangƣa uqraytti. Əlining ɵz oƣulliri ibadǝt qediridiki hizmǝtni pul tapidiƣan aldamqiliⱪⱪa aylanduruwalƣanidi. Xundaⱪ ǝⱨwalda Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Huda Ɵz sɵz-kalamini kiqik bir bala arⱪiliⱪ yǝtküzmǝkqi bolƣanliⱪini ⱨeqkim oylimiƣanidi. U arⱪiliⱪ Hudaning Israil hǝlⱪimni jazalaymǝn, degǝn sɵzi yǝtküzülgǝndǝ, u bǝlkim pǝⱪǝt bǝx-altǝ yaxta boluxi mumkin. Hudaning jazasi bolsa, daim awwal ǝng qong mǝs’uliyiti bar kixining bexiƣa qüxidu — xunga xu qaƣda Əli wǝ jǝmǝtidikilǝrgǝ qüxti. Əli ɵzi durus adǝm bolsimu, u yǝnila oƣullirini yaman yollardin tosmiƣanliⱪiƣa jawabkar idi.
Mana bu Samuil pǝyƣǝmbǝrning Hudaning Israilƣa bolƣan sɵz-kalamini yǝtküzüx hizmitining baxlinixi idi. Gǝrqǝ bu hizmitining kɵp tǝpsilatliri bizgǝ eytilmiƣan bolsimu, eniⱪki, u ⱪuramiƣa yǝtküqǝ Hudaning ⱨǝrhil ixlar toƣruluⱪ sɵzlirini barƣanseri küqlük ⱨalda yǝtküzüp kǝlgǝnidi.
Samuildin ilgiriki bir pǝyƣǝmbǝrning bǝrgǝn bexariti boyiqǝ, Əli wǝ oƣulliri dunyadin ketixi bilǝn Israilƣa «ⱨakim bolux» mǝs’uliyiti Samuilning zimmisigǝ qüxti. Xuningdǝk Israil üqün bax kaⱨinliⱪ rolining bir ⱪismimu uning üstigǝ qüxti («1Sam.» 2:35diki bexarǝtning birinqi ⱪismida dǝl muxu ix kɵrsitilgǝn, biraⱪ Samuilning kaⱨinliⱪⱪa waris bolidiƣan Lawiylar ⱪǝbilisidin ikǝnliki eniⱪ ǝmǝs). Xübⱨisizki, ǝyni qaƣda kaⱨinliⱪ kixilǝrni xunqǝ bizar ⱪilƣanidi, bu ix Hudaning kaⱨinliⱪni qirikliktin haliy ⱪilip tüzütüxidiki waⱪitliⱪ ǝmma zɵrür ǝplik orunlaxturuxi idi. Əmma Hudaning bu orunlaxturuxi ahir berip Lawiylarƣa tapxurulƣan kaⱨinliⱪ tüzümini baxⱪa ǝwzǝl kaⱨinliⱪ tüzümi arⱪiliⱪ ǝmǝldin ⱪalduridu, dǝp puritidu. Dǝrwǝⱪǝ, Mǝsiⱨning kaⱨinliⱪi barliⱪⱪa kelixi bilǝn Lawiylarning kaⱨinliⱪining ⱨajiti ⱪalmidi.
Bizgǝ hǝwǝrlǝndürüliduki, Samuil Israilƣa barliⱪ künliridǝ pǝⱪǝt Tǝwrat ⱪanunini pak-diyanǝtlik bǝja kǝltürüx bilǝn ǝmǝs, bǝlki pǝyƣǝmbǝrlik kɵrsǝtmilǝr, ǝhlaⱪliⱪ tǝlimlǝr wǝ ⱨǝmmidin muⱨimi, ɵzining pǝzilǝtlik ülgisi bilǝnmu ⱨakimliⱪ wǝzipisini ɵtigǝn. Bu mǝzgilning ahirida Israil ǝndixigǝ qüxkǝnidi. Hudaning bu pǝzilǝtlik adimining ornini kim basidu? Samuilning ikki oƣli uning izini basmaytti. Israilning aⱪsaⱪalliri Samuilning ⱪexiƣa kelip uningƣa: — Sǝndin keyin Huda burunⱪidǝk yǝnǝ bolƣusi ⱨakimni tǝyinlǝrmu? — dǝydu. Ular bundaⱪ sɵzlǝr bilǝn Hudaning heli burunⱪi orunlaxturuxliriƣa bolƣan gumanini bildürüp, ɵz ǝⱪli-haⱨixi boyiqǝ Samuilƣa: «Bizgǝ bir padixaⱨ tiklǝp berilsun!» — dǝp tǝlǝp ⱪoyidu. Ularning Hudaning ulardin dawamliⱪ hǝwǝr elixiƣa ixǝnmǝsliki Pǝrwǝrdigarning kɵngligǝ ⱪattiⱪ tegidu. Ⱨalbuki, U Samuil pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ ularning tilikini ijabǝt ⱪilidu. Ular bu tilikini bildürüp bir mǝzgildin keyin, padixaⱨ tallax toƣruluⱪ kɵrsǝtmǝ berildi — ⱪǝddi-ⱪamǝtlik, ⱪiyapiti kelixkǝn Saul isimlik bir kixi ularƣa kɵrsitilidu. Ⱨalbuki, gǝrqǝ Saul dǝslǝptǝ Hudaning ⱨǝⱪiⱪiy baxpanaⱨ wǝ tayanq ikǝnlikini ispatliƣan wǝ ɵzining yürǝklik wǝ kǝng ⱪorsaⱪliⱪini kɵrsǝtkǝn bolsimu, ⱨalⱪiliⱪ pǝyttǝ u pǝⱪǝt ɵzining ǝⱪligila tayinip, Hudaƣa baƣliƣan ixǝnqtin ayrilidu, ⱨǝtta kaⱨinliⱪ tüzümigǝ ⱨaramliⱪ ⱪilip uni bulƣaydu. Bu eƣir asiyliⱪ üqün Samuil uningƣa, Huda seni padixaⱨliⱪtin ɵrüydu, dǝp hǝwǝr yǝtküzidu ⱨǝmdǝ Huda kɵnglidikidǝk baxⱪa bir adǝmni padixaⱨ boluxⱪa alliⱪaqan talliƣan, dǝydu.
Huda astirtin Samuilƣa keyinki padixaⱨning kim ikǝnlikini, yǝni yax bir yigit padiqi Dawut ikǝnlikini ayan ⱪilidu. Xuning bilǝn Samuil berip, Dawutni ailisidikilǝr aldida padixaⱨ boluxⱪa mǝsiⱨ ⱪilidu. Əmma bu ix ular arisida mǝhpiy tutulidu. Uzun ɵtmǝy Dawut ɵzi ordiƣa padixaⱨning hizmitidǝ bolux üqün kiridu wǝ ɵzining adǝttin taxⱪiri jür’ǝt ⱨǝm ⱪabiliyǝtni namayan ⱪilidu. Saul uning mǝnsipini kɵtüridu, ǝmma Dawutning hǝlⱪ arisidiki inawiti wǝ tǝsirigǝ ⱨǝsǝt ⱪilidu. Xuning bilǝn uzun ɵtmǝy, Dawut Saulning sǝrdari süpitidǝ ǝmǝs, bǝlki Saul jenini almaⱪqi bolƣan ⱪaqⱪun «jinayǝtqi» bolup ⱪalidu. Dawut birnǝqqǝ yil muxundaⱪ hǝtǝrlik wǝ muxǝⱪⱪǝtlik sǝrgǝrdanliⱪ ⱨayatini ɵtküzidu. Ahir berip Saul düxmǝnliri bilǝn jǝngdǝ ɵltürülidu, Dawut padixaⱨ bolidu. Dawutning ɵmrining ahiriƣiqǝ yürgüzgǝn sǝltǝnitining tǝpsilatliri «Samuil»ning ikkinqi ⱪismida bayan ⱪilinidu.
Kitabta hatirilǝngǝn wǝⱪǝlǝr ⱨǝm Hudaning Israil padixaⱨliⱪida bolƣan muddia-mǝⱪsǝtliri üstidǝ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ tohtilimiz.
Kitabning muǝllipi
Uxbu kitabtiki tarihlarning inqikǝ tǝpsilatliriƣa ⱪariƣanda, tarihqi (yaki tarihqilar) tǝswirlǝngǝn wǝⱪǝlǝrgǝ yeⱪin munasiwǝttǝ bolƣan bolsa kerǝk. U (yaki ular) ɵzlirining salaⱨiyitini bizgǝ eytmaydu; pǝrzimizqǝ kitabning muǝllipi Samuil pǝyƣǝmbǝrning ɵzi wǝ «ⱪoxumqǝ muǝllipi» keyinqǝ Dawutning ordisi bilǝn yeⱪin munasiwǝttǝ bolƣan Natan pǝyƣǝmbǝr boluxi eⱨtimalƣa naⱨayiti yeⱪin.
Mǝzmun («Samuil (1)»): —
1-3 bab: |
Samuilning tuƣuluxi; Huda uni qaⱪiridu. |
4-bab: |
Hudaning «ǝⱨdǝ sanduⱪi» bulap ketilidu; Əlining oƣulliri wǝ Əli ɵlidu. |
5-7 bab: |
Huda Filistiylǝrni jazalaydu; «ǝⱨdǝ sanduⱪi» Israilƣa ⱪayturulup kelidu. |
8-bab: |
Israil Samuildin, üstimizgǝ padixaⱨ tǝyinlǝnsun, dǝp tǝlǝp ⱪilidu. |
9-10 bab: |
Saul padixaⱨliⱪⱪa tallinidu. |
11-15 bab: |
Saulning dǝslǝpki sǝltǝniti; u qǝtkǝ ⱪeⱪilidu. |
16-bab: |
Samuil Dawutni padixaⱨliⱪⱪa mǝsiⱨ ⱪilidu; Dawut Saulning hizmitidǝ bolidu. |
17-bab: |
Dawut Goliat gigantni ɵltüridu. |
18-20 bab: |
Dawut kɵtürülidu; Dawutning Yonatan bilǝn bolƣan dostluⱪi; Saul uni ɵltürüxkǝ ⱪǝstlǝydu. |
21-27 bab: |
Dawut ⱪaqidu, sǝrgǝrdan «jinayǝtqi» bolup ⱪalidu. |
28-31 bab: |
Saul bahxi ayaldin yardǝm soraydu; Filistiylǝr bilǝn jǝng ⱪilixⱪa qiⱪidu; u ɵltürülidu. |
Mǝzmun («Samuil (2)»): —
1-bab: |
Dawut Saul wǝ Yonatan üqün matǝm tutidu |
2-bab: |
Dawut Yǝⱨuda ⱪǝbilisigǝ padixaⱨ bolidu |
3-4 bab: |
Dawutⱪa ǝgǝxkǝnlǝr bilǝn Saulning oƣli Ixboxǝt arisida urux bolidu |
5-6 bab: |
Barliⱪ Israil Dawuttin padixaⱨi boluxni tǝlǝp ⱪilidu; Dawut Filistiylǝrning üstidin ƣǝlibǝ ⱪilidu |
7-bab: |
Dawutning Huda üqün ɵy («ibadǝthana») bina ⱪilmaⱪqi boluxi; Hudaning uningƣa: «Mǝn sǝn üqün mǝnggülük bir ɵy ⱪilimǝn» degǝn wǝdisi |
8-10 bab: |
Dawutning sǝltǝniti; ǝtrapidiki düxmǝn ǝllǝr bilǝn bolƣan ƣǝlibilik jǝngliri |
11-12 bab: |
Dawutning rǝzil gunaⱨi |
13-14 bab: |
Dawutning ailisidǝ asiyliⱪ wǝ ⱨǝrhil ⱪǝbiⱨlik pǝyda bolidu. Oƣli Abxalom palandi ⱪilinidu wǝ ⱪaytip kelidu |
15-19 bab: |
Abxalom isyan kɵtüridu. Iqki urux bolidu |
20-bab: |
Ikkinqi iqki urux |
21-bab: |
Aqarqiliⱪ — Saulning Gibeonluⱪlarƣa ⱪilƣan gunaⱨi tüzitilidu |
22-bab: |
Dawutning ibaditi wǝ bexarǝtlik küy. |
23-bab: |
Dawutning batur palwanliri |
24-bab: |
Dawut gunaⱨ ⱪilip hǝlⱪning sanini alidu; waba Israilƣa qüxidu; Dawut hǝlⱪ üqün dua ⱪilidu; ibadǝthana üqün orun bekitilidu. |
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz (1- wǝ 2-ⱪismiƣa)
Hudaning ǝⱨdǝ sanduⱪining bulap ketilixi («1Sam.» 4-7-bab)
Filistiylǝr Israilning zeminiƣa pat-pat tajawuz ⱪilƣinidǝk, ular bulang-talang ⱪilix wǝ ⱪullarni tutⱪun ⱪilixⱪa ⱨujum baxliƣanidi. Xundaⱪ «tajawuz ⱪilix wǝⱪǝliri» ǝslidǝ Israillarni ɵzlirining Pǝrwǝrdigarning ǝⱨdisigǝ bolƣan asiyliⱪiƣa nisbǝtǝn oyƣitix boluxi kerǝk idi. Qünki ǝslidǝ Huda Israilni Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ: — Əⱨdǝmni buzsanglar, üstünglarƣa jazalirim ⱪǝdǝmmuⱪǝdǝm qüxidu, dǝp eniⱪ agaⱨlandurƣanidi. «Tajawuz ⱪilinix» bolsa bu jazalarning bǝx ⱪǝdimining birinqisi idi. Bu «bǝx ⱪǝdǝm» «Law.» 26:14-46 wǝ «Ⱪanun xǝrⱨi» 28-babta kɵrsitilidu.
Demǝk, Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn ⱪanundiki bexarǝtlǝr boyiqǝ, Huda düxmǝnni Israillarƣa tajawuz ⱪilixⱪa yol ⱪoysa, ular «Huda bizni jazalaxⱪa baxlidi» dǝp bilixi kerǝk. Xu qaƣda bu «tajawuz jazasi» ularƣa: «Silǝr yolumdin qǝtnǝp kǝttinglar, towa ⱪilmisanglar bu ix tehimu eƣirlixip ketidu» degǝndǝk bir agaⱨⱪa barawǝr idi. Biraⱪ Israillar bu ⱪetimⱪi Filistiylǝrning tajawuzidin ibrǝt elip «Nemǝ gunaⱨ ⱪilduⱪ?» dǝp ⱨeq sorap baⱪmidi. Buning orniƣa namǝlum bir kixi Hudadin ⱨeq yol sorimayla, ⱪoxun toplap Filistiylǝr bilǝn jǝng ⱪilixⱪa kirixti. Dǝslǝptǝ ⱪattiⱪ mǝƣlubiyǝtkǝ duq kǝlgǝndin keyin, aⱪsaⱪallar alaⱪzadǝ bolup kǝtkǝn hǝlⱪni riƣbǝtlǝndürüx üqün, ɵzlirining «ihlasmǝnliki»ni kɵrsitip, ǝⱨdǝ sanduⱪini ɵz arisiƣa elip kelixni orunlaxturdi. Israil Hudaning hǝlⱪiƣu?! Kaⱨinlar qɵl-bayawandin wǝ I’ordan dǝryasidin ɵtüp, Ⱪanaan zeminiƣa kirip ǝⱨdǝ sanduⱪini kɵtürgǝndǝ, Huda Ɵz hǝlⱪi üqün mɵjizilǝr kɵrsǝtkǝn ǝmǝsmidi?! Lekin ⱨazir ularning «ǝⱨdǝ sanduⱪi»ni elip kelixi ǝmǝliyǝttǝ bolsa mǝnggülük ⱨayat Hudaƣa tayinix ǝmǝs, bǝlki hurapiyliⱪ yaki pǝⱪǝt diniy bir paaliyǝttin ibarǝt idi, halas. Ularning sɵzlirigǝ diⱪⱪǝt ⱪiling: — «Biz Pǝrwǝrdigarning ǝⱨdǝ sanduⱪini ⱪeximizƣa elip kelǝyli; u bizni ⱪutⱪuzidu». Ⱪǝdirlik oⱪurmǝn, adǝmni ⱪutⱪuzalaydiƣan ⱨeqⱪandaⱪ bir «u» yoⱪtur (demǝk, Hudaning Ɵzidin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ nǝrsǝ yaki adǝm ⱪutⱪuzƣuqi bolalmaydu). Bǝzi waⱪitlarda Huda Ɵz hǝlⱪigǝ nijatni bildüridiƣan simwollarni yaki Ɵzining ⱨazir boluxiƣa ispatlarni berixni layiⱪ kɵrgǝn bolsimu, U ⱨǝrgiz hǝlⱪining bu simwollar yaki ispatlarni birǝr seⱨirgǝrlik ǝswabliriƣa aylanduruwelixiƣa yol ⱪoymaydu. Ⱪǝlbimizning towisizliⱪi, kɵpligǝn gunaⱨ ⱨǝm napakliⱪlirimizning Uningƣa yirginqlik ikǝnlikini bilip turup wǝ ularda qing turup, Hudadin yardǝm tilǝx Uningƣa nemidegǝn ⱨaⱪarǝtlik-ⱨǝ! Wǝ xundaⱪ ǝⱨwalda turup, adǝmning ⱪoli yasiƣan bir obyekt, bir nǝrsini ⱪolƣa elip: «Bu ... bizni ⱪutⱪuzidu» desǝk Hudaƣa tehimu ⱨaⱪarǝt bolidu. Bundaⱪ ⱪilix seⱨirgǝrlik wǝ hurapiyliⱪtur, halas. Lekin xunqǝ kɵp kixilǝr «Bu bizni ⱪutⱪuzidu!» dǝp oylap, tiltumar yaki ⱨǝtta «krest»ni taⱪixidu! Bu etiⱪad ǝmǝs, hurapiyliⱪtur. Ⱪǝlbimiz Hudaning Mǝsiⱨdǝ bolƣan nijati bilǝn paklanmiƣan bolsa, Uning küq-ⱪudritini bildüridiƣan ⱪandaⱪtur bir nǝrsǝ yaki simwol bizni Xǝytanning ⱪiltaⱪliridin yaki jinlarning aldamqiliⱪidin ⱪoƣdaydu, dǝp oylisaⱪ, u biⱨudiliktur. Əksiqǝ biz Muⱪǝddǝs Roⱨ arⱪiliⱪ Ⱨǝmmigǝ Ⱪadirning dostluⱪi wǝ alaⱪisidǝ bolsaⱪ, biz ⱨeqⱪandaⱪ «tiltumar» yaki baxⱪa xuningƣa ohxax nǝrsilǝrgǝ kerǝk bolmaymiz (Huda Tǝwratta bundaⱪ nǝrsilǝrni taⱪaxni eniⱪ mǝn’i ⱪilidu).
Əmǝliyǝttǝ Filistiylǝrning addiy jasariti Israilning hurapiyliⱪiƣa tǝnbiⱨ berixkǝ qami yetǝtti: «I filistiyilǝr, ɵzliringlarni jǝsur kɵrsitip ǝrkǝktǝk turunglar» (4:9).
Jǝngning nǝtijisi mǝƣlubiyǝt bilǝn ahirlixixi turƣan gǝp idi — Israil pütünlǝy mǝƣlup bolupla ⱪalmay, uningdinmu eqinixliⱪi ⱪimmǝtlik ǝⱨdǝ sanduⱪi butpǝrǝslǝrning ⱪoliƣa qüxüp ⱪaldi. Bu nemidegǝn horluⱪ! Nemidegǝn xǝrmǝndilik! Xübⱨisizki, Filistiylǝr: — Israilning Hudasi Pǝrwǝrdigar bizning ilaⱨlirimizƣa ohxaxtur, lekin ilaⱨlirimizdin ajizdur!» — dǝp oylaytti.
Əmma xu ix intayin ajayibki, Huda ɵzining sɵz-wǝdiliridǝ qing turup, ǝmǝl ⱪilixni ɵz abruy-inawitini ǝtiwarlaxtin kɵp yuⱪiri orunƣa ⱪoyidu; ɵzining daim pak-muⱪǝddǝsliktǝ ix kɵrüxini ixlirining «toƣra dǝp ispatlinix»idin kɵp yuⱪiri orunƣa ⱪoyidu. Bu, xübⱨisizki, «Zǝbur» 138:2diki ayǝt: «Sǝn pütün nam-xɵⱨritingdinmu wǝdǝngdǝ turuxni uluƣ ⱪilƣansǝn»ning sirliⱪ mǝnisidur.
Mana Hudaning bu yoli insanning intilixlirining dǝl ǝksidur. Kɵpimiz daim sǝmimiy boluxⱪa, wǝdidǝ turuxⱪa ǝmǝs, bǝlki abruy-inawǝtkǝ kɵp kɵngül bɵlümiz. Ix-ǝⱨwallarning ǝyniyitigǝ ǝmǝs, bǝlki ⱪiyapǝt-kɵrünüxigǝ xunqǝ kɵngül ⱪoyimiz.
Ⱨalbuki, Hudaning nam-xɵⱨritigǝ kǝlsǝk, ⱨeqkimdǝ guman bolmasliⱪi kerǝkki, ahir berip, Hudaning barliⱪ ⱪilƣanlirida Uning ⱨǝm pütünlǝy ⱨǝⱪⱪaniy ⱨǝm pütünlǝy adil bolƣanliⱪi eniⱪ ispatlinidu. Wǝ Hudaƣa tǝxǝkkür, Uningƣa tayinip sǝmimiy wǝ wapadar boluxni abruy-inawǝttin yuⱪiri ⱪoyƣan kixilǝr bolsa, ahir berip Huda ularning ⱪilƣanlirini toƣra wǝ adil dǝp ispatlap beridu — bu dunyada bolmisa, u dunyada ⱨǝmmǝ ixtin ⱨesab tapxurƣanda, xundaⱪ bolidu.
Əslidǝ Israil Filistiylǝrgǝ Hudaƣa ⱨǝⱪiⱪiy itaǝt ⱪilix jǝⱨǝttǝ ülgǝ bolsa yahxi bolatti! Xuning bilǝn Filistiylǝr ular arⱪiliⱪ Hudaning ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi, xan-xǝripi wǝ Ɵzigǝ itaǝt ⱪilƣan bir hǝlⱪⱪǝ bolƣan bǝrikitini kɵrgǝn bolatti. Tolimu ǝpsus, Israil xundaⱪ bolmidi! Əmma Ɵz hǝlⱪi Ɵzigǝ mǝyli sadiⱪ bolsun, mǝyli wapasiz bolsun, Huda bǝribir Ɵzi üqün insaniyǝtkǝ daim guwaⱨliⱪ kǝltüridu. Filistiylǝrmu Pǝrwǝrdigarni «ɵz butimizdin tɵwǝn turidu» degǝn hataliⱪi tüpǝylidin Uning «tǝrbiyǝ jazasi»ni kɵrüp, ibrǝt elix kerǝk.
Hudaning Filistiylǝrgǝ yǝtküzgǝn tǝdrijiy tǝrbiyǝ-sawaⱪlirining maⱨiyitigǝ diⱪⱪǝt ⱪilsaⱪ, bizgimu yahxi tǝrbiyǝ-sawaⱪ bolidu. Jazalirining ⱨǝmmisi ularƣa biraⱪla qüxmǝydu. U ularƣa rǝⱨim kɵrsitip (Huda ularning butpǝrǝs bir hǝlⱪ ikǝnliki bilgǝq), awwal pǝⱪǝt ularning ⱨǝrikǝtlirining Ɵzining naraziliⱪini ⱪozƣiƣanliⱪini eniⱪ kɵrsitidiƣan balayi’apǝtlǝrni bir-birlǝp qüxüridu.
Birinqidin, ularning mǝbudi Dagon ǝⱨdǝ sanduⱪi aldiƣa yiⱪilip qüxidu. Filistiylǝrdǝk hurapiyliⱪni tutⱪan, ɵzlirining butini «ⱨǝⱪiⱪǝtǝn bir ⱨayat nǝrsǝ» dǝp ixǝngǝn bundaⱪ bir ǝl üqün, bu ixning ɵzi alliⱪaqan eniⱪ bir agaⱨ boluxi kerǝk idi! Lekin ular buningdin agaⱨ almay, mǝbudini ⱪaytidin ɵz jayiƣa ⱪoyidu! Ətisi ǝtigǝndǝ Dagonning parǝ-parǝ qeⱪilƣanliⱪini bayⱪaydu! Əmma ular tehiqǝ ⱨeqⱪandaⱪ hulasigǝ kǝlmǝydu. Ⱪandaⱪtur bir hil ⱨürrǝk wabasi ularning arisida ǝwj alidu (bǝzi tǝrjimanlar buni «gemorroy» yaki «bowasir» dǝp tǝrjimǝ ⱪilidu. Lekin gǝrqǝ bowasir bolƣan ⱨǝmmǝ adǝmgǝ mǝlum bolƣinidǝk, bowasir adǝmni kɵp ⱪiynisimu, u adǝttǝ adǝmni ɵltürmǝydu; lekin bu waba adǝmning jeniƣa zamin bolƣan boluxi mumkin. Filistiylǝr ǝⱨdǝ sanduⱪini ⱪayturup apiriwetixkǝ elip mangƣanda, uning yeniƣa «altun qaxⱪan»larni ⱪoyƣanliⱪiƣa ⱪariƣanda, bu waba qaxⱪanlar bilǝn munasiwǝtlik boluxi mumkin idi. Xunga, bu waba qaxⱪanlar arⱪiliⱪ yuⱪturulidiƣan, adǝmgǝ kɵp ⱪorⱪunqluⱪ ⱨürrǝklǝrni qiⱪiridiƣan «quma» degǝn kesǝl boluxi mumkin (6:4ni kɵrüng)).
Wǝⱪǝning baxⱪa tǝpsilatliri üstidǝ anqǝ tohtalmaymiz, pǝⱪǝt oⱪurmǝnning diⱪⱪitini xuningƣa tartⱪumiz barki, Hudaning bu dunyada bizgǝ uqraydiƣan «tǝrbiyilik jazaliri» ǝmǝliyǝttǝ Uning bizgǝ kɵrsitidiƣan rǝⱨimdilliⱪi wǝ mulayimliⱪi bolidu. Qünki ular nǝzirimizni ahirⱪi ⱨɵküm-jazaning jǝzmǝn kelixigǝ tartidu. Bu jaza ⱨǝrⱪandaⱪ «ⱨurrǝklik waba»din dǝⱨxǝtlik bolidu. Undaⱪ agaⱨlar yaki «tǝrbiyilik jazalar» ⱨǝr adǝmgǝ yaki ⱨǝrⱪaysi ǝl-millǝtlǝrgǝ baxⱪa-baxⱪa yollar bilǝn kelidu, lekin ularning mǝⱪsiti birdur, yǝni bizning ahirǝttǝ ⱨalak bolmay, bǝlki towa ⱪilip Hudani ⱨayatimizda tegixlik orunƣa ⱪoyuximizdin ibarǝttur. Filistiylǝr ahir berip bu agaⱨni ⱪobul ⱪilip, bundaⱪ jismaniy jaza tohtisun dǝp, ǝⱨdǝ sanduⱪini ⱪayturup apiriwetidu. Bu ix yahxi baxlinix idi, lekin ular keyin ahirǝt toƣruluⱪ oylidimu-yoⱪ bilmǝymiz. Biz bolsaⱪqu?
«Ⱨakimliⱪ» wǝ «padixaⱨliⱪ»ning pǝrⱪliri
(1) «Batur ⱨakimlar» dǝwridiki ⱨakimlar bolsa ⱨǝrdaim hǝlⱪ arisida bolup, ulardin biri bolƣanidi. «Ⱨakimlar»ning dǝwridǝ, ⱨǝrbir ⱪǝbilidǝ adǝttiki ixlar aⱪsaⱪallar tǝripidin baxⱪurulatti. Bǝlkim ⱨǝrbir ⱪǝbilidǝ daim birnǝqqǝ aⱪsaⱪal bolatti. «Ⱨakim» bolsa ⱨǝr yili Israil zeminini aylinip murǝkkǝp dǝwa-ǝrzlǝr yaki mǝsililǝrni anglaytti («1Sam.» 7:16ni kɵrüng). Ⱪǝbililǝr arisida jedǝl pǝyda bolsa, ⱨakimning bitǝrǝp ⱨɵküm qiⱪirix wǝzipisi bar idi; düxmǝnlǝr tajawuz ⱪilƣanda ⱨakim yetǝkqilik ⱪilix wǝ bǝlkim pǝyƣǝmbǝrlik kɵrsǝtmilǝr bilǝn tǝminlǝx üqün otturiƣa qiⱪatti. Gǝrqǝ Israil kiqikkinǝ bir ǝl bolƣini bilǝn, oⱪurmǝn Tǝwrattiki «Batur Ⱨakimlar» degǝn kitab arⱪiliⱪ, Hudaning «batur ⱨakimlar»ni wasitǝ ⱪilip, Israilƣa «arⱪida turup wasitilik yetǝkqi» bolup, ularƣa ǝⱨdisi boyiqǝ ⱨǝrdaim baxpanaⱨ bolƣanliⱪini kɵrǝlǝydu. Ⱨalⱪiliⱪ ix ⱨakimning ɵzining alaⱨidǝ ⱪabiliyǝtliri ǝmǝs, bǝlki pütün hǝlⱪning Huda aldida kǝmtǝrlik bilǝn yürüp, bir-birigǝ meⱨribanliⱪ kɵrsitip ⱨǝmdǝ ɵzlirini ⱨǝrⱪandaⱪ butpǝrǝslik yaki hurapiyliⱪtin neri tutuxidin ibarǝt idi. Israilning ajizliⱪi wǝ uning düxmǝnlǝrning ⱨujum ⱪilixiƣa oquⱪ turƣanliⱪi yahxi ix — qünki dǝl xu tüpǝylidin Huda Ɵz danaliⱪi wǝ ⱪudritini butlarƣa ixǝngǝn ǝllǝrgǝ kɵrsitǝlǝytti — pǝⱪǝt Ɵz hǝlⱪi Ɵzigǝ ixǝnq baƣliƣan bolsila!
(2) Padixaⱨ bolsa, hǝlⱪtin ayrim turidiƣan wǝ ulardin yuⱪiri adǝm boluxi kerǝk idi. U daim wǝzir-wuzirlar wǝ ⱨǝr dǝrijilik ǝmirlǝrni ǝtrapiƣa yiƣip yürüxi kerǝk wǝ baxⱪa padixaⱨlar yaki ǝlqilǝrni kütüx ⱨǝmdǝ «ǝlning xǝripi»ni bildürüx üqün, ɵzining ⱨǝxǝmǝtlik «rǝsmiy orda»si boluxi kerǝk idi; ⱨoⱪuⱪ bir yǝrgǝ mǝrkǝzlixixi kerǝk. Ordidikilǝr wǝ muntizim ⱪoxunni ⱪurux üqün padixaⱨ baj-alwan salidiƣan tüzümnimu yürgüzüxi kerǝk. «Ⱨakim»ƣa bolsa barƣan yeridǝ turƣan waⱪtida pǝⱪǝt addiy ⱪonalƣu wǝ yemǝk-iqmǝkla kupayǝ bolidu. Ⱨakim «aⱪsaⱪallar arisidiki aⱪsaⱪal» idi. Padixaⱨning ⱨoⱪuⱪi aⱪsaⱪallarningkidin kɵp yuⱪiri bolƣini bilǝn, qiriklikkǝ azdurulux pursitimu kɵp bolidu. Padixaⱨ kütülmigǝn ǝⱨwallarƣa tǝyyar turuxi üqün hǝzinigǝ ⱨajiti qüxǝtti; andin hǝzinini ⱪoƣdax üqün ⱪǝl’ǝ yaki ⱪorƣan wǝ ⱪarawullar kerǝk idi.
(3) Padixaⱨliⱪ bolsa adǝttǝ sulalǝ tüzümi bilǝn yürgüzülidu. Padixaⱨ ⱨoⱪuⱪini ɵz oƣulliridin birigǝ, bǝlkim qongiƣa tapxuridu. Keyinki yetǝkqining kim ikǝnlikini eniⱪlax üqün, Hudani izdǝp Uningdin sorixining ⱨajiti bolmaydu; barliⱪ ixlar padixaⱨning ⱪarari bilǝn bolidu.
Xu sǝwǝblǝrdin Samuil hǝlⱪning padixaⱨ tiklǝx tǝlipigǝ ⱪarxi qiⱪidu; Hudamu Ɵz naraziliⱪini kɵrsitidu. Ⱨalbuki, Huda Samuilƣa hǝlⱪning tǝlipini ⱪobul ⱪilixⱪa ǝmr ⱪilidu. Hǝlⱪⱪǝ bir padixaⱨ (Saul) tiklǝp berilidu. Saulning padixaⱨliⱪi awwal ixǝnq wǝ kǝmtǝrlik bilǝn yahxi baxlinidu, ǝmma keyin Huda uning itaǝtsizliki wǝ ixǝnqsizliki tüpǝylidin uni qǝtkǝ ⱪaⱪidu.
Yaⱪup pǝyƣǝmbǝr ɵmrining ahirida oƣulliriƣa Huda Israilƣa Yǝⱨuda ⱪǝbilisi iqidin padixaⱨ bekitip tiklǝydu, ⱨǝmdǝ uning padixaⱨliⱪi Mǝsiⱨ bilǝn ahirlixidu, dǝp bexarǝt beridu: —
«Yǝⱨudadin padixaⱨliⱪ xaⱨanǝ ⱨasisi,
Wǝ uning ǝwladliridin idarǝ ⱪilƣuqining ⱨoⱪuⱪluⱪ tayiⱪi,
taki «Xiloⱨ» (mǝnisi, «ⱨoⱪuⱪ Uningkidur») kǝlgüqǝ kǝtmǝydu,
Andin pütkül hǝlⱪlǝr Uningƣila itaǝt ⱪilidu» («Yar.» 49:10).
Tǝwrattiki «Ⱪanun xǝrⱨi» degǝn kitabta Musa pǝyƣǝmbǝrmu xuningƣa bexarǝt ⱪiliduki, Israilning kǝlgüsidǝ qoⱪum bir padixaⱨi bolidu (17-bab, 14-20-ayǝt) wǝ padixaⱨ Yǝⱨudadin qiⱪidu (33:7). Əmdi Israil padixaⱨ tǝlǝp ⱪilƣanda Huda naraziliⱪini bildürgǝn tursa, undaⱪta uning padixaⱨliⱪ toƣrisidiki ǝsli wǝdilirining nemǝ mǝⱪsiti bar idi?
Bu mǝsilǝ toƣruluⱪ biz padixaⱨliⱪning toluⱪ tarihi hatirilǝngǝn «Padixaⱨlar» degǝn kitabning «ⱪoxumqǝ sɵz»idǝ tǝpsiliyraⱪ tohtalmaⱪqimiz.
Dawutning Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ bilǝn munasiwiti
(1) «Dawutning ɵyi» («2Sam.» 7:8-17)
Hudaning Dawutⱪa «ɵy» toƣruluⱪ ⱪilƣan wǝdisigǝ nǝzirimizni aƣdurayli. Dawut ǝslidǝ Huda üqün bir ɵy salmaⱪqi bolƣan niyitini eytⱪan, lekin Huda buningƣa jawabǝn ǝksiqǝ «Yaⱪ, Mǝn sǝn üqün bir ɵy salimǝn; Sening oƣlung bolsa Mǝn üqün ɵy salidu» dǝydu (Natan pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ): —
«Əmdi ⱪulum Dawutⱪa mundaⱪ degin: — Samawiy ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar: — Seni hǝlⱪim Israilƣa baxlamqi ⱪilip tiklǝx üqün seni yaylaⱪlardin, ⱪoy beⱪixtin elip kǝldim, — dǝydu. — Wǝ mǝyli ⱪǝyǝrgǝ barmiƣin, Mǝn ⱨaman sening bilǝn billǝ boldum wǝ sening aldingdin barliⱪ düxmǝnliringni yoⱪitip kǝldim; yǝr yüzidiki uluƣlar nam-xɵⱨrǝtkǝ igǝ bolƣandǝk seni uluƣ nam-xɵⱨrǝtkǝ sazawǝr ⱪildim. Mǝn hǝlⱪim bolƣan Israilƣa bir jayni bekitip, ularni xu yǝrdǝ tikip ɵstürimǝn; xuning bilǝn ular ɵz zeminida turidiƣan, parakǝndiqilikkǝ uqrimaydiƣan bolidu. Rǝzillǝr dǝslǝptidikidǝk, xundaⱪla Mǝn hǝlⱪim Israil üstigǝ ⱨɵkümranliⱪ ⱪilixⱪa ⱨakimlarni tǝyinligǝn künlǝrdikidǝk, ularƣa ⱪaytidin zulum salmaydu. Mǝn ⱨazir sanga ⱨǝmmǝ düxmǝnliringdin aram bǝrdim. Əmdi Mǝnki Pǝrwǝrdigar sanga xuni eytip ⱪoyayki, Mǝn sening üqün bir ɵyni ⱪurup berimǝn!» — dǝydu.
Künliring toxup, ata-bowiliring bilǝn ɵlümdǝ uhliƣiningda, Mǝn ɵz puxtingdin bolƣan nǝslingni sening ornungda turƣuzup, padixaⱨliⱪini mǝzmut ⱪilimǝn. Mening namim üqün bir ɵyni yasiƣuqi u bolidu, wǝ Mǝn uning padixaⱨliⱪ tǝhtini ǝbǝdgiqǝ mustǝⱨkǝm ⱪilimǝn. Mǝn uningƣa Ata bolimǝn, u Manga oƣul bolidu. Əgǝr u ⱪǝbiⱨlik ⱪilsa, uningƣa insanlarning tayiⱪi bilǝn wǝ adǝm balilirining sawaⱪ-dumbalaxliri bilǝn tǝrbiyǝ berimǝn. Əmma Mǝn sening aldingda ɵrüwǝtkǝn Sauldin meⱨir-xǝpⱪitimni juda ⱪilƣinimdǝk, uningdin meⱨir-xǝpⱪitimni juda ⱪilmaymǝn. Xuning bilǝn sening ɵyüng wǝ sening padixaⱨliⱪing aldingda ⱨǝmixǝ mǝzmut ⱪilinidu; tǝhting ǝbǝdgiqǝ mǝzmut turƣuzulidu».
Natan bu barliⱪ sɵzlǝr wǝ barliⱪ wǝⱨiyni ⱨeqnimǝ ⱪaldurmay, Dawutⱪa eytip bǝrdi» (7:8-17).
Hudaning Dawut üqün eytⱪan sɵzi uning oƣlining Hudaning ibadǝthanisini ⱪuruxi toƣruluⱪ idi. Xu waⱪittin tartip Israil xuni qüxǝndiki: (1) bexarǝt Sulaymanning ixlirida ǝmǝlgǝ axuruldi; (2) ⱨalbuki, kǝlgüsidǝ bexarǝtning Dawutning nǝsli Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ tehimu uluƣ ǝmǝlgǝ axuruluxi bolidu; U tehimu uluƣ, tehimu xǝrǝplik mǝnggülük ibadǝthana ⱪuridu. «Ⱨagay»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ «ibadǝthana» toƣruluⱪ tohtalƣinimizni ⱨǝmdǝ «Padixaⱨlar»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ Sulayman bilǝn Mǝsiⱨning munasiwiti toƣruluⱪ tohtalƣinimizni kɵrüng.
(2) Dawutning küyi («2Sam.» 22-bab)
Diⱪⱪǝt bilǝn bu küyni («Zǝbur» 18-küydimu hatirilǝngǝn) oⱪusaⱪ, uningda Dawutning ɵz dǝwridin uzun waⱪittin keyinki ǝⱨwallar toƣruluⱪ bexarǝt beridiƣanliⱪini bayⱪaymiz. Mǝsilǝn: —
«Ⱪiynalƣinimda mǝn Pǝrwǝrdigarƣa nida ⱪildim,
Hudayimƣa pǝryad kɵtürdüm;
U ibadǝthanisidin awazimni anglidi,
Mening pǝryadim Uning ⱪuliⱪiƣa kirdi.
Andin yǝr-zemin tǝwrǝp silkinip kǝtti,
Asmanlarning ulliri dǝⱨxǝtlik tǝwrǝndi, silkinip kǝtti;
Qünki U ƣǝzǝplǝndi.
Uning dimiƣidin is ɵrlǝp turatti,
Aƣzidin qiⱪⱪan ot ⱨǝmmisini yutuwǝtti;
Uningdin kɵmür qoƣliri qiⱪti;
U asmanlarni engixtürüp egip qüxti,
Puti astida tum ⱪarangƣuluⱪ idi» (7-10).
Bu küqlük jawab, Dawutning dualiriƣa bolƣan ⱨǝrⱪandaⱪ jawablardin tehimu küqlük bir jawabni kɵrsitidu; xübⱨisizki, u Hudaning Mǝsiⱨning dǝⱨxǝtlik krestlǝngǝn waⱪittiki azabtin kɵtürgǝn nidasiƣa bolƣan jawabidur; qünki u waⱪitta «Gunaⱨⱪa ⱨeq tonux bolmiƣan kixini Huda bizni dǝp gunaⱨning ɵzi ⱪildi; mǝⱪsiti xuki, bizning Uningda Hudaning ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi boluximiz üqündur» («2Kor.» 5:18). Buningdin azabliⱪ yaki dǝⱨxǝtlik ix bolmas.
«Pǝrwǝrdigar ⱨǝⱪⱪaniyliⱪimƣa ⱪarap manga iltipat kɵrsǝtti;
Ⱪolumning ⱨalalliⱪini U manga ⱪayturdi;
Qünki Pǝrwǝrdigarning yollirini tutup kǝldim;
Rǝzillik ⱪilip Hudayimdin ayrilip kǝtmidim» (21-22).
Dawut ɵzi mukǝmmǝl ǝmǝs; Bat-Xebaning ixida u intayin dǝⱨxǝtlik gunaⱨ ⱪilƣanidi. Dunyaƣa kǝlgǝnlǝr arisida pǝⱪǝt birla adǝm muxundaⱪ sǝmimiylik bilǝn dua ⱪilalaytti; u bolsa ⱨeqⱪandaⱪ gunaⱨ sadir ⱪilip baⱪmiƣan Mǝsiⱨ Əysa idi.
«Mǝn düxmǝnlirimni ⱪoƣlap yoⱪattim,
Ular ⱨalak bolmiƣuqǝ ⱨeq yanmidim.
Ⱪayta turalmiƣudǝk ⱪilip,
Ularni ⱨalak ⱪilip yanjidim,
Ular putlirim astida yiⱪildi.
Sǝn jǝng ⱪilixⱪa küq bilǝn belimni baƣliding;
Sǝn manga ⱨujum ⱪilƣanlarni putum astida egildürdung;
Düxmǝnlirimni manga arⱪini ⱪilip ⱪaqⱪuzdung,
Xuning bilǝn mǝn manga ɵqmǝnlǝrni yoⱪattim.
Ular tǝlmürdi, biraⱪ ⱪutⱪuzidiƣan ⱨeqkim yoⱪ idi;
Ⱨǝtta Pǝrwǝrdigarƣa ⱪariwidi, Umu ularƣa jawab bǝrmidi.
Mǝn ularni soⱪup yǝrdiki topidǝk ⱪiliwǝttim;
Koqidiki patⱪaⱪtǝk mǝn ularni qǝyliwǝttim;
Ularning üstidin petiⱪdiwǝttim.
Sǝn meni hǝlⱪimning nizaliridin ⱪutⱪuzƣansǝn;
Sǝn meni ǝllǝrning bexi boluxⱪa saⱪliding;
Manga yat bolƣan bir hǝlⱪ hizmitimdǝ bolmaⱪta.
Yat ǝldikilǝr manga zǝ’iplixip tǝslim bolidu;
Anglixi bilǝnla ular manga itaǝt ⱪilidu;
Yat ǝldikilǝr qüxkünlixip ketidu;
Ular ɵz istiⱨkamliridin titrigǝn ⱨalda qiⱪip kelidu» (38-46).
Gǝrqǝ Huda Dawutⱪa xǝrǝplik ⱨoⱪuⱪ wǝ sǝltǝnǝt, ⱨǝtta bǝzi yat ǝllǝr üstigimu ⱨoⱪuⱪ beƣixliƣan bolsimu, u «Sǝn meni (barliⱪ) ǝllǝrning bexi boluxⱪa saⱪliding» degǝn bexarǝt uningda ⱨeqⱪaqan ǝmǝlgǝ axurulƣan ǝmǝs. Xuning bilǝn bu bexarǝtlǝr qoⱪum «uluƣ Dawutning tehimu uluƣ oƣli» bolƣan Mǝsiⱨ toƣruluⱪ eytilƣan; u bir küni pütkül yǝr yüzi üstigǝ padixaⱨ bolidu.
«Pǝrwǝrdigar ⱨayattur!mening Ⱪoram Texim mubarǝklǝnsun;
Nijatim bolƣan Ⱪoram Tax Huda aliydur, dǝp mǝdⱨiyilǝnsun!
U, yǝni mǝn üqün toluⱪ ⱪisas alƣuqi Tǝngri,
Hǝlⱪlǝrni manga boysundurƣuqidur;
U meni düxmǝnlirim arisidin qiⱪarƣan;
Bǝrⱨǝⱪ, Sǝn meni manga ⱨujum ⱪilƣanlardin yuⱪiri kɵtürdüng;
Zorawan adǝmdin Sǝn meni ⱪutuldurdung.
Muxu sǝwǝblik mǝn ǝllǝr arisida Sanga tǝxǝkkür oⱪuymǝn, i Pǝrwǝrdigar;
Namingni uluƣlap küylǝrni eytimǝn» (47-50).
Rosul Pawlus bizgǝ «Rim.» 15:9dǝ kɵrsitiduki, bu ahirⱪi ayǝttǝ Mǝsiⱨ sɵz ⱪilidiƣanliⱪini eytidu; demǝk, Mǝsiⱨ bu ayǝttǝ Muⱪǝddǝs Roⱨ arⱪiliⱪ pütkül jamaǝtkǝ, jümlidin Ɵzi qaⱪirƣan «ǝllǝr» (Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr)gǝ Hudaning atiliⱪ maⱨiyitini ayan ⱪilidu.
(3) Dawutning azab-oⱪubǝt tartixi wǝ qǝtkǝ ⱪeⱪilixi
Dawutning tarihi ajayib. Gǝrqǝ u Huda aldida Israilning ⱨǝⱪiⱪiy padixaⱨi bolsimu, u Saul tǝripidin qǝtkǝ ⱪeⱪilƣan wǝ ⱨǝtta ɵz hǝlⱪi tǝripidin satⱪunluⱪ ⱪilinƣan (mǝsilǝn «1Sam.» 23:12ni kɵrüng). Xundaⱪ bolsimu, u ularni kǝqürüm ⱪilƣan, ularƣa xapaǝt kɵrsǝtkǝn, ⱨǝmdǝ keyin azabtin kɵtürülüp, ahir berip hǝlⱪi tǝripidin padixaⱨ dǝp etirap ⱪilinidu. Bu ixlarning ɵzi Mǝsiⱨning ⱨayatiƣa bexarǝt berip «bexarǝtlik rǝsim» bolidu. Mǝsiⱨ gǝrqǝ Huda aldida Israilning ⱨǝⱪiⱪiy padixaⱨi bolsimu (mǝsilǝn, «Mat.» 1:1-11), Ɵz hǝlⱪi wǝ ularning «padixaⱨi» tǝripidin qǝtkǝ ⱪeⱪildi, padixaⱨ tǝripidin ⱪoƣlinip ⱪaqⱪun boldi; gǝrqǝ xundaⱪ bolƣan bolsimu, U ularƣa daim meⱨir-muⱨǝbbǝt kɵrsitip, ular üqün kǝqürüm tilidi («Luⱪa» 23:34); andin azabtin kɵtürüldi. Ahirⱪi zamanlarda ixinimizki, Yǝⱨudiy hǝlⱪi Uni etirap ⱪilip, ⱨǝⱪiⱪiy padixaⱨ süpitidǝ ⱪobul ⱪilidu. Xunga biz Dawutning padixaⱨliⱪini wǝ uning oƣli Sulaymanning padixaⱨliⱪini kǝlgüsi ixlarni, bolupmu Mǝsiⱨning padixaⱨliⱪini süpǝtlǝydiƣan bexarǝtlik rǝsim boluxⱪa Huda tǝripidin alaⱨidǝ orunlaxturulƣanidi, dǝp ixinimiz.
«Hǝlⱪni sanaⱪtin ɵtküzüx» nemixⱪa gunaⱨ ⱨesablandi? («Samuil» 24-bab)
Musa pǝyƣǝmbǝr ⱨayat waⱪtida, Huda uningƣa hǝlⱪini sanaⱪtin ɵtküzüx toƣruluⱪ omumiy kɵrsǝtmilǝrni tapxurƣanidi. Xu waⱪitlarda hǝlⱪ ɵz jeni üqün «ⱨayatliⱪ tɵlǝm puli», yǝni ⱨǝrbir adǝm ɵzi üqün yerim xǝkǝl tɵlixi kerǝk idi. Bu «ⱨayatliⱪ puli» muⱪǝddǝs qedirning ibadǝt hizmiti üqün ixlitilǝtti. Gǝrqǝ «hǝlⱪni sanaⱪtin ɵtküzüx» Hudaning buyruⱪi bilǝn bolƣan bolsimu, ⱨǝrkim Uning kɵrsǝtmiliridin ⱪilqǝ qiⱪⱪan bolsa, bu sanaⱪ hǝtǝrlik bolatti, dǝp bayⱪaymiz. Tɵwǝndiki sɵzlǝrni kɵrüng: —
«Sǝn Israillarning nopusini tǝkxürgǝn waⱪtingda, royhǝtkǝ elinƣan ⱨǝrbir ǝr ɵzlirining bala-ⱪazadin saⱪlinixi üqün, Mǝn — Pǝrwǝrdigarƣa ⱨayatliⱪ tɵlǝm puli tapxursun» («Mis.» 30:12).
Keyin, Huda yǝnǝ ikki ⱪetim Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qɵl-bayawandin ɵtüwatⱪan Israil hǝlⱪini sanaⱪtin ɵtküzüxni buyrudi. Birinqi ⱪetimliⱪi Israillar qɵl-bayawanni kezix sǝpirining bexida bolƣan. Bu sanaⱪ ikki basⱪuqⱪa bɵlüngǝnidi — birinqi basⱪuqta Israilning nopusidin yigirmǝ yaxtin axⱪan ǝrkǝglǝr («Qɵl.» 1:1-46dǝ hatirilǝngǝn), ikkinqi basⱪuqta bir ayliⱪtin axⱪan ǝrkǝklǝr sanalƣanidi («Qɵl.» 3:15-51). Ikkinqi ⱪetimliⱪ sanaⱪ qɵl-bayawanni kezix sǝpirining ahirida bolƣan. Bu «Qɵl.» 26-babta hatirilinidu. Ahirⱪi ⱪetimⱪi sanaxning mǝⱪsiti, Huda Israilƣa wǝdǝ ⱪilƣan Pǝlǝstindiki zeminni ularning ⱪǝbilǝ-jǝmǝtlirining sanliriƣa asasǝn, ularƣa adil tǝⱪsim ⱪilip berixtin ibarǝt idi.
Bu ikki ⱪetimliⱪ sanaxtin baxⱪa, toluⱪ Muⱪǝddǝs Kitabning ⱨeq yeridǝ, Hudaning Israilning nopusini sanaⱪtin ɵtküzüx toƣruluⱪ ǝmrini tapalmaymiz. «2Sam.» 24-bab wǝ «1Tar.» 21-babta hatirilǝngǝn Dawutning sanaⱪtin ɵtküzüxi roxǝnki, Hudaning iradisigǝ hilap idi.
Keyinki dǝwrlǝrdǝ Amaziya isimlik bir padixaⱨ hǝlⱪni bir ⱪetim sanaⱪtin ɵtküzdi («2Tar.» 25:5). Xu qaƣda uning xundaⱪ ⱪilƣiniƣa Huda tǝripidin tǝnbiⱨ berilmigǝn; uningƣa tǝnbiⱨ bǝrmǝslikning sǝwǝbi, bǝlkim xu waⱪitlarda Amaziya tajawuz ⱪilinix hǝtiridǝ turuwatⱪanidi. Ⱨalbuki, bir pǝyƣǝmbǝr uning yeniƣa kelip: «Sening ⱪoxunung ⱨǝddidin artuⱪ qong, Israil padixaⱨliⱪidin kǝlgǝnlǝrni ɵylirigǝ ⱪayturƣin» degǝn hǝwǝrni yǝtküzdi. Amaziya Hudaning bu sɵzigǝ kirdi wǝ jǝngdǝ nusrǝt ⱪazandi.
Omumǝn ⱪilip eytⱪanda, «hǝlⱪni sanaⱪtin ɵtküzüx»kǝ bolmaydiƣanliⱪiƣa mundaⱪ ikki yahxi sǝwǝbni kɵrǝlǝymiz: —
(1) Qɵldiki sǝpǝr eniⱪlanƣandin keyin, bu bǝlkim padixaⱨ wǝ hǝlⱪining tǝkǝbburluⱪ ⱪilixining wǝ po etixining sǝwǝbi bolup ⱪelixi mumkin: «Bizning ⱪanqǝ-ⱪanqǝ ming batur ǝzimitimiz bar...» degǝndǝk.
(2) Insanlar ⱪiyinqiliⱪⱪa uqrap yar-yɵlǝnqük izdigǝn waⱪitlirida daim degüdǝk kɵrünmǝs Hudaning xapaiti wǝ küq-ⱪudritigǝ ǝmǝs, bǝlki kɵrüngǝn mǝlum küqlǝrgǝ ümid baƣlixi mumkin. Omumǝn etⱪanda, Hudaning bizgǝ nisbǝtǝn iradisi xuki, kǝlgüsidiki kɵp ixlarni bilmigǝn yaki qüxǝnmigǝn ǝⱨwalda, Hudaning Ɵzigǝ tayaniximizdin ibarǝttur; baxⱪiqǝ eytⱪanda, U Ɵzi bizni Uningƣila tayansun dǝp bu bilmǝslik wǝ qüxǝnmǝslikni bekitkǝndur. Xuning üqün palqi-rǝmqilǝrdin yol sorax gunaⱨdur; qünki undaⱪ ⱪilix ǝmǝliyǝttǝ Hudani: «Sǝn manga kɵrsǝtkǝn hǝwǝr yetǝrlik bolmidi, mǝn Sǝndin baxⱪa bir roⱨiy küqtin izdixim kerǝk» dǝp ⱨaⱪarǝtligǝngǝ barawǝrdur. Xunga, kɵp ǝⱨwallarda jamaǝtning sanliri yaki ǝmǝliy küqimizni bilmǝslikizgǝ toƣra keliximu mumkin.
Ɵtkǝn ɵmrimizdǝ, «Mening jamaitimdǝ intayin kɵp adǝm bar» dǝp po atidiƣan tǝlim bǝrgüqilǝrni yaki jamaǝttikilǝrni kɵp kɵrgǝnmiz. Huda birsining Ɵz hǝlⱪini birhil po atidiƣan statistika ⱪilixini halimaydu. Uning mɵmin bǝndilirining ⱨǝrbiri Ɵz aldida intayin ⱪimmǝtlik ǝziz xǝhstur; kimdǝkim ularƣa baxⱪiqǝ ⱪarisa yaki muamilǝ ⱪilsa, xu adǝmning ⱨaliƣa way!