Tǝwrat 15-ⱪisim
«Əzra»
Kirix sɵz
Kitabning arⱪa kɵrünüxi wǝ mǝzmuni
Mǝzkur ⱪisⱪa kitab Israilning Babildiki «sürgünlüki»din ɵz yurtiƣa ⱪaytip kelixi wǝ keyinki sǝksǝn nǝqqǝ yilliⱪ ⱪisⱪa tarihning hatirisidur (miladiyǝdin ilgiriki 539-yilidin 457-yiliƣiqǝ).
Israil Hudaƣa bolƣan wapasizliⱪi, ɵtküzgǝn butpǝrǝsliki ⱨǝmdǝ ⱨǝrhil itaǝtsizlikliri tüpǝylidin ɵz yurtidin ayrilip Babilda yǝtmix yil sürgün bolƣanidi (miladiyǝdin ilgiriki 605-yilidin 538-yiliƣiqǝ). Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning 150 yil ilgiriki bir bexariti boyiqǝ, Pars imperatori Ⱪorǝx: — «Barliⱪ sürgün bolƣan hǝlⱪlǝr halisa, ɵz yurtiƣa ⱪaytixⱪa ijazǝt» degǝn kixini ⱨǝyran ⱪalarliⱪ bir yarliⱪ qüxüridu. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr xu bexaritidǝ ⱨǝtta xu munǝwwǝr imperatorning isminimu aldin’ala eytidu. Pütkül dunya tarihida buningdin baxⱪa axundaⱪ bir yarliⱪ yoⱪ deyǝrlik. Bu omumiy yarliⱪtin baxⱪa, Ⱪorǝx ⱪaytmaⱪqi bolƣan Yǝⱨudiy hǝlⱪigǝ yǝnǝ: «Silǝr 70 yil ilgiri wǝyran ⱪilinƣan Yerusalemdiki ibadǝthanini yengiwaxtin ⱪurunglar, xuning bilǝn silǝr ⱪaytidin ⱪurbanliⱪ ⱪilalaydiƣan, mǝnki imperator üqün wǝ ailǝmdikilǝr üqün dua ⱪilayalidiƣan bolisilǝr» degǝn yǝnǝ bir yarliⱪni qüxürüp, ularƣa intayin zor bir ⱨǝdiyǝ in’am ⱪilidu.
Ⱨalbuki, pǝⱪǝt qǝklik bir ⱪisim adǝmlǝrla xundaⱪ ⱪilixni talliwaldi. Ⱪalƣan kixilǝr Mesopotamiyǝdǝ turuwǝrdi. Ular xu yǝrning raⱨǝt turmuxiƣa kɵnüp ⱪalƣan, ǝslidiki deⱨⱪanqiliⱪ ⱨayatini sodigǝrlikkǝ almaxturƣan bir hǝlⱪ bolup ⱪalƣanidi. Bu wǝziyǝtning dawamlixixi bilǝn Yǝⱨudiy hǝlⱪining soda ⱪilix ⱪabiliyitining dangⱪi qiⱪⱪan.
Ⱪaytip kǝlgǝn kixilǝr («Hudaning ⱪaldisi») zor ümidlǝr bilǝn ⱪaytti; Yǝxaya, Yǝrǝmiya wǝ Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrlǝr «Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ» wǝ Uning tilsimat padixaⱨliⱪi toƣruluⱪ karamǝt bexarǝtlǝrni bǝrgǝnidi. Kixilǝrning «bu bexarǝtlǝr tezla ǝmǝlgǝ axurulamdikin» dǝydiƣan zor ümidliri bar idi. Biraⱪ ular ⱪaytip kǝlgǝndǝ, ɵzining ɵylirini, deⱨⱪanqiliⱪ mǝydanlirini ⱪayta ⱪuruxtiki japaliⱪ ixlarƣa yüzlǝngǝnidi. Uning üstigǝ ǝtraptiki ǝllǝr ularƣa kɵp awariqilik selip bǝrdi. Xunga mǝzkur kitab wǝ «Nǝⱨǝmiya» degǝn kitabtimu ⱪaytip kǝlgǝn kixilǝrning isimlirini hatiriligǝn uzun tizimliklǝrning tepilƣanliⱪi adǝmni ⱨǝyran ⱪaldurarliⱪ ix ǝmǝs. Bular batur, jǝsur kixilǝrgǝ bolƣan ⱨɵrmǝtni ipadilǝydiƣan tizimliklǝrdur.
Əlwǝttǝ, Israil ɵzi mustǝⱪil dɵlǝt ǝmǝs idi, bǝlki Pars imperiyǝsigǝ beⱪindi idi («Əzra», 1-3-bab).
Əslidǝ Sulayman salƣan «muⱪǝddǝs ibadǝthana»ning ⱪayta ⱪuruluxida miladiyǝdin ilgiri 535-yili ix baxlanƣan bolsimu, biraⱪ hǝlⱪ uningdin tezla ⱪol üzgǝnidi. Buning sǝwǝbliri az ǝmǝs idi. Buningdiki qong sǝwǝb, ǝtraptiki ǝllǝr ibadǝthana toƣruluⱪ: «Bu ixlar isyanning baxlinixi» degǝndǝk ƣǝywǝt-xikayǝtlǝrni qiⱪarƣan, keyinki Pars imperatori uningƣa ixinip kǝtkǝn ⱨǝmdǝ ⱪuruluxni dǝrⱨal tohtitix kerǝk, degǝn yarliⱪni qüxürgǝnidi. Ⱪurulux 15 yil tohtitip ⱪoyulƣanidi.
Biraⱪ Yǝxayaning 200 yil ilgiriki bexariti boyiqǝ roxǝnki, ibadǝthanining ⱪuruluxi Hudaning iradisi idi. Huda ikki adǝmni, yǝni Ⱨagay wǝ Zǝkǝriya pǝyƣǝmbǝrlǝrni ornidin turƣuzdi. Gǝrqǝ imperatorning «tohtitix yarliⱪi» qüxürgǝnliki tüpǝylidin, ⱪayta ⱪurulux ⱪilƣuqilarning jazaƣa uqrax mumkinqiliki bolsimu, ular hǝlⱪⱪǝ: — U muⱪǝddǝs ix pütmisǝ bolmaydu dǝp, küqlük riƣbǝtlǝndüridiƣan sɵzlǝrni yǝtküzdi.
Bu hǝlⱪlǝr ⱨǝr dǝwrdǝ ǝslinip tǝriplinixkǝ layiⱪki, ular Hudaning ularning bihǝtǝrlikini kapalǝtlǝydiƣanliⱪiƣa ⱨeq taxⱪi ispat bolmiƣan ǝⱨwalda, jan-dil bilǝn Hudaning sɵzini ⱪobul ⱪilip ⱪuruluxⱪa kirixti. Huda ularning imanini ⱨǝyran ⱪalarliⱪ yolda tǝstiⱪlidi. Uzun ɵtmǝyla, imperator ɵzi hanliⱪ yilnamilǝrni tǝkxürtüp Ⱪorǝxning on altǝ yil ilgiriki ibadǝthanini ⱪurux toƣruluⱪ yarliⱪini tepip, ixni tezla püttürüx üqün ɵz hǝzinisidin kɵp mǝblǝƣ ajratti («Əzra», 4-6-bab). Ⱨagayning bexaritining xundaⱪ tǝstiⱪlinixi hǝlⱪning imanini tehimu küqǝytti. Pǝⱪǝt tɵt yerim yil iqidila ular binani pütküzdi.
Mana bu «Əzra» degǝn kitabning birinqi ⱪismining mǝzmunidur (1-6-bab).
Israilning Babil imperatori Neboⱪadnǝsar tǝripidin sürgün ⱪilinixida üq basⱪuq bolƣanidi (awwalⱪi ikki basⱪuqta zorawanliⱪ ixliri anqǝ bolmiƣanidi). Birinqisidǝ xaⱨ ailisi wǝ aⱪsɵngǝklǝrning kɵpinqisi (jümlidin Daniyal pǝyƣǝmbǝr, miladiyǝdin ilgiri 605-yili), ikkinqisidǝ usta ⱨünǝrwǝnlǝr wǝ sodigǝrlǝr (Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr ularning iqidǝ idi, miladiyǝdin ilgiri 597-yili) sürgün ⱪilindi. Ahirisida Babil ⱪoxunliri Yerusalemƣa ⱨujum ⱪilip, ⱪalƣan barliⱪ aⱨalining ⱨǝmmisini degüdǝk ǝsir ⱪilip sürgün ⱪildi (miladiyǝdin ilgiri 587-yili).
Xuningƣa ohxax Pǝlǝstingǝ «ⱪaytix»mu üq basⱪuqta bolƣan. Yuⱪirida eytⱪinimizdǝk, ⱪaytⱪanlarning sani bǝk az idi. Ⱪaytixlar tɵwǝndikidǝk: —
1-ⱪaytix: |
miladiyǝdin ilgiri 537-yili, Zǝrubbabǝl yetǝkligǝn, tǝhminǝn 50000 adǝm |
2-ⱪaytix: |
miladiyǝdin ilgiri 458-yili, Əzra yetǝkligǝn, tǝhminǝn 1800 adǝm |
3-ⱪaytix: |
miladiyǝdin ilgiri 445-444-yili, Nǝⱨǝmiya yetǝkligǝn; pǝⱪǝt birnǝqqǝ ⱨünǝr-wǝnlǝrla idi. |
«Əzra» degǝn kitabning ikkinqi ⱪismi ikkinqi «ⱪaytix» jǝryani wǝ uning yetǝkqisi bolƣan Əzra toƣruluⱪ hatiridur.
Uning «Əzra» degǝn ismining mǝnisi «yardǝm»dur. Heli roxǝnki, u Pars imperiyǝsidǝ naⱨayiti inawǝtlik, munǝwwǝr adǝm idi wǝ ǝng muⱨimi, u ⱨǝm ihlasmǝn ⱨǝm Tǝwrat-ⱪanunƣa pixxiⱪ, bilimlik alim idi (7:6, 10). U Hudaƣa tayanƣan adǝm idi (8:21-23); u Yerusalemda jismaniy ⱨǝm roⱨiy kürǝx ⱪiliwatⱪan, nurƣun ⱪiyinqiliⱪlar astida turuwatⱪan «sürgünlüktin ⱪaytⱪanlar»ƣa ⱨǝmraⱨ bolup ularning hizmitidǝ bolux üqün ɵzining Babildiki raⱨǝtlik turmuxini taxlaxⱪa razi bolƣan bolsa kerǝk. Uni Yǝⱨudiyǝgǝ ǝwǝtkǝn imperator Artahxaxta (Artaksǝrksis) bolsa, Əstǝr hanixning ɵgǝy oƣli idi wǝ xübⱨisizki, u xu ihlasmǝn wǝ uluƣ ɵgǝy anisidin tǝsirlǝngǝnidi (Əstǝr Artahxaxtaning atisi Ksǝrksisning keyinki hanix idi). Yǝnǝ roxǝnki, Artahxaxtaning Əzraƣa tolimu zor ixǝnqi bar idi (uningƣa tapxurƣan altun-kümüx wǝ esil buyumlarning ⱪimmiti az degǝndimu 300 milyon dollardin axⱪanidi).
Əyni tekistlǝrdǝ deyilmigǝn bolsimu, xübⱨisizki, Əzra ⱪaytⱪan waⱪtida sürgünlüktin «Yǝⱨudiyǝ ɵlkisi»gǝ ⱪaytⱪanlar arisida tǝrtip-amanliⱪ heli buzuldi dǝp pǝrǝz ⱪilsaⱪ hata bolmaydu. Əmǝliyǝttǝ xu waⱪittiki Yǝⱨudiyǝ ɵlkisidǝ turuwatⱪanlar dǝslǝptǝ ⱪaytⱪanlarning ikkinqi yaki üqinqi ǝwladliri bolup, ǝslidǝ Hudaning Zǝrubbabǝl, Yǝxua, Ⱨagay wǝ Zǝkǝriyalarning dǝwridǝ kɵrsǝtkǝn ajayib mǝdǝtlirini kɵrüp baⱪmiƣan, xundaⱪla asanla yaman yollarƣa azdurulatti. Ularning arisidiki tǝrtipsizliklǝr Pars imperatori wǝ mǝsliⱨǝtqilirining heli bexini ⱪaturidiƣan ix bolƣan bolsa kerǝk; tarih ⱨǝtta bügünmu bizgǝ xuni ayan ⱪiliwatiduki, Ottura Xǝrⱪtǝ, bolupmu Ibraⱨimning ǝwladliri arisida tǝpriⱪǝ-tinqsizliⱪ qiⱪsa, u tezdin pütkül dunyaƣa tǝsir yǝtküzüxi mumkin. Imperatorning aⱪilanǝ tǝdbiri ɵlkini idarǝ ⱪilixⱪa ɵzi Yǝⱨudiy bolƣan birsi, yǝni Əzrani bax waliy boluxⱪa tǝyinlǝxtin ibarǝt idi. Əzrani ǝwǝtixning mǝⱪisiti:— «Hudayingning Tǝwrat-ⱪanunini bilgǝn, barliⱪ hǝlⱪning dǝwasini soraydiƣan, ularni idarǝ ⱪilidiƣan soraⱪqi wǝ ⱨakimlarni tǝyinlǝx» idi (7:25).
Pars padixaⱨining ⱪararidin Hudaning Ɵz hǝlⱪigǝ bolƣan meⱨribanliⱪi, xuningdǝk ular üqün dunyadiki barliⱪ ixlarni idarǝ ⱪilip, ularning ⱨajitidin ⱪandaⱪ qiⱪⱪanliⱪi roxǝn kɵrünidu. Qünki Əzra pǝⱪǝt pak-diyanǝtlik waliy bolupla ⱪalmay, bǝlki hǝlⱪni Hudaning yolliriƣa ⱪaytixⱪa yetǝkqilik ⱪilƣuqi boldi. «Ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ biz yǝnǝ: (a) Hudaning muddia-mǝⱪsǝtlirining xu waⱪitlarda ⱪandaⱪ yol bilǝn ǝmǝlgǝ axurulƣanliⱪi; (ǝ) Mǝzkur kitabning muǝllipi kim ikǝnliki ⱨǝmdǝ yezix mǝⱪsitining nemǝ ikǝnliki üstidǝ tohtilimiz.
Mǝzmun: —
I — Babildin birinqi ⱪaytix (1-2-bab) |
|
1-bab |
Ⱪorǝxning ibadǝthanini ⱪurux toƣruluⱪ yarliⱪi |
2-bab |
Zǝrubbabǝl wǝ ⱨǝmraⱨlirining Babildin Yerusalemƣa qiⱪixi |
|
|
II — Ibadǝthanini ⱪaytidin ⱪurux (3-6-bab) |
|
3-bab |
Kaⱨin Yǝxua: ⱪurbangaⱨ wǝ ibadǝthanining ulliri |
4-bab |
Pars imperatori «Aⱨaxwerox» (Smǝrdis); ǝrzning ⱪobul ⱪilinixi |
5-6-bab |
Pars imperatori «Darius» — Ərz tapxuruwilixi wǝ yarliⱪ ǝwǝtixi |
|
|
III — Babildin ikkinqi ⱪaytix (7-8-bab) |
|
7-bab (a) |
Əzra wǝ ⱨǝmraⱨlirining Babildin Yerusalemƣa qiⱪixi |
7-bab (ǝ) |
Pars imperatori «Aⱨaxwerox»: Ərzning ⱪobul ⱪilinixi wǝ yarliⱪ ǝwǝtilixi |
8-bab |
Lawiylarning Babildin Yerusalemƣa qiⱪixi. |
|
|
IV — Islaⱨat (9-10-bab) |
|
9-bab |
ayrim dua ⱪilix |
10-bab |
gunaⱨlarni oquⱪ iⱪrar ⱪilix |
••••••••
Ⱪoxumqǝ sɵz
«Əzra»ning muǝllipi zadi kim? — Tǝwrattiki «Əzra» wǝ «Nǝⱨǝmiya» degǝn ikki kitabning ⱪurulmisidiki ohxaxliⱪ
«Əzra» wǝ «Nǝⱨǝmiya» degǝn ⱨǝr ikki kitab tɵt qong bɵlǝktin tǝxkil ⱪilinƣan; ⱨǝr ikkila kitabning birinqi bɵlikining temisi «ⱪaytix», ikkinqi bɵlikining temisi «ⱪayta ⱪurulux», üqinqi bɵlikining temisi yǝnǝ «ⱪaytix» (jismaniy yaki roⱨiy ⱪaytix), tɵtinqi bɵlikining temisi «islaⱨat». Ikki kitabning ⱪurulmisida, bulardin baxⱪa yǝnǝ birnǝqqǝ ohxaxliⱪ tǝrǝplirimu bar (muxu yǝrdǝ saⱨipǝ qǝklimisi bilǝn tǝpsiliy tohtalmiduⱪ).
Omumiy selixturma: —
Əzra |
Nǝⱨǝmiya |
1-ⱪaytix (1-2-bab) (jismaniy ⱪaytix) |
3-ⱪaytix (1-2-bab) (jismaniy ⱪaytix) |
1-ⱪayta ⱪurulux (3-6-bab) |
2-ⱪayta ⱪurulux (3-7-bab) |
2-ⱪaytix (7-8-bab) (jismaniy ⱪaytix) |
Yengilinix (8-10-bab) (roⱨiy ⱪaytix, ⱪaytidin ǝⱨdǝ tüzülüx) |
Islaⱨat (9-10-bab) |
Islaⱨat (11-13-bab) |
Xu selixturmidin ikki kitabning yezix uslubidiki ohxaxliⱪni kɵrürwalƣili bolidu. Xunga kɵp alimlar ikki kitabning muǝllipini bir adǝm dǝp ⱪaraydu.
«Əzra» degǝn kitabni yazƣuqi Əzraning ɵzidur. Buningƣa ispat, 6:27-28dǝ wǝ keyinki bablarda Əzra biwasitǝ ɵzini tilƣa elip, «Mǝn,... mǝn, ... mǝn...» dǝp bayan ⱪilidu. Kitabning babliridin yazƣuqining inqikǝ ⱨǝm ǝstayidil alim wǝ tarihxunas ikǝnliki qiⱪip turidu. Bu «Nǝⱨǝmiya» wǝ «Tarih-Tǝzkirǝ»ni yazƣuqilarning inqikǝ wǝ tǝpsiliy uslubiƣa bǝk mas kelidu. Xunga bir ⱪisim alimlar «Nǝⱨǝmiya» wǝ «Tarih-Tǝzkirǝ»ning muǝllipi yaki muⱨǝrriri Əzra, dǝp ⱪaraydu. Biz muxu pikirgǝ bǝk mayilmiz.
Nemixⱪa Əzraning dǝwridǝ «mustǝⱪilliⱪ ⱨǝrikiti» bolmiƣan? (Mǝsiⱨning kelixi üqün tǝyyarliⱪ ⱪilix)
Yǝⱨudiylarning Hudaƣa sadiⱪ bolƣan «ⱪaldisi»i sürgünlüktin ⱪaytⱪandin keyinki dǝwrlǝrdǝ nazil ⱪilinƣan kitablarda, yǝni «Əstǝr», «Ⱨagay», «Zǝkǝriya», «Əzra», «Nǝⱨǝmiya» wǝ «Malaki» degǝn Tǝwrat ⱪisimlirida adǝmni ⱪiziⱪturidiƣan bir ix xuki, «mustǝⱪilliⱪ» degǝn mǝsilǝ bir ⱪetimmu tilƣa elinƣan ǝmǝs. Əzra Israil üqün dua ⱪilƣanda ularning beⱪindi ǝl bolƣanliⱪini eniⱪ kɵrsitidu — U: — «Biz ⱨazir ⱪullar» dǝydu (9:9). Lekin xu qaƣda uning Israilning mustǝⱪil padixaⱨliⱪining ⱪayta bǝrpa ⱪilinixi toƣruluⱪ ⱨeqⱪandaⱪ tǝlipi bolmiƣan. Ⱪariƣanda, Huda Israilƣa yetǝkqilik ⱪilixⱪa tǝyinligǝn yolbaxqilar ɵzlirining beⱪindi ⱨalitini raziliⱪ bilǝn ⱪobul ⱪilƣan ohxaydu. Nemixⱪa xundaⱪ boldi?
Hudaning Musa pǝyƣǝmbǝrning wasitisi arⱪiliⱪ Yǝⱨudiy hǝlⱪi bilǝn baƣliƣan ǝⱨdisining tolimu roxǝn bir ⱪismi xuki, Ɵz hǝlⱪi Ɵzigǝ itaǝtmǝn bolsa wǝ bir-biri bilǝn ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ ⱨǝm inaⱪliⱪ iqidǝ yaxiƣan bolsa, undaⱪta U ularƣa bǝht-bǝrikǝt ata ⱪilidu. Muxu ajayib, kɵp tǝrǝplimilik bǝht-bǝrikǝtlǝr «Law.» 26-babta wǝ «Ⱪanun xǝrⱨi» 28-babta tǝpsiliy bayan ⱪilinidu. Ⱨalbuki, ular Hudaƣa wǝ xuningdǝk bir-birigǝ sadaⱪǝtsiz bolsa, undaⱪta Uning tǝrbiyilik jazaliri tǝdrijiy ⱨalda bexiƣa qüxürülidu. Bu ixlar üstidǝ «padixaⱨlar»diki ⱪoxumqǝ sɵz»imiz wǝ «Injil — kirix sɵz»imizdǝ tohtalduⱪ. Huda Israil bilǝn tüzgǝn ǝⱨdidiki «jaza-tǝrbiyining bǝx basⱪuqi»ning tǝpsilatliri Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ berilgǝn, «Law.» 26:14-26 wǝ «Ⱪan.» 28-babta tepilidu. Bǝx basⱪuqni yǝnǝ tɵwǝndikidǝk yiƣinqaⱪlaxⱪa bolidu. Itaǝtsizliki eƣirlaxⱪanseri jaza-tǝrbiyimu eƣirlixip baridu: —
Hudaning Israil bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisi — «Hudaning jaza-tǝrbiyisining bǝx basⱪuqi»
(1) |
Waba-ⱪizitmining qüxüxi, düxmǝnlǝrning «ixik aldida» turuxi, düxmǝnlǝr aldida asanla mǝƣlup boluxi («Law.» 26:14-17). |
|
|
(2) |
Yamƣur az, ⱨosulning naqar boluxi («Law.» 26:18-20). |
|
|
(3) |
Yawayi yirtⱪuq ⱨaywanlarning kɵpiyixi, ularning insanlarƣa wǝ mallarƣa ⱨujum ⱪilixi (buning kɵqmǝ mǝnisi bǝlkim dɵlǝt iqidiki muⱪimsizliⱪ, tǝrtipsizlik wǝ ⱪanunsizliⱪnimu kɵrsitidu) («Law.» 26:21-24). |
|
|
(4) |
Xǝⱨǝrlǝrning muⱨasirigǝ elinixi, ⱪǝⱨǝtqilik, ularning düxmǝnlǝr wǝ yaⱪa yurtluⱪlarning aldida boysunduruluxi wǝ xularning ⱪattiⱪ baxⱪurux tüzümi astida yaxixi («Law.» 26:25-27). |
|
|
(5) |
Düxmǝnlǝrning ɵq elixi, ⱪaytidin xǝⱨǝrlǝrni ⱪorxiwelixi, xǝⱨǝrlǝr wǝ yǝr-zeminning wǝyran boluxi, sürgün boluxi, sürgün bolƣinida wǝⱨimǝ astida yaxixi («Law.» 26:27-39). |
«Batur ⱨakimlar», «Samuil», «Padixaⱨlar» wǝ «Tarih-Tǝzkirǝ»ni oⱪuƣanlarƣa roxǝnki, Israil bu bǝx basⱪuqning ⱨǝmmisini ɵz bexidin ɵtkɵzgǝn (bǝzi basⱪuqlarni birnǝqqǝ ⱪetim bexidin ɵtkɵzgǝn). Israilning towa ⱪilixi bilǝn islaⱨat bolƣan waⱪitlarda Hudaning ularning ǝⱨwalini ǝslidiki bǝht-bǝrikǝtlikkǝ kǝltürginini kɵrgili bolidu; ⱨalbuki, omumǝn ular roⱨiy wǝ ǝhlaⱪiy tǝrǝplǝrdǝ barƣanseri suslixip qüxkünlǝxkǝnidi. Rast, Əzraning dǝwridǝ Huda ularni ǝng ahirⱪi tǝrbiyilik jazasidin, yǝni sürgünlüktin qiⱪirƣanidi. Lekin Daniyal pǝyƣǝmbǝrning Israil üqün ⱪilƣan dualiridin («Daniyal» 9-bab) wǝ Yǝxaya ⱨǝm Əzakiyal pǝyƣǝmbǝrlǝrning bexarǝtliridin ⱪariƣanda «sürgünlüktin ⱪaytix»ning sǝwǝbi ǝmǝliyǝttǝ Israil hǝlⱪining birliktǝ towa ⱪilixidin ǝmǝs, bǝlki Hudaning xapaitidin bolƣan, halas. Əmǝliyǝttǝ Israil ⱨǝtta sürgün bolƣandin keyinmu bir hǝlⱪ süpitidǝ gunaⱨliridin tehiqǝ towa ⱪilmiƣanidi. Bu ix ⱨǝzriti Əzraning («Əzra» 9-babta hatirilǝngǝn) Israil üqün ⱪilƣan duasidin eniⱪ kɵrünidu. Biz yǝnǝ bir ⱪetim uning bu ⱪismini oⱪuyli: —
«Aⱨ Hudayim, xǝrmǝndiliktǝ yüzümni Sanga ⱪaritixtin iza tartmaⱪtimǝn, i Hudayim; qünki ⱪǝbiⱨliklirimiz toliliⱪidin baxlirimizdin axti, asiyliⱪ-itaǝtsizlikimiz asmanlarƣa taⱪaxti. Ata-bowilirimizning künliridin tartip bügüngǝ ⱪǝdǝr zor itaǝtsizliktǝ yürüp kǝlduⱪ, xunga ⱪǝbiⱨliklirimiz tüpǝylidin biz, bizning padixaⱨlirimiz wǝ kaⱨinlirimiz huddi bügünki kündikidǝk ⱨǝrⱪaysi yurtlardiki padixaⱨlarning ⱪoliƣa qüxüp, ⱪiliqⱪa, sürgünlükkǝ, bulang-talangƣa, nomusⱪa tapxurulduⱪ.
Əmdi ⱨazir azƣinǝ waⱪit Hudayimiz kɵzlirimizni nurlandurup, ⱪulluⱪimizda bizgǝ azƣina aram berilsun dǝp, ⱪeqip ⱪutulƣan bir ⱪaldini saⱪlap ⱪelip, bizgǝ ɵzining muⱪǝddǝs jayidin huddi ⱪaⱪⱪan ⱪozuⱪtǝk muⱪim orun berip, bizgǝ Hudayimiz Pǝrwǝrdigardin iltipat kɵrsitildi. Qünki biz ⱨazir ⱪullarmiz; ⱨalbuki, Hudayimiz muxu ⱪulluⱪimizda yǝnila bizni taxliwǝtmǝy, bǝlki Pars padixaⱨlarning aldida rǝⱨimgǝ erixtürüp, Hudayimizning ɵyini selip, harabilǝxkǝn jaylirini yengiwaxtin onglaxⱪa bizni roⱨlandurdi, xundaⱪla bizni Yǝⱨudiyǝ wǝ Yerusalemda sepilliⱪ ⱪildi» (9:6-9).
Bu sɵzlǝrdin Israilning roⱨiy ⱨaliti ⱨǝrⱪandaⱪ ixtin eniⱪ turmamdu? Əzra, xundaⱪla Hudaning xu dǝwrdiki adǝmliri wǝ pǝyƣǝmbǝrlirining ⱨǝmmisi: Israil iqidǝ, ⱨǝtta sürgünlüktin ⱪaytip, Pǝlǝstindiki japa-muxǝⱪⱪǝtlǝrgǝ qidaydiƣan hǝlⱪlǝr iqidǝ tüptin towa ⱪilix tehi bolmiƣanidi, demǝktǝ. Xunga ularda Huda bizni mustǝⱪil bir padixaⱨliⱪⱪa aylanduridu, dǝydiƣan oy bolsa, bu bir ham hiyal bolatti. Pǝrwǝrdigarning Ɵz ǝⱨdisigǝ boysunƣanlarƣa wǝdǝ ⱪilƣan «baxⱪa ǝllǝrdin üstün turidiƣan», tolimu güllǝngǝn, «ⱪuyruⱪ ǝmǝs, bax bolƣan» bir padixaⱨliⱪ («Ⱪan.» 28:6-13) tehimu yiraⱪta idi. Xu ǝⱨwal astida bundaⱪ mustǝⱪil dɵlǝtni ⱪaytidin bǝrpa ⱪilixⱪa intilix nadanliⱪ bolatti. Buning orniƣa, Hudaning xapaiti bilǝn azraⱪ bir «ⱪaldi»ning Huda wǝdǝ ⱪilƣan zemini üstidǝ yaxaxⱪa ⱪaytip kǝlgǝnliki, xundaⱪla xu «ⱪaldi»ning Ⱨǝmmigǝ Ⱪadir Hudaning ɵzlirini idarǝ ⱪilixⱪa ⱪoyƣan padixaⱨlarning iltipatidin muyǝssǝr ⱪilƣanliⱪi tüpǝylidin tǝxǝkkür eytixiƣa toƣra kelǝtti. «Ⱨǝⱪⱪaniyǝt ⱨǝrⱪaysi ǝlni yuⱪiri kɵtürǝr» dǝydu Sulayman («Pǝnd.» 14:34), lekin ⱨeqⱪandaⱪ tüp ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ bolmisa «kɵtürülüx» degǝnning ümidimu yoⱪ bolidu (Əzraning xu duasi wǝ «Nǝⱨ.» 9:33-36dǝ hatirilǝngǝn, ⱨǝzriti Nǝⱨǝmiyaning duasi ohxax ǝⱨwal astida ⱪilinƣan, xu duanimu kɵrüng).
Xübⱨisizki, xu dǝwrlǝrdǝ Hudadin ⱪorⱪⱪan Israillarda baxⱪiqǝ bir ümid pǝyda boluxⱪa baxlidi. Ular Huda ularƣa pǝyƣǝmbǝrliri arⱪiliⱪ bǝrgǝn bexarǝtlik wǝdiliridin, pǝⱪǝt Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ dunyaƣa kǝlgǝndila andin Uning küqlük hizmǝtliri bilǝn Israilni ɵz gunaⱨliridin paklixi mumkin bolatti, degǝn hulasigǝ kǝlgǝn («Luⱪa» 24:21). Əgǝr ularda xundaⱪ pakliⱪ bolsa, demǝk Israil ⱪǝt’iylik bilǝn towa ⱪilƣan bolsa, Hudaning Israilning ǝⱨwalini ǝsligǝ kǝltürüxigǝ kerǝk bolƣan xaraitlar mumkin bolatti. Mǝsiⱨ Ɵzi ixlimisǝ Israil ɵz gunaⱨining asarǝtliri iqidǝ ⱪalatti. Xu yol bilǝn «ⱪaldi»dikilǝr gunaⱨning ⱪanqilik yirginqlik ikǝnlikini, uning asaritining ⱪanqilik küqlük ikǝnlikini tonup yetixkǝ baxlidi. Ularning roⱨiy azadliⱪⱪa bolƣan tǝxna wǝ tǝlmürüp kütkǝn ümidlirining kɵngülliridǝ ⱨasil boluxi bilǝn, Mǝsiⱨning kelix yoli ularning ⱪǝlbidǝ ⱨazir bolmaⱪta idi. Huda xu kixilǝrni «Mening Ɵzümgǝ ⱪaldurƣan ⱪaldim» («Yǝx.» 10:21, 22) dǝp ataxⱪa layiⱪ kɵrgǝn wǝ ulardin sɵyüngǝnidi; mana, xu dǝwrlǝrdǝ Uning alaⱨidǝ tilsimat ⱪilixi ularning kɵngülliridǝ dǝl muxundaⱪ ümid-tǝxnalarni ⱨasil ⱪilixtin ibarǝttur. Biz baxⱪa yǝrlǝrdǝ eytⱪinimizdǝk, Əysa Mǝsiⱨ dunyaƣa kǝlgüqǝ bolƣan barliⱪ tarih, mǝyli Israilning yaki baxⱪa ǝllǝrning tarihi bolsun, bu pǝⱪǝt Hudaning Uning kelixi üqün bolƣan tǝyyarliⱪi, halas, degili bolidu.
Hudaning «Waⱪit-saiti toluⱪ toxⱪanda, Huda Ɵz oƣlini bu dunyaƣa ǝwǝtti. U bir ayal kixidin tuƣulƣan, xuningdǝk Tǝwrat ⱪanuni astida tuƣulƣanidi» («Gal.» 4:4).
«Waⱪit-saiti toluⱪ toxux» jǝryanida, yǝni bu dunyadiki barliⱪ ixlar Mǝsiⱨning kelixi üqün tǝyyarlinixta muxu «ⱪaldi» intayin muⱨim bir amil idi. Ular birinqi bolup Mǝsiⱨni tonudi, Uning kelixini ⱪarxi aldi, xuningdǝk uningƣa birinqi ǝgǝxkǝn muhlislardin boldi. «Luⱪa» 1:16-17dǝ berilgǝn bexarǝt boyiqǝ Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝrning dǝl muxundaⱪ «Mǝsiⱨning kelixi üqün hǝlⱪlǝrning kɵngüllirini tǝyyarlax» hizmiti bolatti.
Əgǝrdǝ «ⱪaldi»dikilǝr kɵp butpǝrǝs ǝllǝr bilǝn arilixip yaki assimilyatsiyǝ ⱪilinip, roⱨiy kɵrüx sezimi torlixip, ⱨǝⱪⱪaniyliⱪⱪa wǝ diyanǝtlikkǝ bolƣan wijdani suslinip, kɵnglidiki ümid yoⱪay degǝn bolsa, undaⱪta Mǝsiⱨ awwal kimlǝrgǝ kelǝtti?
Xunga ⱨǝzriti Əzra «hǝlⱪning ⱪaldisi»ni bulƣiƣuqi tǝsirlǝrdin ayrixⱪa, kɵngüllirini oyƣitixⱪa Hudaning ⱪorali bolƣan. U ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Hudaning adimi idi, pǝⱪǝt ɵz gunaⱨliri üqünla ǝmǝs, baxⱪilarning gunaⱨi üqünmu yiƣliƣanidi (10:1). Tǝwrat («kona ǝⱨdǝ») dǝwri toƣruluⱪ daim kɵrsǝtkinimizdǝk, Hudaning xu waⱪitlarda Ɵz hǝlⱪidin tǝlǝp ⱪilƣan pak-muⱪǝddǝslik bolsa sirtⱪi bir hil pak-muⱪǝddǝslik idi. Iqki pak-muⱪǝddǝslik bolsa pǝⱪǝt Mǝsiⱨning ɵlümi, xundaⱪla Muⱪǝddǝs Roⱨning kelixi bilǝn andin mǝwjut bolatti. «Yengi ǝⱨdǝ» astida bolƣan bolsa, Əzraning Israillarning kɵngüllirini paskiniqiliktin ayrix üqün ulardin «ɵzlirining yat ǝllik ayallirini ⱪoyuwetinglar» degǝn tǝlipi (10-bab)ning ⱨajiti bolmaytti («Mat.» 5:31, 32). Ⱨalbuki: (1) Injilning nikaⱨ toƣruluⱪ birinqi tǝlipi bolƣan etiⱪadsizlar bilǝn birlǝxmǝslikimiz yaki nikaⱨlanmasliⱪimiz kerǝk, degǝn tǝlim eniⱪ berilgǝn («2Kor.» 6:14). Biraⱪ: (2) Əgǝr xundaⱪ gunaⱨ ɵtküzgǝn bolsingiz, mǝyli ⱪanqilik ⱪiyinqiliⱪ boluxidin ⱪǝt’iynǝzǝr, Hudaning sizgǝ ⱪoyƣan burqi xuki, xu etiⱪadsiz jɵrǝng bilǝn turup ɵmürwayǝt uningdin ayrimasliⱪingizdin ibarǝttur. Pǝⱪǝt etiⱪadsiz jɵrǝng ɵzlükidin sizdin kǝtküsi bar bolsa, uni ⱪoyup berixingiz kerǝk («1Kor.» 7:13-20).